Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 63.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 18 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Izzatillo Xabibullayev

Ro'yxatga olish sanasi 18 Noyabr 2024

0 Sotish

O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi

Sotib olish
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETIʻ O‘ZBEK TILI TA’LIMI FAKULTETI 3-KURS NOSHIRLIK ISHI YO NALISHI ʻ Xabibullayev Izzatilloning “HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI” FANIDAN YOZGAN KURS ISHI Mavzu: “O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA NISBAT KATEGORIYASINING O‘RGANILISHI” Topshirdi : Xabibullayev Izzatillo Tekshirdi: Qahhorova Sabohat Toshkent 2023 Reja: 1.Kirish 2. Asosiy qism a) Fe’l turkumining o‘rganilishi b) Fe’lning semantik-grammatik tabiati c) Fe’llarning nisbat kategoriyasi 3. Xulosa 4. Foydalanilgan adabiyotlar                                                                                                      Kirish Har bir xalqning madaniyati va ma’naviyatining tub asosida milliy til turishi isbob talab etmaydigan haqiqatdir. Yurtimizning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov so‘zlari bilan aytganla, “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jazibasi bilan singari. Ona tili - bu millatning ruhidir”. Shu nuqtayi nazardan aytadigan bo‘lsak, tilimizning nozik ma’no ifodalarini bilish va nutq jarayonida til imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish uchun til hodisalari tabiati, umumiy, xususiy jihatlari haqida har bir kishida, ya’ni shu tildan foydalanuvchilarda tilimiz keng imkoniyatlari to‘g‘risida ozmi-ko‘pmi ma’lumot bo‘lishi lozim. Til imkoniyatlari bevosita va bilvosita og‘zaki va yozma so‘z shaklida ro‘yobga chiqadi. Bunda tadqiqotimiz manbayi bo‘lgan fe’l turkumiga oid so‘zlar guruhi ham faol qo‘llanadi. Fe’l leksemalari ma’no imkoniyatalari nihoyatda boy. Buning birlamchi sababi shundaki, fe’llarning aksariyati umumturkiy so‘zlar hisoblanadi. Umumturkiy so‘zlarda, odatda, ma’no imkoniyat keng taraqqiy topgan bo‘lishi tabiiy. Chunki ular qadimiy tadrijiy rivojlanish bosqichi davomida turli semalar ifoda etishga ixtisoslashib borgan. Ikkinchidan, nutqimizda boshqa turkum so‘zlariga nisbatan fe’llardan ko‘proq foydalanamiz. Mana bu holat ham fe’l ma’no imkoniyatlarining kengayishiga zarurat tug‘dirgan desak, yanglishmaymiz. Fe’l turkumiga oid so‘zlarning luqaviy ma’no guruhlari o‘ta keng. Ular haqida manbalarda fikrlar aytilgan. Biroq fe’lning ma’no imkoniyatlari haqidagi fikrlarni yetarli deb bo‘maydi. Qolaversa, aytigan ayrim fikrlarni to‘ldirish,sistemalashtirish, yig‘ish, o‘rni bilan ularga munosabat bildirish bugungi kun fani oldida turgan vazifalardan biridir.       Fe’l  turkumining  o‘rganilishi O‘zbek tilida (umuman, barcha turkiy tillarda ham) fe’l so‘z turkumi so‘z turkumlari tizimida alohida o‘ringa ega. Fikr ifodalashda fe’lning mavqei baland ekanligini izohlashga hojat bo‘lmasa kerak. Mazkur so‘zlar qadim tarixga ega. So‘zlarni turkumlashda dastlabki so‘z turkumi sifatida, odatda, fe’l ko‘rsatilishini ko‘p kuzatganmiz. Dunyo tilshunosligida ham bu turkumning leksik- grammatik tabiatiga kehg o‘rin ajratilganligiga guvoh bo‘lamiz . Fe’l so‘zlar qadimgi turkiy tilda ham faol qollangan . Qadimgi turkiy tilda -a, -la, -lan, -sira, -(i)q,-(i)k, -sa kabi qo‘shimcha shakllar fe’l yasashga xizmat qilganligi aytiladi. Shuningdek, fe’lning daraja shakllari, bo‘lishsisiz, formasi, mayl shakllari, sifatdosh, ravishdosh, harakat shakli shakllari ham keng iste’molda bo‘lganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Fe’l uzoq tarixiy rivojlanish bosqichini bosib o‘tdi. Albatta, hozirgi o‘zbek adabiy tili garammatikasida fe’l turkumi, uning semantik- grammatik tabiatini belgilashda mazkur turkumning o‘zbek tili tarixiy grammatikasidagi orniga to‘xtalish tanlangan mavzuni chuqurroq yoritishga qo‘l keladi. Chunki fe’l so‘zlarning ma’no taraqqiyoti bevosita fe’l tarixiy rivojlanish jarayoni bilan ham bog‘liq. Muayyan bir fe’lning ma’no taraqqiyoti shu so‘zning “bosib o‘tgan yo‘li” bilan uzviy bog‘liq. Fe’l turkumiga oid so‘zlar o‘zining tarixan qadimiyligi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi. Qolaversa, fe’l turkumiga xos so‘zlarning aksariyati o‘z qatlam so‘zlari (asl turkiy so‘zlar) hisoblanadi. Fe’l guruhiga xos so‘zlarni o‘rganish va talqin etish bilan uning o‘ta serqirra, ma’no imkoniyati nihoyatda boyligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ma’lumki, tilshunoslik ta’limot sifatida dastlab qadimgi Hindistonda paydo bo‘ldi. Qadimgi hindlar miloddan bir necha asr oldin til hodisalari borasida o‘z qarashlarini bayon etganlar. Fonetik hodisalarni o‘rganish bilan birga, morfologiya, so‘z turkumlari (so‘z tasnifi), so‘z yasalishi, so‘z o‘zgarish bo‘yicha o‘z ta’limotlami bayon etganlar. Hind mutaxassislari fe’lga xos zamon, mayl, nisbat, bo‘lishli, bo‘lishsizlik borasida fikrlar bildirishgan. Faylasuflar va shoirlar vatani bo‘lgan qadimgi Yuunonistonda til masalalari dastlab faylasuflar tomonidan o‘rganilgan. Ular fonetika, leksika bilan birga, grammatikaga ham alohida e’tibor qaratdilar. Tilshunoslikning garammatik davrida yunon olimlaridan biri Dionisiy fe’l haqida fikr yuritib, fe’lning kelishiksiz so‘z turkumi ekanligini aytadi. Fe’lga xos zamon, shaxs-son, mayl, nisbat, tuslanish borasida fikr yuritadi. Fe’lning beshta: aniqlik, buyruq, istak, tobelik va noaniqlik mayllarini; fe’lning uchta: harakat, o‘zlik va o‘rta nisbatlarini; fe’lning uchta: birlik, juftlik va ko‘plik sonlarni; fe’lning uchta: birinchi - nutq so‘zlagan, ikkinchi - nutq yo‘naltirilgan va uchinchi - so‘z yuritilgan (o‘zga) shaxslarni qayd etadi. Grammatik zamon esa hozirgi, o‘tgan va kelasi zamon kabi turlarga bo‘linadi. Sifatdoshlar esa fe’l va otlarga xos bo‘lgan belgilarni birlashtiradigan kategoriya sifatida talqin qilinadi . Qadimgi yunon olimlari, jumladan Aristolel va unga zamondosh faylasuflar uchta turkumni ajratib ko‘rsatadilar. Ularning fikricha, nutq ismlar, fe’llar va bog‘lovchilarga bo‘linadi. Arab tilshunoslari so‘z turkumlarini paradigmasini uch unsurdan - ot, fe’l va yuklama turkumidan iborat deb hisobladilar. Arab tilshunosligi o‘n asrdan so‘ng o‘z taraqqiyotini sekinlashtirib, inqirozga yuz tutayotgan davrda, XI asrning ikkinchi yarmida to‘ng‘ich turkiyshunos va tilshunos olim Maqmud Koshg‘ariy maydonga chiqdi. So‘z turkumlariga nisbatan qarashlar borasida Mahmud Koshg‘ariyning o‘z tadqiqot obyekti - turkiy tillar tabiatidan kelib chiqib mulohaza yuritishga intilishi kuzatiladi. Olim so‘z turkumlarini dastlab uch turkumga ajratadi: ism, fe’l, harf. Mahmud Koshg‘ariy so‘zlarni turkumlarga ajratishda arab tili grammatikasiga tayanadi. Olimning asari “Devon-u lug‘otit turk” asarida fe’llarga ismlar qatori katta e’tibor berilgan, chunki o‘sha davr tilshunoslik an’anasiga ko‘ra lug‘atchilikda nutqning eng muhim komponentlari bo‘lgan ot (ega) va fe’l (kesim)ga alohida e’tibor bilan qarash lozim edi. Mahmud Koshg‘ariy “Devon”da fe’l to‘g‘risida mulohaza yuritayotgan o‘rinlarda fe’llaming yasalishi, ulardagi zamon, nisbat, o‘timli-o‘timsizlik kategoriyalari haqida ma’lumot beradi. Fe’llarning yasalishi to‘g‘risida so‘z ketganja Mahmud Koshg‘ariy turkiy tillarda tub (asl) fe’llardan farqli o‘laroq yasama fe’llar asosan otlardan yasalishiga e’tibor qaratadi. “Devonda fe’l zamonlaridan o‘tgan zamonga alohida e’tibor beriladi. Asarda keltirilgan asosiy fe’l formalari o‘tgan zamondadir. Fe’llardagi o‘timlilik- o‘timsizlik masalasiga ham e’tibor berilgan. Xullas, olim fe’lga alohida e’tibor bilan qaraganligiga guvoh bo‘lamiz. Mazkur holat fe’l bo‘yicha tasavvurimizni kengaytirish bilan birga, bu turkumning o‘rganilish tarixi uzoqligidan dalolat beradi. Buyuk mutafakkir, o‘zbek adabiy tilining asoschisi va targ‘ibotchisi Alisher Navoiy tilshunoslik tarixida ham o‘chmas iz qoldirgan ulug‘ olim hisoblanadi. Uning lisoniy qarashlari “Muhokamat-ul lug‘atayn” asarida jamlangan. Mazkur asarda olim ko‘pgina til hodisalariga, jumladan, fe’l turkumiga to‘xtaldi. Alisher Navoiy morfologiyaga oid fikrlarni bayon qilar ekan, asosiy yetakchi so‘z turkumi sifatida fe’llarga murojaat qiladi. Fe’l birliklarining ma’no jihatidan, shakl va qo‘llash jihatidan eski o‘zbek adabiy tilining o‘zigagina xos, ya’ni forsiyda uchramaydigan xususiyatlarini zukko tilshunos sifatida tahlilga tortadi. Fe’lning nibati, fe’lning o‘zlik, orttirma va birgalik nisbatlarini, ravishdosh shaklini, ko‘makchi fe’l yordamida tuzilgan murakkab fe’llarni qayd etadi. Alisher Navoiy fe’lning orttirma nisbat shakli haqida fikr yuritar ekan, ayni nisbat tushunchasi -t qo‘shimchasi orqali hosil bo‘lishini aytadi, qator misollar keltiradi (Jumladan: yugurt, yashurt, chiqart, va h.k.). XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat so‘z turkumlarini, jumladan, fe’l turkumini tadqiq etadi. Fe’lga harakat va holat ifodalovchi turkum sifatida yondashadi. Fe’lga xos zamon, mayl, shaxs-sonni fe’lning grammatik belgilari deb baholaydi. O‘zbek tili so‘z turkumlarini maxsus o‘rganish (fundamental tadqiq etish) 50- yillardan boshlandi. Jumladan, 50-yillar boshlarida prof. Ayyub G‘ulomov fe’l, S.Fuzailov ravish, X.Komilova son va olmosh, Sh.Shoabdurahmonov yordamchi so‘zlar borasidagi kuzatishlami e’lon qildi. Mazkur kuzatishlar 1957-yilda F.Kamol tahriri ostida bosmadan chiqqan “Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili” kitobida umumlashtirildi. Ushbu asarda so‘z turkumlari tasnifiga semantik, morfologik va sintaktik tamoyil asos qilib olindi. 1975-yilda chop etilgan “O‘zbek tili grammatikasi” kitobi tilshunoslik fani uchun o‘ziga xos yutuq bo‘ldi. U o‘zbek tilshunosligi fanining yetakchi namoyondalari (A.G‘ulomov, Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, M.Asqarova, A.Hojiyev, S.Fuzailov, Sh.Abdurahmonov, R.Qo‘ng‘irov) tadqiqotlariga tayanib tuzilgan. Manbaning fe’l bo‘limi Azim Hojiyev tomonidan yoritilgan. Olim A.G‘ulomov, A.Kononov tadqiqotlariga tayanib ish ko‘radi. 1980-yilda U.Tursunov, J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar tomonidan chop etilgan “Hozirgi zamon adabiy tili” kitobida ham fe’lga alohida o‘rin ajratilgan [30]. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” kitobi oliy o‘quv yurtlari uchun darslik sifatida chop etilgan. Manbada fe’lni yoritishda fan yutqlari inobatga olingan holda ish ko‘rilgan. Yaqin o‘n yillikda yaratilgan morfologiyaga oid kuzatishlarda fe’lning ma’noviy guruhlariga alohida e’tibor qaratilganligi kuzatiladi. Bu esa fe’l bo‘yicha, uning ma’no imkoniyatlari borasida yangi-yangi tadqiqotlarga undaydi. Qolaversa, leksik qatlam tez o‘sadigan, o‘zgarishlarga moyil bo‘lib, tadqiqotchilaridan o‘ziga xos kuzatishlarni kutib turadi. Xullas, o‘zbek tilida fe’llarning ma’no tuzilishi, semantik tarkibi o‘ziga xos kuzatish va tadqiqotni talab etadi.                                                              Fe’lning  semantik-grammatik  tabiati Fe’l so‘zlarning qo‘shimcha ma’nolari, uning polisemiyasi shu so‘z turkumining semantik-grammatik tabiatiga ham bog‘liq. So‘zda semantik, morfologik va sintaktik belgi bir butunlikni tashkil etmas ekan, bunda ular tasnif asosi bo‘lib xizmat qila olmaydi. Tasniflash, avvalo, o‘zi o‘xshash predmetlar doirasini qat’iy belgilab olish zaruriyati masalasini qo‘yadiki, bu uining ma’lum tadrijiy aniqlik, mantiqiy izchilikka intilish tabiatidan kelib chiqadi. Shu sababli tadqiqotchi oldida, dastlab til va nutq, xususan, leksema va so‘z munosabatlarini to‘g‘ri belgilash, leksemalarning turli belgilari asosida tasniflash uchun saralab olish vazifasi turadi. Fe’l ma’no tarkibini tadqiq etishda, avvalo, mazkur turkumga xos semantik- grammatik tabiatni yoriitish ko‘zlangan maqsadni beradi. Fe’l ma’no imkoniyatlari mazkur so‘z turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham belgilaydi . Mazkur mezonga tayanib ish ko‘radigan bo‘lsak, fe’l bo‘yicha quyidagilarni kutamiz. Fe’l mustaqil ma’noli so‘z. U harakat-holat ifofasiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Holat ifodalash boshqa turkumlarga ham xosdir. Biroq fe’lda u bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish tarzida bo‘ladi. Masalan, Yomg‘ir yog‘di gapida bir holatdan ikkinchi holatga o‘tish yuz bermoqda. Fe’llar anglatgan qator ma’nolariga ko‘ra turli mazmuniy guruhlarga bo‘linadi. Bunda harakatga xos yaratish, buzish, o‘zgartirish, so‘zlash, sezish, yo‘naltirish, holatga xos ruhiy-psixik, tafakkur bilan bog‘liq fe’llar farqlanadi. So‘z ma’nosi so‘z tuzilishida alohida bir soha sifatida o‘rganiladi. Jumladan, fe’l turkumiga oid so‘zlar ham. So‘z ma’nosi, bir tomondan so‘z masalasiga, ikkinchidan, til va tafakkurning o‘zaro munosabati masalasiga tegishlidir. So‘z ma’nosi narsa-hodisa yoki ular orasidagi munosabatning kishi ongida aks etishidir. So‘z ma’nosi so‘zning tovush tomoni bilan hamisha birga yashaydi. So‘z bir va ko‘p ma’noni bildirishi yoki to‘g‘ri va ko‘chma ma’nolarda ishlatilishi mumkin. So‘zning har qanday ma’nosi kontekstda (matnda) aniqlanadi. So‘z, ya’ni fe’l so‘zlarning ma’no imkoniyati rivoji ba’zida shu so‘zning boshqa turkum qatoriga o‘tib qolishi bilan ham tugallanadi. Bu fanda konversiya usulida so‘z yasash deb nomlanadi. Odamlar bir manzildan ikkinchisiga ko‘chib o‘tganlaridek, so‘zlar ham bir turkumdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tishi mumkin. So‘zlarning bir turkumdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tishi ma’lum qonuniyatlarga, o‘zining tipik yo‘nalishlariga ega. Hozirgi kunda fe’l so‘zlarning otga ko‘chganligini quyidagi hollarda kuzatamiz: 1.O‘zak holidagi fe’llar: kurash, yel, kengash, shish, yuq, ich, ko‘ch, qir. 2.Birgalik nisbatidagi fe’llar: o‘ynash. 3.O‘zak holidagi juft va takroriy fe’llar: ur-yiqit, ur-sur, baqir-chaqir, yasan- tusan, supur-sidir, yugur-yugur, chopa-chop. 4. Harakat nomining -v/ -uv. -sh/-ish, -r/ar qo‘shimchalarini olgan sodda, juft fe’llar va ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalari : a) saylov, ishlov, uquv, chanqov, qatnov, qistov, tintuv, maqtov, tergov, to‘lov, qalov, qarov, to‘ntarish, o‘zgarish, qiziqish, o‘qish, o‘tirish, qarash, muyulish//burilish, burilish(“o‘zgarish” ma’nosida); yozuv-chizuv, yirish-turish, borish-kelish, bosar-tusar; ko‘rolmaslik, kiraverish. 5. Aniq(yaqin) o‘tgan zamon shaklidagi sodda, juft va takroriy fe’llar: chaqirdi, ko‘rdi; keldi-ketdi, qo‘ydi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi, mindi-mindi (bolalar o‘yinining nomi) . Sifatga ko‘chgan fe’llarga esa aniq (yaqin) o‘tgan zamon shaklidagi juft fe’llar va fe’lli birikmalari misol bo‘ladi: oldi-qochdi (gap), kuydi-pishdi (ayol), iliguzildi (vaqt), ichakuzdi (hangomalar), supraqoqdi (farzand, ya’ni so‘nggi farzand). Fe’lning morfologik xususiyati ham yetakchi hisoblanadi. Fe’llar yuqoridagi tasnifga suyanadigan bo‘lsak, o‘zgaruvchan leksemalardir. Fe’lda munosabat shakllaridan zamon, mayl, shaxs-son mavjud. Fe’l mazkur shakllari bilan tuslanadi. Bular fe’lini tasniflovchi grammatik shakl hisoblanadi. Qolaversa, fe’lning grammatik kategoriyalari sanaladi. Fe’lning yasalishi ham uning morfologik xususiyati sanaladi. Fe’l maxsus qo‘shimchalar orqali yasaladi. Fe’llarda kuzatilgan soddalashish, ixtisoslashish hodisalarini ham ushbu turkumga xos morfologik mezonga kiritish mumkin. Affiksatsiya. Bu usulda fe’llar asosga qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Mazkur usulda yangi so‘z yasash morfologik usulda so‘z yasash usuli deb ham yuritiladi. Affiksatsiya usuli bilan so‘z yasalishi mavjud 12 ta so‘z turkumining 5 tasiga xosdir, ya’ni ot, sifat, fe’l, ravish, qisman, olmosh so‘z turkumida affiksatsiya usulida so‘z yasash uchraydi. Fe’lda affiksatsiya usulida so‘z yasash kuchli. Bu usul bilan, odatda, fe’l bo‘lmagan so‘zlardan fe’l yasaladi. Yasash asosiga qo‘shilib, fe’l hosil qilishning me’yori turlicha. Fe’l yasashda -la, -lan, -lashtir kabi affikslar unumdor sanaladi. Bizningcha, ayni zamonda -lashtir affiksining so‘z yasashdagi unumdorligi -la affiksidan ham yuqori. Chunki yaqin yillarda leksik qatlamimizga kirib kelib o‘rnashgan bir qator so‘zlardan aynan shu qo‘shimcha bilan fe’l yasalishi nisbatan ko‘p kuzatiladi. Masalan, kinolashtirmoq, kompyuterlashtirmoq, texnikalashtirmoq, texnologiyalashtirmoq, videolashtirmoq kabilar shular jumlasidandir. Fe’l bilan bog‘liq so‘z yasash qoliplarini kuzatamiz: 1.(ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov+la) = asosdan anglashilgan asbob-qurol bilan bajariladigan ishni qilish ma’noli: o‘g‘itla, betonla, jilovla, kishanla ; randala, egovla, arrala; urug‘la, bolala, dodla, gumburla, sizla va h.k. Bu affiksning ma’no imkoniyati keng . Hozirgi kunda ham ushbu qo‘shimcha faol deyish mumkin. Siltala, opichla, quvla kabi so‘zlarda -la shakli so‘z yasash vazifasini emas, balki lug‘aviy shakl yasash vazifasini bajaryapti. 2. (ot/sifat/son +lan/lash + subyektning asosdan anglashilgan belgiga bo‘lish harakati] qolipi tarkibidagi -lan/-lash affiksi o‘zining murakkab tabiati bilan xarakterlanadi. Hozirda ular ikki affiksning birikuvida ekanligi bilan xarakterlanadi. Jonlanmoq, salomlashmoq, birlashmoq, zorlanmoq, qanoatlanmoq, zavqlanmoq, hayvonlashmoq, quyuqlashmoq va b.lar bunga misol bo‘ladi. Mazkur affikslarning murakkab holga kelishi til taraqqiyotining keyingi davrlariga to‘g‘ri keladi. 3. (taqlid so‘z+illa/ira = asos bildirgan tovush yoki holatni harakat tarzida ifodalash] qolipi taqlid so‘zlardan fe’l yasaydi: shovulla, taqilla, chirsilla, dag‘illa, yaltira, shapilla v h.k. Biroq bu qolipni hosildor deb bo‘lmaydi. Chunki taqlidlar nutqimizda sanoqli, qolaversa, yangi-yangi taqlidlarning hosil bo‘lishi kuzatilmaydi. Demakki, mazkur qo‘shimchaning ham so‘z yasash imkoniyati chegaralangan. 4. (ot/sifat/taqlid+a) Yashamoq, o‘ynamoq, qonamoq, bo‘shamoq. Bu qo‘shimchaning ham, ya’ni so‘z yasovchi shakilning yangi-yangi so‘z yasashi cheklangan. Nutqimizda mavjud ayrim yasama fe’llarda -i, -(a)r, -(a)y, -t kabi so‘z yasovchi affikslar ham mavjudki, bular kam miqdorda so‘z yasashga xizmat qiladi. Mazkur shakllar bilan so‘z yasalishi boyi, tinchi, oqar, ko‘kar, sarg‘y, ko‘pay, to‘lat, berkit kabilarda kuzatiladi. Bu qo‘shimchalarning mahsulsiz shakllarga aylanishiga ham o‘ziga yarasha sabablar bor. Bu haqda to‘xtashni maqsad qilib belgilagan emasmiz. Xullas, hozirgi o‘zbek tilida -la va uning ishtirokida yuzaga kelgan -las, -lash; - lantir, -lashtir affikslari mahsulli, sermahsul affikslar bo‘lib, fe’l yasashning asosiy tiplarini ular yordamida yasalgan (yasalayotgan) fe’llar tashkil etadi. Kompozitsiya. Bu usul leksik-sintaktik usulda so‘z yasash ko‘rinishi sifatida ham keng talqin etiladi. Kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishiga aloqador bo‘lgan juft, takroriy va qo‘shma so‘zlar hosil bo‘ladi. Kompozitsiya usulida fe’l yasashda ikki shakl kuzatiladi: a. ism+fe’l b. fe’l+fe’l Ism+fe’l tipidagi fe’llarni hosil qilishda yordamchi fe’l vazifasida qilmoq, etmoq, bo‘lmoq, olmoq, topmoq, urmoq, kelmoq kabi so‘zlar keladi. Bu so‘zlar boshqa turkumga oid so‘zlar bilan birikib, qo‘shma fe’llarni yasaydi: qabul qilmoq, suhbat qilmoq, abgor etmoq, aks etmoq, rozi bo‘lmoq kabi. O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi fe’llar sanoqli: sotib olmoq, borib kelmoq, kirib chiqmoq, chiqib o‘tirmoq, olib qochmoq, olib kelmoq, olib bormoq va b. Tilshunos olim A.Hojiyev ta’kidicha, hozirgi kunda qil fe’li bilangina yangi qo‘shma fe’llar hosil bo‘lishi kuzatiladi xolos. U hatto ruscha va rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarga qo‘shilib ham fe’llar yasaydi: asfalt qilmoq, dizenfeksiya qilmoq, klassifikatsiya qilmoq va b. Qil yordamida ham, asosan, -la affiksi yasagan tipdagi fe’llar yasaladi. Shuning uchun ham ko‘p hollarda ularni birini ikkinchisi bilan almashtirish mumkin. Juft fe’llar. Juft fe’llar grammatik shakliga ko‘ra ikki ko‘rinishda bo‘ladi: 1. Biri ravishdosh shaklida, ikkinchisi boshqa shaklda: aylanib-o‘rgirlmoq, yelib- yugurmoq, yayrab-yashnamoq, qo‘llab-quvvatlamoq, o‘ynab-kulmoq. 2. Har ikki qismi bir xil shaklda: Aylanib-o‘rgilib, o‘ylamay-netmay, aralashib- quralashib, uyalmay-netmay, tejab-tergab, yuvib-tarab, yayrab-yashnab va h.k. Juft fe’llar tarkibiy qismlarining qo‘llanishiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi: 1. Qismlari yakka holda ishlatiladigan juft fe’llar: a. qismlari o‘zaro sinonim: hormay-tolmay, qo‘llab-quvvatlab; b. qismlari o‘zaro antonim: kelib-ketib, o‘lib-tirilib, o‘tirib-turib ; c.qismlarining ma’nosi yaqin: aylanib-o‘rgilmoq, yeb-ichmoq, yuvib-tarab, oshirib-toshirib. 2. Ikkinchi qismi yakka holda ishlatilmaydigan juft fe’llar: aldab-suldab, yamab- yasqab, qolgan-qutgan, yig‘lab-siqtab va h.k. Kirdi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi kabi juft fe’llar ot so‘z turkumi guruhidan o‘rin olganligiga guvoh bo‘lamiz. Takror fe’llar bir fe’lning takroridan hosil bo‘ladi. Ularning ayrimlari ot so‘z turkumiga o‘tganligiga ham guvoh bo‘lamiz. Dedi-dedi, mindi-mindi (o‘yin turi), mish- mish (emish-emish) kabilar bunga misol bo‘ladi. Fe’lning sintaktik tabiati borasida manbalarda yetarlicha fikr bayon etilgan. Bu o‘rinda quyidagilarni aytish bilan cheklanamiz. Fe’llar chapda boshqa so‘zlar bilan boqlanib, kesim, ega, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin. Buning uchun fe’l maxsus shakllarga ega bo‘ladi. Turli gap bo‘laklari vazifasida kelish uchun xoslangan fe’l shakllari fe’lning vazifa shakllari sanaladi. Xullas, fe’l turkumiga oid so‘zlar semantik, morfologik, sintaktik jihatdan o‘z tabiatiga ega. Uning semantik jihati nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lib, morfologik, sintaktik tabiati esa nisbatan barqarordir. Biz bu o‘rinda mazkur turkumning grammatik, qisman semantik xususiyatiga qisqa to‘xtaldik. Ishimizning keyingi bo‘limlarida fe’lning semantik xususiyatiga alohida to‘xtalamiz. Qolaversa, fe’l turkumining semantik xususiyati, ma’no tuzilishi, ma’no jihatdan turlari alohida kuzatishni talab etadi.  Fe’llarning  nisbat  kategoriyasi Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (sub’ekti) va predmeti (ob’ekti) yoki bir necha bajaruvchi (sub’ektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe’l nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat turlicha bo‘ladi. Ma’lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom ajralganini endi astoydil his qildi (P.Qodirov). Boshqa bir shaklda harakatning sub’ekti (ega) ham, ob’ekti ham bir shaxsning (predmetning) o‘zi bo‘ladi. Masalan: Feruzaga hovliga tushib, shabnamda qiyg‘os ochilgan atirgullar ustiga egildi. (H.G‘ulom). Yana bir ko‘rinishda harakatning bajaruvchisi sub’ekt emas, ob’ekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi. Masalan: Tashqarida so‘riga gilam to‘shaldi, ko‘rpacha solindi. Dasturxon yoyildi, choy damlandi (Tog‘ay Murod). Shuningdek, harakat bir necha sub’ekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin. Masalan: Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog‘ay Murod). Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik sub’ekt (ega)ning boshqa bir sub’ekt va ob’ekt ta’siri bilan bajariladi. Masalan: Mo‘minning ovozidan qat’iyat, buyruq Laylini bo‘shashtirdi (S.Z.) Shunga ko‘ra fe’llarda besh xil nisbat ko‘rinishi mavjud: 1. Aniq nisbat. 2. O‘zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5. Orttirma nisbat. Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo‘shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu qo‘shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o‘zgartirmaydi, balki unga qo‘shimcha ma’no qo‘shadi. Ya’ni bu qo‘shimchalar harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) va predmeti (ob’ekti) ni ko‘rsatib, gap qurilishining qanday bo‘lishini bildirib turadi. Masalan: yozdi – sub’ekt (ega)ning o‘zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet (ob’ekt) tomonidan bajarilib, sub’ekti noma’lum harakat, yozishdi – bir necha sub’ektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – sub’ektning ob’ektga ta’siri bilan bajariladigan harakat. Aniq nisbat Bu shakldagi fe’lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini bajargan shaxs yoki predmet bo‘ladi. To‘ldiruvchi esa harakatning ob’ekti bo‘ladi. Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol qurilma) deb yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog‘liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu gapda ishlar edi harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) Navoiy bo‘lib, u ega orqali ifodalangan. Harakatning ob’ekti esa uyda vositali to‘ldiruvchi orqali ifodalangan. Bunday shaklida maxsus nisbat ko‘rsatkichi yo‘q. Bu nisbat ma’nosi fe’l negizi orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi uchun asos bo‘la oladi (qiyoslang: o‘qidi, o‘qildi, o‘qishdi, o‘qitdi kabi). O‘zlik  nisbat Bu nisbatdagi fe’lda harakatning sub’ekti bilan ob’ekti bir shaxsning o‘zi bo‘ladi. Masalan: Men har tong Toshkentning go‘zilligi, fayzi bilan zavqlanaman (U.Mahkamov) gapida zavqlanaman fe’li tarkibida kelgan –lan qo‘shimchasi harakatning sub’ekti bilan ob’ekti men shaxsi ekanligini ko‘rsatib turibdi. O‘zlik nisbati quyidagi affikslar bilan yasaladi: a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –n, undoshdan so‘ng –in qo‘shish bilan: maqta-n, o‘ra-n, yuv-in, kiy-in kabi; b) fe’l negiziga unlidan so‘ng –l, undoshdan so‘ng –il qo‘shish bilan: surka-l, shosh-il kabi; v) –lan (-la+-n dan tuzilgan qo‘shma affiks) affiksini qo‘shish bilan: zavq-lan, tinch-lan, shod-lan kabi; g) –ish qo‘shimchasini qo‘shish bilan: ker-ish kabi. Barcha fe’l negizlaridan (o‘timli, ba’zi bir o‘timsiz) o‘zlik nisbati yasalmaydi: so‘ra, bor, yugur kabi. Ba’zi fe’l negizlarining, aksincha, aniq nisbati yo‘q: quvon, seskan kabi. Majhullik nisbati Bu shakldagi fe’lda harakat bajaruvchisi sub’ekt (ega) emas, ob’ekt (to‘ldiruvchi) sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi. Masalan: Ot-aravalar birin-ketin saroyga olib kirildi (H.G‘.) gapida olib kirildi harakatining bajaruvchi sub’ekti noma’lum, ot-aravalar so‘zi ega vazifasida kelsa- da, ob’ekt vazifasini bajargan. Kesimi majhullik nisbatidagi fe’l bilan ifodalangan gap qurilishi tilshunoslikda passiv konstruktsiya deb yuritiladi. Majhullik nisbati quyidagi qo‘shimchalar bilan yasaladi: a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –l, undoshdan so‘ng –il affiksini qo‘shish bilan: yasa-l(-di), ata-l(-di), yut-il(-di), sot-il(-di) kabi; b) fe’l negiziga unlidan so‘ng –n , undoshdan so‘ng –in affiksini qo‘shish bilan: bastala-n(-di), ol-in(-di) kabi. Majhullik nisbatdagi fe’lni hosil qilishda –l (-il) affiksi ko‘proq qo‘llaniladi. Ba’zan ayni bir fe’l negizidan –l (-il), -n (-in) affikslari bilan ham o‘zlik, ham majhullik nisbati yasalishi mumkin. Bunday bir xil shaklda kelgan bir xil fe’l negizining o‘zlik yoki majhullik nisbatda ekanligi matndan aniqlaniladi. Masalan: Zulfiya darsga tayyorlandi. Operatsiyaga meditsina uskunalari tayyorlandi. Birgalik nisbat Bu nisbatdagi fe’lda ish-harakat bir necha sub’ekt tomonidan birgalikda bajariladi. Masalan: Ayollar chaqaloqqa ko‘z tegmasligi uchun qilinadigan irim- sirimlarini bitirishgach, bolani beshikka belashdi (O‘.Hoshimov) gapida bitirishgach, belashdi fe’llari anglatgan harakatning bir necha sub’ekt, ya’ni ayollar tomonidan birgalikda bajarilganini anglatadi. Birgalik nisbatdagi fe’l quyidagicha yasaladi: a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –sh, undoshdan so‘ng –ish affiksini qo‘shish bilan: sana-sh(di), yugur-ish(di) kabi; b) so‘z o‘zagiga –lash (-la+-sh qo‘shma affiksi) affiksini qo‘shish bilan: yordam- lash(di), bahs-lash(di) kabi. Orttirma  nisbat Bu nisbat shaklida harakat grammatik sub’ekt (ega)ning boshqa bir sub’ekt yoki ob’ektga ta’siri, tazyiqi bilan bajariladi. Masalan: Biz Hamid Olimjon bilan bunday oydin, musaffo kechalarni ko‘p o‘tkazganmiz (G‘.G‘.) gapida ikkita sub’ekt mavjud bo‘lib, asosiy sub’ekt vositali to‘ldiruvchi (Hamid Olimjon bilan), ikkinchi darajali sub’ekt esa ega (Biz) vazifasida qo‘llangan bo‘lib, o‘tkazganmiz harakati sub’ektning sub’ektga ta’siri natijasida bajarilgan. Shuningdek, orttirma nisbatdagi fe’lda faqat bir sub’ekt mavjud bo‘ladi. Bunday holda harakat ob’ektga (to‘ldiruvchiga) o‘tadi. Masalan: U kitob keltirdi kabi. Orttirma nisbat fe’l negiziga quyidagi affikslarni qo‘shish bilan yasaladi: a) fe’l negiziga –t affiksini qo‘shish bilan: qisqart, boyit kabi; b) fe’l negiziga –tir (-dir) affikslarini qo‘shish bilan: keltir, chaqirtir, kuldir, buzdir kabi; v) sh, ch, t, undoshlari bilan tugagan fe’l negizlariga –ir affiksini qo‘shish bilan: shoshir, ichir, botir kabi; g) oxiri undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli fe’l negizlariga –ar affiksini qo‘shish bilan: chiqar, qaytar kabi; d) oxiri undosh bilan tugagan fe’l negizlariga -g‘iz, -giz, -qaz, -g‘az, -kaz, -qiz, -kiz affikslarini qo‘shish bilan: turg‘iz, egiz, o‘tkaz, qutqaz, yutqiz, etkiz kabi; e) oxiri m, q undoshlari bilan tugagan fe’l negizlariga –iz affiksini qo‘shish bilan: tomiz, oqiz, boqiz kabi; yo) fe’l negiziga –sat (-sa+-t qo‘shma affiksi) affiksini qo‘shish bilan: ko‘rsat (faqat ko‘r fe’l negiziga qo‘shiladi) kabi. Fe’lning vazifadosh  shakllari Fe’lning gapda ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasini bajarishga mos bo‘lgan shakli uning funktsional1 formasi deyiladi. Fe’lning funktsional formalari gapda kesim, hol, aniqlovchi, ega va to‘ldiruvchi vazifalarida keladi. O‘zbek tilida fe’lning funktsional formalariga 1) sof fe’l, 2) ravishdosh, 3) sifatdosh, 4) harakat nomi kiradi. Sof  fe’l . Fe’lning tuslangan formada qo‘llanib, kesim vazifasini bajarishga mos fe’l shakliga sof fe’l deyiladi. Sof fe’l har uch zamon shaklida qo‘llangan aniqlik, buyruq-istak, shart mayli formasidagi fe’llarni o‘z ichiga oladi. Masalan: To‘g‘ri so‘z odam butun hayoti davomida mehr, sadoqat nurlarini tarqatadi (U.Mahkamov). Kimki oz bilsa, ozga o‘rgatadi. (Tafakkur gulshani). Aqlni beaqldan o‘rgan (Maqol). Ravishdosh. Harakatning belgisini (harakat tarzidagi belgi) anglatadigan, gapda ko‘pincha hol yoki ergash gapning kesimi vazifasini bajarishga mos bo‘lgan fe’l shakli ravishdosh shakli deyiladi. Masalan: Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa ham borib o‘rganinglar (Pedagogika tarixi). CHoyga fotiha o‘qilgach, hamma o‘rnidan turdi (S.Ahmad). Bu misollarning birinchisida borib ravishdoshi hol vazifasini, ikkinchi misoldagi o‘qilgach ravishdoshi ergash gapning kesimi vazifasini bajargan. Ravishdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi: 1) fe’l o‘zak-negiziga unlidan so‘ng –b, undoshdan so‘ng –ib affiksini qo‘shish bilan: o‘qib, borib; 2) fe’l o‘zak-negiziga unlidan so‘ng –y, undashdan so‘ng –a affiksini qo‘shish bilan: o‘qiy-o‘qiy, bora-bora. Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar nutqda, asosan, takroriy holda qo‘llanadi; -b (-ib), -a, -y affikslari bilan yasalgan ravishdosh qo‘shma fe’l (sof fe’l) tarkibida etakchi qism vazifasida ham keladi: yoza boshladi, o‘qib chiqdi kabi. 3) –gani (-kani, -qani) affikslari bilan: o‘qigani, aytgani kabi; 4) –gach (-kach, -qach) affikslari bilan: o‘qigach, borgach kabi; 5) –guncha (-kuncha, -quncha) affikslari bilan: o‘qiguncha, borguncha kabi. Fe’l o‘zak-negizi k yoki g undoshi bilan tugasa, -kani, -kach, -kuncha tarzida, q yoki g‘ undoshi bilan tugasa, -qani, -qach, -quncha tarzida qo‘shiladi: ekkani, ekkach, ekkani, ekkuncha; chiqqani, chiqqach, chiqquncha kabi. Fe’lning ravishdosh shakli fe’l singari harakat tushunchasini anglatib, fe’lga xos quyidagi morfologik belgilarga ega, ya’ni: a) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: eslab - o‘timli, kulib - o‘timsiz ravishdosh; b) bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosiga ega: ko‘rib – bo‘lishli, ko‘rmay, ko‘rmasdan – bo‘lishsiz ravishdosh; kelguncha – bo‘lishli, kelmaguncha – bo‘lishsiz ravishdosh; o‘tgach – bo‘lishli, o‘tmagach – bo‘lishsiz ravishdosh. -gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdoshning bo‘lishsizlik shakli yo‘q (-ma bo‘lishsizlik qo‘shimchasini olmaydi). v) nisbat ma’nosini anglatadi: yasab - aniq nisbat, yasanib - o‘zlik nisbat, yasalib - majhullik nisbati, yasashib – birgalik nisbat, yasatib – orttirma nisbat; g) ravishdoshlar tuslovchi qo‘shimchalarni olish-olmaslik xususiyatiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: tuslanadigan ravishdoshlar va tuslanmaydigan ravishdoshlar. Tuslanadigan ravishdoshlarga fe’l negiziga –b (-ib), -a, -y affikslarni qo‘shish bilan shakllangan ravishdoshlar kiradi. Bu guruhdagi ravishdoshlar tuslangan holda sof fe’lga aylanadi. Masalan: Kechaning tili qorasida yulduzlar yorqin yonadi (O). Oyoq ostimizda munchoq- munchoq oq, sariq gullar sochilib yotibdi (B.Jahongirov). Tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda ham qo‘llana oladi. Masalan: Vohid ho‘l sochlarini taray-taray boqqa sho‘ng‘idi (O.YOqubov). Mashina silkinib oldinga intildi (S.Ahmad). Ravishdoshlarning –gach (-kach, -qach), -gani (-kani, -qani), guncha (-kuncha, - quncha) affikslari yordamida hosil qilingan shakllari tuslanmaydigan ravishdoshlar sanaladi: etgach, ekkach, chiqqach; etgani, ekkani, chiqqani; etguncha, ekkuncha, chiqquncha kabi. Masalan: Sultonali tong otguncha ikki go‘dakning qo‘ynini puch yong‘oqqa to‘ldirib chiqqan (A.Qodiriy). Uzun, qorong‘i yo‘lakka chiqqach, Unsin to‘xtadi (O). Siz bilan maslahatlashgani keldim (B.Rahmonov). d) zamon ma’nosini ifodalaydi. Ravishdoshning zamon ma’nosini ifodalashi nisbiy zamon sanaladi. CHunki ravishdoshning zamoni shu gapdagi tuslangan fe’lning zamoniga nisbatan belgilanadi. Ravishdoshlar zamon ma’nosiga ko‘ra uchga bo‘linadi: o‘tgan zamon ravishdoshi, hozirgi zamon ravishdoshi, kelasi zamon ravishdoshi. O‘tgan zamon ravishdoshlari fe’l o‘zak-negiziga –b (-ib), -gach (-kach, -qach) affikslarini qo‘shish bilan hosil qilinadi: qolib, o‘qib, qolgach, o‘qigach kabi. -b (-ib) affiksi bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan asosiy harakatdan ilgari bo‘lgan harakatni yoki asosiy harakatdan oldin boshlangandek ko‘rinsa ham ammo u bilan bir vaqtda yuz bergan harakatni anglatadi. Masalan: Zulfiya javob so‘rab keldi gapida javob so‘rab ravishdoshi asosiy harakatdan (keldi harakatidan) oldin ro‘y bergan harakatni bildirsa, u kulib gapirmoqda gapida esa kulib ravishdoshi asosiy harakat (gapirmoqda harakati) bilan bir vaqtda yuz beradigan harakatni anglatadi. -b (-ib) affiksi bilan yasalgan ravishdosh tuslanganda, o‘tgan zamon hikoya fe’lini hosil qiladi. Fe’l negiziga –gach (-kach, -qach) affiksini qo‘shish bilan yasalgan ravishdosh tuslanmaydigan ravishdosh bo‘lib, u tuslangan fe’l ifodalagan harakatdan ilgari uning bajarilishi (yoki bajarilmaslik) sababi yoki paytini ko‘rsatadigan harakatni anglatadi. Masalan: Uch-to‘rt kun mehmondorchilikda yurishgach, maktabdan qaytdilar (P.Tursun). Zorlanishdan, ichni eyishdan boshqa hech nima qo‘lidan kelmagach, nima qilsin (M. Ismoiliy). Hozirgi zamon ravishdoshi fe’l o‘zak-negiziga –a, -y affikslarini qo‘shish bilan hosil qilinadi: bora-bora, ishlay-ishlay kabi. Bu affikslar bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan asosiy harakat bilan bir vaqtda ro‘y beradigan harakatni anglatib, uning bajarilish holati, paytini ko‘rsatadi. Masalan: Toma-toma ko‘l bo‘lur, hech tommasa cho‘l bo‘lur (Maqol). Tog‘ oralig‘idagi qalin qor eriy-eriy odam bemalol kira oladigan g‘or bo‘lib qolibdi (S.Anorboev). Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar nutqda odatda, takroriy so‘z shaklida qo‘llanadi. YAkka holda ishlatilganda, ravishdosh anglatgan harakatdan tuslangan fe’l anglatgan harakatga tezlik bilan o‘tilganlik ma’nosi hosil bo‘ladi. Masalan: Sultonmurod kela o‘qishga kirishdi. Hozirgi zamon ravishdoshi tuslanib, hozirgi-kelasi zamon fe’lini hosil qiladi. Masalan: Sada tagidagi hovuzning suvida yaproqlar suzadi (S.Z.). Kelasi zamon ravishdoshlari fe’l negiziga –gani (-kani, -qani), -guncha (-kuncha, - quncha) affikslarini qo‘shish bilan yasaladi: o‘qigani, tinchiguncha kabi. Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar tuslanmaydi. Fe’l negiziga –gani (-kani, - qani) qo‘shish bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan harakatdan so‘ng bajarilishi maqsad qilib olingan harakatni anglatadi. Masalan: Men bugun yuragimni ochib gapirgani keldim (U.). Fe’l negiziga –guncha (-kuncha, -quncha) affiksini qo‘shish bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan harakatning davom qilish vaqtining o‘lchovi sifatidagi harakatni ifodalaydi. Masalan: Yo‘lchi so‘zlaguncha, Tantiboyvachcha qorong‘ida yo‘qoldi (O.). SHu bilan birga ravishdosh o‘ziga xos sintaktik belgilarga ham ega, ya’ni: a) gap tarkibida boshqa so‘zlarni boshqarib kela oladi; b) tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda hol va –b (-ib) affiksi bilan yasalgan ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi: Gulnorning egnida kaltagina qora (lapis) kamzul yuvila-yuvila yupqalashgan (O.). Ibn Iroq uning gapidan zavqlanib kuldi (M.Osim). Kursi ustiga dasturxon yozilib, meva-cheva to‘la patnis qo‘yildi (O.). Shuningdek, tuslanadigan ravishdoshlar o‘zlariga tobe bo‘lgan so‘zlar bilan sostavli hol sifatida, ravishdosh o‘ram tarzida ajratilgan hol vazifasini ham bajaradi: Bozor darvozasi yoniga kelishganida bir to‘da odamni ko‘rib to‘xtab qolishdi (O‘.Hoshimov). Aprel oqshomlaridan birida Farida ikkovlari shahar aylanib yurib stadionga kirib qolishdi (O‘.Hoshimov). Keng, baland, serhasham chodirda oltin shamdonlarni qo‘yib, Navoiy yaqin beklari bilan suhbatlashib o‘tirardi (O.). v) tuslanmaydigan ravishdoshlar gapda hol, ajratilgan ikkinchi darajali bo‘lak va ergash gapning kesimi vazifasini bajarib keladi: Oradan uch oy o‘tib hash-pash deguncha issiq kunlar etib keldi (S.A.). U oltinsoyliklarni kanal va buloq qazigani boshlab ketdi (SH.R.). SHartning nozik va qaltisligi ko‘z oldiga kelgach, yuragi orqasiga tortib ketdi (H.N.). Asalxon karvon o‘tib ketguncha, yo‘l yoqasida qo‘l siltab turdi (H.G‘.). -gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdosh gapda faqat hol vazifasini bajaradi. Sifatdosh. Predmetning harakat va holat belgisini bildiradigan, gapda sifatlovchi vazifasini bajarishga mos bo‘lgan fe’l shakli sifatdosh deyiladi: So‘zlayotgan kishining o‘ziga emas, so‘ziga e’tibor qil («Tafakkur gulshani»). Ko‘chaning ikki chetidagi turli mollar bilan savdo qiluvchi do‘konlar joylashgan (M.Qoriev) gaplaridagi so‘zlayotgan, savdo qiluvchi sifatdoshlari kishi, do‘konlar otlariga bog‘lanib, uning harakat belgisini bildirib, sifatlovchi (aniqlovchining bir turi) vazifasini bajargan. Sifatdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi: 1) fe’l o‘zak-negiziga –gan (-kan, -qan) affikslarni qo‘shish bilan: yuklagan, kechikkan, qiziqqan (fe’l negizi k yoki g bilan tugasa, -kan; q yoki g‘ bilan tugasa, -qan tarzida). Bu affiks sifatdosh yasashda eng mahsuldor, unumli affiks sanaladi. Eski o‘zbek adabiy tilida –gan affiksining ekvivalenti –mish, -dik affikslari bilan ham yasalgan (bu affikslar hozir ham uchraydi). 2) fe’lning –a, -y affiksi bilan tugagan ravishdosh negiziga –digan, -yotgan affikslarini qo‘shish bilan: kelayotgan, o‘qiyotgan, boradigan, ishlaydigan kabi; 3) fe’l o‘zak-negiziga –r (-ar) qo‘shilishi bilan (unlidan so‘ng –r, undoshdan so‘ng –ar): sanar, ko‘kar kabi; 4) fe’l o‘zak-negiziga –vchi (-uvchi) qo‘shilishi bilan (unlidan so‘ng –vchi, undoshdan so‘ng –uvchi): boshlovchi, kutuvchi kabi; Eski adabiy tilda sifatdoshning bu turi –guchi, -g‘uchi shaklida ham ishlatilgan aytguchi, kelguchi. Bu shakl hozir ham poeziyada uchraydi: Kulimsirab turg‘uchi toleing porloq (G‘.G‘.). Bu affiks bilan yasalgan sifatdoshning ot so‘z turkumiga ko‘chish holati ham uchraydi: o‘quvchi, to‘quvchi, yozuvchi kabi. 5) fe’l negiziga –ajak qo‘shilishi bilan: kelajak, bo‘lajak kabi; 6) fe’l negiziga –gusi, -g‘usi qo‘shilishi bilan: kelgusi, bo‘lg‘usi kabi. Sifatdosh leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. SHunga ko‘ra sifatdosh fe’l sanaladi va fe’lga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlarga egadir, ya’ni: 1) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘qigan, yozdirgan - o‘timli; qolgan, qiziqtirgan - o‘timsiz sifatdosh; 2) bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘qigan – bo‘lishli, o‘qimagan – bo‘lishsiz; aytar – bo‘lishli, aytmas – bo‘lishsiz sifatdosh; 3) nisbat ma’nosini anglatadi: yuvgan - aniq nisbat, yuvingan - o‘zlik nisbat, yuvilgan - majhullik nisbat, yuvishgan – birgalik nisbat, yuvdirgan – orttirma nisbat; 4) sifatdoshlar tuslanganda aniqlik maylining biror zamoniga xos bo‘lgan fe’lni hosil qiladi (sof fe’lga aylanadi) va kesim vazifasini bajaradi: Bu hofiz butun olamga tanilgan (O.). Sifatdoshning deyarli barcha shakllari tuslanish xususiyatiga (-yotgan shaklidan tashqari) ega. –r (-ar) bilan yasalgan sifatdosh shakli esa hozirgi tilda ko‘proq tuslangan shaklda ishlatiladi: o‘qirman, o‘qirsan, o‘qir; o‘qirmiz, o‘qirsiz, o‘qir(lar) kabi; 5) sifatdosh zamon ma’nosini ifodalaydi. Atributiv (sifatlovchi) holatida kelgan sifatdoshning zamon ma’nosi nisbiy sanaladi, chunki sifatdoshning zamoni nutq momentiga nisbatan emas, balki fe’l-kesimning zamoniga nisbatan belgilanadi: Ko‘nglini kichik tutgan, kamtarlik yo‘lidan yurgan kishi ulug‘likka etadi (Yusuf Xos Xojib) gapida tuslangan fe’l etadi hozirgi-kelasi zamonni ifodalasa, ko‘nglini kichik tutgan, kamtarlik yo‘lidan yurgan sifatdoshlari o‘tgan zamonni ifodalaydi. Sifatdoshlar zamon ma’nosiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: o‘tgan zamon sifatdoshi, hozirgi zamon sifatdoshi, kelasi zamon sifatdoshi. Sifatdoshlarni hosil qiluvchi maxsus grammatik ko‘rsatkichlar sifatdoshning nisbiy zamon ko‘rsatkichi ham sanaladi. O‘tgan zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlanib turgan vaqtdan ilgari bo‘lgan harakat belgisini anglatadi. –gan (-kan, -qan) grammatik ko‘rsatkichlari bilan yasalgan sifatdosh o‘tgan zamon sifatdoshini hosil qiladi: Murabbiysi bo‘lmagan odamni hayot o‘zi tarbiyalab qo‘yadi («Otalar so‘zi»). Hozirgi zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlashib turgan vaqtida davom etayotgan harakat belgisini anglatadi. Hozirgi zamon sifatdoshi –yotgan, -vchi (-uvchi) affikslarini qo‘shish bilan hosil bo‘ladi: Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo‘lmog‘i darkor (I.A.Karimov). Elmurod bu erga keluvchi mehmonlarning hammasini tanib oldi (P.Tursun). Kelasi zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlanib turgan vaqtdan keyin bajariladigan harakat tarzidagi belgisini anglatadi. Kelasi zamon sifatdoshi –r (-ar), -digan, -ajak affikslari bilan yasaladi: Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt (Maqol). Dehqon kelasi kuzda oladigan hosilining g‘amini shu kuzdan ko‘radi (M.Ismoiliy). Sifatdosh fe’l shaklining «sifatdosh» deb atalishi, uning sifat singari predmetning belgisini bildirishiga ko‘radir. Sifatlar predmetning rangi, hajmi, mazasi, xususiyati kabilarni bildirsa, sifatdosh predmetning harakat va holat belgisini anglatadi. Demak, sifatdosh sifatga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlarga ham egadir, ya’ni: 1) sifatdosh morfologik jihatdan o‘zgarmaydi (egalik, kelishik, ko‘plik affikslarini olmaydi); 2) sifatdosh otga bog‘lanib kelib, predmetning harakat belgisini bildiradi va gapda sifatlovchi vazifasini bajaradi: Ko‘klam quyoshidan ko‘kargan qirlar, ko‘m- ko‘k (H.Olimjon). Xadichabegim yurt uchun qayg‘uradigan bir malika ekanini ko‘rsatishni sevardi (Oybek). 3) sifatdosh otlashish xususiyatiga ega, bunday holda sifatdosh bog‘lanib kelgan ot qo‘llanmaydi va sifatdosh ot kabi so‘z o‘zgartiruvchi (egalik, kelishik, ko‘plik affikslarini) affikslarni oladi, ot singari sintaktik vazifalarni (ega, to‘ldiruvchi, qaratuvchi) bajaradi: Yo‘lni bilgan qoqilmaydi (Maqol). Qishloq xo‘jaligida bevosita ishlab chiqaruvchining o‘zi xo‘jayin bo‘lishi shart (I.Karimov). Ko‘p yurgandan so‘rama, ko‘p ko‘rgandan so‘ra (Maqol). Dushmanga nafrati bo‘lmaganning Vatanga muhabbati bo‘lmas (Maqol). XULOSA Ish-harakatning atamasi bo‘lib, gapda otga xos vazifalarni bajarishga mos bo‘lgan fe’l shakli harakat nomi deyiladi: Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chavandoz bu gaplarni Ertoevga aytishini ham, aytmaslikni ham bilmay turgandi (O.Yoqubov). Mustaqilligimiz tufayli xalq va Vatan tarixi, boy ilmiy va adabiy merosga xolisona yondashishning guvohi va shohidi bo‘lmoqdamiz (Rahim Vohidov) gaplaridagi intilish, aytishni, aytmaslikni, yondashishning fe’l shakllari harakatning atamasi (nomi) bo‘lib, gapda otga xos ega, to‘ldiruvchi, qaratuvchi vazifalarini bajargan. Harakat nomi quyidagi shakl yasovchi affikslar bilan yasaladi: 1) fe’l negiziga –sh (-ish) qo‘shish bilan (unlidan so‘ng –sh, undoshdan so‘ng – ish): o‘qish, yozish, ishlash, chiqish kabi; Harakat nomining –sh (-ish) affiksi bilan yasalgan shakli otga yaqin turadi, shuning uchun ham bu shaklda harakat nomi otga ko‘chishga moyil bo‘ladi. 2) fe’l negiziga –v (-uv) qo‘shish bilan (unlidan so‘ng –v, undoshdan so‘ng –uv): ishlov, bag‘ishlov, boruv, keluv kabi; Bu affiks bilan yasalgan harakat nomi hozirgi o‘zbek tilida kam ishlatiladi; 3) fe’l negiziga -moq qo‘shish bilan: o‘smoq, ulg‘aymoq, o‘rganmoq kabi. Harakat nomining -moq affiksi bilan yasalgan shakli fe’lga juda yaqin turadi, chunki har qanday fe’lning bosh shakli yo buyruq-istak mayli shaklida esla, shosh kabi; yoki eslamoq, shoshmoq kabi harakat nomi shaklida olinadi. Harakat nomi leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. SHu jihatdan harakat nomi fe’lga xos grammatik xususiyatlarga ega: 1) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘rganish, ko‘rmoq - o‘timli harakat nomi; yugurish, ishonmoq - o‘timsiz harakat nomi; 2) nisbat ma’nosiga ega: yutmoq - aniq nisbat, yasanmoq - o‘zlik nisbat, baholanmoq - majhullik nisbati, qiziqtirmoq - orttirma nisbat; 3) harakat nomining bo‘lishsiz shakli faqat –maslik affiksi bilan yasaladi: aytish – bo‘lishli harakat nomi, aytmaslik – bo‘lishsiz harakat nomi. 4) harakat nomi zamon ma’nosiga ega emas. Lekin ma’lum bir qulay sharoitda unda hozirgi-kelasi zamon ma’nosi aks etadi: Oilada farzand tarbiyasiga har tomonlama e’tibor bermoq lozim. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. Morfologiya va sintaksis. – Toshkent: O‘qituvchi, 1973. 2. Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. –Toshkent: O‘qituvchi, 1982 3. Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek tili. Morfologiya. O‘zbek filologiyasi bakalavriat yo‘nalishi uchun o‘quv-metodik qo‘llanma. Buxoro, 2005. 4. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili. F.Kamol tahriri ostida. –Toshkent: Fan, 1957.

O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi

Sotib olish