O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	63.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Noyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Izzatillo Xabibullayev

Ro'yxatga olish sanasi 18 Noyabr 2024

0 Sotish

O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi

Sotib olish

ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT
O ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETIʻ
O‘ZBEK TILI TA’LIMI FAKULTETI
3-KURS NOSHIRLIK ISHI YO NALISHI
ʻ
Xabibullayev Izzatilloning
“HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI” FANIDAN
YOZGAN
KURS ISHI
Mavzu: “O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA NISBAT
KATEGORIYASINING O‘RGANILISHI”
Topshirdi : Xabibullayev Izzatillo
Tekshirdi: Qahhorova Sabohat
Toshkent 2023

Reja:
1.Kirish
2. Asosiy qism
a) Fe’l turkumining o‘rganilishi
b) Fe’lning semantik-grammatik tabiati
c) Fe’llarning nisbat kategoriyasi
3. Xulosa
4. Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Har bir xalqning madaniyati va ma’naviyatining tub asosida milliy til turishi
isbob talab etmaydigan haqiqatdir. Yurtimizning Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
so‘zlari bilan aytganla, “Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi,
ona tilining betakror jazibasi bilan singari. Ona tili - bu millatning ruhidir”. Shu
nuqtayi nazardan aytadigan bo‘lsak, tilimizning nozik ma’no ifodalarini bilish va
nutq jarayonida til imkoniyatlaridan to‘laqonli foydalanish uchun til hodisalari
tabiati, umumiy, xususiy jihatlari haqida har bir kishida, ya’ni shu tildan
foydalanuvchilarda tilimiz keng imkoniyatlari to‘g‘risida ozmi-ko‘pmi ma’lumot
bo‘lishi lozim. Til imkoniyatlari bevosita va bilvosita og‘zaki va yozma so‘z
shaklida ro‘yobga chiqadi. Bunda tadqiqotimiz manbayi bo‘lgan fe’l turkumiga oid
so‘zlar guruhi ham faol qo‘llanadi. Fe’l leksemalari ma’no imkoniyatalari
nihoyatda boy. Buning birlamchi sababi shundaki, fe’llarning aksariyati
umumturkiy so‘zlar hisoblanadi. Umumturkiy so‘zlarda, odatda, ma’no imkoniyat
keng taraqqiy topgan bo‘lishi tabiiy. Chunki ular qadimiy tadrijiy rivojlanish
bosqichi davomida turli semalar ifoda etishga ixtisoslashib borgan. Ikkinchidan,
nutqimizda boshqa turkum so‘zlariga nisbatan fe’llardan ko‘proq foydalanamiz.
Mana bu holat ham fe’l ma’no imkoniyatlarining kengayishiga zarurat tug‘dirgan
desak, yanglishmaymiz. Fe’l turkumiga oid so‘zlarning luqaviy ma’no guruhlari
o‘ta keng. Ular haqida manbalarda fikrlar aytilgan. Biroq fe’lning ma’no
imkoniyatlari haqidagi fikrlarni yetarli deb bo‘maydi. Qolaversa, aytigan ayrim
fikrlarni to‘ldirish,sistemalashtirish, yig‘ish, o‘rni bilan ularga munosabat bildirish
bugungi kun fani oldida turgan vazifalardan biridir.
Fe’l
turkumining o‘rganilishi

O‘zbek tilida (umuman, barcha turkiy tillarda ham) fe’l so‘z turkumi so‘z
turkumlari tizimida alohida o‘ringa ega. Fikr ifodalashda fe’lning mavqei baland
ekanligini izohlashga hojat bo‘lmasa kerak. Mazkur so‘zlar qadim tarixga ega.
So‘zlarni turkumlashda dastlabki so‘z turkumi sifatida, odatda, fe’l ko‘rsatilishini
ko‘p kuzatganmiz. Dunyo tilshunosligida ham bu turkumning leksik- grammatik
tabiatiga kehg o‘rin ajratilganligiga guvoh bo‘lamiz . Fe’l so‘zlar qadimgi turkiy
tilda ham faol qollangan . Qadimgi turkiy tilda -a, -la, -lan, -sira, -(i)q,-(i)k, -sa
kabi qo‘shimcha shakllar fe’l yasashga xizmat qilganligi aytiladi. Shuningdek,
fe’lning daraja shakllari, bo‘lishsisiz, formasi, mayl shakllari, sifatdosh,
ravishdosh, harakat shakli shakllari ham keng iste’molda bo‘lganligiga guvoh
bo‘lish mumkin. Fe’l uzoq tarixiy rivojlanish bosqichini bosib o‘tdi. Albatta,
hozirgi o‘zbek adabiy tili garammatikasida fe’l turkumi, uning semantik-
grammatik tabiatini belgilashda mazkur turkumning o‘zbek tili tarixiy
grammatikasidagi orniga to‘xtalish tanlangan mavzuni chuqurroq yoritishga qo‘l
keladi. Chunki fe’l so‘zlarning ma’no taraqqiyoti bevosita fe’l tarixiy rivojlanish
jarayoni bilan ham bog‘liq. Muayyan bir fe’lning ma’no taraqqiyoti shu so‘zning
“bosib o‘tgan yo‘li” bilan uzviy bog‘liq. Fe’l turkumiga oid so‘zlar o‘zining
tarixan qadimiyligi bilan o‘ziga xoslik kasb etadi. Qolaversa, fe’l turkumiga xos
so‘zlarning aksariyati o‘z qatlam so‘zlari (asl turkiy so‘zlar) hisoblanadi. Fe’l
guruhiga xos so‘zlarni o‘rganish va talqin etish bilan uning o‘ta serqirra, ma’no
imkoniyati nihoyatda boyligiga guvoh bo‘lish mumkin. Ma’lumki, tilshunoslik
ta’limot sifatida dastlab qadimgi Hindistonda paydo bo‘ldi. Qadimgi hindlar
miloddan bir necha asr oldin til hodisalari borasida o‘z qarashlarini bayon etganlar.
Fonetik hodisalarni o‘rganish bilan birga, morfologiya, so‘z turkumlari (so‘z
tasnifi), so‘z yasalishi, so‘z o‘zgarish bo‘yicha o‘z ta’limotlami bayon etganlar.
Hind mutaxassislari fe’lga xos zamon, mayl, nisbat, bo‘lishli, bo‘lishsizlik
borasida fikrlar bildirishgan. Faylasuflar va shoirlar vatani bo‘lgan qadimgi
Yuunonistonda til masalalari dastlab faylasuflar tomonidan o‘rganilgan. Ular
fonetika, leksika bilan birga, grammatikaga ham alohida e’tibor qaratdilar.
Tilshunoslikning garammatik davrida yunon olimlaridan biri Dionisiy fe’l haqida
fikr yuritib, fe’lning kelishiksiz so‘z turkumi ekanligini aytadi. Fe’lga xos zamon,
shaxs-son, mayl, nisbat, tuslanish borasida fikr yuritadi. Fe’lning beshta: aniqlik,
buyruq, istak, tobelik va noaniqlik mayllarini; fe’lning uchta: harakat, o‘zlik va
o‘rta nisbatlarini; fe’lning uchta: birlik, juftlik va ko‘plik sonlarni; fe’lning uchta:
birinchi - nutq so‘zlagan, ikkinchi - nutq yo‘naltirilgan va uchinchi - so‘z
yuritilgan (o‘zga) shaxslarni qayd etadi. Grammatik zamon esa hozirgi, o‘tgan va
kelasi zamon kabi turlarga bo‘linadi. Sifatdoshlar esa fe’l va otlarga xos bo‘lgan
belgilarni birlashtiradigan kategoriya sifatida talqin qilinadi . Qadimgi yunon
olimlari, jumladan Aristolel va unga zamondosh faylasuflar uchta turkumni ajratib
ko‘rsatadilar. Ularning fikricha, nutq ismlar, fe’llar va bog‘lovchilarga bo‘linadi.

Arab tilshunoslari so‘z turkumlarini paradigmasini uch unsurdan - ot, fe’l va
yuklama turkumidan iborat deb hisobladilar. Arab tilshunosligi o‘n asrdan so‘ng
o‘z taraqqiyotini sekinlashtirib, inqirozga yuz tutayotgan davrda, XI asrning
ikkinchi yarmida to‘ng‘ich turkiyshunos va tilshunos olim Maqmud Koshg‘ariy
maydonga chiqdi. So‘z turkumlariga nisbatan qarashlar borasida Mahmud
Koshg‘ariyning o‘z tadqiqot obyekti - turkiy tillar tabiatidan kelib chiqib mulohaza
yuritishga intilishi kuzatiladi. Olim so‘z turkumlarini dastlab uch turkumga
ajratadi: ism, fe’l, harf. Mahmud Koshg‘ariy so‘zlarni turkumlarga ajratishda arab
tili grammatikasiga tayanadi. Olimning asari “Devon-u lug‘otit turk” asarida
fe’llarga ismlar qatori katta e’tibor berilgan, chunki o‘sha davr tilshunoslik
an’anasiga ko‘ra lug‘atchilikda nutqning eng muhim komponentlari bo‘lgan ot
(ega) va fe’l (kesim)ga alohida e’tibor bilan qarash lozim edi. Mahmud
Koshg‘ariy “Devon”da fe’l to‘g‘risida mulohaza yuritayotgan o‘rinlarda fe’llaming
yasalishi, ulardagi zamon, nisbat, o‘timli-o‘timsizlik kategoriyalari haqida
ma’lumot beradi. Fe’llarning yasalishi to‘g‘risida so‘z ketganja Mahmud
Koshg‘ariy turkiy tillarda tub (asl) fe’llardan farqli o‘laroq yasama fe’llar asosan
otlardan yasalishiga e’tibor qaratadi. “Devonda fe’l zamonlaridan o‘tgan zamonga
alohida e’tibor beriladi. Asarda keltirilgan asosiy fe’l formalari o‘tgan zamondadir.
Fe’llardagi o‘timlilik- o‘timsizlik masalasiga ham e’tibor berilgan. Xullas, olim
fe’lga alohida e’tibor bilan qaraganligiga guvoh bo‘lamiz. Mazkur holat fe’l
bo‘yicha tasavvurimizni kengaytirish bilan birga, bu turkumning o‘rganilish tarixi
uzoqligidan dalolat beradi. Buyuk mutafakkir, o‘zbek adabiy tilining asoschisi va
targ‘ibotchisi Alisher Navoiy tilshunoslik tarixida ham o‘chmas iz qoldirgan ulug‘
olim hisoblanadi. Uning lisoniy qarashlari “Muhokamat-ul lug‘atayn” asarida
jamlangan. Mazkur asarda olim ko‘pgina til hodisalariga, jumladan, fe’l turkumiga
to‘xtaldi. Alisher Navoiy morfologiyaga oid fikrlarni bayon qilar ekan, asosiy
yetakchi so‘z turkumi sifatida fe’llarga murojaat qiladi. Fe’l birliklarining ma’no
jihatidan, shakl va qo‘llash jihatidan eski o‘zbek adabiy tilining o‘zigagina xos,
ya’ni forsiyda uchramaydigan xususiyatlarini zukko tilshunos sifatida tahlilga
tortadi. Fe’lning nibati, fe’lning o‘zlik, orttirma va birgalik nisbatlarini, ravishdosh
shaklini, ko‘makchi fe’l yordamida tuzilgan murakkab fe’llarni qayd etadi.
Alisher Navoiy fe’lning orttirma nisbat shakli haqida fikr yuritar ekan, ayni nisbat
tushunchasi -t qo‘shimchasi orqali hosil bo‘lishini aytadi, qator misollar keltiradi
(Jumladan: yugurt, yashurt, chiqart, va h.k.). XX asr boshlarida Abdurauf Fitrat
so‘z turkumlarini, jumladan, fe’l turkumini tadqiq etadi. Fe’lga harakat va holat
ifodalovchi turkum sifatida yondashadi. Fe’lga xos zamon, mayl, shaxs-sonni
fe’lning grammatik belgilari deb baholaydi. O‘zbek tili so‘z turkumlarini maxsus
o‘rganish (fundamental tadqiq etish) 50- yillardan boshlandi. Jumladan, 50-yillar
boshlarida prof. Ayyub G‘ulomov fe’l, S.Fuzailov ravish, X.Komilova son va
olmosh, Sh.Shoabdurahmonov yordamchi so‘zlar borasidagi kuzatishlami e’lon

qildi. Mazkur kuzatishlar 1957-yilda F.Kamol tahriri ostida bosmadan chiqqan
“Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili” kitobida umumlashtirildi. Ushbu asarda so‘z
turkumlari tasnifiga semantik, morfologik va sintaktik tamoyil asos qilib olindi.
1975-yilda chop etilgan “O‘zbek tili grammatikasi” kitobi tilshunoslik fani uchun
o‘ziga xos yutuq bo‘ldi. U o‘zbek tilshunosligi fanining yetakchi namoyondalari
(A.G‘ulomov, Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, M.Asqarova, A.Hojiyev,
S.Fuzailov, Sh.Abdurahmonov, R.Qo‘ng‘irov) tadqiqotlariga tayanib tuzilgan.
Manbaning fe’l bo‘limi Azim Hojiyev tomonidan yoritilgan. Olim A.G‘ulomov,
A.Kononov tadqiqotlariga tayanib ish ko‘radi. 1980-yilda U.Tursunov,
J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar tomonidan chop etilgan “Hozirgi zamon adabiy
tili” kitobida ham fe’lga alohida o‘rin ajratilgan [30]. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”
kitobi oliy o‘quv yurtlari uchun darslik sifatida chop etilgan. Manbada fe’lni
yoritishda fan yutqlari inobatga olingan holda ish ko‘rilgan. Yaqin o‘n yillikda
yaratilgan morfologiyaga oid kuzatishlarda fe’lning ma’noviy guruhlariga alohida
e’tibor qaratilganligi kuzatiladi. Bu esa fe’l bo‘yicha, uning ma’no imkoniyatlari
borasida yangi-yangi tadqiqotlarga undaydi. Qolaversa, leksik qatlam tez
o‘sadigan, o‘zgarishlarga moyil bo‘lib, tadqiqotchilaridan o‘ziga xos kuzatishlarni
kutib turadi. Xullas, o‘zbek tilida fe’llarning ma’no tuzilishi, semantik tarkibi
o‘ziga xos kuzatish va tadqiqotni talab etadi.
Fe’lning semantik-grammatik tabiati
Fe’l so‘zlarning qo‘shimcha ma’nolari, uning polisemiyasi shu so‘z turkumining
semantik-grammatik tabiatiga ham bog‘liq. So‘zda semantik, morfologik va
sintaktik belgi bir butunlikni tashkil etmas ekan, bunda ular tasnif asosi bo‘lib
xizmat qila olmaydi. Tasniflash, avvalo, o‘zi o‘xshash predmetlar doirasini qat’iy
belgilab olish zaruriyati masalasini qo‘yadiki, bu uining ma’lum tadrijiy aniqlik,
mantiqiy izchilikka intilish tabiatidan kelib chiqadi. Shu sababli tadqiqotchi oldida,
dastlab til va nutq, xususan, leksema va so‘z munosabatlarini to‘g‘ri belgilash,
leksemalarning turli belgilari asosida tasniflash uchun saralab olish vazifasi turadi.
Fe’l ma’no tarkibini tadqiq etishda, avvalo, mazkur turkumga xos semantik-
grammatik tabiatni yoriitish ko‘zlangan maqsadni beradi. Fe’l ma’no imkoniyatlari
mazkur so‘z turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham belgilaydi . Mazkur
mezonga tayanib ish ko‘radigan bo‘lsak, fe’l bo‘yicha quyidagilarni kutamiz. Fe’l
mustaqil ma’noli so‘z. U harakat-holat ifofasiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Holat
ifodalash boshqa turkumlarga ham xosdir. Biroq fe’lda u bir holatdan ikkinchi
holatga o‘tish tarzida bo‘ladi. Masalan, Yomg‘ir yog‘di gapida bir holatdan
ikkinchi holatga o‘tish yuz bermoqda. Fe’llar anglatgan qator ma’nolariga ko‘ra
turli mazmuniy guruhlarga bo‘linadi. Bunda harakatga xos yaratish, buzish,
o‘zgartirish, so‘zlash, sezish, yo‘naltirish, holatga xos ruhiy-psixik, tafakkur bilan

bog‘liq fe’llar farqlanadi. So‘z ma’nosi so‘z tuzilishida alohida bir soha sifatida
o‘rganiladi. Jumladan, fe’l turkumiga oid so‘zlar ham. So‘z ma’nosi, bir tomondan
so‘z masalasiga, ikkinchidan, til va tafakkurning o‘zaro munosabati masalasiga
tegishlidir. So‘z ma’nosi narsa-hodisa yoki ular orasidagi munosabatning kishi
ongida aks etishidir. So‘z ma’nosi so‘zning tovush tomoni bilan hamisha birga
yashaydi. So‘z bir va ko‘p ma’noni bildirishi yoki to‘g‘ri va ko‘chma ma’nolarda
ishlatilishi mumkin. So‘zning har qanday ma’nosi kontekstda (matnda) aniqlanadi.
So‘z, ya’ni fe’l so‘zlarning ma’no imkoniyati rivoji ba’zida shu so‘zning boshqa
turkum qatoriga o‘tib qolishi bilan ham tugallanadi. Bu fanda konversiya usulida
so‘z yasash deb nomlanadi. Odamlar bir manzildan ikkinchisiga ko‘chib
o‘tganlaridek, so‘zlar ham bir turkumdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tishi mumkin.
So‘zlarning bir turkumdan ikkinchisiga ko‘chib o‘tishi ma’lum qonuniyatlarga,
o‘zining tipik yo‘nalishlariga ega. Hozirgi kunda fe’l so‘zlarning otga
ko‘chganligini quyidagi hollarda kuzatamiz:
1.O‘zak holidagi fe’llar: kurash, yel, kengash, shish, yuq, ich, ko‘ch, qir.
2.Birgalik nisbatidagi fe’llar: o‘ynash.
3.O‘zak holidagi juft va takroriy fe’llar: ur-yiqit, ur-sur, baqir-chaqir, yasan- tusan,
supur-sidir, yugur-yugur, chopa-chop.
4. Harakat nomining -v/ -uv. -sh/-ish, -r/ar qo‘shimchalarini olgan sodda, juft
fe’llar va ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalari : a) saylov, ishlov, uquv, chanqov,
qatnov, qistov, tintuv, maqtov, tergov, to‘lov, qalov, qarov, to‘ntarish, o‘zgarish,
qiziqish, o‘qish, o‘tirish, qarash, muyulish//burilish, burilish(“o‘zgarish”
ma’nosida); yozuv-chizuv, yirish-turish, borish-kelish, bosar-tusar; ko‘rolmaslik,
kiraverish.
5. Aniq(yaqin) o‘tgan zamon shaklidagi sodda, juft va takroriy fe’llar: chaqirdi,
ko‘rdi; keldi-ketdi, qo‘ydi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi, mindi-mindi (bolalar
o‘yinining nomi) .
Sifatga ko‘chgan fe’llarga esa aniq (yaqin) o‘tgan zamon shaklidagi juft fe’llar va
fe’lli birikmalari misol bo‘ladi: oldi-qochdi (gap), kuydi-pishdi (ayol), iliguzildi
(vaqt), ichakuzdi (hangomalar), supraqoqdi (farzand, ya’ni so‘nggi farzand).
Fe’lning morfologik xususiyati ham yetakchi hisoblanadi. Fe’llar yuqoridagi
tasnifga suyanadigan bo‘lsak, o‘zgaruvchan leksemalardir. Fe’lda munosabat
shakllaridan zamon, mayl, shaxs-son mavjud. Fe’l mazkur shakllari bilan
tuslanadi. Bular fe’lini tasniflovchi grammatik shakl hisoblanadi. Qolaversa,
fe’lning grammatik kategoriyalari sanaladi. Fe’lning yasalishi ham uning

morfologik xususiyati sanaladi. Fe’l maxsus qo‘shimchalar orqali yasaladi.
Fe’llarda kuzatilgan soddalashish, ixtisoslashish hodisalarini ham ushbu turkumga
xos morfologik mezonga kiritish mumkin. Affiksatsiya. Bu usulda fe’llar asosga
qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Mazkur usulda yangi so‘z yasash
morfologik usulda so‘z yasash usuli deb ham yuritiladi. Affiksatsiya usuli bilan
so‘z yasalishi mavjud 12 ta so‘z turkumining 5 tasiga xosdir, ya’ni ot, sifat, fe’l,
ravish, qisman, olmosh so‘z turkumida affiksatsiya usulida so‘z yasash uchraydi.
Fe’lda affiksatsiya usulida so‘z yasash kuchli. Bu usul bilan, odatda, fe’l
bo‘lmagan so‘zlardan fe’l yasaladi. Yasash asosiga qo‘shilib, fe’l hosil qilishning
me’yori turlicha. Fe’l yasashda -la, -lan, -lashtir kabi affikslar unumdor sanaladi.
Bizningcha, ayni zamonda -lashtir affiksining so‘z yasashdagi unumdorligi -la
affiksidan ham yuqori. Chunki yaqin yillarda leksik qatlamimizga kirib kelib
o‘rnashgan bir qator so‘zlardan aynan shu qo‘shimcha bilan fe’l yasalishi nisbatan
ko‘p kuzatiladi. Masalan, kinolashtirmoq, kompyuterlashtirmoq,
texnikalashtirmoq, texnologiyalashtirmoq, videolashtirmoq kabilar shular
jumlasidandir. Fe’l bilan bog‘liq so‘z yasash qoliplarini kuzatamiz:
1.(ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov+la) = asosdan anglashilgan asbob-qurol
bilan bajariladigan ishni qilish ma’noli: o‘g‘itla, betonla, jilovla, kishanla ; randala,
egovla, arrala; urug‘la, bolala, dodla, gumburla, sizla va h.k. Bu affiksning ma’no
imkoniyati keng . Hozirgi kunda ham ushbu qo‘shimcha faol deyish mumkin.
Siltala, opichla, quvla kabi so‘zlarda -la shakli so‘z yasash vazifasini emas, balki
lug‘aviy shakl yasash vazifasini bajaryapti.
2. (ot/sifat/son +lan/lash + subyektning asosdan anglashilgan belgiga bo‘lish
harakati] qolipi tarkibidagi -lan/-lash affiksi o‘zining murakkab tabiati bilan
xarakterlanadi. Hozirda ular ikki affiksning birikuvida ekanligi bilan
xarakterlanadi. Jonlanmoq, salomlashmoq, birlashmoq, zorlanmoq, qanoatlanmoq,
zavqlanmoq, hayvonlashmoq, quyuqlashmoq va b.lar bunga misol bo‘ladi. Mazkur
affikslarning murakkab holga kelishi til taraqqiyotining keyingi davrlariga to‘g‘ri
keladi.
3. (taqlid so‘z+illa/ira = asos bildirgan tovush yoki holatni harakat tarzida
ifodalash] qolipi taqlid so‘zlardan fe’l yasaydi: shovulla, taqilla, chirsilla, dag‘illa,
yaltira, shapilla v h.k. Biroq bu qolipni hosildor deb bo‘lmaydi. Chunki taqlidlar
nutqimizda sanoqli, qolaversa, yangi-yangi taqlidlarning hosil bo‘lishi
kuzatilmaydi. Demakki, mazkur qo‘shimchaning ham so‘z yasash imkoniyati
chegaralangan.

4. (ot/sifat/taqlid+a) Yashamoq, o‘ynamoq, qonamoq, bo‘shamoq. Bu
qo‘shimchaning ham, ya’ni so‘z yasovchi shakilning yangi-yangi so‘z yasashi
cheklangan.
Nutqimizda mavjud ayrim yasama fe’llarda -i, -(a)r, -(a)y, -t kabi so‘z yasovchi
affikslar ham mavjudki, bular kam miqdorda so‘z yasashga xizmat qiladi. Mazkur
shakllar bilan so‘z yasalishi boyi, tinchi, oqar, ko‘kar, sarg‘y, ko‘pay, to‘lat, berkit
kabilarda kuzatiladi. Bu qo‘shimchalarning mahsulsiz shakllarga aylanishiga ham
o‘ziga yarasha sabablar bor. Bu haqda to‘xtashni maqsad qilib belgilagan emasmiz.
Xullas, hozirgi o‘zbek tilida -la va uning ishtirokida yuzaga kelgan -las, -lash; -
lantir, -lashtir affikslari mahsulli, sermahsul affikslar bo‘lib, fe’l yasashning asosiy
tiplarini ular yordamida yasalgan (yasalayotgan) fe’llar tashkil etadi.
Kompozitsiya. Bu usul leksik-sintaktik usulda so‘z yasash ko‘rinishi sifatida ham
keng talqin etiladi. Kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishiga aloqador bo‘lgan juft,
takroriy va qo‘shma so‘zlar hosil bo‘ladi. Kompozitsiya usulida fe’l yasashda ikki
shakl kuzatiladi:
a. ism+fe’l
b. fe’l+fe’l
Ism+fe’l tipidagi fe’llarni hosil qilishda yordamchi fe’l vazifasida qilmoq, etmoq,
bo‘lmoq, olmoq, topmoq, urmoq, kelmoq kabi so‘zlar keladi. Bu so‘zlar boshqa
turkumga oid so‘zlar bilan birikib, qo‘shma fe’llarni yasaydi: qabul qilmoq, suhbat
qilmoq, abgor etmoq, aks etmoq, rozi bo‘lmoq kabi. O‘zbek tilida fe’l+fe’l tipidagi
fe’llar sanoqli: sotib olmoq, borib kelmoq, kirib chiqmoq, chiqib o‘tirmoq, olib
qochmoq, olib kelmoq, olib bormoq va b. Tilshunos olim A.Hojiyev ta’kidicha,
hozirgi kunda qil fe’li bilangina yangi qo‘shma fe’llar hosil bo‘lishi kuzatiladi
xolos. U hatto ruscha va rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarga qo‘shilib ham fe’llar
yasaydi: asfalt qilmoq, dizenfeksiya qilmoq, klassifikatsiya qilmoq va b. Qil
yordamida ham, asosan, -la affiksi yasagan tipdagi fe’llar yasaladi. Shuning uchun
ham ko‘p hollarda ularni birini ikkinchisi bilan almashtirish mumkin. Juft fe’llar.
Juft fe’llar grammatik shakliga ko‘ra ikki ko‘rinishda bo‘ladi:
1. Biri ravishdosh shaklida, ikkinchisi boshqa shaklda: aylanib-o‘rgirlmoq,
yelib- yugurmoq, yayrab-yashnamoq, qo‘llab-quvvatlamoq, o‘ynab-kulmoq.
2. Har ikki qismi bir xil shaklda: Aylanib-o‘rgilib, o‘ylamay-netmay, aralashib-
quralashib, uyalmay-netmay, tejab-tergab, yuvib-tarab, yayrab-yashnab va h.k.
Juft fe’llar tarkibiy qismlarining qo‘llanishiga ko‘ra quyidagicha bo‘ladi:

1. Qismlari yakka holda ishlatiladigan juft fe’llar:
a. qismlari o‘zaro sinonim: hormay-tolmay, qo‘llab-quvvatlab;
b. qismlari o‘zaro antonim: kelib-ketib, o‘lib-tirilib, o‘tirib-turib ;
c.qismlarining ma’nosi yaqin: aylanib-o‘rgilmoq, yeb-ichmoq, yuvib-tarab,
oshirib-toshirib.
2. Ikkinchi qismi yakka holda ishlatilmaydigan juft fe’llar: aldab-suldab, yamab-
yasqab, qolgan-qutgan, yig‘lab-siqtab va h.k.
Kirdi-chiqdi, oldi-berdi, oldi-sotdi kabi juft fe’llar ot so‘z turkumi guruhidan
o‘rin olganligiga guvoh bo‘lamiz. Takror fe’llar bir fe’lning takroridan hosil
bo‘ladi. Ularning ayrimlari ot so‘z turkumiga o‘tganligiga ham guvoh bo‘lamiz.
Dedi-dedi, mindi-mindi (o‘yin turi), mish- mish (emish-emish) kabilar bunga misol
bo‘ladi. Fe’lning sintaktik tabiati borasida manbalarda yetarlicha fikr bayon
etilgan. Bu o‘rinda quyidagilarni aytish bilan cheklanamiz. Fe’llar chapda boshqa
so‘zlar bilan boqlanib, kesim, ega, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi
mumkin. Buning uchun fe’l maxsus shakllarga ega bo‘ladi. Turli gap bo‘laklari
vazifasida kelish uchun xoslangan fe’l shakllari fe’lning vazifa shakllari sanaladi.
Xullas, fe’l turkumiga oid so‘zlar semantik, morfologik, sintaktik jihatdan o‘z
tabiatiga ega. Uning semantik jihati nisbatan o‘zgaruvchan bo‘lib, morfologik,
sintaktik tabiati esa nisbatan barqarordir. Biz bu o‘rinda mazkur turkumning
grammatik, qisman semantik xususiyatiga qisqa to‘xtaldik. Ishimizning keyingi
bo‘limlarida fe’lning semantik xususiyatiga alohida to‘xtalamiz. Qolaversa, fe’l
turkumining semantik xususiyati, ma’no tuzilishi, ma’no jihatdan turlari alohida
kuzatishni talab etadi.
Fe’llarning nisbat kategoriyasi
Fe’l ifodalagan harakat bilan uning bajaruvchisi (sub’ekti) va predmeti (ob’ekti)
yoki bir necha bajaruvchi (sub’ektlar) orasidagi munosabatning ifodalanishi fe’l
nisbati deyiladi. Harakat bilan uning bajaruvchisi orasidagi munosabat turlicha
bo‘ladi. Ma’lum bir shaklda harakat ega bilan ifodalangan shaxs yoki predmet
tomonidan bajariladi. Masalan: Bobur ota yurtidan batamom ajralganini endi
astoydil his qildi (P.Qodirov). Boshqa bir shaklda harakatning sub’ekti (ega)
ham, ob’ekti ham bir shaxsning (predmetning) o‘zi bo‘ladi.

Masalan: Feruzaga hovliga tushib, shabnamda qiyg‘os ochilgan atirgullar
ustiga egildi. (H.G‘ulom). Yana bir ko‘rinishda harakatning bajaruvchisi sub’ekt
emas, ob’ekt sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi.
Masalan: Tashqarida so‘riga gilam to‘shaldi, ko‘rpacha solindi. Dasturxon
yoyildi, choy damlandi (Tog‘ay Murod).
Shuningdek, harakat bir necha sub’ekt tomonidan birgalikda bajarilishi mumkin.
Masalan: Ichkaridan birin-ketin bolalar chiqib kelishdi (Tog‘ay Murod).
Yana bir nisbat shaklida esa harakat grammatik sub’ekt (ega)ning boshqa bir
sub’ekt va ob’ekt ta’siri bilan bajariladi. Masalan: Mo‘minning ovozidan qat’iyat,
buyruq Laylini bo‘shashtirdi (S.Z.) Shunga ko‘ra fe’llarda besh xil nisbat ko‘rinishi
mavjud: 1. Aniq nisbat. 2. O‘zlik nisbat. 3. Majhullik nisbati. 4. Birgalik nisbati. 5.
Orttirma nisbat.
Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi qo‘shimchalar yordami bilan yasaladi. Bu
qo‘shimchalar fe’lning leksik ma’nosini o‘zgartirmaydi, balki unga qo‘shimcha
ma’no qo‘shadi. Ya’ni bu qo‘shimchalar harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) va
predmeti (ob’ekti) ni ko‘rsatib, gap qurilishining qanday bo‘lishini bildirib turadi.
Masalan: yozdi – sub’ekt (ega)ning o‘zi bajaradigan harakat, yozildi – predmet
(ob’ekt) tomonidan bajarilib, sub’ekti noma’lum harakat, yozishdi – bir necha
sub’ektlar bajaradigan harakat, yozdirdi – sub’ektning ob’ektga ta’siri bilan
bajariladigan harakat.
Aniq nisbat
Bu shakldagi fe’lda harakatning bajaruvchisi grammatik jihatdan ega vazifasini
bajargan shaxs yoki predmet bo‘ladi. To‘ldiruvchi esa harakatning ob’ekti bo‘ladi.
Gapning bunday qurilishi tilshunoslikda aktiv konstruktsiya (faol qurilma) deb
yuritiladi. Masalan: Navoiy shiringina yasog‘liq uyda tanho ishlar edi (O.). Ushbu
gapda ishlar edi harakatning bajaruvchisi (sub’ekti) Navoiy bo‘lib, u ega orqali
ifodalangan. Harakatning ob’ekti esa uyda vositali to‘ldiruvchi orqali ifodalangan.
Bunday shaklida maxsus nisbat ko‘rsatkichi yo‘q. Bu nisbat ma’nosi fe’l negizi
orqali ifodalanadi, shuning uchun ham u boshqa nisbat shakllarini hosil qilishi
uchun asos bo‘la oladi (qiyoslang: o‘qidi, o‘qildi, o‘qishdi, o‘qitdi kabi).
O‘zlik
nisbat
Bu nisbatdagi fe’lda harakatning sub’ekti bilan ob’ekti bir shaxsning o‘zi bo‘ladi.
Masalan: Men har tong Toshkentning go‘zilligi, fayzi bilan zavqlanaman

(U.Mahkamov) gapida zavqlanaman fe’li tarkibida kelgan –lan qo‘shimchasi
harakatning sub’ekti bilan ob’ekti men shaxsi ekanligini ko‘rsatib turibdi.
O‘zlik nisbati quyidagi affikslar bilan yasaladi:
a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –n, undoshdan so‘ng –in qo‘shish bilan: maqta-n,
o‘ra-n, yuv-in, kiy-in kabi;
b) fe’l negiziga unlidan so‘ng –l, undoshdan so‘ng –il qo‘shish bilan: surka-l,
shosh-il kabi;
v) –lan (-la+-n dan tuzilgan qo‘shma affiks) affiksini qo‘shish bilan: zavq-lan,
tinch-lan, shod-lan kabi;
g) –ish qo‘shimchasini qo‘shish bilan: ker-ish kabi.
Barcha fe’l negizlaridan (o‘timli, ba’zi bir o‘timsiz) o‘zlik nisbati yasalmaydi:
so‘ra, bor, yugur kabi. Ba’zi fe’l negizlarining, aksincha, aniq nisbati yo‘q: quvon,
seskan kabi.
Majhullik nisbati
Bu shakldagi fe’lda harakat bajaruvchisi sub’ekt (ega) emas, ob’ekt (to‘ldiruvchi)
sanaladi yoki harakatning haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi.
Masalan: Ot-aravalar birin-ketin saroyga olib kirildi (H.G‘.) gapida olib kirildi
harakatining bajaruvchi sub’ekti noma’lum, ot-aravalar so‘zi ega vazifasida kelsa-
da, ob’ekt vazifasini bajargan.
Kesimi majhullik nisbatidagi fe’l bilan ifodalangan gap qurilishi tilshunoslikda
passiv konstruktsiya deb yuritiladi.
Majhullik nisbati quyidagi qo‘shimchalar bilan yasaladi:
a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –l, undoshdan so‘ng –il affiksini qo‘shish
bilan: yasa-l(-di), ata-l(-di), yut-il(-di), sot-il(-di) kabi;
b) fe’l negiziga unlidan so‘ng –n , undoshdan so‘ng –in affiksini qo‘shish
bilan: bastala-n(-di), ol-in(-di) kabi.
Majhullik nisbatdagi fe’lni hosil qilishda –l (-il) affiksi ko‘proq qo‘llaniladi.
Ba’zan ayni bir fe’l negizidan –l (-il), -n (-in) affikslari bilan ham o‘zlik, ham
majhullik nisbati yasalishi mumkin. Bunday bir xil shaklda kelgan bir xil fe’l

negizining o‘zlik yoki majhullik nisbatda ekanligi matndan aniqlaniladi. Masalan:
Zulfiya darsga tayyorlandi. Operatsiyaga meditsina uskunalari tayyorlandi.
Birgalik nisbat
Bu nisbatdagi fe’lda ish-harakat bir necha sub’ekt tomonidan birgalikda bajariladi.
Masalan: Ayollar chaqaloqqa ko‘z tegmasligi uchun qilinadigan irim-
sirimlarini bitirishgach, bolani beshikka belashdi (O‘.Hoshimov) gapida
bitirishgach, belashdi fe’llari anglatgan harakatning bir necha sub’ekt, ya’ni ayollar
tomonidan birgalikda bajarilganini anglatadi.
Birgalik nisbatdagi fe’l quyidagicha yasaladi:
a) fe’l negiziga unlidan so‘ng –sh, undoshdan so‘ng –ish affiksini qo‘shish bilan:
sana-sh(di), yugur-ish(di) kabi;
b) so‘z o‘zagiga –lash (-la+-sh qo‘shma affiksi) affiksini qo‘shish bilan: yordam-
lash(di), bahs-lash(di) kabi.
Orttirma
nisbat
Bu nisbat shaklida harakat grammatik sub’ekt (ega)ning boshqa bir sub’ekt yoki
ob’ektga ta’siri, tazyiqi bilan bajariladi.
Masalan: Biz Hamid Olimjon bilan bunday oydin, musaffo kechalarni ko‘p
o‘tkazganmiz (G‘.G‘.) gapida ikkita sub’ekt mavjud bo‘lib, asosiy sub’ekt vositali
to‘ldiruvchi (Hamid Olimjon bilan), ikkinchi darajali sub’ekt esa ega (Biz)
vazifasida qo‘llangan bo‘lib, o‘tkazganmiz harakati sub’ektning sub’ektga ta’siri
natijasida bajarilgan.
Shuningdek, orttirma nisbatdagi fe’lda faqat bir sub’ekt mavjud bo‘ladi. Bunday
holda harakat ob’ektga (to‘ldiruvchiga) o‘tadi. Masalan: U kitob keltirdi kabi.
Orttirma nisbat fe’l negiziga quyidagi affikslarni qo‘shish bilan yasaladi:
a) fe’l negiziga –t affiksini qo‘shish bilan: qisqart, boyit kabi;
b) fe’l negiziga –tir (-dir) affikslarini qo‘shish bilan: keltir, chaqirtir, kuldir, buzdir
kabi;

v) sh, ch, t, undoshlari bilan tugagan fe’l negizlariga –ir affiksini qo‘shish bilan:
shoshir, ichir, botir kabi;
g) oxiri undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli fe’l negizlariga –ar affiksini qo‘shish
bilan: chiqar, qaytar kabi;
d) oxiri undosh bilan tugagan fe’l negizlariga -g‘iz, -giz, -qaz, -g‘az, -kaz, -qiz, -kiz
affikslarini qo‘shish bilan: turg‘iz, egiz, o‘tkaz, qutqaz, yutqiz, etkiz kabi;
e) oxiri m, q undoshlari bilan tugagan fe’l negizlariga –iz affiksini qo‘shish bilan:
tomiz, oqiz, boqiz kabi;
yo) fe’l negiziga –sat (-sa+-t qo‘shma affiksi) affiksini qo‘shish bilan: ko‘rsat
(faqat ko‘r fe’l negiziga qo‘shiladi) kabi.
Fe’lning vazifadosh shakllari
Fe’lning gapda ma’lum bir gap bo‘lagi vazifasini bajarishga mos bo‘lgan shakli
uning funktsional1 formasi deyiladi. Fe’lning funktsional formalari gapda kesim,
hol, aniqlovchi, ega va to‘ldiruvchi vazifalarida keladi.
O‘zbek tilida fe’lning funktsional formalariga 1) sof fe’l, 2) ravishdosh, 3)
sifatdosh, 4) harakat nomi kiradi.
Sof
fe’l . Fe’lning tuslangan formada qo‘llanib, kesim vazifasini bajarishga mos fe’l
shakliga sof fe’l deyiladi. Sof fe’l har uch zamon shaklida qo‘llangan aniqlik,
buyruq-istak, shart mayli formasidagi fe’llarni o‘z ichiga oladi. Masalan: To‘g‘ri
so‘z odam butun hayoti davomida mehr, sadoqat
nurlarini tarqatadi (U.Mahkamov). Kimki oz bilsa, ozga o‘rgatadi. (Tafakkur
gulshani). Aqlni beaqldan o‘rgan (Maqol).
Ravishdosh. Harakatning belgisini (harakat tarzidagi belgi) anglatadigan, gapda
ko‘pincha hol yoki ergash gapning kesimi vazifasini bajarishga mos bo‘lgan fe’l
shakli ravishdosh shakli deyiladi. Masalan: Ilmu hunarni Xitoydan bo‘lsa
ham borib o‘rganinglar (Pedagogika tarixi). CHoyga fotiha o‘qilgach, hamma
o‘rnidan turdi (S.Ahmad). Bu misollarning birinchisida borib ravishdoshi hol
vazifasini, ikkinchi misoldagi o‘qilgach ravishdoshi ergash gapning kesimi
vazifasini bajargan.
Ravishdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi:

1) fe’l o‘zak-negiziga unlidan so‘ng –b, undoshdan so‘ng –ib affiksini qo‘shish
bilan: o‘qib, borib;
2) fe’l o‘zak-negiziga unlidan so‘ng –y, undashdan so‘ng –a affiksini qo‘shish
bilan: o‘qiy-o‘qiy, bora-bora.
Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar nutqda, asosan, takroriy holda qo‘llanadi;
-b (-ib), -a, -y affikslari bilan yasalgan ravishdosh qo‘shma fe’l (sof fe’l) tarkibida
etakchi qism vazifasida ham keladi: yoza boshladi, o‘qib chiqdi kabi.
3) –gani (-kani, -qani) affikslari bilan: o‘qigani, aytgani kabi;
4) –gach (-kach, -qach) affikslari bilan: o‘qigach, borgach kabi;
5) –guncha (-kuncha, -quncha) affikslari bilan: o‘qiguncha, borguncha kabi.
Fe’l o‘zak-negizi k yoki g undoshi bilan tugasa, -kani, -kach, -kuncha tarzida, q
yoki g‘ undoshi bilan tugasa, -qani, -qach, -quncha tarzida qo‘shiladi: ekkani,
ekkach, ekkani, ekkuncha; chiqqani, chiqqach, chiqquncha kabi.
Fe’lning ravishdosh shakli fe’l singari harakat tushunchasini anglatib, fe’lga xos
quyidagi morfologik belgilarga ega, ya’ni:
a) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: eslab - o‘timli, kulib - o‘timsiz
ravishdosh;
b) bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosiga ega: ko‘rib – bo‘lishli, ko‘rmay, ko‘rmasdan –
bo‘lishsiz ravishdosh; kelguncha – bo‘lishli, kelmaguncha – bo‘lishsiz ravishdosh;
o‘tgach – bo‘lishli, o‘tmagach – bo‘lishsiz ravishdosh.
-gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdoshning bo‘lishsizlik shakli yo‘q
(-ma bo‘lishsizlik qo‘shimchasini olmaydi).
v) nisbat ma’nosini anglatadi: yasab - aniq nisbat, yasanib - o‘zlik nisbat, yasalib -
majhullik nisbati, yasashib – birgalik nisbat, yasatib – orttirma nisbat;
g) ravishdoshlar tuslovchi qo‘shimchalarni olish-olmaslik xususiyatiga ko‘ra ikki
guruhga bo‘linadi: tuslanadigan ravishdoshlar va tuslanmaydigan ravishdoshlar.
Tuslanadigan ravishdoshlarga fe’l negiziga –b (-ib), -a, -y affikslarni qo‘shish bilan
shakllangan ravishdoshlar kiradi.

Bu guruhdagi ravishdoshlar tuslangan holda sof fe’lga aylanadi. Masalan:
Kechaning tili qorasida yulduzlar yorqin yonadi (O). Oyoq ostimizda munchoq-
munchoq oq, sariq gullar sochilib yotibdi (B.Jahongirov).
Tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda ham qo‘llana oladi.
Masalan: Vohid ho‘l sochlarini taray-taray boqqa sho‘ng‘idi (O.YOqubov).
Mashina silkinib oldinga intildi (S.Ahmad).
Ravishdoshlarning –gach (-kach, -qach), -gani (-kani, -qani), guncha (-kuncha, -
quncha) affikslari yordamida hosil qilingan shakllari tuslanmaydigan ravishdoshlar
sanaladi: etgach, ekkach, chiqqach; etgani, ekkani, chiqqani; etguncha, ekkuncha,
chiqquncha kabi. Masalan: Sultonali tong otguncha ikki go‘dakning qo‘ynini puch
yong‘oqqa to‘ldirib chiqqan (A.Qodiriy). Uzun, qorong‘i yo‘lakka chiqqach,
Unsin to‘xtadi (O). Siz bilan maslahatlashgani keldim (B.Rahmonov).
d) zamon ma’nosini ifodalaydi. Ravishdoshning zamon ma’nosini ifodalashi nisbiy
zamon sanaladi. CHunki ravishdoshning zamoni shu gapdagi tuslangan fe’lning
zamoniga nisbatan belgilanadi.
Ravishdoshlar zamon ma’nosiga ko‘ra uchga bo‘linadi: o‘tgan zamon ravishdoshi,
hozirgi zamon ravishdoshi, kelasi zamon ravishdoshi.
O‘tgan zamon ravishdoshlari fe’l o‘zak-negiziga –b (-ib), -gach (-kach, -qach)
affikslarini qo‘shish bilan hosil qilinadi: qolib, o‘qib, qolgach, o‘qigach kabi.
-b (-ib) affiksi bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan asosiy
harakatdan ilgari bo‘lgan harakatni yoki asosiy harakatdan oldin boshlangandek
ko‘rinsa ham ammo u bilan bir vaqtda yuz bergan harakatni anglatadi. Masalan:
Zulfiya javob so‘rab keldi gapida javob so‘rab ravishdoshi asosiy harakatdan (keldi
harakatidan) oldin ro‘y bergan harakatni bildirsa, u kulib gapirmoqda gapida esa
kulib ravishdoshi asosiy harakat (gapirmoqda harakati) bilan bir vaqtda yuz
beradigan harakatni anglatadi.
-b (-ib) affiksi bilan yasalgan ravishdosh tuslanganda, o‘tgan zamon hikoya fe’lini
hosil qiladi.
Fe’l negiziga –gach (-kach, -qach) affiksini qo‘shish bilan yasalgan ravishdosh
tuslanmaydigan ravishdosh bo‘lib, u tuslangan fe’l ifodalagan harakatdan ilgari
uning bajarilishi (yoki bajarilmaslik) sababi yoki paytini ko‘rsatadigan harakatni
anglatadi. Masalan: Uch-to‘rt kun mehmondorchilikda yurishgach, maktabdan
qaytdilar (P.Tursun). Zorlanishdan, ichni eyishdan boshqa hech nima qo‘lidan
kelmagach, nima qilsin (M. Ismoiliy).

Hozirgi zamon ravishdoshi fe’l o‘zak-negiziga –a, -y affikslarini qo‘shish bilan
hosil qilinadi: bora-bora, ishlay-ishlay kabi.
Bu affikslar bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan asosiy harakat
bilan bir vaqtda ro‘y beradigan harakatni anglatib, uning bajarilish holati, paytini
ko‘rsatadi. Masalan: Toma-toma ko‘l bo‘lur, hech tommasa cho‘l bo‘lur (Maqol).
Tog‘ oralig‘idagi qalin qor eriy-eriy odam bemalol kira oladigan g‘or bo‘lib
qolibdi (S.Anorboev).
Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar nutqda odatda, takroriy so‘z shaklida
qo‘llanadi. YAkka holda ishlatilganda, ravishdosh anglatgan harakatdan tuslangan
fe’l anglatgan harakatga tezlik bilan o‘tilganlik ma’nosi hosil bo‘ladi.
Masalan: Sultonmurod kela o‘qishga kirishdi.
Hozirgi zamon ravishdoshi tuslanib, hozirgi-kelasi zamon fe’lini hosil qiladi.
Masalan: Sada tagidagi hovuzning suvida yaproqlar suzadi (S.Z.).
Kelasi zamon ravishdoshlari fe’l negiziga –gani (-kani, -qani), -guncha (-kuncha, -
quncha) affikslarini qo‘shish bilan yasaladi: o‘qigani, tinchiguncha kabi.
Bu affikslar bilan yasalgan ravishdoshlar tuslanmaydi. Fe’l negiziga –gani (-kani, -
qani) qo‘shish bilan yasalgan ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan harakatdan
so‘ng bajarilishi maqsad qilib olingan harakatni anglatadi. Masalan: Men bugun
yuragimni ochib gapirgani keldim (U.).
Fe’l negiziga –guncha (-kuncha, -quncha) affiksini qo‘shish bilan yasalgan
ravishdosh tuslangan fe’l ifodalagan harakatning davom qilish vaqtining o‘lchovi
sifatidagi harakatni ifodalaydi. Masalan: Yo‘lchi so‘zlaguncha, Tantiboyvachcha
qorong‘ida yo‘qoldi (O.).
SHu bilan birga ravishdosh o‘ziga xos sintaktik belgilarga ham ega, ya’ni:
a) gap tarkibida boshqa so‘zlarni boshqarib kela oladi;
b) tuslanadigan ravishdoshlar tuslovchi olmagan holda hol va –b (-ib) affiksi bilan
yasalgan ergash gapning kesimi vazifasini bajaradi: Gulnorning egnida kaltagina
qora (lapis) kamzul yuvila-yuvila yupqalashgan (O.). Ibn Iroq uning
gapidan zavqlanib kuldi (M.Osim). Kursi ustiga dasturxon yozilib, meva-cheva
to‘la patnis qo‘yildi (O.).
Shuningdek, tuslanadigan ravishdoshlar o‘zlariga tobe bo‘lgan so‘zlar bilan
sostavli hol sifatida, ravishdosh o‘ram tarzida ajratilgan hol vazifasini ham

bajaradi: Bozor darvozasi yoniga kelishganida bir to‘da odamni ko‘rib to‘xtab
qolishdi (O‘.Hoshimov). Aprel oqshomlaridan birida Farida ikkovlari shahar
aylanib yurib stadionga kirib qolishdi (O‘.Hoshimov). Keng, baland, serhasham
chodirda oltin shamdonlarni qo‘yib, Navoiy yaqin beklari bilan suhbatlashib
o‘tirardi (O.).
v) tuslanmaydigan ravishdoshlar gapda hol, ajratilgan ikkinchi darajali bo‘lak va
ergash gapning kesimi vazifasini bajarib keladi: Oradan uch oy o‘tib hash-pash
deguncha issiq kunlar etib keldi (S.A.). U oltinsoyliklarni kanal va
buloq qazigani boshlab ketdi (SH.R.). SHartning nozik va qaltisligi ko‘z oldiga
kelgach, yuragi orqasiga tortib ketdi (H.N.). Asalxon karvon o‘tib ketguncha, yo‘l
yoqasida qo‘l siltab turdi (H.G‘.).
-gani (-kani, -qani) affiksi bilan yasalgan ravishdosh gapda faqat hol vazifasini
bajaradi.
Sifatdosh. Predmetning harakat va holat belgisini bildiradigan, gapda sifatlovchi
vazifasini bajarishga mos bo‘lgan fe’l shakli sifatdosh
deyiladi: So‘zlayotgan kishining o‘ziga emas, so‘ziga e’tibor qil («Tafakkur
gulshani»). Ko‘chaning ikki chetidagi turli mollar bilan savdo qiluvchi do‘konlar
joylashgan (M.Qoriev) gaplaridagi so‘zlayotgan, savdo qiluvchi sifatdoshlari kishi,
do‘konlar otlariga bog‘lanib, uning harakat belgisini bildirib, sifatlovchi
(aniqlovchining bir turi) vazifasini bajargan.
Sifatdosh quyidagi affikslar bilan yasaladi:
1) fe’l o‘zak-negiziga –gan (-kan, -qan) affikslarni qo‘shish bilan: yuklagan,
kechikkan, qiziqqan (fe’l negizi k yoki g bilan tugasa, -kan; q yoki g‘ bilan tugasa,
-qan tarzida).
Bu affiks sifatdosh yasashda eng mahsuldor, unumli affiks sanaladi.
Eski o‘zbek adabiy tilida –gan affiksining ekvivalenti –mish, -dik affikslari bilan
ham yasalgan (bu affikslar hozir ham uchraydi).
2) fe’lning –a, -y affiksi bilan tugagan ravishdosh negiziga –digan, -yotgan
affikslarini qo‘shish bilan: kelayotgan, o‘qiyotgan, boradigan, ishlaydigan kabi;
3) fe’l o‘zak-negiziga –r (-ar) qo‘shilishi bilan (unlidan so‘ng –r, undoshdan so‘ng
–ar): sanar, ko‘kar kabi;

4) fe’l o‘zak-negiziga –vchi (-uvchi) qo‘shilishi bilan (unlidan so‘ng –vchi,
undoshdan so‘ng –uvchi): boshlovchi, kutuvchi kabi;
Eski adabiy tilda sifatdoshning bu turi –guchi, -g‘uchi shaklida ham ishlatilgan
aytguchi, kelguchi. Bu shakl hozir ham poeziyada uchraydi: Kulimsirab
turg‘uchi toleing porloq (G‘.G‘.).
Bu affiks bilan yasalgan sifatdoshning ot so‘z turkumiga ko‘chish holati ham
uchraydi: o‘quvchi, to‘quvchi, yozuvchi kabi.
5) fe’l negiziga –ajak qo‘shilishi bilan: kelajak, bo‘lajak kabi;
6) fe’l negiziga –gusi, -g‘usi qo‘shilishi bilan: kelgusi, bo‘lg‘usi kabi.
Sifatdosh leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. SHunga ko‘ra
sifatdosh fe’l sanaladi va fe’lga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlarga egadir,
ya’ni:
1) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘qigan, yozdirgan - o‘timli; qolgan,
qiziqtirgan - o‘timsiz sifatdosh;
2) bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘qigan – bo‘lishli, o‘qimagan –
bo‘lishsiz; aytar – bo‘lishli, aytmas – bo‘lishsiz sifatdosh;
3) nisbat ma’nosini anglatadi: yuvgan - aniq nisbat, yuvingan - o‘zlik nisbat,
yuvilgan - majhullik nisbat, yuvishgan – birgalik nisbat, yuvdirgan – orttirma
nisbat;
4) sifatdoshlar tuslanganda aniqlik maylining biror zamoniga xos bo‘lgan fe’lni
hosil qiladi (sof fe’lga aylanadi) va kesim vazifasini bajaradi: Bu hofiz butun
olamga tanilgan (O.).
Sifatdoshning deyarli barcha shakllari tuslanish xususiyatiga (-yotgan shaklidan
tashqari) ega. –r (-ar) bilan yasalgan sifatdosh shakli esa hozirgi tilda ko‘proq
tuslangan shaklda ishlatiladi: o‘qirman, o‘qirsan, o‘qir; o‘qirmiz, o‘qirsiz,
o‘qir(lar) kabi;
5) sifatdosh zamon ma’nosini ifodalaydi. Atributiv (sifatlovchi) holatida kelgan
sifatdoshning zamon ma’nosi nisbiy sanaladi, chunki sifatdoshning zamoni nutq
momentiga nisbatan emas, balki fe’l-kesimning zamoniga nisbatan
belgilanadi: Ko‘nglini kichik tutgan, kamtarlik yo‘lidan yurgan kishi
ulug‘likka etadi (Yusuf Xos Xojib) gapida tuslangan fe’l etadi hozirgi-kelasi

zamonni ifodalasa, ko‘nglini kichik tutgan, kamtarlik yo‘lidan yurgan sifatdoshlari
o‘tgan zamonni ifodalaydi.
Sifatdoshlar zamon ma’nosiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: o‘tgan zamon
sifatdoshi, hozirgi zamon sifatdoshi, kelasi zamon sifatdoshi. Sifatdoshlarni hosil
qiluvchi maxsus grammatik ko‘rsatkichlar sifatdoshning nisbiy zamon ko‘rsatkichi
ham sanaladi.
O‘tgan zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlanib turgan vaqtdan ilgari
bo‘lgan harakat belgisini anglatadi. –gan (-kan, -qan) grammatik ko‘rsatkichlari
bilan yasalgan sifatdosh o‘tgan zamon sifatdoshini hosil qiladi: Murabbiysi
bo‘lmagan odamni hayot o‘zi tarbiyalab qo‘yadi («Otalar so‘zi»).
Hozirgi zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlashib turgan vaqtida davom
etayotgan harakat belgisini anglatadi.
Hozirgi zamon sifatdoshi –yotgan, -vchi (-uvchi) affikslarini qo‘shish bilan hosil
bo‘ladi: Adolat biz qurayotgan jamiyatning mezoni bo‘lmog‘i darkor
(I.A.Karimov). Elmurod bu erga keluvchi mehmonlarning hammasini tanib oldi
(P.Tursun).
Kelasi zamon sifatdoshi predmetning nutq so‘zlanib turgan vaqtdan keyin
bajariladigan harakat tarzidagi belgisini anglatadi. Kelasi zamon sifatdoshi –r (-ar),
-digan, -ajak affikslari bilan yasaladi: Aytar so‘zni ayt, aytmas so‘zdan qayt
(Maqol). Dehqon kelasi kuzda oladigan hosilining g‘amini shu kuzdan ko‘radi
(M.Ismoiliy).
Sifatdosh fe’l shaklining «sifatdosh» deb atalishi, uning sifat singari predmetning
belgisini bildirishiga ko‘radir. Sifatlar predmetning rangi, hajmi, mazasi, xususiyati
kabilarni bildirsa, sifatdosh predmetning harakat va holat belgisini anglatadi.
Demak, sifatdosh sifatga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlarga ham egadir,
ya’ni:
1) sifatdosh morfologik jihatdan o‘zgarmaydi (egalik, kelishik, ko‘plik
affikslarini olmaydi);
2) sifatdosh otga bog‘lanib kelib, predmetning harakat belgisini bildiradi va
gapda sifatlovchi vazifasini bajaradi: Ko‘klam quyoshidan ko‘kargan qirlar, ko‘m-
ko‘k (H.Olimjon). Xadichabegim yurt uchun qayg‘uradigan bir malika ekanini
ko‘rsatishni sevardi (Oybek).

3) sifatdosh otlashish xususiyatiga ega, bunday holda sifatdosh bog‘lanib kelgan
ot qo‘llanmaydi va sifatdosh ot kabi so‘z o‘zgartiruvchi (egalik, kelishik, ko‘plik
affikslarini) affikslarni oladi, ot singari sintaktik vazifalarni (ega, to‘ldiruvchi,
qaratuvchi) bajaradi: Yo‘lni bilgan qoqilmaydi (Maqol). Qishloq xo‘jaligida
bevosita ishlab chiqaruvchining o‘zi xo‘jayin bo‘lishi shart (I.Karimov). Ko‘p
yurgandan so‘rama, ko‘p ko‘rgandan so‘ra (Maqol). Dushmanga nafrati
bo‘lmaganning Vatanga muhabbati bo‘lmas (Maqol).

XULOSA
Ish-harakatning atamasi bo‘lib, gapda otga xos vazifalarni bajarishga mos bo‘lgan
fe’l shakli harakat nomi deyiladi: Ilm-fanga intilish insonning eng oliy ma’naviy
harakatlaridandir. Chavandoz bu gaplarni Ertoevga aytishini ham, aytmaslikni
ham bilmay turgandi (O.Yoqubov). Mustaqilligimiz tufayli xalq va Vatan tarixi,
boy ilmiy va adabiy merosga xolisona yondashishning guvohi va shohidi
bo‘lmoqdamiz (Rahim Vohidov) gaplaridagi intilish, aytishni, aytmaslikni,
yondashishning fe’l shakllari harakatning atamasi (nomi) bo‘lib, gapda otga xos
ega, to‘ldiruvchi, qaratuvchi vazifalarini bajargan.
Harakat nomi quyidagi shakl yasovchi affikslar bilan yasaladi:
1) fe’l negiziga –sh (-ish) qo‘shish bilan (unlidan so‘ng –sh, undoshdan so‘ng –
ish): o‘qish, yozish, ishlash, chiqish kabi;
Harakat nomining –sh (-ish) affiksi bilan yasalgan shakli otga yaqin turadi,
shuning uchun ham bu shaklda harakat nomi otga ko‘chishga moyil bo‘ladi.
2) fe’l negiziga –v (-uv) qo‘shish bilan (unlidan so‘ng –v, undoshdan so‘ng –uv):
ishlov, bag‘ishlov, boruv, keluv kabi;
Bu affiks bilan yasalgan harakat nomi hozirgi o‘zbek tilida kam ishlatiladi;
3) fe’l negiziga -moq qo‘shish bilan: o‘smoq, ulg‘aymoq, o‘rganmoq kabi.
Harakat nomining -moq affiksi bilan yasalgan shakli fe’lga juda yaqin turadi,
chunki har qanday fe’lning bosh shakli yo buyruq-istak mayli shaklida esla, shosh
kabi; yoki eslamoq, shoshmoq kabi harakat nomi shaklida olinadi.
Harakat nomi leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. SHu
jihatdan harakat nomi fe’lga xos grammatik xususiyatlarga ega:
1) o‘timli-o‘timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o‘rganish, ko‘rmoq - o‘timli harakat
nomi; yugurish, ishonmoq - o‘timsiz harakat nomi;
2) nisbat ma’nosiga ega: yutmoq - aniq nisbat, yasanmoq - o‘zlik nisbat,
baholanmoq - majhullik nisbati, qiziqtirmoq - orttirma nisbat;

3) harakat nomining bo‘lishsiz shakli faqat –maslik affiksi bilan yasaladi: aytish –
bo‘lishli harakat nomi, aytmaslik – bo‘lishsiz harakat nomi. 4) harakat nomi zamon
ma’nosiga ega emas. Lekin ma’lum bir qulay sharoitda unda hozirgi-kelasi zamon
ma’nosi aks etadi: Oilada farzand tarbiyasiga har tomonlama e’tibor bermoq lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi.
Morfologiya va sintaksis. – Toshkent: O‘qituvchi, 1973.
2. Abdurahmonov G‘., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. –Toshkent: O‘qituvchi,
1982
3. Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek tili. Morfologiya. O‘zbek filologiyasi
bakalavriat yo‘nalishi uchun o‘quv-metodik qo‘llanma. Buxoro, 2005.
4. Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili. F.Kamol tahriri ostida. –Toshkent: Fan,
1957.

O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi

Sotib olish