O‘zbek tilshunosligida sintaktik terminlar tadqiqi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	297.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

10 Sotish

O‘zbek tilshunosligida sintaktik terminlar tadqiqi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
O ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETIʻ
O ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI
ʻ
HOZIRGI O`ZBEK TILI FANIDAN
KURS ISH
MAVZU: O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR
TADQIQI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024

O‘ZBEK TIL SHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR TADQIQI
MUNDARIJA:
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ...................................................................................................................... 1
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. SINTAKTIK TERMIN VA SINTAKTIK TERMINOLOGIYA. ........................................................................ 7
1.1. Sintaktik termin va Sintaktik terminologik lug‘atlar, ularning mazmun va sifatini aniqlash .............. 7
1.2 O‘zbek sintaktik terminologiyasini takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar. ........... 17
II BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR USLUBIYOTI .................................................... 25
2.1. Sintaktik terminlarning yasalish usul va yo‘llari .............................................................................. 25
2.2. Tilshunoslik sintaktik terminlarining shakliy strukturasi tahlili ........................................................ 34
XULOSA ...................................................................................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 40
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Istiqlol yillarida ona tilimizning amaliy
qo llanishi, ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Buni biz birgina o'zbek tiliga Davlatʻ
tili maqomining berilishi va bu qaror mustaqillikka qo'yilgan ilk qadam
bo'lganligidanoq bilib olishimiz mumkin. Milliy tilimizning qayta bo'y ko'rsatishi
jamiyatimiz rivojiga va o'zligimizni anglashga, mushohada qiliushga yo'l ochib
berdi. 1992 yil 7-dekabrda qabul qilingan O'zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib,
mustahkamlab qo'yildi. Shu tariqa o'zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog'i,
gerbi, madhiyasi, Konstitusiyasi qatorida tura-digan, qonun yo'li bilan himoya
qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi. O'zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti Islom Karimovning «Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch»
asarida ta'kidlanganidek, «Istiqlol yillarida o'zbek tilining qo llanish doirasi amalda
ʻ
nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar,
tilimizning o'ziga xos xususiyatlariga bag'ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar,
o'quv qo'llanmalari, yangi-yangi lug'atlar ko'plab chop etilayotgani jamiyat
tafakkurini yuksaltirishga o'z hissasini qo'shmoqda. Tilshunosligimizda
shakllanayotgan va ko'p qiziqish, izlanishlarga sabab bo'layotgan sintaktik
terminlar tadqiqi sohasi o'z diqqatini asosan, til birliklarining jamiyatdagi
qo'llanish doirasi va shaklini o'rganishga, shuningdek, jamiyat uchun muqobil nutq
shaklini aniqlashga qaratmoqda. Sintaktik termin yo'nalishning shakllanishi va
bugungi kundagi rivoji til va jamiyatning naqadar chambarchas bog'liqligini
ko'rsatish bilan izohlanadi. Bunda til xalqimizdagi turli jamoalarga xos bo'lgan
umumiylik va xususiylik, boy so`zlarni ifodalovchi vosita sifatida maydonga
keladi» yuksaltirishdagi roli haqida so'z ketar ekan, O'zbekiston Respublikasining
birinchi Prezidenti LA.Karimov yozadi: Ayni vaqtda jamiyatimizda til
madaniyatini oshirish borasida hali ko'p ish qilishimiz lozimligini ham
unutmasligimiz kerak. Ayniqsa, rasmiy doiralarda adabiy til qoidalariga rioya
qilmaslik, faqat ma'lum bir hudud doirasida ishlatiladigan sheva elementlarini
3

qo'shib gapirish holatlari uchrab turishi bu masalalarning hali-hanuz dolzarb bo'lib
qolayotganini ko'rsatadi. Bu haqida so'z yuritganda bobomiz Alisher Navoiyning
"Tilga e'tiborsiz-elga e'tiborsiz" degan so'zlarida naqadar chuqur hayotiy haqiqat
mujassam ekanligiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz. Tabiiyki, har bir xalqning,
millatning madaniyati, san'ati, sintaktik terminlar jumladan, teatr san'ati ham o'ziga
xos bo'ladi. Unda o'sha millatga xos muammolar, mavzular, voqealar va taqdirlar
aks etadi. Tarixdan bilamizki, o'tgan asrda professional shaklga kirgan o'zbek teatri
qanchadan-qancha badiiy barkamol asarlarni sahnaga qo'ydi. Ularning ko'pchiligi
ham badiiy, ham g'oyaviy, ham kompozitsion jihatdan mukammal darajadagi
asarlar edi.. Yoshlarni to'g'ri yo'lga boshlashda pand-nasihat bilan kifoyalanib
bo'lmaydi. Ezgulikni, yurtparvarlikni, insoniy fazilatlarni kamol toptirishga xizmat
qiladigan amaliy ishlar qilish kerak. Ana shunday amaliy tarbiya omillaridan biri
so`zlarni to`g`ri qo`llay olishdir.
Shu bilan birgalikda tilshunosligimizda shakllanayotgan sintaktik terminlar
tadqiqi yo'nalishi tilni jamiyat hayotida tutgan o'rnini ochib bermoqda. Mazkur
ilmiy ishning dolzarbligi mustaqillik davri o'zbek nutqining sintaktik termin
xoslanishi yosh, jins jihatlari tomonidan ochib berilgan. Tilshunosligimizning
shakllanajak sintaktik terminlar tadqiqi yo'nalishi asosiy diqqatini til birliklarining
jamiyat orasida qanday ahamiyatga ega ekanligini, asosan, nutqning sintaktik
xoslanishidagi o'zaro o'xshashliklar va tafovutlar asosida tekshirishdir. Tilning
ijtimoiy xoslanishiga bag'ishlangan mazkur kurs ishi ilg'or tajribalarga tayanilgan
holda ijodiy rivojlantirildi,milliy tilimiz imkoniyatlari doirasida tahlil qilindi va
xalqimizdagi mavqesi, jinsi, yoshi xoslanganligi jihatidan farqlanuvchi kishilar
nutqidan olingan ayrim misollar bilan boyitildi. Ishda jamiyat a'zolarining til
imkoniyatlaridan foydalanish holati, adabiy til, jonli so'zlashuv tilining sintaktik
termin mohiyati, nutq madaniyati asoslari kabi masalalarni keng ravishda yoritib
berish asosida o'zbekona nutqni yaratishga bog`liq bo`lgan izlanishlar xususan
keyingi yillarda bu boradagi tadqiqotlar ko'lami ancha kengaydi.
Mavzuning o'rganilganlik darajasi. Tadqiqotlarda sintaktik terminlar
tadqiqining markaziy masalasi bo lgan til va jamiyatning o'zaro ta'siri, tilningʻ
4

jamiyatda tutgan o'rni, milliy tillar va davlat tili, til siyosatiga doir qarashlar hind,
yapon, ingliz, nemis va chex tilshunosliklarida sintaktik terminlar tadqiqi nomi
ostida bo'lmasada, o'rganilgan edi. Mamlakatimiz tilshunoslari sintaktik termin
tadqiqotlar ko'p hisoblanib,O'zbek tilshunosligida sintaktik termining ijtimoiy
tabiati, jamiyatning tilga ta'siri masalasiga doir Hojiyev A.Tilshunoslik sintaktik
terminlarining izohli lug'ati. - Toshkent:O'zbekiston milliy ensiklopediyasi,
Ermatov I.R. O'zbek tilshunoslik sintaktik terminlarining shakllanishi va
taraqqiyoti: filologiya fanlari bo'yicha falsafa doktori (PHD)dissertatsiyasi
avtoreferati. –Toshkent va Xudoyberganova D. Lingvokulturologiya sintaktik
terminlarining qisqacha izohli lug'ati muhim ahamiyatga egadir. Mutaxassislar
S.Mo'minovning "O'zbek muloqot nutqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari" nomli
doktorlik dissertatsiyasini sintaktik termin aspektdagi ilk ish sifatida qayd etadi.
Keyingi yillarda bu boradagi tadqiqotlar ko'lami ancha kengaydi.
Tadqiqot predmeti: Mustaqillik davrida yaratilgan dramatik asarlarni
sintaktik termin nuqtai nazaridan tahlil qilish.
Ishning maqsadi. Mazkur kurs ishining maqsadi tilning ijtimoiy hayotida
tutgan o'rni va nutqning sintaktik termin xoslanishi xususiyatlarini sinxron usulda
yoritib berish va uni kengroq tavsiflashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari: Mazkur tadqiqotda ko'zda tutilgan vazifalar
quyidagilardan iborat:
So`z, til, sintaktik termin munosabatlarini kengroq ko'lamda yoritish;
Og`zaki nutqda va yozma sintaktik termin omillarning o'rnini aniqlash; Tilning
ijtimoiy xoslanishidan tashqari vazifasini o'rganish,o'zbek milliy xarakteri uchun
xos bo'lgan birliklarni tahlil qilish va aniq xulosalar chiqarish.
Kurs ishi obyekti: O‘zbek til shunosligida sintaktik terminlar tadqiqi oid
"Sharq Yulduzi"jurnalida e'lon qilingan maqolalar, so'nggi yillarda tilshunoslik
sohasida yozilgan dissertatsiya va avtoreferatlar,oliy ta'lim tizimi o'quv
qo'llanmalari va darsliklar ishning obyektni tashkil qiladi.
Kurs ishi predmeti: Sintaktik terminlar tadqiqini amalga oshirishi va
rivojlanishida katta hissa qo'shgan tilshunoslarning tadqiqotlarini o'rganib tahlil
5

etish va xulosalash. Sintaktik terminlar tadqiqini ijtimoiy xoslanishini kengroq
yoritish.
Zero, tilning hayot bilan, jamiyat bilan chambarchas bog'langanligi aslida
til va sotsium munosabati asosida ekanligi, shuningdek, milliy an'ana, milliy
qadriyatlarning yuzaga kelishi sintaktik terminlar tadqiqi tushunchasiga
mohiyatiga mosdir. Til jamiyat taraqqiyoti, mehnat faoliyati jarayonida yuzaga
kelganligi uchun ijtimoiy xarakter kasb etadi. Til faqat jamiyatda, odamlar orasida
ijtimoiy qurol vazifasini bajardi. Uning taqdiri, yashashi va rivojlanishi faqat shu
tilda gaplashuvchi jamiyat a'zolariga bog'liq holda bo'ladi.
Til va jamiyat o'rtasidagi behad mustahkam aloqadorlikni butun ko'lami
bilan anglash, tilshunoslik va sotsiologiyaning kesishadigan ko'plab nuqtalarini
idrok etish natijasida dunyo tilshunosligida sintaktik terminlar tadqiqi yo'nalishi
yuzaga keldi.
O'zbekiston Respublikasining iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va madaniy-
ma'naviy sohalardagi rivoji fan va ta'lim darajasini yanada kuchaytirish, fanlarning
iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligiga erishishning yangi bosqichlariga ko'tarishni
dolzarb qilib qo'ymoqda. Ayniqsa, til ta'limining milliy ma'naviyatni o‘rganish
masalasi atroflicha ishlanishni talab qiluvchi, nazariy va amaliy qimmati katta
bo‘lgan dolzarb masalalaridandir.
Kurs ishining amaliy tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta
paragraf, xulosa , foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo‘lib, 41 betni tashkil etadi.
6

I BOB. SINTAKTIK TERMIN VA SINTAKTIK TERMINOLOGIYA.
1.1. Sintaktik termin va Sintaktik terminologik lug‘atlar, ularning mazmun va
sifatini aniqlash
Hozirgi o ‘zbek adabiy tili qurilishida sintaktik terminologiya alohida o ‘rin
va mavqega egaligi bilan ajralib turadi. Sintaktik terminologiyaning til lug‘at
tarkibidagi roli haqida ikki dunyoqarash mavjud. Birinchi g ‘oyaga ko‘ra, sintaktik
terminologiya adabiy til leksikasining mustaqil qatlami tarzida e’tirof etilsa,
ikkinchi ta’limotga muvofiq u adabiy til so‘z boyligi tarkibidan ajratiladi, “alohida
turuvchi” obyekt tarzida baholanadi va nutqning turlari (sheva, jargon, jonli
so‘zlashuv)ga tenglashtiriladi. V.P.Danilenkoning ta’kidlashicha, sintaktik
terminologiya deganda umumadabiy tilning mustaqil fimksional turi, ya’ni
an’anaviy fan tili (fan, ilm yoki texnika tili) nazarda tutiladi. Fan tili umumadabiy
tilning funksional sistemalaridan biri sifatida jonli so‘zlashuv tili va badiiy
adabiyot tili tushunchalari bilan bir qatorda turadi. Fan tili millatning umumadabiy
tili asosida shakllanadi va rivojlanadi. Shu bois fan, ilm tili poydevorini
umumadabiy tilning leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasi tashkil qiladi. X.
Xyuellning qayd etishiga ko‘ra, sintaktik terminologiya muayyan fanga oid
sintaktik terminlar yoki texnika sohasida qo‘llanadigan so‘zlar yig‘indisidir. Biz
sintaktik terminlar ma’nosini qayd etish orqali ular ifodalaydigan tushunchalami
ham qayd etamiz Sintaktik termin so‘zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi,
mantiqshunoslar (logiklar) uchun sintaktik termin-aniq obyektga tegishli tavsif
(yoki tavsiflar) yig‘indisini nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so‘z
hisoblanadi. Har qanday tildagi istalgan so‘z sintaktik termin bo‘lishi mumkin. Fan
va texnikada sintaktik termin sun’iy o‘ylab topilgan yoki tabiiy tildan olingan
maxsus so‘z sanaladi. Bunday so‘zlaming qo‘llanish sohasi u yoki bu ilmiy maktab
vakillari tomonidan aniqlashtiriladi yoxud chegaralanadi. Umumtil terminlaridan
farqli o‘laroq, ilm-fan, texnikaga xos sintaktik terminlar iyerarxik birliklar sifatida
sintaktik terminologik sistemalarga birlashadi, ular o‘z m a’nolariga faqat ayni
sistema ichida erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) sintaktik
7

terminologik maydon mos keladi. Fandagi har qanday rivojlanish, taraqqiyot ilmiy
sintaktik terminlarning yuzaga chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi.
Tamg‘alangan (markerlangan) va tamg'alanmagan (markerlanmagan) birliklar
nazariyasi mantiqiy (logik) bo‘linishning rivojlanish va takomillashishida yangi
qadam sanaladi. XX asming 30-yillarida ushbu masala bilan yaqindan
shug‘ullangan Praga lingvistik maktabi g ‘oyalarining 60-yillarda matnga mashina
(EHM) yordamida ishlov berish, ya’ni matnlami kodlash va qaytakodlash, m
a’lumotlami mashina yordamida axtarish, matnni bir tildan boshqa bir tilga tarjima
qilish singari jarayonlarda o‘ta mahsuldor ekanligi isbotlandi. 1
Tamg‘alanmagan
birliklaming nol ko‘rsatkichli, tamg‘alangan birliklaming esa tamg‘alanmagan
birliklarga nisbatan qo‘shimcha ma’lumot tashishi jihatidan farqlanishi aniqlandi.
Sintaktik termin va sintaktik terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan
farqlash zarar. Sintaktik terminlarning qo‘llanish, tarqalish ko‘lami muayyan
sintaktik terminologik sistema bilan cheklangan bo‘lib, ular insonning faoliyati
doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi, voqelanadi. Sintaktik terminologik leksika
o‘z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan ommaviy muloqot doirasiga ko‘chgan
noprofessional nutqiy kontekstda keng qo‘llanadidigan so‘z va so‘z birikmalarini
qamrab oladi. Umumadabiy til doirasiga o‘tgan sintaktik termin o‘z sintaktik
terminologiyasi, sintaktik terminologik maydoni va sistemasidan yiroqlashadi,
sintaktik terminlik xarakteristikasidan ajralib qoladi. Sintaktik termin ta’rifi
xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha
ta’riflarda sintaktik termin maxsus ilmiy-texnikaviy tushunchani ifodalovchi so‘z
yoki so‘z birikmasi tarzida tavsiflanadi. O.Vinokuming fikricha, sintaktik termin -
har doim aniq va ravshan. Sintaktik terminlar sistemasi tili ongli shakllantiriladi.
Zero, sintaktik termin o'z-o'zidan, stixiyali tarzda paydo boim aydi, balki zarurligi,
jamiyatda unga ehtiyoj mavjudligi bois yaratiladi. A.Gerdning mulohazasiga ko‘ra,
tennin ilm-fan taraqqiyotining muayyan bosqichida mavjud tushunchalaming
asosiy xususiyatlarini aniq va to‘laligicha aks ettiruvchi maxsus sintaktik
terminologik m a’noga ega tabiiy va sun’iy til birligi, ya’ni so‘zyoki so‘z
1
(PLM) a’zolari (N.Tmbetskoy, R.Yakobson)
8

birikmasidir O.Axmanovaning ta’kidlashicha, sintaktik terminologiya qaysidir fan
o‘z taraqqiyotining oliy darajasiga erishgandagina yuzaga chiqadi, ya’ni sintaktik
termin muayyan tushuncha aniq ilmiy ifoda kasb etgandan so'ng tan olinadi.
Sintaktik terminni nosintaktik termindan farqlashning muhim vositasi uni ilmiy
asosda ta’riflashmng mumkin emasligidadir. V.G.Gak sintaktik terminning ta’rifini
berish qatori, uning mohiyatini ochadi va sintaktik terminning biror bir til so‘z
boyligidagi o‘rnini belgilaydi. U ilmiy ishlarda sintaktik terminga lug’aviy
birliklaming alohida turi tarzida qaralishiga e’tiroz bildiradi hamda sintaktik
termin-funksiya, leksik birliklar qo‘llanishining bir qo‘rinishi, degan g‘oyani ilgari
suradi (Gak, 1972; 68 -71). V.P.Danilenkoning e’tirof etishicha, jamiyatda sodir
bo‘ladigan har qanday jarayonning in’ikosi dastavval sintaktik terminologiyada o‘z
ifodasini topadi yoki muayyan sintaktik terminlaming tranformatsion o‘zgarishi
oqibatida voqelanadi (Danilenko, 1971; 9). D.Lottening ishlarida sintaktik
terminga alohida belgi sifatida emas, balki aniq sistemaning a’zosi shaklida qarash,
munosabatda bo" 1 ish zarurligi ta’kidlangan. Uning fikriga muvofiq mazmun
planidagi sistemli munosabatlar sintaktik terminlaming sistem xarakterga egaligini
belgilaydi. Sintaktik terminlaming sintaktik terminlar sistemasidagi o‘mi, mavqei
muayyan tushunchaning tushunchalar sistemasidagi o‘mi, mavqei bilan aniqlanadi.
Sintaktik terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo‘nalish va aniq fikrlarga xos
ketegorial apparatni ifodalovchi, sintaktik terminlar sistemasiga birlashgan maxsus
tushunchalar yig‘indisi, majmui tarzida qaraladi Hozirgi tilshunoslikda yangi
sintaktik terminlaming paydo bo‘lishi, ulaming hayotga tatbiq qilinishidagi
to‘siqlar, yasalish prinsiplari va usullari xususida turfa g‘oyalar, nuqtai nazarlar
ko‘zga tashlanadi. Sintaktik termin so‘zi interpretatsiyasining substansional,
funksional, dervatsion, semantik va pragmatik prinsiplari e’tirof etilmoqda.
Substansional nuqtai nazar vakillariga ko‘ra, sintaktik termin maxsus so‘z yoki
so‘z birikmasi bo‘lib, boshqa nominativ birliklarga nisbatan birma’nolili gi,
aniqligi, sistemliligi, kontekstdan xoliligi va emotsional jihatdan neytralligi bilan
ajralib turadi. Funksional nuqtai nazarga binoan sintaktik terminlar maxsus so‘z
emas, balki maxsus funksiyaga ega so‘zlardir; sintaktik terminning o‘rni(roli)ni
9

istalgan so‘z bosishi, o‘ynashi mumkin. Derivatsion nuqtai nazar sintaktik
terminlarning yasalish jarayonlari bilan chambarchas bog‘langan. Ushbu g‘oya
tarafdorlarining fikricha, sintaktik termin nafaqat oddiy so‘zning varianti,
shuningdek, yangi, o‘ziga xos spetsifik belgilarga ega maxsus yasalgan birlik
sifatida ham tan olinadi. Yangi sintaktik terminlaming yuzaga chiqish sabablari
yangi realiyalami ifodalash ehtiyoji bilan baholanadi. Sintaktik terminga muayyan
talablar qo‘yiladi, ushbu jihat uni umumtil va lahja hamda shevalardagi oddiy
so‘zlardan ajratib turadi. Nomenklatura sintaktik terminologiyaga nisbatan yangi
kategoriya hisoblanadi. Har qanday soha nomenklaturasi shu sohaga oid barcha tur
nomlarini o‘zida mujassam etadi. Ulaming miqdori haddan ortiq darajaga
yetganda, maxsus strukturani taqozo etadi. Masalan, hozirgi kunda 200 mingdan
ortiq o‘simlik turlarining har biriga alohida nom qo‘yishga urinish befoyda, buning
imkoni ham yo‘q. Insoniyatning tabiatni bilish, anglash bosqichlarini o‘zida aks
ettiruvchi tabiiy fanlar nomenklaturasidan inson tomonidan kashf etiladigan,
yaratiladigan(ishlab chiqarish nomenklaturasi) texnik nomenklatura, shuningdek,
xaridorbop tovarlar bilan ta’minlash, ularni sotish maqsadida mdxsus yuzaga
chiqariladigan savdo-sotiq nomenklaturasini farqlash lozim bo‘ladi. Garchi har
uchala nomenklatura ham manfaatdor subyektlar tomonidan yaratilsa-da, biroq ular
turli asos, turli maqsad va turli prinsiplar negizida voqelanadi. Ilmiy bilish
nomenlarining inson tomonidan yaratilgan ilmiy-texnikaviy nomenlardan farqi
shundaki, ilmiy nomenlar tabiatda mavjud bo‘lsa, ikkinchisi tabiatda mavjud emas)
Kashfiyotchi tomonidan yaratilgan narsa-buyumlar uchun nom xalq tilidan
olinmaydi (samolyot, vezdexod, samokat kabi birliklar bundan mustasno). Ushbu
kategoriyalar, ya’ni nomenlami ifodalovchi so‘zlar o‘z yoki chet tillardagi
leksemalarga tayanilib, sun’iy ravishda yaratiladi, bunda harf va raqamlar
indeksatsiyasi alohida ta’kidlanadi: “Moskvich-412”, “MAZ -5”, “Tu-144”, “Mig-
29”, “Su-34”, “T-90” va sh.k. Inson tomonidan yasaladigan narsa-buyum ham
ishlab chiqarish, ham savdo-sotiqqa doir nomlarga ega bo‘ladi. Masalan, Volga
yengil avtomashinasi “GAZ-21”, “GAZ-24”, “GAZ-32” kabi ishlab chiqarish
nomenlariga ega bo‘lgan. Moskva shahridagi Lixachev nomli korxonada ishlab
10

chiqarilgan yuk mashina (gruzovik) (tur nomi) “ZIL-130” ishlab chiqarish raqami
bilan yuritilgan. Ayrim hollarda davlatlararo ishlab chiqarilgan ayni mahsulot yoki
tovar turli ma’no kasb etishi mumkin. Chunonchi, sobiq sho‘rolar davlatida ishlab
chiqarilgan “M-20” yengil avtomashina “Pobeda”, Polshada esa “Varshava”
nomlari bilan atalgan. Nomenklatura va sintaktik terminologiya o ‘rtasidagi
prinsipial farqlardan biri - nomenlar, odatda, sintaktik terminologik lug‘atlarda
qayd etilmaydi yoxud o‘ta cheklangan miqdorda lug‘atlardan o‘rin oladi. M
a’lumki, rasmiy ilmiy nomenga ega atsetilsalitsil kislota dorisi tijoriy aspirin nomi
bilan keng ommalashgan va sh.k. Fan turli sohalarining rivojlanishi jarayonida
ayrim nomenlar sintaktik terminlar tizimiga o‘tishi, sof leksik nominativ
birliklardan mantiqiy (logik) axborot, m a’lumot elementi, ya’ni ilm-fan sintaktik
terminiga aylanishi mumkin. Nomenklatura, garchi, tushunchaga aloqador bo‘lsa-
da, biroq u hisobsizdir. Muayyan fan sintaktik terminologiyasining esa miqdori,
soni aniq, zotan, ular tushunchalar sistemasini og‘zaki tarzda ifodalaydi. M
a’lumki, sintaktik terminologiyada polisemiya va sinonimiya hodisalarining
mavjud bo‘lishi ma’qullanmaydi. Biroq qator sintaktik terminologik sistemalarda
muayyan narsa-buyum yoki tushunchani ifodalashda ba’zan ikki yoki undan ortiq
sinonim (dublet)lardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. Chunonchi, sintaktik
terminologiya masalalariga qaratilgan ayrim ishlarda sintaktik termin-atama-istiloh
so‘zlaridan sinonimik uya tarzida foydalaniladi. Sir emaski, o‘zbek tiliga davlat
maqomi berilgandan keyin ba’zi subyektiv nuqtayi nazarlar natijasida sintaktik
termin o‘mida atama derivatini qo‘llash faollashdi. Bir qaraganda, baynalmilal
o‘zlashmaga har jihatdan mos tushgan o‘zso‘zning qo‘llanishi m a’quldek tuyuladi.
Lekin sintaktik termin o ‘zlashmasining ta’rifi bilan atama yasamasi qamrovini
qiyoslash har ikki leksemani sinonim tarzda ishlatishning maqsadga muvofiq
emasligini ko‘rsatadi. o‘z vaqtida A.Hojiyev sintaktik termin so‘zini atama
yasamasi bilan almashtirishning noto‘g‘ri ekanligi, uning sabab va oqibatlari
xususida jiddiy mulohaza yuritgan edi (Hojiyev, 1996; 22- 25). Shulami hisobga
olgan holda, sintaktik termin o ‘zlashmasini ilm-fan, texnika sohalari yoki
tarmoqlarida qo‘llanuvchi so‘z va so‘z birikmalari, atama so‘zi ni shartli ravishda
11

qo‘yilgan nomlar (nomenklatura, nomenlar), xususan, geografik obyektlar, joy
nomlari (toponimlar), arabcha istiloh o‘zlashmasini esa tarixiy sintaktik
terminologiya aspektidagi izlanishlar, tarixiy manbalar matnidagi tushunchalarga
nisbatan ishlatish o‘zini oqlaydi. Xullas, sintaktik terminlar umumadabiy
so‘zlardan tubdan farqlanuvchi leksik qatlamni o'zida mujassam etadi. Ushbu farq
quyidagi asosiy xususiyatlarda aksini topadi: semiotik (sintaktik terminlarda belgi
va ifodalovchi o‘zaro simmetrik munosabatga kirishadi); vazifaviy (sintaktik
terminlar nafaqat nominativ, balki definitiv funksiyaga egaligi bilan ham
xarakterlanadi); semantik (sintaktik terminlar faqat maxsus tushunchalami
ifodalaydi, ulaming har biri o ‘z m a’nosiga ko‘ra unikaldir); tarqalish,
ommalashish (faqat fan tiliga oid sintaktik terminlar muayyan qismining
umumadabiy tilga kirishi ulaming boshqa sistemaga xosligiga to‘sqinlik qilmaydi);
shakllanish yo‘llari va vositalari (sintaktik terminologiyada umumadabiy til so‘z
yasalishi vositalarining harakati maxsuslashgan, standart, turg‘un modellami ishlab
chiqishga bo‘ysunadi)
0‘zbek sintaktik terminologik lug‘atlari, ta’bir joiz boTsa, fan sohalarining
deyarli barchasini qamrab olgan deyish mumkin. Aniq fan sohalari kabi ijtimoiy-
gumanitar fan sohalari doirasida qo‘llanuvchi sintaktik terminlarning ma’no-
mohiyatini ifodalashga yo‘naltirilgan lug‘atnavislik (sintaktik terminografiya)
ishlari respublika ilmiy-tadqiqot institutilari yetakchi olimlari, oliy o‘quv yurtlari
professor-o‘qituvchilari tomonidan tuzilgan. Sintaktik terminologik lug‘atlaming
aksariyati rus tilidan o‘zlashgan sintaktik terminlarning o‘zbek tilida ifodalanish
masalasiga bag‘ishlangan. Albatta, o‘zbek sintaktik terminografiyasida mavjud
asarlaming ko‘lamini hisobga olib, ayrim fan sohalari, chunonchi, tibbiyot,
huquqshunoslik, tarix, tilshunoslik, harbiy ish doirasida yaratilgan ba’zi sintaktik
terminologik lug‘atlarga to‘xtalamiz. O.Usmonov va R.Doniyorov tomonidan
1979-yili “0 ‘zbekiston” nashriyotida 15000 adadda tuzatilgan va toTdirilgan holda
ikkinchi marta nashr qilingan “Ruscha internatsional so‘zlar izohli lug‘ati”,
mualliflar ta’kidlaganidek, o‘zbek tilining keng ma’nodagi izohli lug‘ati boTmay,
uning vazifasiga faqat rus tilidan va rus tili orqali boshqa tillardan o‘zlashtirilgan
12

so‘zlami, shuningdek, o‘zbekcha gazeta va jurnallarda, ilmiy-ommabop va
ijtimoiy-siyosiy asarlarda uchraydigan ruscha-baynalmilal va ilmiy-publitsistik
sintaktik terminlamigina o‘z ichiga olgan va ularga o‘zbek tilida o‘zlashtirilishi
asosida izoh berilgan, izohlanayotgan so‘zlaming etimologiyasi (kelib chiqishi)
haqida ham ba’zi ma’lumotlar keltirilgan. Lug‘atdan joy olgan so‘z va sintaktik
terminlar rus tilidan va rus tili orqali qadimgi yunon, lotin hamda Yevropa va
qisman Sharq xalqlari tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar va sintaktik terminlar
hisoblanadi. Bu so‘z va sintaktik terminlarning bir qismi sof ruscha o‘zlashmalar
bo‘lib, qolgan qismi esa xalqaro , baynalmilal yoki internatsional xarakterga ega
bo‘lgan. Mazkur lug‘at mutaxassislarga emas, balki keng o‘quvchilar ommasiga,
xususan, ziyolilar va talabalarga mo‘ljallangan edi. Lug‘atning tuzilish tartibi
tubandagicha ko‘rinishni hosil qilgan: Bosh so‘zlaming barcha so'z va sintaktik
terminlari alifbe tartibida berilgan va ular yirik qora harflar bilan terilib, har qaysisi
abzatsdan boshlangan. So‘z yoki sintaktik termin ko‘p ma’noli bo‘lsa, u holda
ma’nolarning har biri arab raqamlari bilan ko‘rsatilgan va ular o‘zaro nuqta bilan
ajratilgan. Bosh so‘z yoki sintaktik termin boshqa so' / bilan qo'shilib ishlatilganda,
u holda bosh so‘zdan keyin ikki nuqta qo‘yilib, ketidan tarkibida o‘sha so‘z yoxud
sintaktik termin kelgan so‘z birikmasi berilgan. Tarkibida bosh so‘z ishlatilgan
turg‘un so‘z birikmalari, tarkibli sintaktik terminlar ham misol tarzida berilgan.
Lug‘atda ular romba ishorasi bilan ajratilib, qora kursiv bilan belgilangan:
absolyut... absolyut namlik va sh.k. Biologik jinsni anglatuvchi so‘zlaming har ikki
shakli ham lug‘atga kiritilgan: laborant laborantka, stenografist - slenografistka va
sh.k. Mexanizatsiya, dezinfeksiva, koordinatsiya kabi so‘zlar mexanizatsiyalash,
dezinfeksiyalash, koordinatsiyalash singari o‘zbekcha shakllari bilan yonma-yon
berilgan. Vuz, zags, dot, dzot, nep, radar singari qisqartmalar o‘zbek tilida
mustaqil, yaxlit so‘z yoki sintaktik termin sifatida lug‘atdan o‘rin olgan.
Omonimlar lug‘atda alohida-alohida berilgan, bir-biridan rim raqami bilan
ajratilgan. Omoformlar ham rim raqamlari bilan ajratilib, alohida-alohida talqin
qilingan. Sinonimlar mutlaq ma’noga ega bo‘lsa, u holda izoh eng faol
qo‘llanadigan sinonimga berilib, kam ishlatiladigan yoki eskirgan ma’nodoshi
13

so‘z.ayn.o‘zi. ishorasi orqali unga havola qilingan: Lokator. Radiolokator
so‘z .ayn.o‘zi va sh.k. Antonim so‘z yoki sintaktik terminlar mustaqil tarzda
berilgan bo‘lsa-da, lekin ular bir-biriga havola qilinmaydi. Mobodo bunday xavola
antonim so‘zlardan birining yoki har ikkisining ma’nosini ochishga, izohlashga
yordam bersa, unday holatda ular bir-biriga havola qilingan: mikroskopik...; aksi -
makroskopik va sh.k. 0 ‘zbek ilmiy sintaktik terminlogiyasiga mansub bo‘lgan
qo‘shma va murakkab qisqartma so‘zlarning tarkibiy qismlari lug‘atda bosh so‘z
tariqasida berilgan: avia-, avto-, agro-, geo-, gidro-, mikro-, moto-, radio-, tele-,
ultra-, foto- kabi. Lug‘atda keltirilgan so‘zlarga o‘mi bilan fiz., tex., mat., geol.,
astr., med.,farm. singari belgilar qo‘yilgan. Ta’kidlash joizki, mazkur lug‘atdan
o‘rin olgan va izohlangan baynalmilal so‘z yoki sintaktik terminlaming muayyan
adadi Mustaqillikdan so‘ng jamiyatda yuz bergan tub o‘zgarishlar oqibatida o‘zbek
tili so‘z boyligidan chiqib ketdi yoki ular moziyda ajdodlar tomonidan qoMlangan
leksik birliklar bilan almashtirildi. Tarixda qo‘llangan sintaktik terminlar izohiga
bag‘ishlab mamlakatimizda nisbatan katta yoki kichik hajmdagi lug‘atlar nashr
qilindi. Shunday lug‘atlar sirasiga X.Y.Bekmuhamedovning “Tarix sintaktik
terminlari izohli lug‘ati” (Pedagogika oliy o‘quv yurtlarining studentlari va o‘rta
maktab tarix o‘qituvchilari uchun. Toshkent: 0 ‘qituvchi, 1978), M.Ismoilov,
A.Sharopovlamig “Tarix atamalari lug‘ati”.-Toshkent: Akademnashr, 2013, H.
Dadaboyevning “Tarixiy harbiy sintaktik terminlar lug‘ati” (Toshkent, 2007)
singari asarlami kiritish o‘zini oqlaydi. Y.Shermuhamedov va A. Umarov
hamkorligida tuzilgan, 1981-yilda “Fan” nashriyotida chop etilgan “Ruscha-
o‘zbekcha harbiy sintaktik terminlar lug‘ati” umumharbiy va harbiy-siyosiy
xarakterdagi sintaktik terminlar, qurolli kuchlar turlari, ulaming tuzilishi, qurol-
yarog‘lari, strategiyasi va taktikasi, ommaviy qirg‘in qurollari, ulardan
himoyalanish, zamonaviy harbiy texnika turlari, ustav, harbiy topografiya,
shuningdek, harbiy san’at va harbiy ishning boshqa sohalarida qo‘llanuvchi
sintaktik terminlami ichiga olgan. 8000 dan ortiq sintaktik terminlami qamragan
ushbu lug‘atda sintaktik terminlar qo‘llanishda qanday tartibda uchrasa
shundayligicha alifbo tartibida berilgan. Undan tub, yasama sintaktik terminlar
14

qatori tarkibli sintaktik terminlar ham o‘rin olgan. Ruscha sintaktik termin o‘zbek
tilida ikki yoki undan ziyod ma’noda ishlatilsa o‘zbekcha variantlar vergul bilan
ajratilgan: ispitaniye - sinov, sinash; poxod -safar, yurish va sh.k. Rus tilidagi sifat-
sintaktik termin o‘zbek tiliga bir necha variantda tarjima qilinganda uning
o‘zbekcha variantlari yaqqol namoyon bo‘lishi maqsadida alohida lug‘at maqolasi
tarzida berilgan; boyevoy-jangovor, portlovchi, о ‘qlangan va sh.k. Ruscha
omonimlar rim raqami bilan belgilanib, alohida maqola sifatida keltirilgan: armiya
I -armiya (jami qo‘shin); armiya II-anniya (harbiy qo‘shiIma) va sh.k. Ayrim
ruscha sintaktik terminlarning tarjimasini keltirishda sintaktik termin darajasiga
chiqmagan, ammo ba’zan qo‘llanadigan variant(dublet)lar qavs ichida qayd
etilgan: kambuz-kambuz (kema oshxonasi), katapultirovaniye-katapultirovaniye
(irg'itish) va sh.k. Ruscha komanda va komandaga oid iboralar, qisqartmalar,
harfiy shartli belgilar lug‘atga ilova qilingan: ogon-o't och, nazad-orqaga qayt;
BTR-bronetransporter-bronetransporter; VMF-HDF, PVO-HHM va sh.k.
Lug‘atdan armata-armata, bastion-bastion, bataliya-bataliya, kadet-kadet singari
tarixiy sintaktik terminlarga ham joy berilgan. Huquqshunoslik doirasida ham
lug‘atlar tuzish borasida sezilarli ishIar amalga oshirilganini ta’kidlash lozim. Shu
o‘rinda G‘.Ahmedov va H.Bektemirov tomonidan tuzilgan “Ruscha-o‘zbekcha
yuridik atamalar lug‘ati”ning “Adolat” nashriyotida A.Saidov ma’sul muharrirligi
ostida 2002 yili e’lon qilinganini e’tirof etish maqsadga molik. Binobarin, bu
lug‘at tuzilishi va unda materiallaming berilishi jihatidan avvalgi lug‘atlardan farq
qiladi. Lug‘atga qonunlar, huquqshunoslik, xalqaro huquq sohasi, huquqqa oid
darsliklar hamda ish yuritishda ishlatiladigan tenninlar kiritilgan. Bozor
iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tishda ham iqtisodiy, ham huquqiy sintaktik
terminlar bir-biri bilan bog'lanib ketganligi bois iqtisod va huquqqa oid
chegaradosh sintaktik terminlar ham lug‘atdan o‘rin olgan. Lug‘atning
afzalliklaridan biri - unda tenninlaming kirill yozuvidan tashqari lotin yozuviga
asoslangan o‘zbek alifbosida ham berilishidir. Ushbu lug‘atni yaratishda F.
Bakirovning “Yuridik sintaktik terminlar lug‘ati” (Toshkent, 1959), “Yuridik
atamalar va iboralar lug‘ati” (Toshkent, 1993)dan foydalanilgan. Bu yo‘nalishda
15

so‘nggi paytlarda e’lon qilingan ishlardan biri sifatida Z.Muqimov hamda
O.Tursunovalar tomonidan tuzilgan va Samarqandda 2007-yilda chop etilgan “0
‘zbek davlatchiligida qo‘llangan tarixiy-huquqiy atamalar”ni keltirish mumkin.
Lug‘at o‘zbek davlatchiligi tarixining turli davrlarida, turli tillarda qo‘llangan
tenninlar, ulaming etimologiyasi (qaysi tilga xosligi), til va huquqqa oid ma'nolari
izohlarini qamrab olgan. 0 ‘zbek lug‘atshunosligida tilshunoslikka oid sintaktik
terminologik lug‘atlar yaratish borasida ayrim ishlar qilindi. Chunonchi,
A.Hojiyevning “Tilshunoslik sintaktik terminlarining izohli lug‘ati” hamda
N.Mahkamov va I.Ermatovlar hammuallifligidagi “Tilshunoslik sintaktik
terminlarining izohli lug‘ati”(- Toshkent: Fan, 2013)da bugungi kunda til sohasida
faol qo‘llanayotgan sintaktik terminlaming izohi berilgan. D.Xudayberganovaning
“Lingvokulturologiya sintaktik terminlarining qisqacha izohli lug‘ati” (Toshkent,
Turon zamin ziyo, 2015)da tilshunoslikning yangi sohalaridan hisoblanmish
lingvokulturologiyaga oid 100 ga yaqin sintaktik terminlar izohini topgan va sh.k.
Respublikamizda tibbiyot sohasida qo‘llanayotgan sintaktik terminlar lug‘atlarini
tuzish borasida ulkan tajriba va yutuqqa erishildi. 1999- yilda 0 ‘zbekiston FA
akademigi Y.X.To‘raqulov bosh muharrirligi ostida “Kamalak”-“Hamshira”
nashriyotida chop etilgan “Ruscha-lotincha-o‘zbekcha tibbiy sintaktik terminlar
lug‘ati”da tibbiyot sohalariga oid sintaktik terminlar alifbo tartibida keltirilgan,
ularning o‘zbekcha muqobillari va izohlari berilgan. 2010-yilda A.Usmonxo‘jayev,
V.Y.Avakov, E.I.Basitxanova hammuallifligida “Noshir” nashriyotida e’lon
qilingan “Katta tibbiy etimologik lug‘at (mscha-lotincha-o‘zbekcha) (Bolshoy
meditsinskiy etimologicheskiy slovar (russko-latinsko-uzbekskiy) yurtimizda
etimologik lug‘atlar yaratish borsidagi harakatlami yuqoriroq bosqichga olib
chiqdi. Shu yilda Usmonxo‘jayev A., Basitxanova Е .1., Nazirov P.H., Turaxanova
M.S) hamkorligida “Sug‘diyona” nashriyotida bosilgan “Tibbiy sintaktik terminlar
ensiklopedik lug‘ati (Ensiklopedicheskiy slovar meditsinskix sintaktik terminov)”
ikki jildan iborat bo‘lib, hozirgi tibbiyotda qo‘llanilayotgan 20000 dan ortiq
sintaktik terminlar va tushunchalami izohlashga yo‘naltirilgan. Lug‘atdan o‘rin
olgan sintaktik terminlar kirill hamda yangi o‘zbek yozuvida keltirilgan. Kezi
16

kelganda, tibbiy sintaktik terminlar lug‘atlarini tuzishda jonbozlik ko‘rsatayotgan
A.Usmonxo‘jayev ishlarining alohida e’tirofga molikligini ta’kidlash lozim
bo‘ladi. Olimning 2013-yilda “Navro‘z” nashriyotida lotin alifbosi asosidagi yangi
o‘zbek yozuvida dunyo yuzini ko‘rgan “Katta tibbiy o‘quv lug‘ati (ruscha-
lotincha-o‘zbekcha) (Bolshoy meditsinskiy uchebniy slovar (russko-latinsko-
uzbekskiy) asari 10000 atrofidagi klinik sintaktik terminlar va tibbiy
tushunchalami o‘z ichiga qarnrab olgani bilan qimmatlidir. Tibbiy sintaktik
terminlarga doir lug‘atlar xususida so‘z ketganda, A.Qosimovning to‘rt jilddan
iborat “Tibbiy sintaktik terminlar izohli lug‘ati”ni ham e’tibordan qochirmaslik
zamr.Ushbu lug‘atda yakka ishlatiladigan o‘zbekcha va baynalmilal sintaktik
terminlar alohida-alohida, shuningdek, o‘zbekcha va baynalmilal elementlardan
yasalgan birikma sintaktik terminlar ham alohida-alohida berilgani bois uning
hajmi kengayib ketgan.
1.2 O‘zbek sintaktik terminologiyasini takomillashtirish borasida amalga
oshirilayotgan ishlar.
Arxaizmlar ostida o‘tmishda faol qoilangan, biroq vaqt-zamon o‘tishi bilan
ishlatilish chastotasi o‘ta susaygan yoxud o‘mini tub yoki o‘zlashmalarga bo‘shatib
berishga majbur bo‘lgan leksik birliklar nazarda tutiladi. Arxaizmlar o‘zbek tili
so‘z boyligining shakllanish va rivojlanishining bizga ma’lum bareha davrlarida
mavjud bo‘lgan. Sobiq sho‘rolar hukmronligi davrida o‘zbek tili leksikasida
qadimdan faol qo‘llanib kelgan ko‘pdanko‘p tub hamda arab va fors-tojik tilidan
turli omillar oqibatida o‘zlashgan so‘z va iboralar ruscha yoki rus tili orqali
G‘arbiy Yevropa tillaridan kirib kelgan leksik birliklar bilan almashtirilgan edi.
Buning natijasida, eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan minglab
so‘zlar, sintaktik terminlar eskirgan, ya’ni arxaizmlar sirasiga kirib qolgan edi. 0
‘zbek tilining 1980-yilda Moskvada nashr qilingan ikki tomdan iborat izohli
lug‘atida talaygina so‘zlarga eskirgan belgisi qo‘yilgani ma’lum. 0 ‘zbekiston
Respublikasi 1991 -yilda o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, mamlakat rahbariyati
va hukumati oldida yuqoridagi nohaqlikka barham berish, moziyda ajdodlar tilida
17

keng ko‘lamda ishlatilgan so‘z va sintaktik terminlarga qayta jon ato etib, ularga til
so‘z boyligidan munosib o‘rin berish, ya’ni eskirgan tamg‘asi bosilgan leksik
birliklami ruscha va u orqali tilimizga zo‘rma-zo‘raki olib kirilgan g‘arbiy
yevropacha so‘z va istilohlar o‘mida qo‘llash borasida jiddiy harakatlar amalga
oshirildi. Buning natijasi o‘laroq, o‘zbek tilining leksik tarkibi, xususan, sintaktik
terminlar tizimida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Ijtimoiy hayotning barcha
jabhalarini qamrab olgan ushbu hodisa oqibatida ko‘pdan-ko‘p eskirgan so‘zlar
qaytadan muomalaga olib kirildi, va aksincha, totalitar tuzum va kommunizm
qurish g‘oyasi, mafkurasi bilan bog‘liq tushunchalar insonlar turmush tarzidan
chiqib ketgaeh, ulami ifodalovi ko‘pgina so‘z va sintaktik terminlami ishlatishga
ortiqcha hojat qolmadi. Chunonchi, demokratik sentralizm, sintaktik terminizm,
tarixiy materializm, ilmiy kommunizm kabi sintaktik termin va birikmalar tarix
sahifasidan o‘rin oldi. Aksincha, tom ma’nodagi erkin va ozod davlat barpo etish
mafkurasi ostida o‘z yo‘lini tanlab olgan o‘zbek xalqi turmish tarzida paydo
bo‘lgan mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar eski so‘zlar qatoriga kiritilgan
leksemalar yordamida ifodalandi. Bunday holat ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy va
sintaktik termin-iqtisodiy sintaktik terminlar tizimida ravshan ko‘zga tashlandi.
Davlat boshqaruv strukturasining ijrochi, qonun chiqamvchi va nazorat qiluvchi
organlariga taqsimlanishi shu sohalarga oid sintaktik terminlar tizimining sof
o‘zbekcha yoki arabcha va forscha-tojikcha so‘zlar hisobiga kengayishiga olib
keldi. 0 ‘zbek tili ijtimoiy-siyosiy sintaktik terminlar tizimidan vazir, bosh vazir,
vazirlik, viloyat, tuman, qo‘rg‘on, hokim, viloyat hokimi, tuman hokimi,
hokimlik//hokimiyat, oqsaqol, qishloq oqsoqoli .singari arxaizmlar mustahkam
o‘rin oldi. Jarayon, m a’ruza, mavzu, hujum, hamla, ilg‘or, soqchi, malham,
shifokor, bosh shifokor, saraton, qorason, hay 'at, bo ‘hron, muht; yorliq, taftish
singari turfa sohalarga oid sintaktik terminlar bugungi kunda millat vakillari tilida
faol ishlatilmoqda. Xullas, istiqlol tufayli anchagina eskirgan so‘z va istilohlar
o‘zbek tili lug‘at tarkibidan qayta o‘rin egalladi va ular millat vakillarining
kundalik muloqati uchun zamr vazifani bajarishda xizmat qilmoqda. Sintaktik
terminologiyaga doir adabiyotlarda ta’kidlanishicha, motivlanmagan, ya’ni belgili
18

sintaktik terminlar o‘z tarkibiga tilda mavjud tub leksik birliklar,boshqa tillardan
kirgan o‘zlashmalar, kalkalar, shuningdek, o‘z so‘zlardan semantik (metonimik)
ko‘chim orqali hosil bo‘lgan sintaktik terminlami qamrab oladi. 0 ‘zlashmalaming
har qanday til taraqqiyoti va boyishi qonuniyatining manbalaridan biri ekanligi sir
emas) 0 ‘zlashtirish jarayoni murakkab hodisa bo‘lib, lingvistik hamda
ekstralingvistik omillar bilan chambarchas bogiangan. Ijtimoiy - siyosiy, tijoriy-
iqtisodiy, diniy munosabatlar, madaniy aloqalar, bir tildan boshqa tilga qilinadigan
adabiy tarjimalar va sh.k. natijasida u yoki bu til lug‘at tarkibida o‘zlashmalar
paydo bo‘ladi. Tabiiy, ushbu hodisa boshqa qarindosh bo‘lmagan tillardan kirgan
katta miqdordagi o‘zlashmalarga ega o‘zbek adabiy tili uchun ham taalluqlidir.
Uzoq muddatli tarixiy taraqqiyot davomida o‘zbek xalqi o‘zga xalq va millatlar
bilan mustahkam siyosiy, iqtisodiy, madaniy, ilmiy va lisoniy munosabatlarda
bo‘lgan. Bunday aloqlar natijasida o‘zbek adabiy tilining lug‘at tarkibi yangi
tushunchalar hamda realiyalar hisobiga yanada boyidi va boyib bormoqda. O'zbek
adabiy tiliga kelib chiqishi nuqtai nazaridan turfa va rang-bararang so‘zlar
o‘zlashgan. Kalkalash so‘z o‘zlashtirishning oliy shakli bo‘lib, tilning bugungi
kundagi lug‘at tarkibi kengayishi va boyishida juda faolligi allaqachon aniqlangan.
Kalkalash jarayoni o‘zbek tilining barcha sintaktik terminologik sistemalariga xos
bo‘lib (Shaaxmedov, 1974), asosan ikki ma’lum, ya’ni: a) sturuktur (so‘z yasash),
b) semantik kalka turi orqali reallashadi. Bu tizimda, shubhasiz, struktur kalkalar
yetakchilik qiladi. Struktur (so‘z yasash) kalkalar sirasiga o‘zbek adabiy tili
vositalari yordamida boshqa tillarga oid modellardan, ulaming morfologik
qismlarini tarjima qilish bilan yasalgan sintaktik terminlar kiradi. Muayyan tilning
leksik - so‘z yasash materiallari negizida hosil qilingan struktur kalkalar tom
ma’nodagi o‘zlashma hisoblanmaydi (Tixonov 1991; 136). Hozirgi o‘zbek
sintaktik terminologiyasi tizimida chet tillarga xos elementlaming alohida miqdori
mavjud bo‘lib, ulami kalkalashga hech qanday hojat yo‘q. Masalan, telefon,
telegraf, traktor, tank, izotop, indikator, orden, bolt, arfa, ring, xokkey,
departament, parlament, mina, import, eksport, antenna, armatura, prokuror,
aerobus, avtobus, metro, ampermetr, motor, dizel, astronavt, mexanik, radiotexnik,
19

proton, neytron, elektron, radioaktiv, distributiv, audiovizual, identifikatsiya,
autentifikatsiya, retranslyatsiya,- divergensiya, dissimilyatsiya, iyeroglif, diftong
kabi ruscha-baynalmilal xarakterdagi ko‘pgina sintaktik terminlar tarkiban o‘ta
rang - barang bo‘lib, texnika, ilm-fan, madaniyat, san’atning hamma sohalarini
qamrab olgan. Bunday yuzaga kelishni ifodalovchi hamda muttasil rivojlanuvchi
sintaktik terminlar qatlami o‘zbek tilining mulkiga aylangan. Hozirgi paytda ham
tayyor sintaktik terminlarni о ‘zlashtirish jarayoni o‘z faolligini saqlab qolmoqda.
Ayni chog‘da, o‘zbek tili ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va sh.k.
sohalari sintaktik terminologiyasi tizimida o‘zbek tili qonunlariga bo‘ysungan
holda muayyan qismi o‘zbek tilining so‘z yasovchi elementlari bilan
almashtirilgan ulkan miqdordagi ruscha-baynalmilal sintaktik terminlar
qo‘llanmoqda. So‘z yasovchi suffiksi o‘zbek tili affiksi bilan almashtirilgan
o‘zlashma - sintaktik terminlar. Rus tili sintaktik terminologiyasi tarkibining
salmoqli ulushini so‘z yasovchi suffikslar bilan yasalgan, motivlangan tenninlar
tashkil qiladi (Istoriya leksiki russkogo literatumogo yazika 1981; 152-166). So‘z
o‘zlashtirish jarayonida kam miqdordagi sintaktik terminlar so‘z yasovchi
suffikslari bilan birga o‘zlashtiriladi (metallist, militarist, motorist, nigilist,
sintaktik terminist, oportunist, kommunist va sh.k.). Biroq aksariyat hollarda
sintaktik terminlar yasashda qatnashgan suffikslar o‘zbek tilining aynan bir xil,
o‘xshash affikslari bilan almashtiriladi. So‘z yasovchi suffikslari -chi affiksi bilan
almashtirilgan sintaktik terminlar a) -ist: tank-chi (tankist), traktor-chi (taktorist),
shtanga -chi (shtangist), parashyut-chi (parashyutist), roman-chi (romanist),
torpeda-chi (torpedist), radiometr-chi (radiometrist), monarxiya-chi (monarxist),
futbol-chi (futbolist), signalchi (signalist) va h. k.; b) -nik: transport-chi
(transportnik), montaj-chi (montajnik), neft-chi (neftyanik), desant-chi (desantnik)
va h. k.; v) -shik: armatura-chi (armaturshik), twmel-chi (tunnelshik), tramvay-chi
(tramvayshik), falsovka-chi (falsovshik; falsovshitsa), postanovka-chi
(postanovshik), signal-chi (signalshik) va h. k.; g) -chik: proxod-chi (proxodchik),
raketa-chi (raketchik), razvedka-chi (razvedchik), prokat-chi (prokatchik),
parketchi (parketchik) va h. k.; d) -ovshik// -Ishik: kran-chi (kranovshik), seyalka-
20

chi (seyalshik), nivelirovka-chi (nivelirovshik), shtamp-lovchi, shtampovka-chi
(shtampovshik) vash.k.; y) -yor: lift-chi (liftyor), bashnya-chi (bashnyor), eksport-
chi (eksportyor), import-chi (importyorA boks-chi (boksyor) va h. k.; j ) -tor:
aviasiya-chi (aviator), eksperiment-chi (eksperimentator), ekspropriasiya-chi
(ekspropriator), evakuasiya-chi (evakuator), dekorasiya-chi (dekorator) va sh.k.; i)
-sk (iy): gvardiya-chi (gvardeyskiy; gvardeyets), polisiya-chi (politseyskiy) va h.
k.; k) -smen: rekord-chi (rekordsmen), sport-chi (sportsmen),polisiya-chi
(polismen), yaxta-chi (yaxtsmen) vah. k. 1) - ant: diversiya-chi (diversant) va h. k.
Shunday qilib, shaxs oti, muayyan kasb-hunar egasi nomi hamda shaxsning holati,
ahvoli, vaziyatini ifodalovchi ruscha suffikslami o‘zbekcha (turkiyy -chi affiksi
bilan almashtirish natijasida quyidagi jihatlar voqclanadi: a) ruscha-baylalmilal
so‘zning asosi o‘zgarmagan holda yangi sintaktik termin yasaladi ( respublika-chi -
respublikanets, dozimetr-chi - dozimetrist, medalchi-medalist); b) o‘zlashma asos
shakli to‘la tiklangandan so‘ng yangi sintaktik termin yuzaga keladi( seleksiya -
chi - seleksioner, seyalka - chi - seyalshik) va sh.k. 0 ‘zbek tiliga o‘zlashgan
fe’ldan yasalgan ot - sintaktik terminlar. Ma’lumki, rus tilida fe’ldan yasalgan
ismlar - ni(ye), -k(a), -atsi(ya),-izatsi(ya), -fikatsiya singari suffikslar ko‘magida
hosil qilinadi. Mazkur suffiksli sintaktik terminlar o‘zbek tili sintaktik
terminologiyasi sistemasiga o‘zlari ifodalovchi realiyalar va tushunchalar bilan
birgalikda tayyor til birliklari sifatida kirib keladi. Masalan: amortizatsiya,
nevrotizatsiya, neyrulyatsiya, anneksiya, assimilyatsiya, artikulyatsiya,
alliteratsiya, aeronavigatsiya, korporatsiya, kriminalistika, kriminologiya,
leksikologiya, intonatsiya, dissimilyatsiya va sh.k. Shu bilan bir qatorda, fe’ldan
yasalgan ot - sintaktik terminlar o‘zlashtirish jarayonida o‘zbek tili ta’siriga
uchraydi va fe’ldan ot yasovchi suffikslar hech bir qiyinchiliksiz o‘zbekcha -lash,-
lashtirish kabi faol affikslar bilan almashtiriladi. Ba’zi bir ashyoviy materiallarga
murojaat qilamiz: a) -ni (ye): akkredit-lash (akkreditovaniye), kod-lash
(kodirovaniye), asfalt-lash (asfaltirovaniye) va sh.k. Tormojeniye,
kooperirovaniye, izolirovaniye singari o‘zlashma sintaktik terminlaming asosi
o‘zbek tilida mustaqil ma’no ifodalamaydi. Bunday vaziyatlarda o‘zbek tilida
21

o‘zlashmaning asosi qayta tiklanadi va unga o‘zbekcha affiks qo‘shiladi. Masalan,
tormoz-lash (tormojeniye), abstrakt-lash (abstragirovaniye), model-lashtirish
(modelirovaniye) va sh.k.; b) -atsi(ya), -izatsiya, -fikatsiya, -k(a): sian-lash
(sianizatsiya), ionlash (ionizatsiya), mexanika-lash (mexanizatsiya), gaz-lashtirish
(gazifikatsiya), germet-lash (germetizatsiya), kondens-lash (kondensatsiya), tabul-
lash (tabulyatsiya), vals-lash (valsovka), frezer-lash (frezerovka), legal-lashtirish
(legalizatsiya), pasport-lashtirish (pasportizatsiya), verbal-lashish (verbalizatsiya),
konseptual-lashish (konseptualizatsiya) va sh.k. Ba’zan modemizatsiya,
elektrofikatsiya singari o‘zlashmalarga -lash, -lashtirish qo‘shimchalari qo‘shilishi
natijasida modernizatsiyalash, modernizatsiyalashtirish, elektrofikatsiyalash,
elektrofikatsiyalashtirish singari sintaktik terminlar ham pay do bo‘ladi.
Qo‘shma sintaktik terminlami kalkalash. Qo‘shma sintaktik terminlami
kalkalab taijima qilish jarayonida ulaming har ikki komponentiga mutanosib
tushadigan o‘zbekcha so‘z tanlanadi. Xususan: yarimo 'tkazgich (poluprovodnik),
shaltoqsepgich (jijerazbrasivatel), ariqkovlagich (kanavakopatel), suvo ‘Ichagich
(vodomer), gazo‘lchagich (gazomer), tezotar (skorostrelniy), moyjuvoz
(masloboyka), bugtarqatgich (paroraspredelitel), tulkiquyniq (lisoxvost), yog'och
kesuvchi (lesorub), muzvorar (ledokol), kamqonlik (malokroviye), arzonbaho
(malotsenniy), junqanot (zool.sherstokril), asalxo‘r (zool. medoyed), qisqa metrajli
(korotkometrajniy), qiziltan (krasnokojiy), qizilqanot (zool. krasnoperka),
kartoshkaekkich (kartofelesajalka), kartoshkaqazgich (kartofelekopatel), suvgid
(bot. vodokras), suvqovoq (bot.gorlyanka) singari katta miqdordagi sintaktik
terminlar ayni shunday yo‘l bilan hosil qilingan. Internet tarmoqlarida
qo‘llanayotgan katta miqdordagi ikki tarkibi i sintaktik termin-birikmalaming
birinchi komponenti inglizcha, ikkinchi komponenti esa o‘zbekcha so‘z bilan
berilmoqda. М .: Banyan tarmog‘i, Internet tarmog 7, Internet banki, Internet
texnologiyasi, Internet provayderi va sh.k. Ayrim hollarda ikki tarkibli o‘zlashma
sintaktik terminlaming birinchi komponenti inglizcha leksemalaming qisqargan
bosh harfi, ikkinchi komponenti esa o‘zbekcha elementdan tasbkil topishi
kuzatiladi: DNS serveri, BGP bayonnomasi, NSFNET tarmog‘i, CASE tizimi va
22

sh.k. Bugungi kunda internet sintaktik terminlari tizimida faol ishlatilayotgan
www. mail.ru, www.hotmail.ru,www.mail.uz,www.inbox.uz singari pochta qutilari
orqali kiriladigan bepul elektron pochta xizmati hamda gipermatnli sahifalarga
kirishni havola qtluvchi www.saytlar temrnn-biribnalar qatorini yanada boyitishda
xizmat qilmoqda. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘zlashayotgan qo‘shma
sintaktik terminlaming ikkinchi komponenti ma’no nuqtai nazardan unga mos
tushuvchi o‘zbekcha so‘z bilan har vaqt ham almashtirilavermaydi: -xorta:
ko'chatxona (lesopitomnik), - zor: ko'chatzor (lesopitomnik), - dor: yerdor,
zamindor (zemlevladelets), -chan; yonuvchan (legkovosplamenyayushiysya), -
xo'r: qasamxo'r (klyatvoprestupnikj.-.voz.- kemasoz (korablestroitel), -qich:
yirtqich (krovojadniy), -ish: nurlanish (lucheispuskaniye) va sh.k. 0 ‘zbek tili
sintaktik terminologiyasi tizimida ruscha-baynalmilal prefiksoidlar yoxud xalqaro
sintaktik terminelementlar (Madvaliyev, 2017, 34-54) yordamida hosil qilingan
kalkalar faol qo‘llanadi (Begmatov 1985; 181; Doniyorov 1977; 145-146). Bunday
usulda yasalgan sintaktik terminlar sirasiga quyidagilami kiritish o‘rinli: avia-:
civiaaloqa (aviasvyaz), aviaqism (aviachast), aviato‘p (aviapushka), aviasanoat
(aviapromishlennost), aviakorxona (aviazavod) va sh.k.; avto-: avfo/joz/r
(avtokontrolyor), avtoyo 7 (avtodoroga), avtoyuklagich (avtopogruzchik),
avtohavoskor (avtolyubitel), avtotirkama (avtopritsep), avtosug'orgich
(avtopolivshik), avtomaktab (avtoshkola), avtopoyga (avtogonki), avtopoygachi
(avtogonshik), avtoulov ( автомашина ) va sh.k.; aero-: aeropurkagich
(aeroopriskivatel), aerochanglagich (aeroopilitel), aerotadqiqot
(aeroissledovaniye), aerosurat (aerosnimok) va sh.k.; agro: agrosanoat
(agropromishlennost), agrokimyo (agroximiya), agromadaniyat (agrokultura),
agroiqlim (agroklimat), agroo 'rmon (agroles) va sh.k.; anti-: antizarra
(antichastitsi), antimodda (antiveshestvo), antidunyo (antimir), antijismlar
(antitela) va sh.k.; geo-: geosiyosat (geopolitika), geokimyo (geoximiya), geoiqlim
( геоклимат ) va sh.k.; gidro-: gidroinshoot (gidrosoorujeniye), gidroko ‘targich
(gidropodyomnik), gidrokuchaytirgich (gidrousilitel) va sh.k.; giper-: gipertekislik
(giperploskost), gipertovush (giperzvuk), giperchiziq (giperliniya), giperloyiha
23

(giperproyekt) va sh.k.; izo- : izochiziqlar (izolinii), izomoy (izomaslo) va sh.k.;
kvazi-: kvaziyulduz (kvazizvezda), kx’aziquloq (kvaziuxo), kvaziqavariq
(kvazivipuklost), kvazidavlat ( квазигосударство ) va sh.k.; infra-: infratovushlar
(infrazvuki), infraqizil (infrakrasniy), infratizim (infrastruktura) va sh.k.;
24

II BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR
USLUBIYOTI
2.1. Sintaktik terminlarning yasalish usul va yo‘llari
Sintaktik terminologiyaga bag'ishlangan ishlarning barchasida u yoki bu
sohaning muayyan tushunchalarini anglatadigan, asosan, nominativ funksiyani
bajaradigan birliklar sintaktik termin hisoblanadi deb qaraladi. Hozirgi vaqtda
sintaktik terminologiya masalasining o'sib borishi, bir tomondan ilm-fan, qishloq
xo'jaligi, iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi tufayli yangi tushunchalarning
ko'payib borilishi deb qaralsa, ikkinchi tomondan, sintaktik terminlarning
shakllanish jarayoni rivojlanishi va funksiyasi kabi masalalarni chuqurroq
o'rganilishi zarurligi bilan izohlanadi.
Terminologik tizimilarning boyib borish yo'llari har xil bo'lib, uning
asosiysi so’z yasashdir. Umumadabiy tildan farqli o'laroq, sintaktik terminlarni
yasalishida, asosan, quyidagi uch xil usuldan foydalaniladi:
1.Semantik
2.Morfologik
3.Sintaktik
O'zbek tilshunosligida so'z ma'nosining o'zgarishi, ma'noning ko'chishi,
polisemantik so'zlarning ba'zi ma'nolari orasidagi bog'lanish uzilib, ayrimlarining
maxsuslanishi orqali yangi so'zning hosil bo'lishi semantik yoki leksik-semantik
yo'l bilan yasash deb yuritiladi.
Ma'lumki, tilda so'zlarning ma'nolari har xil usullar bilan ko'chishi
mumkin. Chunonchi, so'z semantikasidagi o'zgarish, asosan, metafora,
metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabi semantik transformatsiya asosida ro'y
beradi. Tilshunoslarning yakdillik bilan bildirgan fikrlariga qaraganda, semantik
usul bilan sintaktik termin hosil qilishda asosiy rolni metafor o'ynaydi. Chunki
umumadabiy yoki jonli tildagi so'zlarning biror xususiyatini, masalan, shaklan
o'xshashligini, rang-tusidagi bir xillikni asos qilib olish yo'li bilan yangi-yangi
sintaktik terminlar vujudga keladi.
25

O'zbek tili iqtisodiy sintaktik terminlarining semantik yoxud semantik-
sintaktik usul bilan yasalishi sof o'zbekcha yoki o'zbek tilida avvaldan ishlatilib
kelingan arabcha va fors-tojikcha so'zlarni yangi, iqtisodiy ma'noda qo'llashdan
iboratdir.
O'zbek tilida nashr etilgan iqtisodga oid darsliklar, o'quv qo'llanmalar,
sintaktik terminologik hamda izohli lug'atlar va boshqa manbalardan to'plangan
misollarni tahlil qilib chiqib, o'zbek tili leksikasining qator qatlamlaridan olingan
leksik birliklar iqtisodiy sintaktik terminlarga aylanganligining guvohi bo'lamiz.
Bu o'rinda mazkur so'zlarning ma'nosi o'zgargan yoki ko'chma ma'noda qo'llangan.
O'zbek iqtisodiy sintaktik terminlarning ma'lum qismini tashkil qiluvchi
bunday birikma sintaktik terminlar boshqa sohalarda bo'lganidek, tushunchalarni
mantiqan to'g'ri, mazmunan va grammatik jihatdan to'g'ri ifodalashda birikmaning
semantik transformatsiyaga uchragan ikkinchi qismining ahamiyati kattadir.
Shu narsa ayon bo'ldiki, iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida butun
nomini anglatuvchi sintaktik terminlarga qaraganda, uning qismlarini anglatuvchi
sintaktik terminlar kamroq ekan.
Ma'lumki, muayyan sintaktik terminologik tizim yoxud umumiste'moldagi
ma'nosi ko'chirilgan leksemalar boshqa sohaning "mulki"ga aylanar ekan yakka
holatda ham, ma'lum so'zlar qurshovida (ya'ni birikma tarkibida) ham shu sohaga
doir tushunchalarni ifodalay oladi. Masalan, shunday bir tushunchani olib
ko'raylik: "qimmatbaho qog 'ozlar, valyuta, tovar narxining pasayishidan
foydalanuvchi birja chayqovchilari ". O'zbek tilida yetuk so'zidan yetuklik
yasalgan. Bu "jismoniy jihatdan to'la rivojlanganlik, kamolatga yetganlik, bilimli,
ilmlilik" ma'nolarini anglatadi. Iqtisodiyotda esa yetuklik maxsus sintaktik termin
sifatida quyidagi defirinitsiyaga ega: "Tovarni sotish sur'atlarining asta-sekin
pasayish davri". To'g'ri, bu kabi sintaktik terminlar kam miqdorni tashkil etadi.
Biroq, iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida semantik va sintaktik usul bilan
yasalgan, ya'ni birikma sintaktik terminlar tez-tez qo'llanib turilishi mumkinligini
tasdiqlovchi misollar mavjud. Fikrimizning tasdig'i uchun ayrim misollarga
murojaat etamiz.
26

1. Matematik sintaktik terminlar iqtisod sintaktik termini vazifasini bajarib
kelishi mumkin. Masalan: chorak reja, normativ qiymat, differentsial renta, yig 'ma
ko 'rsatkich, ish haqi darajasi, daromadning qoldig'i, iqtisodiy integratsiya, bozor
hajmi, nisbiy daraja, narx darajasi, foyda miqdori, qiymat o 'lchovi, bo 'linma,
qiymat solig'i.
2. Texnika vositalari va ularning qismlari hamda atributlarini anglatuvchi
sintaktik terminlar. Masalan: amortizatsiya fondi, mashinalashgan hisob,
kreditning elastikligi, talabning egiluvchanligi, bozor mexanizmi. Moliyaviy
mexanizm har bir soha va bo 'g 'inlar bir butun yaxlitlikning tarkibiy qismi
hisoblanadi.
3. Fizikaviy sintaktik terminlar bilan aloqador so'zlar iqtisod sintaktik
termini vazifasini bajarib kelishi mumkin. Masalan: bozor muvozanati, mehnat
sig'imi, kapital sig'im, nisbiy daraja, pul massasi, tebranuvchi talab, o'zgaruvchan
xarajat, doimiy xarajat, o 'zgaruvchan narx, mutloq daraja, talabning
egiluvchanligi, fond sig'imi.
4. Qishloq xo'jaligi va uning atributlarini anglatuvchi sintaktik terminlar:
agrar krizis, sohibkorlik, qiymatning o'sishi, tovar xo'jaligi, o'sim, qarz o'simi,
undirilgan pul, pul undirish, unumsiz chiqim, unumsiz xarajat, undiriladigan soliq,
iqtisodiy o 'sish, talabni o 'stirish, agrobiznes, agrosanoat.
5. Ijtimoiy fanlar va ularning atributlarini anglatuvchi sintaktik terminlar.
Masalan: moliya oligarxiyasi, qadrli mablag', ixtisoslashtirilgan sarmoya, avtonom
byudjet, absolyut renta, ta'sischilik aksiyalari, mutlaq naf, erkin savdo, tovar
moddiy qadriyatlar, to 'lov qobiliyatsizligi, yetakchi valyuta, tovar turkumi, bozor
unsurlari, daromad samarasi, ixtiyoriy ishsizlik, shiddatli inflyatsiya, o'rinbosar
tovarlar, xayriya fondi, vaqf fondi, iqtisodiy inqiroz, iqtisodiy tanazzul,
pulning qadrsizlanishi, muomala fondlari.
Qisqasi, keltirilgan materiallar o'zbek tilining iqtisodiy sintaktik
terminologik tizimida semantik va semantik-sintetik usul, ya'ni leksik birliklarning
ma'nosini ko'chirish yo'li bilan ko'plab sintaktik terminlar hosil qilinganini yaqqol
tasdiqlaydi. Bu jarayonda metaforaning o'xshatish prinsipi muhim rol o'ynaydi.
27

Turkiy tillarda leksemalar hosil qilishning keng tarqalgan yo'llaridan biri
affikslar orqali so'z yasashdir. Bu usulning sintaktik terminlar yasash ko'lami
keyingi davrlarda yanada kengaydi, sintaktik terminologik tizimga mansub
sintaktik terminlarning ayni shu usul bilan yasalayotganligi shundan dalolat beradi.
Sintaktik terminologiyaga oid tadqiqotlardan ma'lum bo'lishicha, biror
sintaktik terminologik tizimda affiksatsiya usuli bilan sintaktik terminlar yasash bir
qadar faol bo'lsa, boshqasida esa kammahsuldir. Masalan, o'zbek tilining texnika,
musiqashunoslik, sintaktik terminologiyalarida sintaktik termin yasashda ko'plab
affikslar ishtirok etgani holda, kasalliklar, dorishunoslik, ximiya sintaktik
terminologiyalarida sintaktik termin yasovchi affikslarning miqdori ancha
cheklangan.
Hozirgi bosqichda iqtisodiyot sohasida qo'llanayotgan tub sintaktik
terminlarning soni yuzdan ortiqdir. Bular jumlasiga asli o'zbekcha (ba'zilari
umumturkiy) yoki o'zlashma (ular o'zi doir tilda yasama yoki qo'shma bo'lishidan
qat'iy nazar, o'zbek tilida morfematik qismlarga ajratilmasligi tufayli tub maqomini
oladi)sintaktik terminlar kiradi. Mana shunday tub, ya'ni noyasama iqtisodiy
sintaktik terminlar sirasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: garov, ish,
buyum, boy, bozor, qiymat, daromad, narx, qarz, raqobat, savdo, tarif, tovar,
zayom, veksel, broker, demping, depozit, grant, davlat, fond, poshlina, bank va b.
Misollardan ko'rinib turibdiki, hozirgi bosqichda o'zbek tilining iqtisodiy sintaktik
terminologik tizimida tuzilishi jihatidan sodda, yaxlit o'zak -negiz sifatida
qaraladigan tub sintaktik terminlar ham ancha o'rinni egallar ekan.
Shu bilan birga iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida sodda sintaktik
terminlar asosida yuzlab yasama sintaktik terminlar yasalganligini ko'rish mumkin.
Iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida quyidagi affikslar ishtirokida ayni
shu sohaning sintaktik terminlari hosil bo'lganligini ko'rish mumkin.
1. O'zbek tilida juda faol bo'lgan -chi qo'shimchasi birinchi galda, turli
kategoriyalarga oid shaxs nomlarini yasab keladi. Iqtisodiy sintaktik terminologik
tizimida ham u iqtisodning biror sohasida ish olib boruvchi shaxs ma'nosidagi
ko'plab sintaktik terminlarni yasab keladi: iqtisodchi, xazinachi, saralovchi,
28

ijarachi, iste 'molchi, soliqchi, ta 'minlovchi, pudratchi, sanoatchi, hisobchi,
nazoratchi, moliyachi, omonatchi, raqobatchi, buyurtmachi, kafolatlovchi va
boshqalar.
2. -ma affiksi o'zbek tilida xilma-xil ma'noni ifodalovchi leksemalar
yasaydi. Uning ayrimlari sintaktik terminologik tizimlarda birmuncha faol
ekanligini qator ilmiy ishlar misolida ko'rish mumkin. Bu affiks yordamida, garchi
kam miqdorda bo'lsa ham, har holda ayrim iqtisodiy sintaktik terminlar yasalganki,
quyidagi misollar fikrimizni tasdiqlay oladi: g'amlama, ustama, uyushma,
birlashma, tuzilma, buyurtma, bo'linma, undirma va boshqalar.
3. -kor affiksi ishtirokida:
Mazkur affiks asosdan anglashilgan narsa-predmetni yetishtirish bilan
shug'ullanuvchi shaxs otini yasasa (paxtakor, g'allakor kabi), iqtisodiy sintaktik
terminologik tizimda mavhum otlarga qo'shilib, ulardan anglashilgan ish-harakat
bilan shug'ullanuvchi shaxs oti yasaydi: chorakor, tadbirkor, tejamkor, sohibkor va
boshqalar.
4. -dor affiksi ishtirokida:
Bu affiks asosdan anglashilgan narsa-predmetga ega bo'lgan shaxs nomini
hosil qiladi. Masalan, mulkdor, xaridor, qarzdor, nasiyador, sarmoyador, hissador
va boshqalar.
5. -noma affiksi ishtirokida:
Bu affiks iqtisodiy sintaktik terminologik tizimda asosdan anglashilgan
narsani ifodalovchi matn, xat va shu kabilarni bildiradi. Masalan, omonatnoma,
shartnoma, yo 'riqnoma, ruxsatnoma, so 'rovnoma, topshiriqnoma va boshqalar.
6. - ot (-at, -yot, -yat) affiksi ishtirokida:
Aslida arabiy leksemalar tarkibidagina lug'aviy birliklarni yasab kelgan
mazkur so'z yasovchi qator sintaktik terminologik tizimlarda bir qadar faolligi
bilan ishtirok etib kelmoqda. Buni quyidagi iqtisodiy sintaktik terminlar misolida
yaqqol ko'rish mumkin: taqsimot, hisobot, iqtisodiyot, qadriyat, ta 'minot,
mahsulot, raqobat va boshqalar.
7. - xona affiksi ishtirokida: bojxona, zarbxona va boshqalar.
29

8. - lik affiksi ishtirokida:
O'zbek tilshunosligida mazkur affiksning so'z yasash xususiyatlari xususida
qator maqolalar, hatto nomzodlik ishi ham himoya qilingan. Bu ishlarda uning
asosiy vazifalaridan biri mavhum otlar yasashdan iborat ekanligi alohida
ta'kidlangan. Iqtisodiyot ham ko'proq abstrakt tushunchalar bilan ish ko'rganligi
boisidan uning sintaktik terminologik tizimida -lik affiksi yordamida ko'plab
sintaktik terminlarning yasalganligini quyidagi misollar yaqqol tasdiqlay oladi:
taqchillik,
tanqislik, mulkchilik, foydalilik, boqimandalik, manfaatdorlik,
mahsuldorlik, rentabellik, xojalik, ustuvorlik, samaradorlik, yetuklik, alohidalik,
mustaqillik va boshqalar.
9. -be affiksi ishtirokida: behisob, bebaho, bepul, befoyda, bevosita va
boshqalar.
10. -siz affiksi ishtirokida: hisobsiz, bahosiz va boshqalar.
Bunda be- affiksi bilan -siz affiksi sinonim holda qo'llangan: behisob-
hisobsiz.
11. -xo'r affiksi ishtirokida:
Aslida fors-tojik tillaridan o'zlashtirilgan yaxlit leksemalar tarkibida
mavjud bo'lgan mazkur affiks hozirgi bosqichda ko'plab asosdan anglashilgan
narsani doim iste'mol qiluvchi, shuni yaxshi ko'ruvchi ... ma'nosidagi shaxs
nomlarini yasab kelganki, u iqtisodiyot atamashunosligida ham qator sintaktik
terminlar tarkibida o'z "vazifa"sini ado etib kelmoqda. Quyida keltirilgan misollar
shundan dalolat beradi: foydaxo „r, sudxo „r, nafaqaxo „r, merosxo „r va
boshqalar.
12. -sh (-ish) affikslari ishtirokida:
Hozirgi o'zbek tilida, xususan, uning sintaktik terminologik tizimlarida -sh
(-ish) affiksi faollashib ketganligi leksikologiya, sintaktik terminologiyaga
bag'ishlangan qator tadqiqotlarda alohida ta'kidlangan. Ularda bayon etilgan
fikrlarning qay darajada to'g'ri va haqli ekanligini faktlar ham yaqqol tasdiqlay
oladi. Chunki o'zbek tilining iqtisodiy sintaktik terminologiyasida mazkur affiks
30

yordamida hosil qilingan yuzlab sintaktik terminlar o'z vazifasini bajarib
kelmoqda.
Keltirilgan misollarning ayrimlari tegishli manbalarda ishlatilgan va "Izohli
lug'at"dan o'rin olgan bo'lsa-da, ba'zilari, masalan, xususiylashtirish,
barqarorlashtirish, sog „lomlashtirish, himoyalash, aksionerlashtirish,
tijoratlashtirish kabilar yangi leksik birliklar sifatida qaralmog'i kerak.
13. Hozirgi iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida, qayd etilgan
affikslardan tashqari, garchi kam miqdorda bo'lsa-da, yana ayrim affikslar
ishtirokida sintaktik terminlar hosil qilingan. Shunday affiksli iqtisodiy sintaktik
terminlar jumlasiga quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin:
a) -m (-im) affiksli sintaktik terminlar: boqim, bitim, kirim, chiqim.
b) -v (-ov) affiksli sintaktik terminlar: to „lov, o „lchov.
v) -q (-iq) affiksli sintaktik terminlar: soliq, sotiq.
g) -gar affiksli sintaktik terminlar: savdogar.
Iqtisodiy sintaktik terminologik tizimda, qayd etilganlardan tashqari, ayrim
murakkab affikslar ishtirokida ham sintaktik termin yasash ancha faollashganligi
kuzatildi. Mana shunday affikslar jumlasiga quyidagilarni
keltirish mumkin. 1. Iqtisodiy sintaktik terminlarning -chilik affiksi bilan
yasalishi.
Iqtisodiyotga oid sintaktik terminologik tizimda -chilik affiksi biror narsa
bilan bog'liq bo'lgan holatni anglatuvchi sintaktik terminlarni yasaydi: tijoratchilik,
mulkchilik, kasanachilik.
2. Iqtisodiy sintaktik terminlarning -korlik murakkab affiksi bilan yasalishi.
Fors-tojikcha -kor affiksiga asli o'zbekcha -lik yasovchisining qo'shilib ketishidan
hosil bo'lgan
-korlik affiksi ham ko'plab iqtisodiy sintaktik terminlar yasashda ishtirok
etib kelmoqda: tejamkorlik, tadbirkorlik.
3. Iqtisodiy sintaktik terminlarning - lilik affiksi bilan yasalishi. Tadqiqot
obyektimizda ayni shu affiks ishtirokida yasalgan qator sintaktik terminlar
iqtisodiyot sohasida keng qo'llanmoqda: tejamlilik, unumlilik, likvidlilik.
31

4. O'zbekcha -lik va forsiy -dor affikslarining birikuvidan tashkil topgan
mazkur murakkab affiks iqtisodiy sintaktik terminlar tarkibida ishtirok etmoqdaki,
buni quyidagi misollar tasdiqlay oladi: mahsuldorlik, mulkdorlik, aksiyadorlik,
samaradorlik, unumdorlik.
Xulosa qilib aytganda, hozirgi o'zbek tilining iqtisodiy sintaktik
terminologik tizimida sintaktik terminlar hosil qilish anchagina faoldir, chunki bu
jarayonda xilma-xil affikslardan yoki affiksoidlardan keng foydalanib kelinmoqda.
Demak, bozor iqtisodiyotining o'tish davrida yangi-yangi sintaktik terminlarning
kirib kelishi iqtisodiyot sintaktik terminologiyasining boyib borishiga sabab bo'ldi.
O'zbek tilining iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida(atamashunosligida),
boshqa sintaktik terminologik tizimlarda bo'lganidek, iqtisodiy tushunchalarni
birikma vositasida ifodalashning o'ziga xos bir yo'li qaror topdi. Bu hol o'zbek
tilida yuzlab iqtisodiy sintaktik terminlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Barcha
sintaktik terminologiyada ham ikki va undan ortiq komponentli birikma sintaktik
terminlardan foydalanilmoqda.
Bu sohada ikki komponentli sintaktik terminlar miqdor jihatdan ko'pligi
bilan ajralib turadi. Yana "Ishbilarmon" lug'ati"ga murojaat qilamiz. Lug'atda,
yuqorida qayd etilganidek, jami birikma sintaktik terminga izoh berilgan bo'lib,
uning ko'p qismi ikki komponentlarni tashkil etadi: tijorat hisobi, taftish
dalolatnomasi, oltin g'amlamasi, omonat guvohnomasi, soliq imtiyozlari, tirikchilik
qiymati va boshqalar.
Shu bilan birga, mazkur lug'atda komponentli (narxning tashkil topishi,
mas'uliyati cheklangan shirkat kabi) to'rt va undan ortiq komponentli (vekselni
xatlab olish protsenti, o'zaro to'lovlarni hisobga olish, mumkin qadar qulaylik
berish tartibi va boshqalar) sintaktik terminlar mavjud. Iqtisodiy sintaktik
terminologiyaning ko'p qismini ikki komponentli birikmalar tashkil etishi boisidan
quyida bu kabi birikmalarning grammatik jihatdan tarkib topish usullarini ko'rib
chiqish lozim, deb topildi (uch va undan ortiq komponentli birikmalarning
yasalishi ayni shu omildan kelib chiqishi tufayli ularga alohida to'xtab o'tilmaydi).
32

Ma'lumki, turkiy tillarda, jumladan, o'zbek tilida ham ikki qismli sintaktik
terminologik birikmalar til materialiga qarab, asosan ot+ot yohud sifat+ot modeli
asosida yasalgan bo'ladi. Shunga ko'ra quyida mana shu birikmalarni alohida-
alohida qarab chiqamiz.
I. Ot+ot modelida yasalgan birikma sintaktik terminlar.
Boshqa turkiy tillarda bo'lganidek, o'zbek tilida ham ot+ot tipidagi
birikmalar izofa orqali birikib keladi.
Bunday izofa 3 xil ko'rinishga egadir.
1) Birinchi tip izofa vositasida hosil bo'lgan birikmaning har ikkala
qismining o'zaro bog'liqligi so'z tartibi va birlashtiruvchi ohang bilan belgilanadi.
Iqtisodiyot olamida bu kabi birikmalarning barmoq bilan sanarli darajada kam.
Ular jumlasiga quyidagilar misol bo'ladi: yer renta, bozor narx kabi.
2) Ikkinchi tip izofali birikma biror predmet, narsa, voqea-hodisaga
qarashliligini, mansubligini anglatadi.
Bu xildagi birikmalarning qaratqich komponenti -i yoxud -si egalik
qo'shimchasi bilan shakllantiriladi, qaralmish komponenti esa grammatik
qo'shimchalarga ega bo'lmaydi. Shu xildagi iqtisodiy sintaktik terminlar jumlasiga
quyidagilarni misol qilib keltirish mumkin: sotish ustamasi, bojxona boshqarmasi,
savdo vakili, talab ko„lami, qarz tilxati, pul muomalasi, tannarx ko„rsatkichlari,
davlat qarzi va boshqalar.
Misollardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ikkinchi tip izofali
birikmalar o'z o'rnida ishlatilmoqda, ya'ni tushunchalarni to'g'ri ifodalamoqda.
3) Birikma sintaktik terminlarning bu xili boshqa sintaktik terminologik
tizimlarga qaraganda izofaning haqiqiy bo'lmish uchinchi tipi asosida
shakllantirilgan birikmalar o'z o'rnida qo'llanilgan. Masalan: pulning qadrlanishi,
daromadning taqsimlanishi, hamkorlikning rivojlanishi, tovarning qiymati,
mahsulotning bahosi, fondlarning samaradorligi, kreditning qaytarilishi, so „mning
qiymati.
33

Yuqoridagi misollardan o'zbek tilining iqtisodiyot sintaktik
terminologiyasida izofa birikma sintaktik terminlar o'ziga xos o'rinni egallab
kelayotganligi ma'lum bo'ladi.
Sifat+ot modelida yasalgan birikma sintaktik terminlar
asliy sifat+ot
tashqi audit sof daromad yalpi mahsulot
nisbiy sifat+ot
tovarlashgan xizmat maqsadli auditoriya an'anaviy iqtisodiyot
Qayd etish lozimki, o'zbek tilining iqtisodiyot sintaktik terminologiyasida
ham boshqa sintaktik terminologik tizimlarning mulki bo'lmish aniqlovchili
birikmalarni hosil qiluvchi sifat yasovchi qo'shimchalar ishtirok etadi.
Biroq bu o'rindagi farq shundan iboratki, ayrim sifat yasovchi affikslar
nihoyatda sermahsul bo'lsa, boshqalari bir qadar kammahsuldir.
Demak, iqtisodiyotga aloqador birikma sintaktik terminlar ichida sodda
birikma sintaktik terminlar ko'pligi bilangina emas, balki iqtisodiy tushunchalarni
to'g'ri, aniq va ixcham tarzda ifodalab kelishi bilan ham o'ziga xos afzalliklarga
egadir.
2.2. Tilshunoslik sintaktik terminlarining shakliy strukturasi tahlili
Ma'lumki, til va jamiyat bir-biri bilan chambarchas bog'langan. Jamiyatdagi
o'zgarishlar tilda o'z ifodasini topishi zarur. Shu nuqtayi nazardan sintaktik
terminologiya
tilshunoslikning tez o'zgaruvchan va murakkab tuzilishga ega sohasi
hisoblanadi. Har bir fan sintaktik terminlar tizimidir. Rus faylasufi P.A.Florenskiy
sintaktik terminlarning fandagi o'rnini quyidagicha izohlagan: "Fanning mohiyati
sintaktik terminologiyani tuzish, aniqrog'i, joy-joyiga qo'yishdan iborat...Sintaktik
terminlar hayoti fan tarixining o'zidir". Tilshunoslik ham o'z lingvistik sintaktik
terminlariga ega. Til ta'limiga lingvistik sintaktik terminlar mohiyatini o'rganish
asosida kechadigan jarayon sifatida qarash mumkin. Ona tilida sintaktik
terminlarning puxta ishlanishi va tartibga solinishi nafaqat darslik va qo'llanmalar
34

yaratish, ona tilida dars olib borish uchun, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyati
katta bo'lgan masaladir.
Xamroyeva Sh.M kabi tilshunoslar tomonidan atroflicha o'rganilgan.
Ammo lingvistik sintaktik terminologiyamizda o'z yechimini kutayotgan
muammolar yetarli darajada mavjud. Sintaktik terminlarning standartligini
ta'minlash va modellashtirish, shuningdek, tarjima jarayonida ularning moddiy
ko'rinishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa ilmiy sintaktik terminologiya,
sintaktik terminografiya taraqqiyoti, sintaktik terminologik korpus, sintaktik
terminologik ma'lumot bazalarini yaratishning asosiy shartidir. Sintaktik
terminshunos olim R.Doniyorov sintaktik terminologik sistemani guruhlarga bo'lib
o'rganishning imkoniyatlari xususida ta'kidlaganidek, bu jarayon, birinchidan, shu
sistemaning umumsintaktik termin boyligi haqida tasavvur hosil qiladi;
ikkinchidan, bu sistemaning so'z yasash imkoniyatlari haqida ma'lumot beradi;
uchinchidan, sistemaning har qaysi mavzu guruhidagi so'z yasash modeli qanday
ekanligini aniqlab beradi. Tilshunoslik sintaktik terminlarining shakliy tuzilishini
ona tili darsliklaridagi lingvistik sintaktik terminlar misolida ko'rib chiqamiz. Ona
tili darsliklarida keltirilgan lingvistik sintaktik terminlarni shakliy tuzilishiga ko'ra
quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1. Sodda sintaktik terminlar
2. Qo'shma sintaktik terminlar
3. Juft sintaktik terminlar
4. Sintaktik termin-birikmalar
Sodda sintaktik terminlar. Sodda sintaktik terminlar ot turkumiga
mansub bo'lib, bir o'zak va shakliy -ma'noviy yaxlitlikka ega bo'ladi. Masalan: ot,
sifat, son, ega, bog'lovchi, nutq, omonim, sinonim, metafora, uslubiyat, harf, matn,
gap, vergul, nuqta va b. Sodda sintaktik terminlar derivatsion xususiyatlariga ko'ra
sodda tub sintaktik terminlar va sodda yasama sintaktik terminlarga bo'linadi:
- sodda tub sintaktik terminlar: til, nutq, urg'u, sintaktik termin, lug'at, asos,
fe'l, ravish, kesim, ega, hol, tire, iqtibos, kinoya, sinekdoxa, me'yor, nisbat,
paronim, bo'g'in va h.k.
35

- sodda yasama sintaktik terminlar: tilshunoslik, lug'atshunoslik,
taklifnoma, tabriknoma, ifodalilik, uslubiyat, sifatdosh, ravishdosh, to'plam, yozuv,
turlanish kabi. Qo'shma sintaktik terminlar. Bunday sintaktik terminlar birdan ortiq
o'zak birikuvidan iborat qo'shma so'zlar hisoblanadi. Ona tili darsliklaridagi
lingvistik sintaktik terminlarning ushbu ko'rinishi faqat o'zlashgan qatlamga
tegishli bo'lib, ularga o'zbek tilida tub sintaktik termin sifatida qaraladi:
leksikologiya, leksikografiya, orfoepiya, orfografiya...
Juft sintaktik terminlar . Juft sintaktik terminlar ikki so'zning juftlanishi
asosida hosil bo'ladi. Biz tadqiqot davomida birgina so'z-gap juft sintaktik
terminiga duch keldik. Sintaktik termin-birikmalar. Barcha sintaktik
terminosistemalarda kuzatilgani kabi lingvistik sintaktik terminlarimiz orasida ham
sintaktik termin-birikmalar miqdori ustuvorlik kasb etadi. Birikma tarzidagi
sintaktik terminlar birdan ortiq leksik birlikdan tashkil topadi va birikma holatida
bo' ladi: unli tovush, nutq a'zosi, bosh so'z, hikoya matni, so'z yasovchi
qo'shimcha, sodda yasama so'z, fe'lning vazifa shakllari, buyruq-istak mayli,
otlashgan sifat, vazifadosh bog'lovchi, adabiy me'yor, nutqning boyligi, nutqning
jo'yaliligi va b. Ona tili darsliklarida ifodalangan lingvistik sintaktik termin-
birikmalarni tarkib nuqtayi nazaridan guruhlaymiz:
Ikki tarkibli sintaktik termin-birikmalar - sodda so'z birikmasi shaklida
bo'lib, shaklan hokim-tobelik munosabati sezilib turadi: badiiy nutq, nutq tovushi,
unli tovush, undosh tovush, nutq a'zosi, fonetik hodisa, tovush ortishi, tovush
tushishi, tovush almashishi, ochiq bo'g'in, yopiq bo'g'in, so'z urg'usi, gap urg'usi,
qo'sh undosh, qator undosh, so'z turkumlari, mustaqil so'zlar, o'timli fe 'l, o'timsiz
fe'l, o'zlik nisbat, birgalik nisbat, harakat nomi, adabiy me 'yor, nutq madaniyati,
undov belgisi, o'zlashtirma gap, ajratilgan hol, sifatlovchi aniqlovchi, vositasiz
to'ldiruvchi, daraja-miqdor holi, atov gap, buyruq-istak mayli, shaxs-son
qo'shimchalari, o'rin-payt kelishigi, nutq texnikasi kabi.
Uch tarkibli sintaktik termin-birikmalar - bunday murakkab sintaktik
terminlar uch mustaqil ma'noli lug'aviy birlikdan iborat bo'ladi, ya'ni uch tarkibli
so'z birikmasi zanjiri sintaktik termin sifatida ma'no ifodalab, bir tushunchani
36

anglatishga xizmat qiladi: shakl yasovchi qo'shimcha, so'z yasovchi qo'shimcha,
sodda yasama so'z, fe'lning vazifa shakllari, fe'lning munosabat shakli, so'roq va
taajjub yuklamalari, tovushga taqlid so'z, holatga taqlid so'z, vazifadosh modal
so'z, sinonim so'zlar qatori, adabiy nutq uslubi, erkin mavzudagi insho, otli so'z
birikmasi, fe'lli so'z birikmasi, shaxsi ma'lum gap, shaxsi umumlashgan gap, shaxsi
noma'lum gap, ikkinchi darajali bo'lak, ajtatilgan izoh bo'lak, qo'shma gap
qismlari, bog'langan qo'shma gap, bog'lovchisiz qo'shma gap, ritorik so'roq gap,
tinish belgilari me 'yori kabi.
To'rt tarkibli sintaktik termin-birikmalar. Tilshunoslikka oid bunday
sintaktik termin-birikmalar ona tili darsliklarida nisbatan kamligi bilan
xarakterlanadi: ko 'chirma gapli qo'shma gap, lug'aviy shakl yasovchi qo'shimcha,
sintaktik shakl yasovchi qo'shimcha kabi.
37

XULOSA
Kuzatishlardan ma'lum bo'ladiki, tilshunoslikda besh va undan ortiq tarkibli
sintaktik termin-birikmalar uchramaydi hamda sodda sintaktik terminlar va
sintaktik termin-birikmalar yetakchi o'rinda bo'lgani holda, qo'shma va juft
sintaktik terminlar miqdori juda kam hajmni tashkil etadi. Ona tili darsliklarida
mavjud lingvistik sintaktik terminlar tizimidagi murakkab sintaktik terminlarning
aksariyati umumnutqda so'z birikmasi sifatida ham ishla tiladi va ular tarkibidagi
har bir lug'aviy ma'noli birlik o'z avtosemantikligini saqlab qoladi. Faqat bir ilmiy-
lingvistik tushunchani anglatishi, ba'zilarining boshqa tillarga bir so'z bilan tarjima
qilinishi kabi xususiyatlar ularni sintaktik termin-birikmalar safiga kiritishga asos
bo'ladi. Sintaktik terminologik korpus, sintaktik terminologik ma'lumot bazalari
yaratishda sintaktik terminni modellashtirish asosiy bosqichlardan sanaladi va bu
jarayonda ham, sintaktik terminni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilishda ham
murakkab tarkibli sintaktik terminlar turli qiyinchiliklarni yuzaga keltirishi
mumkin. Bu esa tilshunoslik sintaktik terminologiyasi oldiga lingvistik sintaktik
terminlarni qayta ishlash, tizimlashtirish va tartibga solish vazifasini qo'yadi.
O‘quvchilarning savodxonligini oshirish ularning bilim ko‘lamini
chuqurlashtirishimizda asosiy omil bo‘ladi. Yana shuni alohida ta'kidlashlozimki,
o‘quvchilariga o‘rgatishorqali ularning og‘zaki va yozma nutqi shakllantiriladi.
O‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida Sintaktik terminni o‘quvchilarga
o‘rgatishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o‘rnida tushuntirishni b е lgilab
oladi. O‘quvchilarning o‘zb е k tilining sintaktik qurilishida terminni o‘rganish
masalasi atroflicha ishlanishni talab qiluvchi, nazariy va amaliy qimmati katta
bo‘lgan dolzarb masalalaridandir. Maxsus mavzular,lug`atlar yordamida mavzuni
o‘tish va o‘rganishda katta yordam b е radi. Natijada o‘quvchilarning so‘z boyligi
oshadi,fikr doirasi kengayadi, nutqi chiroyli va ravonlashadi.
Har qanday muloqotning asosida to‘g‘ri tuzilgan va to`g`ri ishlatilgan nutq
yotadi. Nutqni to‘g‘ri tuzush uchun uchun esa o‘quvchilardan ma’lum bilim,
38

ko‘nikma va malakalar talab etiladi. Nutq ishtirokchilarining to‘gri nutq tuzish
malakalarini shakllantira borish lozim, bu jarayonda sintaksisning o‘rni katta
albatta. Chunki fikr ifodalovchi birlik bu gap hisoblanadi. Gap esa albatta
gaplarning terminlarini to‘g‘ri ishlata bilish muammosi bugungi ona tili ta’limining
diqqat qaratilishi lozim masalalaridan biri hisoblanadi. Shu jarayonda sintaksisga
oid bilimlarni o‘rgatish usullarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilishdan
iborat. Ana shu maqsadni amalga oshirish uchun kurs ishimiz oldiga vazifa qilib
qo`ydik. Xulosa qilib aytganda, Sintaktik terminlarni to`g`ri qo`llagan gaplarni
ishlatish o‘quvchilarning o‘z fikrini aniq, mantiqli va ifodali bayon etishga
yordam b е radi. Mazkur r е f е ratda sintaktik terminni o‘quvchilarga o‘rgatish
asosida o‘qitish o‘z tahlilini topgan.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ergashev T. Iqtisodiy atamalarning o'zbekcha-inglizcha-ruscha lug'ati.
"Sharq" nashriyoti. T., 2001.
2. Iqtisodiyotga oid atamalar va tushunchalar izohli lug'ati. "Fan"
nashriyoti, T.,
3. Qosimova M. Jabbarova Sh. "Iqtisodiy sintaktik terminlarning
qo'llanilishi: muammolar va yechimlar" Iqtisodiy va innovatsion texnologiyalar
ilmiy elektron jurnali. 5-son. 2017. 1-8 betlar.
4. Qosimova M. Jabbarova Sh. Ziyatova M. O'zbek tilida iqtisodiyotga
oid atamalarni qo'llanilishi. ". Iqtisodiy va innovatsion texnologiyalar ilmiy
elektron jurnali. 4-son. 2020. 1-6 betlar.
5. O'zbekiston qishloq xo'jaligida iqtisodiy islohotlar atamari lug'ati. T.,
2007.
6. 2004.
7. Hojiyev A . Tilshunoslik sintaktik terminlarining izohli lug ' ati . -
Toshkent : O ' zbekiston milliy ensiklopediyasi , 2002
8. Ermatov I . R . O ' zbek tilshunoslik sintaktik terminlarining shakllanishi
va taraqqiyoti : filologiya fanlari bo ' yicha falsafa doktori ( PHD ) dissertatsiyasi
avtoreferati . - Toshkent , 2019
9. Xudoyberganova D . Lingvokulturologiya sintaktik terminlarining
qisqacha izohli lug ' ati . - Toshkent : Turon zamin ziyo , 2015
10. Хамроева Ш.М. Корпус лингвистикаси атамаларининг кискача
изошли луFати. - 2020
11. Doniyorov R. O'zbek tili texnik sintaktik terminologiyasining ayrim
masalalari. -Toshkent:Fan, 1977
12. Umumiy o'rta ta'lim maktablarining 5-11 sinfi uchun darslik. -
Toshkent, 2020
40

13. Yuldashev I. 0 ‘zbek kitobatchilik sintaktik terminologiyasi:
shakllanishi, taraqqiyoti va tartibga solish. Filol. fan. dokt. diss. avtoref.-Toshkent,
2005.
14. 0‘zbek tili sintaktik terminologiyasi va uning taraqqiyot
perspektivalari. 1 respublika sintaktik terminologiya konferensiyasi materiallari. -
Toshkent: Fan, 1986.
15. 0‘zbek tilining izohli lug‘ati. 1-R - М ., Russkiy yazbik. 1981.
16. 0 ‘zbek tilining izohli lug‘ati 1-U.- Toshkent: Fan, 2000-2006.
17. 0‘zbek sintaktik terminologiyasi: bugungi holati va istiqboli.
Ilmiynazariy anjkman materiallari.-Toshkent, 2017(lotin yozuvida).
18. 0‘razboyev A. Ogahiyning tarixiy asarlari leksikasi.-Toshkent:
Muharrir nashriyot, 2013.
19. 0‘rinova O. 0 ‘zbek tilidagi qoramolchilik sintaktik terminlarining
leksik-semantik tadqiqi. Filol. fan. nomz. diss. avtoref.-Toshkent, 2007.
20. Hojiyev A. Sintaktik termin tanlash mezoni.-Toshkent, 1996.
21. Hojiyev A. Tilshunoslik sintaktik terminlarining izohli lug‘ati.-
Toshkent, 2002
Internet saytlari
1. www. Literature.uz
2. www. genhis philol.ru
3. www. library.ziyonet.uz
4. www.lingvo-online.ru
5. www.globalsintaktik terminology.com
6. www.basiccomputersintaktik terminology.com
7. www.tilde.com
8. www.oxfordhandbookS) com

41

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR TADQIQI

MUNDARIJA:

I BOB. SINTAKTIK TERMIN VA SINTAKTIK TERMINOLOGIYA. 7

1.1. Sintaktik termin va Sintaktik terminologik lug‘atlar, ularning mazmun va sifatini aniqlash. 7

1.2 O‘zbek sintaktik terminologiyasini takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar. 17

II BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK TERMINLAR USLUBIYOTI 25

2.1. Sintaktik terminlarning yasalish usul va yo‘llari 25

2.2. Tilshunoslik sintaktik terminlarining shakliy strukturasi tahlili 34

XULOSA.. 38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 40

Sotib olish