O'zbek xalq tomosha san'ati - San'at - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	75.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	San'at

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

O'zbek xalq tomosha san'ati

Sotib olish

O‘ZBEK XALQ TOMOSHA SAN’ATI
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………...….…….2
I BOB. O’ZBEK XALQ TOMOSHA SAN’ATI SOHALARI…………………4
1.1 .Tomosha san’atini o’rganishda etnograflar to’plagan xazina…………….....…4
1.2.Xalqimizning boy, rang-barang an’analari........................................................12
II BOB. XALQ TOMOSHA SAN’ATIDA MASXARABOZ VA
QIZIQCHILAR.....................................................................................................19
2.1. Tomoshabinlar orasida o’zbek xalq sirkning ommalashishi.............................19
2.2 .O’zbek xalq raqs san’atining qadimiy ko’rinishlari..........................................29
XULOSA................................................................................................................34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................36
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’zbek xalqining tomosha san’atini o’rganishda
uch davr ko’zga tashlanadi. Birinchi-yozuvchilik va san’atkorlik bilan bog’liq
bo’lgan amaliy davr. Bu davrda X.X.Niyoziy, undan so’ng A.Qodiriy, G’.Zafariy,
K.Yashin, S.Abdulla va boshqalar ijtimoiy hayotni to’g’ri aks ettiruvchi, o’quvchi
va tomoshabinga manzur bo’la oladigan badiiy asarlar yaratishga bel bog’lar
ekanlar, xalq hayoti, urf-odatlari, og’zaki ijodiyotini o’rgandilar, shu bilan bog’liq
holda tomosha san’atining ham birinchi tadqiqotchisi sifatida namoyon bo’ldilar.
Yozuvchilarning tomosha san’atiga oid kuzatishlari, bilimlari, yozib olgan
namunalari aksar asarlari mazmuni va formasiga singdirib yuborilgan. Xamzaning
“Maysaraning ishi” komediyasi bilan A.Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romani
bunga yorqin misol bo’la oladi. Shu bilan bir qatorda yozuvchi va san’atkorlar
o’zbek xalqining tomosha san’ati xaqidagi fikr-mulohalarini maqola tarzida ham
bayon etishga uringanlar. Bu o’rinda G’.Zafariyning “O’zbek xalq teatrusi”,
A.Qodiriyning “Kulgu xaqida” (1926 y.) nomli maqolalarini tilga olish kerak.
Zero, ularda ilk marotaba tomosha san’ati, uning yetakchi turi bo’lmish
masxaraboz va qiziqchilar teatri to’g’risida ob’ektiv fikr yuritiladi. Xususan
A.Qodiriyning mulohazalari e’tiborli, chunki u kulgi, ya’ni satira va yumor bilan
bog’liq bo’lgan san’at ko’rinishlarini ijtimoiy hayot, sinfiylik nuqtai nazaridan
talqin etishga intiladi.
Kurs ishining maqsadi . Tomosha san’atini o’rganishdagi ikkinchi davr
etnografik-folkloristik davrdir. Shu to’g’rida so’z borarkan, A.K.Borovkovning
“Dorboz” M.F.Gavrilovning “O’zbekistonda qo’g’irchoq teatri” nomli risolalari,
A.L.Troitskayaning “O’zbekistonda xalq teatri”, ye.B.Baxtaning “Katta o’yin”
nomli yirik qo’lyozma-tadqiqotlarini ta’kidlamasdan o’tib bo’lmaydi. Mazkur
ishlarning fazilati shundaki, ularda tomosha san’atining rasm-rusumlari bilan
bog’liq holda ta’riflanadi. Shu bilan bir qatorda ularda har bir san’atga xos
spetsifik xususiyatlarni ocha olmaslik, uni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarni ko’ra
bilmaslik va nihoyat, shu soha san’atkorlarining mahoratini tahlil qilishda ojizlik
ko’rsatish kabi kamchiliklar uchraydi.
2

Etnografik-folkloristik ishlarning ayrimlarida esa tomosha san’ati turining
o’tmishdagi hayotini o’zgarmas, sobit, bir hodisa sifatida talqin etish maylini
ko’rish mumkin. Shuningdek, ba’zan u yoki bu san’at turi kelib chiqishiga ko’ra
Eronga tobe qilib ko’rsatilib, uning mustaqilligi shubha ostiga olinadi. Bunga
A.L.Troitskayaning xalq teatri va sirkiga bag’ishlangan ishlarini misol qilib
ko’rsatish mumkin.
Kurs ishining vazifasi.
- Tomosha san’atini o’rganishda etnograflar to’plagan xazina
- Xalqimizning boy, rang-barang an’analari
- Tomoshabinlar orasida o’zbek xalq sirkning ommalashishi
- O’zbek xalq raqs san’atining qadimiy ko’rinishlari haqida tushunchalarga ega
bo’lish. 1
1
1.I.A. Karimov. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch.- T.: Ma`naviyat, 2008.
2.Jumaboyev M. O`zbek bolalar adabiyoti. –T.: O`qituvchi, 2002 .
3

I BOB. O‘ZBEK XALQ TOMOSHA SAN’ATI SOHALARI
1.1.Tomosha san’atini o’rganishda etnograflar to’plagan xazina
Tomosha san’atini o’rganishda etnograflar to’plagan xazinaga tayangan va uni
qo’lidan kelganicha boyitishga intilgan san’atshunoslar . Hamza nomidagi
San’atshunoslik institutini O’zbekiston Fanlar akademiyasi qaramog’iga olish
bilan boshlandi. Bu yillar ichida tomosha san’ati sohalarini mutaxassis sifatida
chuqur biladigan teatrshunos, san’atshunos, muzikashunos, raqsshunos olimlar
yetishib chiqdi. Ular yaratgan qator ilmiy asarlar tomosha san’ati tarixini ilmiy
metodologiya asosida o’rganishda muhim ahamiyat kasb etish bilan bir qatorda
respublikamizda san’atshunoslik fanlarining shakllanishi va rivojlanishiga munosib
hissa qo’shdi. Shu jihatdan M.Rahmonovning “O’zbek teatri”, “O’zbek teatri
tarixi”, M.X.Qodirovning “O’zbek teatri an’analari”, “Xalq qo’g’irchoq teatri”,
T.X.Obidovning “Dorbozlar qissasi”, “O’zbek sirk ustalari”, T.Tursunovning
“Karim qiziq”, L.A.Avdeevaning “O’zbekistonda raqs san’ati”, “Tamaraxonim”,
“Mukarama Turg’unboeva”, R.Karimovaning “Farg’ona raqsi”, “Xorazm raqsi”,
“Buxoro raqsi” kabi qator monografiya, broshyura, ocherk va qo’llanmalarini eslab
o’tish o’rinlidir.
Raqs san’ati
Raqs san’at turi bo’lib, unda badiiy obraz tana harakatlari va holatlari vositasida
yaratiladi. Raqs insonning mehnat jarayoni va borliqdan olgan emotsional
taassurotlari bilan bog’liq holda maydonga kelgan. Xalqlarning iste’dodli vakillari
tomonidan yaratilgan raqslar asrlar davomida murakkablashib, badiiy umumlashib,
keng tarqalib barqaror shakllarga ega bo’lib boradi.
Raqs san’ati insonning ma’naviy va ruhiy olamini yoritishga qaratilgan, u
tomoshabinlarga kuchli g’oyaviy-emotsional ta’sir ko’rsatadi. Garmonik harakat,
holatlar, plastik ifodaviylik, yuz imo-ishoralari, ritm va temp, makonda shakl
yaratish hamda kompozitsiya raqs san’atining asosiy vositalaridir. Kostyum raqs
obrazlariga aniqlik bag’ishlaydi.
Har bir xalqning o’z raqs an’analari, ijro uslubi, plastik tasviriy vositalari
shakllanadi. Avvaliga u xalq raqsi sifatida namoyon bo’ladi.
4

San’atning qadimiy turlaridan biri bo’lib kelgan xalq raqsi xalq hayotining
tarixiy, ijtimoiy va geografik sharoitlari ta’siri ostida tarkib topib, rivojlanib
kelgan. Shu sababli unda xalq an’analari, psixologiyasi, badiiy idrok xususiyati,
davr va muhit ta’siri o’z tamg’asini qoldiradi. Xalq raqsi san’atning ko’pgina
turlari, ayniqsa, muzika bilan uzviy bog’langan, shuningdek, xalq marosimlari va
bayramlarining tarkibiy qismi bo’lib kelgan.
Qator Sharq mamlakatlarida musiqiy-raqsiy va pantomimik tomoshalar
qadimdan keng tarqalgan.
Xalq marosimlari bilan bog’liq holda xorovodlar va marosim o’yinlari paydo
bo’ladi. Xorovodlar asta-sekin marosim qobig’idan xalos bo’lib, xalq turmushining
ayrim tomonlarini aks ettira boshlaydi. Xalq raqsida ovchilik, chorvachilik,
dehqonchilik va hunarmandchilik bilan bog’liq bo’lgan mavzular, xalqlarning
bosqinchilarga qarshi kurashi mavzui hamda lirik mavzular o’z aksini topadi.
Kollektiv ijodi bo’lmish xalq raqsi ustozdan shogirdga, avloddan-avlodga o’tib,
yoyilib va takomil topib boradi. Ularda oyoq, qo’l, bosh va tana harakatlari
umumiy ritmga bo’ysunib, bir-biri bilan uzviy bog’lanadi. Ammo G’arbiy
yevropada oyoq harakatlari muhim bo’lib, qo’l va tana harakatlari ularga jo’r
bo’ladi. Sharqda esa qo’l va tana harakatlari plastik ifodalilikning asosiy
vositalaridir. Har qanday xalq raqsida ritm muhimdir. Ritm muzikada o’z ifodasini
topadi va tepki, qarsak, zang yordamida ijrochilar tomonidan ham qayd etib
boriladi. Ba’zan ijrochi o’ziga–o’zi jo’r bo’ladi. Ayrim o’yinlar ro’mol, piyola,
taqsimcha, qadah, shamdon, shlyapa kabi buyumlar bilan o’ynaladi.
O’zbek raqsi
O’zbek raqsi Sharqning madaniyat tarixi ming yillar bilan o’lchanadigan
Xindiston, Eron, Yaponiya singari mamlakatlarida ravnaq va shuhrat topib kelgan
raqs san’atidan sira qolishmaydigan darajada yaxshi rivojlangan barkamol,
kattakon bir san’atdir.
O’zbek raqsining qadimiyligini O’zbekiston territoriyasidagi qoyalardan
topilgan tasvirlar va arxeologik topilmalar asosida aniq isbot qilib berish mumkin.
Toshlarga chizilgan xilma-xil ibtidoiy suratlar orasida tosh va bronza davriga
5

taalluqli niqob kiygan raqqos hamda bir guruh o’yinchilarning tasvirini ko’rish
mumkin. Hamza nomidagi San’atshunoslik institutining professori
G.A.Pugachenkova rahbarligidagi ekspeditsiya qatnashchilari topgan bebaho
san’at asarlari orasida eramizdan avvalgi III asrdan eramizning VIII asrgacha
bo’lgan davrga oid san’atkorlar haykalchalari bo’lib, ular ichida o’yinchilar ham
uchraydi. Shu nuqtai nazardan xususan S.P.Tolstov ekspeditsiyasi topgan
Xorazmdagi Qo’y qirilgan qal’a (eramizgacha IV asrdan eramizning IV asrgacha
bo’lgan davrga oid.) topilmalari e’tiborlidir. Ushbu qadimiy qo’rg’onning
arxeologlar “O’ynayotgan niqoblilar zali” deb atagan manzilidagi niqob kiyib
o’yinga tushayotgan erkak va ayollarning ommaviy raqsi aks etgan tasvirlar
ajdodlarimizning yuksak raqs san’atidan govohlik beradi. Samarqand, Shahrisabz,
Buxoro, Toshkent raqqosa va raqqosalarining shuhrati V asrdayoq butun Sharqqa
yoyilganligi, o’zbek raqs ustalarining Sharq xalqlari raqslaridan ta’sirlanish bilan
bir qatorda ularga ham o’z ta’sirini ko’rsatganligi to’g’risida aniq dalillar mavjud.
O’zbek raqs san’ati xalq raqsi va professional raqs sifatida asrlar davomida
rivojlanib kelgan. Professional raqs dastlab marosimlar bilan bog’liq bo’lgan,
taxminan IV asrdan boshlab marosimlardan chiqib, inson faoliyati va ruhiy olamini
aks ettiruvchi san’at sifatida ko’zga tashlandi. Arablar va mo’g’ullar istilosi raqs
san’ati rivojiga ham keskin zarba berdi. XIV asrning ikkinchi yarmidan
professional raqs yana o’z qaddini tiklay boshlaydi. Xususan Navoiy zamonida
Xuroson va Mavorounnaxrda raqs taraqqiy topdi. Professional raqs bilan bir
qatorda xalq o’yinlari saqlanib, rivojlanib bordi. 2
Xullas, raqs san’atimiz mehnat, marosim va e’tiqod bilan bog’liq badan
o’yinlaridan “Katta o’yin”, “Maqom o’yin”, “Qarsak o’yin” kabi monumental raqs
turkumlarigacha bo’lgan katta taraqqiyot yo’lini bosib o’tib, xalqimizning avlod-
ajdodlari ma’naviy-madaniy hayotida muhim rol o’ynab kelgan. Hukmdorlar,
bosqinchilar mehnat ahli orasidan yetishib chiqqan iste’dod egalari yaratgan raqs
san’atini o’z mafkuralari tomon burishga, undan o’z manfaatlari, ayshu ishratlari
2
7 .M.Murodov. Oltin sandiq ochildi.- T.: O`qituvchi, 1994.
8.Mirzayeva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. -T.: 2004.
6

yo’lida foydalanishga, raqqos va raqqosalarni kamsitish, tahqirlash, insoniy
huquqlarini poymol qilishga tinmay urindilar. Ruhoniylar esa raqs san’atini
shakkoklik deb e’lon qildilar. Ammo xalq raqsi o’z egasi-mehnatkash ommasiga
xizmat qilishda davom etdi, uning ilg’or an’analari avloddan-avlodga, ustozdan
shogirdga o’tib yashadi va bizgacha yetib keldi.
O’zbekistonda XIX asr va XX asr boshida mehnat hamda marosim bilan
bog’liq bo’lgan, shuningdek, tog’liklar orasida rasm bo’lib kelgan qadimiy
o’yinlardan tashqari xalq-professional raqs san’ati ham mavjud bo’lib, unda
ko’pgina xususiyatlari bilan bir-biridan keskin farq qilib turuvchi Farg’ona,
Buxoro, Xorazm uslub-maktablari qaror topdi.
Har bir o’zbek raqs maktabining o’zi bir olam. Ularga sodda va lo’nda qilib
quyidagicha ta’rif berish mumkin: Farg’ona raqslariga goh sho’x va tetik, goh
mayin oquvchi harakat, gavdani bir oz oldinga egib erkin, nafis tutish, xilma-xil
ma’no kashf etuvchi chiroyli qo’l harakatlari xos bo’lgan. Buxoro o’yinchilari esa
odatda tovonni urib-urib, tizzani bukib, ayni chog’da gavdani g’oz tutib, viqor
bilan, kift titratib, aniq shaklli, puxta qo’l harakatlari bilan o’ynaganlar. Buxoro
raqsida katta doiradagi charxlar muhim o’rin tutgan. Xorazm raqsi uchun esa
tizzalarni sal-pal bukib, kiftlarni tik tutib, butun tanani harakatga keltirib, bilak va
barmoqlardan turli-tuman chiroyli shakllar yasab, o’ynoqi, sho’x, otashin o’ynash
xarakterlidir. Xorazmda qayroq bilan o’ynash keng rasm bo’lgan. Ammo umuman
o’zbek raqslarida obrazlilik, mazmundorlik hal qiluvchi rol o’ynaganki, bu
yetakchi xususiyat barcha maktab va uslublarni bir-biriga bog’lab, yagona o’zbek
raqsini maydonga keltirgan.
Har biri bir olam, kattakon tarix bo’lmish bu maktablarning vujudga kelishi,
kamol topishi, muayyan shakl hamda qonuniyatga ega bo’lishida xalq
baletmeysterlari-g’oliblar hamda o’sha zamon zo’ravonlari tomonidan tahqirlangan
raqqos va raqqosalarning xizmati beqiyosdir.
Raqs uslub va maktablari bir-biriga ta’sir ko’rsatib, ularning vakillari bir-birlari
bilan ijodiy tortishib kelishgan, albatta. Xalq o’yinchilari, xususan, Farg’ona
raqqos va raqqosalari ijodiy faoliyatining mazmuni boyib, ahamiyati oshdi.
7

Turkiston, Buxoro amirligi va Xiva xonligidagi bir qator shaharlarda nisbatan yirik
raqs to’plari (ansambllari) tashkil bo’ldi, qaysiki O’rta Osiyodagina emas, undan
tashqarida ham o’zbek raqs san’atini munosib namoyish etdi. Jumladan, 1905 yilda
shahrixonlik Asqar hoji Haydaraliev rahbarligidagi raqs ansambli Zakavkaze
mamlakatlarida uzoq gastrolda bo’ldi. Ansambl programmasini o’z davrining
dongdor raqqosasi Hamdamxonning chiqishlari bezadi. U o’zbek klassik
raqslarining butun boyligi va nafosatini yuksak saviyada tarannum etish bilangina
cheklanib qolmay, O’zbekistonga bir qator ozarbayjoncha, lezgincha, gruzincha
o’yinlar o’rganib qaytdi.
Umuman olganda, o’tmishdagi o’zbek raqsi ikki katta nahrdan iborat bo’lib,
asrlar davomida yashab kelgan: bir nahr-bu xalq orasida iste’molda bo’lib kelgan
“o’yin” deb ataluvchi raqslar, ikkinchi nahr-professionallar tomonidan ijro etilib
kelingan va ko’pincha turkum xarakteriga ega bo’lgan raqslar.
Shubha yo’qki, xalq orasidagi o’yinlar xiyla qadimiydir. Professional raqslar
ham aslida ana shu xalq san’ati negizida shakllangan va rivojlanib kelgan. Shu
sababli, avvalo, xalq o’yinlari xususida so’z yuritamiz.
Turfa o’yinlar
Xalqimiz orasida qadimdan insonni qurshagan tabiat va muhit bilan, urf-
odatlar bilan bog’liq bo’lgan turfa o’yinlar rasm bo’lib kelgan.
Mazkur o’yinlarda bedana, kaklik, bulubul, xo’roz, laylak, kaptar, chag’alloq
singari qush-parrandalarning; bo’ri, ayiq, qo’chqor, toshbaqa, kalamush,
yumronqoziq singari xayvonlarning tovushlari va xatti-harakatlariga taqlid
qilinadi. Ularda ko’pincha tomoshabinlarning qarsak chalish bilan hosil qilgan
ritmlari asosida, uncha murakkab bo’lmagan plastik va mimik harakatlar vositasi
bilan qush hamda hayvonlarning obrazlari, o’zaro munosabatlari namoyon bo’ladi.
Ijrochilar bunday o’yinlarni ko’rsatishda maxsus grim, niqob va g’iloflardan
foydalanganlar.Mazkur o’yinlar orasida mehnatning to’ng’ich turlari bilan,
ajdodlarimizning totemistik va animistik qarashlari bilan bog’liq holda maydonga
kelgan, ammo davrlar ta’sirida o’zining dastlabki ma’nosini yo’qotib, oddiy
8

tomoshaga aylangan o’yinlar oz emas. Shulardan biri Zarafshon va
Qashqadaryoning yuqori rayonlarida tanilgan “Laylak ilonni ovladi” o’yinidir.
Yig’indagi yigitlar bir maromda qarsak chalib, quyidagi baytni takrorlab
turadilar:
Laylak ilonni ovladi,
Ovlasayam ololmadi.
O’yinchi ohang va usulga mos harakat qiladi. U qulochini yozib
lapanglatishi, bo’ynini cho’zib, silkitib o’ynashi, qo’llarini “ko’zacha” qilib
oldinga uzatishi, bir oyog’ini ko’tarib, sakrab-sakrab o’ynashi bilan laylakning
shartli badiiy obrazini yaratishga erishadi.
“Laylak ilonni ovladi” o’yini o’z rivojida uch davrni bosib o’tgan deb
o’ylaymiz. Avvaliga u muqaddas qush hisoblangan laylakka bevosita taqlid
sifatida maydonga kelgan. Ijrochi niqob va g’ilof kiyib, laylak qiyofasiga kirar
ekan, ma’bud-totemning ko’nglini ovlashni o’ylagan. Keyinroq laylakning ilon
ovlashini ko’rsatishga o’tilgan, natijada soddagina syujet hosil bo’lib, o’yin
rituallik qobig’idan chiqib, tomoshaga aylangan. Zamonlar o’tishi bilan natural
ifoda va niqob o’rnini pantomimik hamda plastik harakatlar egallagan. “Laylak
ilonni ovladi” bosib o’tgan bu yo’l, nazarimizda, o’ziga xos qonuniyat bo’lib,
O’zbekistonda yaratilgan aksar xalq o’yinlariga taalluqlidir. Misol sifatida
“Yumronqoziq” o’yinini ko’rsatish mumkin. 3
Masxaraboz yuziga qorakuya surtib, qo’l va oyoqlarini gajak qilgan holda
yumronqoziq qiyofasiga kiradi. Tomoshabinlar orasidan kuchli va novcha bir
odam chiqib, to’rt oyoqlab turib yumronqoziqning “ini” bo’ladi. To’rt besh
tomoshabin bir usulda qarsak chalib (ba’zida doira ham qo’shiladi), bayt aytib
turadi. Ijrochi-“yumronqoziq” bu ohangga mos turli harakatlar qila boshlaydi. U
bukilgan qo’llarini ko’zlari oldiga keltirib, oyoqlarini juftlab sakraydi, ko’zlarini
yaltiratib atrofiga alanglaydi, tumshug’ini o’ynatadi, goh iniga kirib, u joydan
3
7.M.Murodov. Oltin sandiq ochildi.- T.: O`qituvchi, 1994.
8.Mirzayeva S. O`zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. Doktorlik dissertatsiyasi avtoreferati. -T.:
2004.
9

atrofga mug’ombirona mo’ralaydi, goh ini atrofida aylanib qoladi, goh ini ustiga
chiqib olib na’ma qiladi, u chinqiradi, to’satdan tomoshabinlar oldiga sakrab kelib,
ularni qo’rqitadi, yana sakraydi, iniga kiradi, inidan chiqadi va hokazo. Shunday
qilib, o’yinchi dehqonchilikning zararli maxluqi-yumronqoziqning qiyofasi, xatti-
harakatini real tavirlaydi. Kishilar mazkur tomoshada konkret zararkunanda
obrazinigina emas, dehqon hosiliga sherik bo’luvchi noinsof va xiyonatkor
amaldorlarning majoziy satirik tasvirini ham ko’rganlar.
Farg’ona vodiysida keng yoyilgan “Kichkinajon” o’yini ana shu
“Yumronqoziq” kabi raqsiy pantomimalar asosida yuzaga kelgandir. Fikrimizcha
o’yinlarning qurilishi va yumronqoziq bilan kichkinajon obrazlarining bir-biriga
o’xshashligi tasdiqlaydi. “Kichkinajon” da davradagi odamlar qarsak chalib, sho’x-
sho’x kuylab turishadi:
Kichkinajon, kichkina,
Tariqdanam kichkina....
Qarsak usuliga ba’zan doiradastlar ham qo’shiladi. Usta o’yinchilar
“Kichkinajon”ni xilma-xil baytlar bilan ijro etadilar. Shu narsa diqqatni jalb
etadiki, kichkinajon bo’lib o’rtada o’ynovchi qiziqchi oyoqlarini sal bukkan,
qo’llarini gajak, barmoqlarini g’uj qilagan holda goh yuziga anqovlik, qo’rquv,
dahshat, shodlik, jahl, quvlik, yirtqichlik kabi turli –tuman ifodalar berib, og’zaki
qiyshaytirib, goh cho’zilib, goh qisqarib, tomoshabinlar va baytchining ritmiga,
ohangiga mos harakatlar yasaydi, o’ziga xos, takrorlanmas obraz yaratadi.
“Kichkinajon” da insoniy xarakterlar namoyon bo’ladi. Kichkinajon obrazi goh
ijobiy, goh salbiy talqin qilingan. Bu ijrochining o’z oldiga qanday vazifa
qo’yganligiga bog’liq. Qo’qonlik qiziqlardan Komilqori Qulojonov, Aka Buxor
Zokirov va Xalil qiziq Abdullaevlar kichkinajonini tomosha qilarkanmiz, birini
yuz xil tovlanib turuvchi makkor, razil, ikkinchisini qo’rqoq, anqov, uchinchisini
muloyim va sho’x kishi qiyofasida ko’ramiz.
Xorazm “Lazgi”sining ayrim variantlarida ham “Yumronqoziq”
muqallidining harakatlaridan foydalanilgan. Samarqand va Buxoro oblastlarining
10

ayrim qishloqlarida hozirgacha ko’rsatib kelinayotgan “Kadi badbaxt” o’yini ham
qadimiy tomoshalardan hisoblanadi.
U g’ayri tabiiy kuchlarga e’tiqod qilishdek juda ko’hna noilmiy tasavvurlar
bilan bog’liq holda maydonga kelgan va zamonlar o’tishi bilan oddiy o’yinga
aylangan.
Biz ko’p martalab ko’rgan “Kadi badbaxt” o’yinida ijrochi yuziga niqob
kiyib chiqadi. Niqob odatda shunday yasaladi: qovoq idish ikkiga bo’linib, bir
pallasi olinadi va undan keksa kishining ajabtovur yuzi hosil qilinadi. Mana
shunday niqobni kiyib olgan ijrochilar raqs harakatlari bilan chol kishining
xarakterini berishga intiladilar: biri cholni darmonsiz qilib ko’rsatsa, biri sho’x,
o’yin-kulgi shaydosi qilib ko’rsatadi. Bir masxarabozning o’yinida chol badqovoq,
odam yoqtirmas bo’lsa, boshqa birining talqinida u yoqimtoy va nuroniy. Ba’zan
o’yinda ikki kishi ishtirok etib, ular o’rtasida soddagina syujet paydo bo’ladi.
Bir qator xalq o’yinlari borki, ularda yoqimli, jarangli tovush chiqaruvchi
qayroq, qoshiq, zangila-qo’ng’iroq kabi o’ziga xos cholg’ulardan ohangdor ritmlar
hosil qilish va shu bilan raqslarning jozibali chiqishiga erishish uchun
foydalanilgan. Biroq “Tayoq o’yin» bilan “Pichoq o’yin” ulardan ajralib turadi.
Chunki bulardagi tayoq va pichoqlar ritm hosil qilish uchungina emas, balki,
asosan, raqs mazmunini ochish, ma’lum badiiy obraz yaratish uchun kerakdir.
Shu kungacha o’zbek xalqida jangovar raqslar yo’q, bo’lsa ham
saqlanmagan degan fikr hukm surib kelardi. Bundan buyon xalqimiz ajoyib
jangovar raqslarga ega bo’lgan deb baralla aytishimiz mumkin. Fikrimizni bazga
ma’lum bo’lgan “Pichoq o’yin” yaqqol isbotlab bera oladi. “Pichoq o’yin”
chaqqonlik, jasorat va botirlikni namoyish etuvchi chinakam jangovar raqsdir.
Shamshir, nayza, tayoq bilan o’ynaladigan o’yinlar ham ana shunday jangovar
raqslardan hisoblanadi. 4

Raqsimizning dovrug’i jahonga ketdi. O’zbekiston raqs san’atining bundan
keyin ham yaxshi rivojlanishi uchun Farg’ona, Buxoro, Xorazm raqslarining butun
4
Qozoqboy Yo’ldoshev. Yoniq so’z, -T.; 2006, 137-138-betlar.
12. T.Boboyev.Adabiyotshunoslik asoslari.-T.,O'zbekiston. 2002-yil, 52-bet
11

uslub go’zalligini saqlagan holda, ularni yangi mazmunlar bilan boyitib
rivojlantirish, yigitlar raqsini tiklab, unga keng yo’l ochib berish, an’analar asosida
qayroq va zang, shuningdek, qoshiq, tayoq, piyola hamda boshqa buyumlar bilan
o’ynaladigan, mehnat jarayonlarini aks ettiruvchi, omma kayfiyatini ifoda etuvchi
chinakam zamonaviy raqslar kashf etish va keng yoyish zarur. Eng muhimi, biz
ta’rifini qilgan va hali ko’pchiligi aniqlanmagan chinakam xalq o’yinlarini
negizida o’zbek xoreografiyasi madaniyatini yanada boyitishimiz kerak.
Qiziqchilik
Kulgi kirgan har bir xinadindan gam – andux, urush – janjal, giybat – buxtin,
dardu – alm kichadi. Chexralar yorishib, xushmuimalalik va axillik kuchayadi.
Xatti, ba’zi xasta kishilarning igriklari kilib, shifi tipganday baladilar. Xinadinga
kut – baraka, fayz kiradi.
Azaldan Fargina vidiysi kulgiga, kuy – qo’shiqka biy bo’lgan. Ming
yillardan beri bu vidiyda askiyabizlik va qo’shiqchilik davim etib keladi. O’zbek
utmishdagi askiyalar va kizikchiliklar yozib ilinmaganligi tufayli bizgacha yetib
kelmagan. Xatti yakin utmishdagilarni ham eslay ilmaymiz. Bular xalq ig’zaki
ijidiyoti bo’lganligidan igizdan – igizga kuchgan, kilganlari esa kilib ketavergan.
Bugungi kunda kishilar uchun kulgi xuddi nin tuzdek zarur bo’lib kilmikda.
Chunki hammaga ma’lum, xizir bizir iqtisidiyotiga utayotgan bir pallada hamma
narsaning narx – navisi balandligi sababli idamlarimiz ancha asabiylashgan.
Shuning uchun kulgi xizirda judayam zarur. Zizirda go’zal Fargina vidiysida ham
kup kizikchilarimiz xalqimizga sidkidildan tanish bo’lgan ajiyib mashxur kizikchi
A. Akbariv, Yusufjin kizik Shakarjiniv, Ixunjin kizik Zuzurjiniv kizikchilik
maktabining xigirgi kundagi davimchilaridan biri. Margilinlik kizikchi Xitamjin
Teshabiev, Rishtonlik kizikchi deb nom olgan qizikchimiz Abduraxmon
Siddikivlar xozirda xalqni shidligiga shidlik kushishmikda. Bulardan ildin ham
ancha mashxur kizikchilarimiz utgan. Bulardan hammamiz uchun juda yaxshi
tanish bo’lgan Yusufjin kizik Shakarjiniv, Ixunjin kizik xuzurjiniv, Muxiddin kizik
Darveshiv kabilar mashxur bo’lgan.
Yusufj i n qizikning b i laligi juda murakab davrda kechadi. Xinlikda tug’ilib
12

usayotgan shaxri Margilinda siyosiy viqealar, jangu jadallar, o’zgarishlar kup katiri
uning murgak kalbida ham uz ildizini tipdi.
U yoshligidan ham ziyrak, har bir narsaga kizikuvchan, idamixun, shux bo’lib
usadi. Ayniqsa, timishaga uch bo’lgan. Duvrugi butun xinlikka taralgan sizanda
ashulachi va xifizlar, askiyachi va kizikchilar bilan axilining bagri butun, ruxi
ko’tarilib, kiyinchiliklarni mardinavir yengib o’tadi. U childirmani chertib kurar,
nigiralarning zilbimlariga maxliyo bular, besuyakka taklik kilib dumbalik ishar,
siatlab dir uyinlarini timisha kilar edi. Uning i tasi ham gapga chechan, suxbati
shirin xunarmandlardan bo’lgan ekan. Shu sababdan xalq irasida Shikirjin ismi
Shakarjin bo’lib ketgan, deyishadi. Bibisi Rizini ham yaxshi xifiz bo’lgan
deyishadi. Uning bilaligi “Shum” liklari igizdan –igizga utib shu kungacha yetib
kelgan. Aytishlaricha, u bir kun maxalla machitidagi maktabga kuchikchasini
kuyniga tikib ilib biribdi. B i lalarning “Alif, be, te, se, ” siga jur bo’lib kuchigi
xurib, pinakka ketgan d i mlaning xayolini k i chiribdi. Axiyri, yakin o’rtada yurgan
mushukvachchaning miyovlashini eshitib, Yusufjinning kuynidagi kuchik
mushukvachchani kuvlab ketibdi.
Jaxingashta kizikchilarning mashakkatli, lekin uz mazmuni va muddaisi
bilan iliyjanib, sarguzashtlarga biy bo’lgan xayoti Yusufjin kizikning tamimila
o’ziga rim kilib kuygan. Usha yillar ichida Yusufjin xajv va kulgu san’atining
repertuarini, ijrichilik maxirati va saxnalashtirish kiidalarini mukammal egallay
biradi. Kizikchilikning kichik, yordamchi rillardan bishlaydi, “karfarmin”
(rejissyor) darajasiga ko’tariladi. Shu bilan birga u milliy raskni barcha sir va
qinuniyatlarini, tur va usullarini yaxshi uzlashtirib yetuk raqqis bo’lib yetishadi.
Z i tan, an’anaviy teatrda musiqa, raks, tsirk shu kadar chatishib ketgan ediki, ularni
bir – biridan ajratib bulmas edi. Yusufjin kizik ham “Katta uyin”, “Xina bazm” deb
ataluvchi Fargina raks turkumlarini puxta uzlashtirib, bir necha yil uynab xalqni
o’ziga maftun etgan. Rakslarning fakat harakatlarini bilish bilan cheklanmay,
ularni usullarini ham uzlashtirib yub i rgan.
U ayniqsa, badiiy suzga, suz ijrichiligi san’atiga kizikan. Bu s i xadagi barcha
ij i dk i rlarning san’ati max i rati repertuarini puxta egallashga harakat kiladi.
13

Idamlarni, yahni uz muxlislarini xaqiqiy kulgi bilan kuvnatar va kuldirardi.
Yusufjin kizik baxtli, piru badavlat san’atkir edi.
Chunki, u 90 yil umr kurib, shundan 83 yilini elu yurtga, san’atga
bagishladi. Uzining mana shu barakali umrida u uch xil tuzumni ko’rgan, yahni
xinlik davri, mustamlaka davri va sivet davrini ko’rgan, katta xayot va ijid yulini
bisib utgan san’atkirdir. Yusufjin kizik kulami ken, niyob san’atkir edi. Sahdi
Maxsum Yusufjin kizikka shunday yullanma bergan ekan: “Xunaringiz bir,
riskingiz albatta tipilur. Xayotga yul ko’rsatdik, uz san’atingiz bilan xalqni xursand
kiling” – deb aytgan ekan.
1.2.Xalqimizning boy, rang-barang an’analari
Xalqimizning boy, rang-barang va sertarmoq ijodiyotida uzoq tarixga, o’z
an’analari va xususiyatlariga ega bo’lgan ajoyib bir tur bor. U ham bo’lsa
masxarabozlar, qiziqchilar va qo’g’irchoqbozlar san’ati, ya’ni an’anaviy teatrdir.
Masxarabozlik bilan qiziqchilikni (bir zamonlar bu tushunchalar “masxara”
“muqallid” shaklida ifoda qilingan) nega teatr deymiz? Chunki ularda o’ziga xos
dramaturgiya bor, qahramonlar qiyofasini o’z qobiliyati, aqli, mijozi, hissiyoti,
tanasi, harakatlari bilan gavdalantiruvchi aktyorlar bor, ularning o’yinlaridan
zavqlana oladigan tomoshabinlar bor – qo’yingki, teatr san’atining barcha
alomatlari muhayyo. Bu teatrning hozirgi zamon teatridan ayirmasi shundaki,
uning maxsus binosi va sahnasi yo’q, xalq aktyorlari o’z spektakllarini istagan
vaqtda, turli sharoitlarda gir atrofi tomoshabinlar bilan qurshalgan o’ziga xos xalqa
– “sahna”da ko’rsatib ketaverganlar.
Masxarabozlik va qiziqchilik - o’tkir komediya, muqallid, serzavq hikoya,
hajviy qo’shiq, kulgili o’yin degani; bu-yomonlarga nisbatan gurzi bo’lsa,
yaxshilarga optimistik kayfiyat, kulgi, g’ayrat, rohat baxsh etuvchi ajoyib xalq
san’ati. Bu teatr artistining masxaraboz (masxara), qiziqchi (qiziq), taqlidchi
(muqallid) deb nom olgani ham bejiz emas. Masxaraboz, qiziqchi va muqallid-hajv
va tanqid, hazil va taqlid, qahqaha va xanda ustasi demak. Zotan ularning san’ati
komedik-hajviy yo’nalishga ega, asosiy quroli satira va yumordir. Ana shu qurol
bilan aksar mehnatkash xalq ommasi pozitsiyasida turib zolim, sudxo’r boylarni,
14

poraxo’r amaldorlarni masxara va fosh qilgandar. Uning ilmiy adabiyotda “xalq
teatri” deb atalishi ana shundan kelib chiqqan.
Ammo masxarabozlik va qiziqchilik – bu xalqning marosimlari, urf-odatlari
bilan tutashib ketgan ibtidoiy shakldagi teatr emas, balki og’zaki an’anadagi
professional teatrdir. Shu bois bu san’at o’zbek an’anaviy teatri deb atagan ma’qul.
Bu aktiv faoliyat ko’rsatayotgan badiiy havaskorlikning oliy shakli hisoblanmish
xalq teatrlari bilan almashtirib yubormaslik uchun ham juda muhimdir.
O’zbek an’anaviy teatri tarixi o’nlab asrlarni o’z ichiga oladi. O’qituvchilarni
esa, asosan, an’anaviy teatrning XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshigacha
bo’lgan hayoti, o’ziga xos xususiyatlari bilan tanishtirish maqsad qilib olindi.
Ko’p yillik folkloristik izlanishlar va ilmiy tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, o’zbek
an’anaviy teatrida uch lokal gruppa, ya’ni Buxoro, Xorazm masxarabozlari teatrlari
va Farg’ona qiziqchilari san’ati yaqqol ko’zga tashlanadi.
Buxoro teatri qishloq va shahar masxarabozlari san’atidan tarkib topgan.
Qishloq masxarabozlari ko’pincha 4-5 kishi bo’lib (ba’zan yakka) tomosha
berganliklari sababli, asosan, kichik hajm va maishiy mavzudagi
masxarabozliklarni ijro etganlar, ijroda so’zdan ko’ra ko’proq harakatga, mimikaga
e’tibor berganlar. Qashdaryo oblast Shahrisabz rayonidagi Miraki tog’
qishloqlarida faoliyat ko’rsatgan Mizrob masxara (1848-1918) to’pigina bundan
mustasnodir.
Shahar masxarabozlari kichik hajmli, maishiy komediyalarni mehmonxonalarda
o’ynagan. Sayil, chavki, katta to’ylarda esa yirik tomoshalar ko’rsatilgan. Xususan
salbiy personajlarga ijtimoiy tavsiflar berish, ularni fosh etishda shahar
masxarabozlari so’zdan unumli foydalangan. Shahar truppalari orasida Buxorodagi
To’la masxara (1842-1916) to’pining faoliyati o’z mazmundorligi bilan ajralib
turgan. 5
Xorazm masxarabozlari teatr avvalombor “Xatorli o’yin” nomli katta
yig’inlarga mo’ljallangan turkumning nisbatan yaxshi saqlanganligi, repertuarida
5
Jo`rayeva G O`zbek bolalar she`riyatida hajviy obraz yaratish mahorati. –T.: Muharrir, 2011.
15

hayvonot olami va xalq turmushini aks ettiruvchi pantomimalarning yetakchi
o’rinda turishi bilan alohida ajralib turadi.
Xorazm masxarabozlarining qariiyb barcha tomoshalarida dialog bilan bir
qatorda kuy, qo’shiq, raqs, muallaq, pantomima juda katta rol o’ynagan. XIX asr
oxiri-XX asr boshida ko’pgina yirik masxarabozlar taftish va tazyiqdan qochib,
Mang’itning Qipchoq , Qilichvoy qishloqlarida joylashganlar. Ular orasida Quvvat
kalta Matyoqub ko’r, Boltaqul masxaraboz, Kirkin, aka-uka Eshamat va Do’samat
kabi butun Xorazm vohasiga tanilgan masxarabozlar bo’lgan.
Farg’ona qiziqchilari teatri bizni ko’proq qiziqtiradi. Zotan Buxoro yoki
Xorazm teatrlariga qaraganda uning saviyasi baland, yaxshi taraqqiy etgan hamda
o’zbek teatrining paydo bo’lishi va rivojlanishida xizmati nisbatan katta.
Qo’qonda X!X asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshida Zokir eshon (1815-
1885) boshliq qiziqchilarning katta bir to’pi shuhrat qozongan edi. Mazkur to’pda,
asosan, Qo’qon, Marg’ilon shaharlari va ular atroflaridan to’plangan Sa’di
maxsum, Mulla Hoshim, Usmon qiziq, Abulhasan Qashg’ariy, Marasul qora,
Normat og’zi katta, Abduaziz qiziq, Bahromboy, Hasan bukri, Kalsariq, Mo’min
qishloqi, Rizo kuyik, Xolmat mesh, Rahimbek hyez, Halimjon, Mulla Abduqodir,
Rustamjon, Abdahas, Baxtiyor bo’qoq, Davlat novcha kabi yigirmadan ziyod
qiziqchi bo’lgan. Ular Farg’ona vodiysida o’z davrining eng yirik, eng iste’dodli va
keng tanilgan, mehnatkash xalq orasidan chiqqan, xon saroyida xizmat qilgan
vaqtlarida ham xalqdan hyech uzilmasdan uning manfaatlarini qo’riqlab kelgan,
o’z qobiliyati, mahorati bilan teatr san’atini bir pog’ona ko’targan yirik
san’atkorlar edi.
O’zbek an’anaviy teatrida ulkan ijtimoiy-siyosiy kuchga ega bo’lgan satirik
tomoshalar bilan bir qatorda mehnatkashlar turmushidagi ayrim nuqsonlarni yengil
va do’stona hajv qiluvchi yumoristik qiziqchiliklar ham muhim rol o’ynagan.
Hunarmandlar hayotiga bag’ishlangan “Bo’z do’koni”, “Novvoylik”,
“Sartaroshlik”, xalq marosimlari va tomoshalar shular jumlasidandir. Johillik,
farosatsizlik, dangasalik, qaysarlik, uquvsizlik, mahmadanalik, maqtanchoqlik,
anqovlik, shuningdek, ayrim kulgili holatlar, nojo’ya harakatlar, g’alati qiyofalarni
16

yumor vositasida aks ettiruvchi bunday tomoshalar kamchiliklarni tuzatishga
qaratilgan bo’lib, tomoshabinlarga bir olam kulgi va xursandchilik baxsh etgan.
Yumoristik asarlar orasida “kulki-hikoya” yoki “to’kma” degan kulgili
sarguzashtlar haqida hikoya qiluvchi tomoshalar alohida ajralib turgan.
Xullas, an’anaviy teatr repertuarida turli davrlarda yaratilgan oddiygina taqlid
va parodiyadan tortib ko’p epizodli komediyagacha uchraydi. Tanqid, muqallid,
kulki-hikoya janrlari, kichik va katta davralarga mo’ljallangan ikki turkum
tomosha keng rasm bo’lgan.
Dastavval shuni aytish kerakki, an’anaviy teatrda hozirgi tushunchadagi sahna,
tomoshabin bilan teatrni keskin ikkiga bo’lib turadigan ayirma bo’lmagan. Xalq
aktyorlarining to’rt tomondan qur solib turgan tomoshabinlar davrasida o’ynashi
an’anaviy teatr spetsifikasini belgilagan, shartlilik ham ko’p jihatdan shunga
bog’liqdir.
An’anaviy teatrimizning muhim prinsiplaridan biri voqyea o’rni va paytining
shartli ko’rsatilishidir. Ma’lumki, masxaraboz va qiziqchilarning spektakllari
tomoshabinlar davrasida o’ynaganki, bu maxsus dekoratsiyalardan foydalanishga
imkon ham, xuquq ham bermagan. Tomoshabinlar voqyea qaysi paytda, qaerda
sodir bo’layotganini ijrochilarning dialogi va ayrim shurtli harakatlaridan bilib
olganlar. Aktyorlarimiz diametri 4-10 metr keladigan aylana “sahna” da o’n
chaqirimlab yo’l bosganlar, bir qishloqdan ikkinchi qishloqqa o’tganlar, xayolan
uy qurganlar, daryo, ariq xosil qilganlar va xakazo. Bunga aktyorlarning lozim
bo’lgan ishonarli xatti-harakatlari tufayli erishilgan. Saraton, sovuq, bahor, peshin,
oqshom, qorong’ulik, yorug’lik tasavvuri ham shunday hosil qilingan. O’g’rilarni
xajv qiluvchi komediyalarda, masalan, qop-qorong’i tun ijrochilarning paypaslab,
sekin-asta yurishi, nimalargadir qoqilib yiqilib tushishi orqali ko’rsatilgan.
Shunday qilib, an’anaviy teatrda hozirgi ma’nodagi dekoratsiya bo’lmagan.
Faqat harakat davomida juda zarur bo’lgan ko’rinish va buyumlarni berishga
to’g’ri kelgan, lekin shunda ham ular shartli ko’rsatilgan. Komediyalardagi
to’g’on, mozor, tandir, to’quv dastgohi, tol, devor, tegirmon, objuvoz kabi
17

ko’rinish va buyumlar statist-ijrochilar tomonidan gavdalantirilib, “jonli
dekoratsiya” hosil qilingan.
“Mozor” spektaklida egilib turgan ijrochi-statistning ustiga bir yengini tepaga
qilib chopon yopishadi, latta-puttalar ilingan bir novdani haligi yeng ichiga tiqilib
qo’yishadi. Shu zayl avliyoning tug’li mozori hosil bo’ladi. To’quvchilarga
bag’ishlangan bir qator komediyalarda dastgoh-do’kon odatda ikki kishi
tomonidan shakllantirilgan: ular bir-biriga yuzma-yuz yoki orqama-orqa turishgan,
ikki uchi tugilgan o’rama belbog’ yoki sallani ularning boshiga tarang qilib
kiydirib qo’yishgan. “Mirob”, “Mirobboshi”, “Qozibozlik” komediyalarida bir
odam yerda yotib ariq bo’lib turadi, uning tanasi ariq, oyoqlari irmoqlar vazifasini
bajaradi.
Qiziq shundaki, “jonli dekoratsiya” voqyeaga aralashib, kulgi manbai bo’lib
turadi. Masalan, “Tol sotdi” masxarabozligida davradan bir kishi chiqarilib, unga
tol daraxt bo’lishi, tomoshada o’zini qanday tutishi kerakligi tushuntirilib, voqyea
davomida uni yiqitadilar, chopadilar, arralaydilar. Spektaklning eng qizg’in joyida
kutilmaganda “tol” azob berayotganlaridan shikoyat qilib qoladi. Xaridor esa
“tol”ning odamlarnikidek qo’l-oyog’i, burni, ko’zlari borligini ko’rib ajablanadi.
Avliyoning “qabri” esa (“Mozor” komediyasida) yuradi, gapiradi, ustida mingan
shakkoklarni jahl bilan irg’itadi. Bu bilan masxarabozlar shayx u yoqda tursin,
avliyoni ham masxara qilib tashlaydilar. “Novvoylik” spektaklida qorniga barkash
bog’lab, to’rt oyoq bo’lib tandir suratiga kirgan aktyorning holati, xatti-xarakatlari
undanam kulgili. Novvoy “tandir” ichiga boshini tiqib qaraydi, olov yoqadi,
xayolan non yopadi, suv sepadi. Oxirida novvoy “tandir” ga qisilib qolib, “tandir”
bilan qo’shsha bo’lib dumalaydi.
Mana shulardan ma’lum bo’ladiki, shurtlik an’anaviy teatr aktyorlariga
istagancha fantaziya qilish uchun imkoniyat yaratib beradi, shuningdek,
dekoratsiyaning obrazli hal etilishiga xizmat qiladi. Eng muhimi, ayrim ko’rinish
va buyumlarning shartli qilib, jonlantirib berilishi an’anaviy teatr tabiatiga
nihoyatda mosdir. Agar aytaylik, shartli tasvir o’rnida haqiqiy, natural
18

dekoratsiyalar ishlatilganda noestetik, qo’pol, quruq, jonsiz, zerikarli chiqishi,
aktyorlarga qulaylik yaratish o’rniga xalaqit berishi mumkin edi.
II BOB. XALQ TOMOSHA SAN’ATIDA MASXARABOZ VA
QIZIQCHILAR
2.1. Tomoshabinlar orasida o’zbek xalq sirkning ommalashishi
Masxara va qiziqlar sahnaga jonivorlarni chiqarish zarur bo’lib qolgan taqdirda
ham shartlilik talabidan chetga chiqmaganlar. Oddiy bir cho’p xalq aktyori qo’lida
goh jiyron otga, goh o’jar eshakka aylanardi. Hayvon va qushlarga bag’ishlangan
barcha muqallidlarda ham aktyorlar shartlilik uslubidan ustalik bilan keng
miqiyosda foydalanib, o’ziga xos badiiy obraz yaratishga muvaffaq bo’lganlar.
Ha, an’anaviy teatr to’g’risida gap borar ekan, avvalo iste’dodli, san’at
shaydosi bo’lgan masxaralar, qiziqlar mahorati ko’z oldimizga keladi. Chunki bu
yerda hal etuvchi aktyor, uning ijrochilik mahorati, san’atidir. To’g’ri, masxaraboz
va qiziqchilar teatrida xalq rejissyori-korfarmonlar ham xizmati katta bo’lgan.
Ammo korfarmonlar birinchi galda zo’r iste’dod va ulkan tajribaga ega bo’lgan
aktyordirlar. Ular truppadagi aktyorlar, shogirdlar bilan mashqlar o’tkazar,
spektakldarni pishitar yoki yangisini o’rgatar ekanlar, ularga o’zlarining va
ustozlarining tajribasini, uslubini singdirishga intilganlar.
Xalq aktyori chaqqon, otashin, sezgir, kuzatuvchan, xayolga boy, hofizasi
baquvvat bo’lishi lozim. Shuningdek, u gapdon, dono, o’ziga xos notiq bo’lishi
zarur, toki uning nutqi erkin, ravon, tabiiy bo’lib quyilib kelaversin, har xil narsa
xususida bir jahon kulgili, qiziqarli va g’alati gaplarni terib to’qib tashlayversin.
Ot o’yin
Xalqimiz sirk san’ati “ot o’yin” deb ataydi.
Xo’sh, sirk nima? Sirk – bu jasurlik, kuch, chaqqonlik va quvnoqlikni tarannum
etuvchi ajoyib ommabop san’at. San’atkorning gavdasi, epchil harakatlari, kuchi
va mohirligi hamda tili uning quroli bo’lganligidan sirk hammaga tushunarlidir. U
til bilishni talab qilmaydigan, tabiatga ko’ra, internatsioanal san’atdir. Xalqlarning
o’zaro ta’siri va madaniy aloqalarida, san’atning boshqa turlariga qaraganda,
19

sirkning o’rni kattaroq. Shu sababdan bo’lsa kerak, jahonning turli burchaklaridagi
sirkchilarning tomoshalari bir-biriga o’xshab ketadi.
Sharqdagi ko’p xalqlar qatori o’zbeklar ham sirk san’ati bo’yicha faxrli
an’analarga ega. Ayrim tarixiy va adabiy manbalar hamda arxeologik
qazilmalarning ko’rsatishicha, sirk turlari O’zbekistonda juda qadim zamonlardan
buyon yashab keladi. Ammo xalq madaniyatining bu sohasini o’rganishga
o’tmishda hyech kim e’tibor bermagan. Chunki ulamolar sirkka shunchaki
nayrangbozlik, befoyda mashg’ulot, ilmdan olis bir narsa deb qragan. Aslida esa
minglab chidamli – sabotli, iste’dodli va sadoqatli kishilarning umri, ijodi, kuch-
g’ayrati bilan yaratilgan sirk san’ati asrlar davomida xalqimiz madaniy-estetik
hayotida muhim ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Shu sababli biz uni o’rganishga
kirishdik. Bu yerda biz Hamza nomidagi San’atshunoslik institutining
ekspeditsiya materiallari, shuningdek, klassik adabiyotga, rus sayyohlari va
etnograflari yozib qoldirgan ma’lumotlarga tayangan holda, asosan, xalq sirki
haqida umumiy tushuncha berish niyatidamiz.
Sirkning xalq orasida keng yoyilgan bir qancha turlari bor. Har tur o’z
xususiyati, o’z tarixi, o’z san’atkorlariga ega. Shunga ko’ra, ular haqida ayrim-
ayrim hikoya qilmoqchimiz.
Xalq sirkning eng qadimgi turi ot o’yindir. Sirkning xalqimiz orasida “Ot
o’yin” deb yuritilishi ham shundan dalolat beradi.
Ot – xalqqa eng qadimgi zamonlardan beri qadrdon hayvonlardan biri. Uning
og’irni yengil qilishi, chopqirligi, qo’rqmasligi, sezgirligi, egasiga sadoqati, tashqi
ko’rinishi va chiroyli harakatlari asrlar davomida kishilarni maftun qilib kelgan. Ot
haqida afsonalar to’qilgan, dostonlarda madh etilgan. Go’ro’g’lining otboqari
Soqibulbulning G’irot xaqidagi bir shingil maqtovini eshiting (“Intizor”
dostonidan):
Oyoqlarng qoqqan qoziq
Sag’ring bukush bag’ring yoziq
Badanlaring qizdan nozik
Seni mingan topar murood
20

Aqling odamdan xam ziyod
yeming kishmish to’rvang banot
Otdagi mana shu sifatlar poyga, uloq chopish, chavgon kabi sport
tomoshalarining paydo bo’lishiga olib kelgan. Buning natijasida ot “tili”ni
tushunadigan, kuchli va jasur, moxir va chaqqon chavondozlar maydonga chiqqan.
Chavondozlar bora-bora ot o’ynatishni o’zlariga xunar qilib olib, sayilgoxlarda
tomosha ko’rsata boshlaganlar. O’yinchi ot chavandoz buyrug’ini tinglagan
xamda bajargan, ikki oyoqda yurgan, pillapoyadan yuqoriga ko’tarilgan,
tomoshabinlarga ta’zim qilgan va.x.k. Chavandoz xam ot ustida turli muallaq
kombinatsiyalar ko’rsatgan.
“Ot o’yin” deganda yana bir sirk tomoshasi ko’z oldimizga keladi. Bu o’yinchi
ot va chavandoz xarakatlariga masxarabozlarning parodiyasidir. Bir bo’lak
yog’ochdan otning tanasi va bosh qismi yasalib ustidan o’yinchi sig’adigan joy
qoldirilib, yaltiroq (qizil, yashil, sariq rangli) mato bilan qoplangan. Unga dum
yasalib yugan solingan, qo’ng’iroqchalar osilgan. Yasama soqol taqib, yuziga un
surtgan. O’yinchi “Ot”ni beliga bog’lab olgan xolda yuganni tortib qamchin
chotib, o’yinchi ot va chavandoz xarakatlariga taqlid qilib o’ynaydi. O’yinchining
oyoqlarini sollanib turgan mato yashirgan, “Ot” ustiga esa soxta oyoqlar qo’yilgan.
O’yinchi chinakam ot ustida o’tirganday, barcha xarakatlarni ot bajarayotganday
taassurot paydo bo’lgan. “Ot” yo’rg’alaydi, lo’killaydi, chopadi, xurkiyd, xujm
qiladi, aylanadi, tepinadi, yotadi, og’zini ochib tomoshabin xadiyalarini oladi va
xatto kishnaydi xam. Ayrim rayonlarda o’yinchi yog’och otda uloq xam chopgan.
Davraga gijinglagan, o’ynoqi otlarga minib olgan ikki yoki bir necha “Chavandoz”
kirib kelgan. To’y egasi o’rtaga “uloq” (odatda molning o’pkasini) tashlagan.
«Chavandozlar» cholg’u sadolari ostida ko’pkari – uloqchilikda turli shiddatli,
qaltis harakatlarga taqlid qilib o’ynaganlar. Xullas, yog’och ot va masxaraboz
chavandozlar to’y, sayil hamda bayramlarni bezagan, xalqni xushnud qilgan.
Xalq sirkchilari yovvoyi hayvonlardan ayiq bilan maymunni, uy hayvonlaridan
ot bilan echkini asrash va turli xil o’yinlarga o’rgatishga ishqiboz va hunarmand
bo’lishgan. Ayiq, maymun va echki artistlik, ayiqboz, maymunboz, echkiboz
21

ularga ishboshi – korfarmonlik qilgan. O’zbekistonda fil va tuyalar o’ynatilganligi
to’g’risida ham ma’lumotlar bor.
Har xolda, xalq sirkchilarining eng sevimli hayvoni ayiq, echki va maymundir.
Tuya sirkda juda kam o’ynalitgan.
X!X asrda Buxoroda Ikrom bobo degan mashhur ayiqboz o’tganligi ma’lum.
Bu haqda rus elchisi I.L.Yavorskiy o’z sayohatnomasida qiziq sahifa yozib
qoldirgan. Ikrom boboning o’ynatadigan bir qora ayig’i, ikki maymuni bo’lgan.
Ayiq egasining buyurganlarini itoatkorlik bilan bajarib, tomoshabinlarga
yengilgina o’kirib, boshini sarak-sarak etib ta’zim qilar, ikki old oyog’ini ko’targan
holda davra aylanar, raqsga tushar, ayiqboz bilan kurashar, maymunlar bilan
quvlashardi. Bundan tashqari, u tannoz xotinning oynaga qarab pardoz qilishi,
dangasaning yotishi, kelinning bola emizishi, sakson yashar kampir holati kabi
kulgili o’yinlarni bajargan. Maymunlar esa goh yerda, goh ayiq ustida o’ynagan,
yugurgan, sakragan, dumalagan, yig’lagan, bolalarning do’ppilarini olib kiygan,
pul yiqqan va hokazo. Ayiq bilan maymunlarningodamlarday harakat qilishi
tomoshabinlarga shavq-zavq bag’ishlagan.
Buxorolik Qudrat bobo degan boshqa bir kishi echki o’ynatishda tanilgan.
Uning oq takasi muallaqda, topog’onlikda, “donolik”da mohir ekan. Oq takaning
uchta g’aroyib o’yini bo’lgan. Biri shuki, Qudrat bobo bir qarichdan keladigan
sakkizta g’o’lacho’pni navbat bilan birining ustiga birini tik tergan, taka esa har
yangi cho’p ustiga to’rt tuyog’ini juftlab chiqib, ancha vaqt o’z muvozanatini
saqlab turgan. Keyin echkiboz “Sudxo’r qanday jon beradi” deb so’ragan, echki
gandiraklab davrani bir aylanib chalqancha yotib qolib, to’rt oyog’ini yuqoriga
ko’tarib bir nafas titraganu, o’lganga o’xshab jimib qolgan. Bobo nima va’da
qilmasin, echki tirilmagan. “Ana qarzdor pul olib kelyapti”,-degan zahotiyoq irg’ib
o’rnidan turgan. Uchinchi o’yinda egasining gapi bilan moshovoxo’rni, atalaxo’rni,
palovxo’rni topgan, oq joma, ko’k joma, qora joma kiygan odamlarni tutgan.
Ayniqsa, takaning oti aytilgan shaxslarni topishi, o’g’rini, qimorbozni ushlashi
qiziqarli bo’lgan. O’yinchi echki o’g’rini tutadigan epizod Navoiy zamonida ham
ko’rsatilar ekan. Buyuk shoirimiz o’zining “Hayratul abror” dostonida riyokor va
22

tekinxo’r shayxu qalandarlarni fosh etar ekan, ularni nayrangboz echkiga o’xshatib
quyidagilarni yozadi:
Turfa choqolin osibon kulgidek,
Ikki yig’och uzra chiqib o’chkudek.
O’chkucha ham yo’q ishida to’g’riliq,
Ul tutib o’g’ri, bu qilib o’g’riliq....
Muhimi shundaki, hayvonlar va qushlar yordamida ko’rsatiladigan o’yinlar
tomoshabinlarning ko’nglini ochibgina qolmay, kishilardagi ayrim nuqsonlar
ustidan goh yumshoq, goh qahrli kulgan.
Nayrangbozlik, ko’z bog’lash XV asrdayoq katta yutuqlarga erishgan. Navoiy
“Farhod va Shirin” dostonida o’z davrining nayrangbozlari tajribalari asosida
quyidagi ajoyib misralarni bitgan: 6
Musha’bidlar sipehri bevafo son,
O’g’urlab muhra ko’k tosidan oson.
Chu aylab la’b har nayrang sozi,
Falak har lahza yeb o’n qatla bozi.
Qilib tunni yorug’, kunni qorong’u,
Suvdin o’t yondurib, o’tdin sepib suv.
Ko’kartirib shu’laliq o’tdin sipandon,
Osib o’rgamchi tori birla sandon.
Nayrangboz-bor narsani g’oyib va yo’q narsani paydo qiluvchi, bir narsani
tamomila boshqa narsa hosil etuvchi “sehrgar”. Ilgari odamlar nayrangbozning har
qanday ishini sehru jodu deb tushunganlar. Aslida nayrangbozlar o’yinida sehr
ham, mo’jiza ham bo’lmagan. Nayrangbozlik, chaqqonlik, diqqat, tomoshabinni
rom qilish, kimyo va fizikaning elementar qonunlarini bilish mahsulidir.
Asrimiz boshida ham O’zbekistonning bircha shaharlarida nayrangbozlar
bo’lgan. Chunonchi, Buxoroda asr o’rtalarida Tillaxon “pista dahan” degan
mashhur nayrangboz o’tgan. U o’z hunarini o’g’li Marmarxonga o’rgatgan. Biz
Marmarxon to’g’risida to’laroq ma’lumotga egamiz.
6
O’zbek adabiy tanqidi tarixi. B.Nazarov, A.Rasulov, Sh.Ahmedova, Q.Qahramonov. T., “Tafakkur qanoti”, 2012-
yil
23

Marmarxon bilan bir maddoh va shogirdi birga yurgan. U gavjum joyga kelib,
yerga sholcha tushab, nayrang xo’rjunidan asboblarini ola boshlagan. Hash-pash
deguncha odam yig’ilib, davra hosil bo’lgan. Nayrangboz xizmatga tushgan.
Marmarxon juda ko’p murakkab nayranglarni bilgan. To’nkarilgan mis kosalar
bilan soqqa o’ynagan, jag’iga temir xalqa solib torttirgan, suv ichib olov purkagn,
og’ziga qog’oz, uvada tiqib, rangli ip va lentalar chiqargan, “sehrli kosa”ga buyruq
qilib, suv ulashtirgan, “kashmir kitob”ining oq sahifalarida turli yozuv hamda
suratlar paydo qilgan, tuproqdan palov pishirgan....
Etnograf N.S.Likoshin o’zining 1916 yilda bosilib chiqqan “Turkistonda o’tgan
yarim umr” kitobida nayrangbozlar ijrosida qayd qilinganlardan tashqari yana bir
talay o’yinlar ko’rganini yozadi. Xanjar yutish, shogird quloqlaridan ip o’tkazish,
quyon, qarg’a va ilon o’ynatish shular jumlasidandir. Nayrangboz goh hayratga
solgan, goh kuldirgan. Chunonchi, u shogirdiga xurjundagi qazini olib berishni
buyurgan, shogirdi qazi o’rnida ilonni tutamlab chiqib, qo’rqqan kishi bo’lib
baqirib yuborgan. Tomoshabin bandan mazza qilib kulgan.
Muallaq (akrobatika) ham xalq sirkining yaxshi rivojlangan turlaridan biri,
toblangan tana harakatlari bilan chiroyli shakllar yasash san’atidir. Muallaqchilar
odatda 2-3 kishi bo’lib tomosha berishgan. Ular orqa va yon bilan kamalak
shaklida sakrash, ikki qo’lda, bir qo’lda, boshda muallaq turishdan boshlab,
murakkab o’yinlarga o’tishgan. Bunga chaqqonroq, yengilroq mualliqchining
sherigining turtkisi bilan havola ikki-uch marta umbaloq oshib tushishini, aylanib u
yelkadan bu yelkaga qo’nishini, sheriklarining oyog’i, qo’li, boshi, yelkasida
muallaq turishini, uch o’yinchining bir-biriga payvand bo’lib g’ildirashini misol
qilib ko’rsatish mumkin.
Ayniqsa, besuyak deb ataluvchi muallaqchilarning tomoshalari qiziqarli
bo’lgan. Tana egiluvchanligini kamolga yetkazgan besuyaklar murakkab shakllarni
nihoyatda mohirlik bilan bajarishgan. Chunonchi, besuyak orqasiga yergacha
egilib kelib, boshini oyoqlari orasidan oldinga chiqarib, “toshbaqa” surat bo’lib
olgan: oyoqlarini bo’yniga chalishtirib qo’li bilan yurgan va xokazo.
24

Ammo besuyakning eng zo’r o’yini egilib, koptok bo’lib, og’zi yoki qovoqlari
bilan yerga qadalgan kumush tangani olishidir.
Yog’och oyoqni ham muallaqchilikning bir turi desa bo’ladi. Yog’och oyoq
o’yinchining tajribasi va yoshi hisobga olingan holda bir metrdan besh metrgacha
bo’lishi mumkin. Lekin ko’proq ikki yarim-uch metr yog’och oyoqda o’ynalgan.
O’yinchi qizil yoki zangori mato bilan o’ralgan va qo’ng’iroqlar shodasi osilgan
yoki chirmanda chalib, sho’x kuylar ritmida qayroqlar bilan o’yinga tushgan,
yelkasiga bola ko’tarib davra aylangan, og’zidan olov chiqargan. Bundan tashqari,
u gap va harakatlar bilan chopayotgan tuya, do’mbira mehribon buvi, it talagan
kampir taqlidlarini ham ko’rsatgan. Ba’zan ikki, uch yog’och oyoqchi chiqib, ular
o’rtasida sodda syujetlar hosil qilingan.
Xalq sirkchilarining turli buyumlar bilan ko’rsatiladigan o’yinlari bo’lgan.
Pichoq o’yin (kordbozlik), lagan o’yin, chinni o’yin bunga misol bo’ladi. Shundan
chinni o’yin jonglyorlikning xuddi o’zginasidir. Unda o’yinchi cho’p uchida chinni
kosa yoki likopcha aylantirgan; uni peshonasiga, burniga qo’yib, otib qayta
cho’pga tushirgan; ikki qo’lida cho’pda kosa aylantirib o’tirgan, aylanib o’rnidan
turgan. Pichoq o’yin bilan lagan o’yinda raqs muhim rol o’ynagan. Lagan o’yinda
artist tog’oraga, tovoqqa o’xshash idishlarni peshonasidan boshiga, undan bo’yniga
tushirib, u yelkasidan bu yelkasiga keltirib so’ng beliga tushirib va peshonasiga
qaytarib o’ynagan, qo’llaridagi qayroqlar bilan o’ziga ritm berib turgan. Mana shu
o’yinlarning barchasida qo’qonlik Mahmud G’ofurov (1883-1970) mohir bo’lgan
ekan.
Muallaqchilar, yog’och oyoqlar, kordbozlar, ko’zaboz va chinnibozlar tana,
qo’l, oyoqlarining chaqqonligi va bejirim harakatlari bilan, harakatlarini hamisha
tezkor ritmlarga bo’ysundirib turishlari bilan xalqni mamnun qilib kelganlar.
Shunday qilib, xalq sirki bir qator mukammal tur va janrlarga ega edi.
Mullaboy Mansurov asli toshkentlik bo’lib, o’z davrida oddiy charxpalakdan
tortib sirkkacha bo’lgan tomoshalarni uyushtirishda dong chiqargan. U o’zining
tolmas va o’tkir tashkilotchiligi, xalq san’atini yaxshi bilishi va unga bo’lgan ulkan
muhabbati tufayli parokanda sirkchi to’plarni muntazam truppaga birlashtirishga
25

muvaffaq bo’lgan. Truppada aka-uka Rahmon bilan Parzin Abduxalilovlar (uch
xonali chig’iriqda o’ynagan, muallaq turgan), Muhammad (Chaqqon) Xo’jaev
bilan Qodir bola (akrobat), Karim Zarifov bilan Ortiq qiziq (bambuk:biri 4-5 metr
yog’ochni qorniga qo’yib, ikkinchisi o’sha yog’och ustiga chiqib o’ynagan),
Muhiddin Shokirov (besuyak), Kal Shokir (jonglyor), Said afg’on (qilichboz),
Yusufjon qiziq, Sobir qori, Rafiq qiziq (qiziqchilar), Zokirjon Ovulov (jarchi),
Ashirmat bilan Kenjaboy (surnaychi), Majit garng (kassir), arman yigiti Xoisov
(xo’jalik mudiri) kabi yigirmadan ortiq kishi uyushgan. Mullaboy akaning o’zi
boshliq, badiiy rahbar, ot o’ynatuvchi sifatida xizmat qilgan.
Askiya
«Askiya» aslida arabcha so’z bo’lib, zakki, zehni o’tkir, hozirjavob, aqlli odam
ma’nosida keladi. Zarafshon, Qashqadaryo va Surxon vodiysida
suxanpardozlarning tortishuvlarini “askiya” deb ham atashadi. Askiya degani- bu
teskari gpirib yoki harifining “hujumi”ni hozirjavoblik bilan qaytarib, o’zi
“hujum”ga o’tish demakdir. “Askiyami”, “askiyami”- ikkala holda ham ikki yoki
undan ziyod kishi yoki guruhning xalq yig’inlari (sayil, to’y), mehmonxona va
choyxonalarda ma’lum mavzu bo’yicha badiiy so’zda tortishuvi tushuniladi.
Askiya o’zbeklar orasida ko’p asrlardan beri mavjud. Uning dastlabki shakli
urug’chilik davrida maydonga kelgan, deb faraz qilish mumkin.
Askiya o’z rivojida shubhasiz bir qancha davrlarni bosib o’tgan. Keyingi
tadqiqotlar balki bu masalaga ravshanlik kiritar. Hozircha shuni aniq e’tirof etish
mumkinki, Alisher Navoiy davrida askiya shakllangan, keng tarqalgan va san’at
darajasiga ko’tarilgan. XVI asrning boshlarida yashab ijod etgan yozuvchi
Zayniddin Vosifiy Hirotda askiya keng avj olganligi, Mir Sarbarahna, Mavlono
Burxoni lang, Hasan voiz, Muhammad Badaxshiy, Said G’iyosiddin sharfa,
Mavlono Xalil Sahof singari o’nlab mohir askiyachilar borligi haqida yozadi.
Shular orasida eng iste’dodlisi Mavlono Abdulvose’ Munshiydir. XVIII-XIX
asrlarda askiya ayniqsa Farg’ona vodiysi va Toshkentda rivojlandi.
Askiyani san’at dedik, u kishilarning bir-biri bilan badiiy so’z to’qishda, so’z
o’yinida, adabiy bahsda, aqllar musobaqasida ko’pchilik o’rtasida halol
26

tortishuvidir. Askiyaning asosida harakatchan, sho’x va purma’no dialog bilan
xilma-xil mazmunni ifoda etuvchi kulgilar yotadi. Shuningdek, “askiyada shaxslar
bilan moddiy olamdagi buyumlarning munosabatlari, o’xshashlari, ravviyalari
kutilmagan mahorat bilan bayon qilinadi.” Taraflar ba’zan odamlar orasida, ba’zan
qarama-qarshi o’tirgan, turgan yoki yurgan holda tez javob berish va javoblarini
serma’no, latif, ta’sirli, jozibali taraf javob topishdi sustkashlik qilsa, mavzu, janr
doirasidan chiqib ketsa yoki ularning ichki tartibi, mantig’ini buzsa, o’sha taraf
yengilgan hisoblanadi. Tomoshabin o’z kulgisi, qiyqirishlari bilan taraflar hamda
ularning javoblariga baho berib boradi, ma’nosi ko’p, serqochirim askiyalardan
zavqlanadi, sayoz va qo’pollaridan ranjiydi. Askiyaning mazmunli, kulgili
chiqishida ishtrokchilarning hayotni bilishi, til, nutq madaniyati, yuz, ko’z, qo’l,,
tana harakatlaridan ustalik bilan foydalanishi muhim ahamiyatga ega. Mana
shunday imkonli, katta davralarda tortisha oladigan kishilar askiyachi (askiyaboz)
deb ataladi. Har qanday askiyachi badiiy so’z boyligini puxta egallagan, so’z
o’yinlari, qochirimlari, o’xshatish, mubolag’a, masxara kabi vositalarni aktiv ishga
soladigan bo’lishi lozim. Hozirjavoblik va mazmundorlik askiyaning asosiy
shartlaridandir.
Askiya – chinakam xalq san’ati. Boshqa biror san’at yo’qki, u xalq ommasi
orasida askiyadek ildiz otgan bo’lsin. U necha asrlar davomida o’zbekning dilkash
do’sti, xayotiy yo’li bo’lib keldi. Xalq askiyasi xam boshqa san’atlar singari o’ziga
xos spetsifik tasviriy vositalar bilan xalqning dunyoqarashi, donishmandligi, orzu
umidi, milliy va davriy ruxini aks ettiradi. Xamisha quvnoq, sho’x, tetik va
jangovor askiyachilarning mexnatkash xal ommasiga ta’siri katta bo’lgan. Ular
o’zlarining optimistik chiqishlari bilan mexnatkashlarning ruxini ko’tarib, ularga
ilxom baxsh etganlar, xayotni, moddiy olamni sevishni o’rgatganlar, badiiy so’z va
kulgiga xavas xamda mexr uyg’otganlar.
Boshqa xalq san’atlarida bo’lganidek, askiyada xam xavaskorlar va
professionallar bor. Xavaskorlar bir-birlari bilan yo’lda, cho’lda, choyxonada,
ulfatda, to’yxonada tortishib ketaveradilar, ularning tortishuvlarida odatda ma’lum
mavzu bo’lmaydi – askiyaning barcha turlarini aralashtirib aytaveradilar.
27

Biroq shu narsani aytib o’tish zarurki, xavaskor askiyabozlar xam xozirjavob,
obektga qaratilgan ayrim so’zlarni chertib gapirishga, askiyaviy kulguga usta
bo’ladilar. Askiyachi degan nomga ega bo’lguncha ular xam ancha mashq va
tajriba yo’llarini bosib o’tadilar.
O’zbekistonda juda ko’p professional askibozlar o’tganini va ayrimlari o’z
san’ati bilan xozir xam xalqni mamnun qilayotganligini xamma biladi.
Marg’ilonlik Jalil buqoq, Sulaymon qori, Mamajon qovoq, Mulla Muxammad
buvi, qo’qonlik Mirzarakxim Quloq, Niyozboqi sichqon, Zoxid burun, Matxoliq
askiya, Dexqrn yuzboshi, toshkentlik Abdulla fonus. Sayidaxmad askiya, Ismat
askiya singarilar professional askiyabozlar jumlasidandir. Ularning an’analarini
qo’qonlik askiyachilardan Erka Karimov bilan Mamayunus Tillaboev, marg’ilonlik
Yusufjon qiziq Shakarjonov bilan Mulla Mamatbuvi Vaxobov davom ettirdi.
Shuningdek askiyani rivojlantirishda Tursunbuva Aminov (“ijroqumbuva”), aka
Buxor Zokirov, Jo’raxon Sultonov, Ma’murjon Uzoqov, Shoqosim
Shojalilovlarning xizmati katta bo’ldi. Ammo yuksak maxorati, madaniyati va xalq
orasida topgan beqiyos shuxrati bilan boshqalardan keskin ajralib turuvchi Erka
qori bilan Mamayunus askiyani aloxida tilga olib o’tgumiz bor.
Erka qori Karimov Farg’ona oblostining Tumor qishlog’ida (xozirgi frunze
rayon teretoriyasi)da kambag’al dexqon oilasida tug’ilgan. Bir yarim yasharligida
bechora Erka chechak kasaliga yo’liqadi. Kambag’al ota –ona – Karim aka bilan
mushtupar Shodmonbibi uni davolashga chora topolmaydilar, natijada Erka
beshikdayoq ko’zidan ajiraladi. Ota-ona erkani 10 yoshgacha tarbiya qilib, keyin
Qo’qondagi Madrasai Mirning bir xujrasida istiqomat qiluvchi pochchasi Mamat
qori Ixtyoriga beradilar. Pochchasi tarbiyasida Erka tez orada “qur’on”ni yod olib
qorilik unvoniga ega bo’ladi. Ammo uni din “ilmi”ning bilimdoni, targ’ibotchisi
bo’lish qiziqtirmadi. 15-16 yoshlarida unda muzikagap, xofizlikka, askiyaga,
umuman qorilikka tubdan qarama-qarshi bo’lgan “yolg’on dunyo” san’atiga
nisbatan ishqibozlik boshlandi.
Erka qori bolaligidan juda sezgir bo’lib o’sdi. Uning sezish, xis etish qobiliyati
nixoyat darajada taraqqiy etgan, zehni, xotirasi o’ta kuchli edi.
28

U har qanday ashulaning kuyini ham, so’zini ham bir eshitishdayoq yodlab
qolgan. Oradan ko’p vaqt o’tmay baland va shirali ovoz egasi Erka qori xalqqa
tanilib qoldi. U 20 yoshlarida “Katta ashula” ning atoqli va mohir ijrochilari
davrasidan o’rin oldi. San’atchilar davrasiga tashlagan birinchi qadamidayoq u
askiyada ham jiddiy muvaffaqiyatlarga erishdi. Ashulalari bilan mehnatkash xalqni
og’ir turmushi, lirik tuyg’ulari, orzu istaklarini bayon etsa, askiyalari ila shu elni
ruxiy birdamligi, quvnoqligi va sho’xligini, doimiy optimistik kayfiyatini ifoda
qildi. U askiyani oddiy kishilarga tushunarli shaklda olib borishga intildi. Uni
askiyasi shunday serma’no, serqochirim, quvnoq bo’lganki, har qanday toshyurak
va badqovoq kishini ham chehrasini ochib yuborgan. Uni har bir askiyaviy
chiqishi og’izdan-og’izga, qishloqdan-qishloqqa o’tib, tez fursatda xalqqa yoyilib
ketar ekan.
Uni bilgan keksalarni e’tirof etishicha, Erka qori Karimov sira yengilmagan
askiyachidir. Uni o’tkirligini quyidagi fakt yaqqol tasdiqlaydi. U 1939 yilda
Qo’qon shahrini Muqimiy nomidagi madaniyat va istirohat bog’ida Qizil
choyhonada Mamayunus aka Tillaboev bilan “avtomobil” mavzuida chandishib
qoladi. Bu tortishuvda, bunday qaraganda g’alaba qilish uchun barcha imkoniyat
avtomobilni ko’zi bilan ko’rgan, uni qismlarini uncha muncha biluvchi
Mamayunus tomonida bo’lgan. Biroq natija boshqacha bo’lib chiqadi. Erka
avtomobilni hyech qachon ko’rmagan bo’lsa ham, odamlardan eshitganlaridan
xosil qilgan tasavvuri asosida, tilini o’tkirligi va aql –idrokini kuchliligi bilan bu
tortishuvda xarifi Mamayunus akani mot qilgan.
2.2.O’zbek xalq raqs san’atining qadimiy ko’rinishlari
Askiya mazmunli bo’lib, shakllari ko’payib bormoqda va yosh askiyachilarni
butun bir avlodi yechib chiqmoqda. Biroq bu soxada xali qiladigan ishlar ko’p.
Ayrim soxta askiyachilar borki (ayniqsa, yoshlar orasida) , ular askiyani mantiqsiz
gaplar tizmasi va zo’raki kulgidan iborat deb o’ylaydilar, shekilli, bo’lar-bo’lmasga
bir-birlariga pala partish gap aytib, shaqirlab kulaveradilar. Tomdan tarasha
tushganday otilgan bu gaplar, kekirdakka zo’r bergan bu kulgilar na’askiyachilar”
29

ni o’zlariga, na tomoshabinlarga estetik zavq beradi, aksincha, ular kishini
ko’nglini ranjitadi, aqlini xira qiladi, xolos. Eski vaqtlarda axloqiy betayin ishlarni
didiga moslashib ish tutgan askiyachilarni tortishuvlardagi ma’naviy suyuqliklar
bizni davrimizda uchramasligi kerak.
Qarsak o’yin
O’zbek xalq raqs san’atining qadimiy ko’rinishlaridan biri “Qarsak o’yin” deb
ataladi.
Qarsak chalib ritm-usul hosil qilish va unga mos harakatlar topib o’ynash
“Qarsak o’yin”ning xarakterli belgisidir. Bundagi qarsakni doira usuli bilan qiyos
qilsa bo’ladi. Raqsda uning roli juda muhim. Qarsakchilar o’yinni boshlagan,
o’yinchi-raqqosga kayfiyat tug’dirgan, qarsak usulini o’zlashtirish bilan o’yin
harakatlarini yangilab, boshqarib borgan. Eng muhimi, ular usul berish bilangina
qanoatlanmasdan, o’yinga bevosita aralashganlar, bir vaqtning o’zida ham usulchi,
ham o’yinchi, ba’zan qo’shiqchi sifatida ham ko’ringanlar. Qarsak
chaluvchilarning “qarsakboz” deb atalishi ham ko’nikma va mahorat talab qilgan.
Zotan qarsak har xil tezlikda, xilma-xil usul bilan urilgan: goh uchtalab, goh
beshtalab chalingan. Bir damda uriladigan qarsaklar soni ko’paygan sari uning
texnikasi murakkablashib boradi. Shu sababli faqat qarsakbozlargina bu xilma-xil
ritmlar texnikasini va “Qarsak o’yin” harakatlarini yaxshi bilishgan. Mashhur olim
va mutaffakir Abu Nasr Forobiy (873-950) o’zining “Kitob ul-musiqo al-kabir”
(“Muzika haqida katta kitob”) traktatida qarsakni muzika ijrochiligi turlaridan biri
sifatida talqin etadiki, bu muayyan ritmik qonuniyatlarga bo’ysinuvchi qarsakning,
birinchidan, kelib chiqishga ko’ra qadimiyligidan dalolat bersa, ikkinchidan, uning
muzika va raqs olamida alohida qimmatga ega ekanini ko’rsatadi.
Qarsaklar ritmida o’ynaladigan ko’pgina o’yinlar va raqslar mavjud bo’lgan.
Ammo, afsuski, ular haqida hamon san’at ishqibozlari u yoqda tursin,
baletmeysterlar va raqs merosimizning katta bir bobini tashkil etuvchi, necha asrlik
taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan mazkur raqslar ilmiy rekonstruksiya qilinsa,
tiklansa, zamonaviy raqs san’ati taraqqiyotiga xizmat qilgan bo’lardi.
U asosan, ikki yirik bo’limdan-“Besh qarsak” va “Mayda qarsak” dan iborat.
30

“Mayda qarsak” ham o’z navbatidan uch bo’limga bo’linadi: “Yakka qarsak”,
“Qo’sh qarsak”, “Tez” (ayrim joylarda “Uzma” deyiladi). Yana boshqa turlar ham
uchrab turadi. Chunonchi, Samarqand oblast Urgut tuman G’o’z qishlog’ida
yuqorida ko’rsatilgan turlar bilan bir qatorda qarsak bilan ijro etiluvchi Sarboz“
degan qarsak o’yini ham bor. “Sarboz”da maqom kuylari va klassik shoirlarning
she’rlaridan foydalaniladi.
“Mayda qarsak” hozir ham juda keng tarqalgan. Ayniqsa, Samarqand
oblastining Urgut va Jizzax oblastining Forish rayonlarida har qanday ma’raka
“mayda qarsak” yallalari va raqslarisiz o’tmaydi. Unda qarsak-usul, kollektiv
tomonidan bir ovozda aytiladigan yallalar va raqs, ya’ni san’atning bir necha turi
birlashadi. O’yin har joyda har xil tashkil qilinadi. Ko’p joylarda ijrochilar yonma-
yon turgan yoki o’tirgan holda davra yoki yarim aylana hosil qiladilar, o’yinchi
o’rtada o’ynaydi. Bunda odatda hyech qanday cholg’u asbobi ishlatilmaydi. G’o’s
qishlog’ida esa u boshqacha o’tkaziladi. Unda xoh erkaklar, xoh xotin-qizlar
ma’rakasida bo’lsin, o’yinchilar yarim davra hosil qilib saf-saf va g’uj bo’lib,
terilib o’tiradilar. O’yinni boshlovchi “sarkarda” patnis bilan o’rtada o’tiradi. Biroq
davrami, yarim davrami, ikkala ko’rinishda ham, tomoshani o’yinboshi –“baytchi”
boshlab beradi. U bayt aytadi, boshqalar naqorat bilan unga jo’r bo’lishadi.
“Mayda qarsak” bo’limlarining hammasi ham kuy va qo’shiq bilan ijro etiladi.
Shunisi xarakterliki, bo’limlar bir-biridan ajratilmasdan butun bir sikl shaklida olib
boriladi. Har bo’limda o’nlab kuylar bo’ladi. Biroq hammasi bir xil qarsak usulida
olib boriladi. Har bo’limda o’nlab kuylar bo’ladi. Biroq hammasi bir xil qarsak
usulida olib boriladi. Ikkinchi bo’limga o’tgach, kuy hamda qarsak ritmi o’zgarib
raqs harakatlarini yangilaydi. Bu o’yinlarda yalla qanday o’ringa ega bo’lsa, raqs
ham shunday o’ringa ega. Davra o’rtasidagi o’yinchigina emas, balki qarsakchi-
yallachilar ham usulga mos chayqalib, tebranib turishadi.
Qarsak o’yinlarida o’rtaga chiqish-ancha ma’suliyatli, har kimning qo’lidan
kelavermaydigan ish. chunki o’yinchi o’zining butun harakatlarini qarsak
usullariga moslashi kerak.
31

“Mayda qarsak”da ikki turli raqs borligi aniqlandi. Biri bosiq harakatlar bilan
ijro etiladi. Unda raqschi qo’llarini kamon qilib beliga tiragan holda eshilib,
kiftlarini navbat bilan egib, titratib o’ynatadi.
Qarsak usuliga binoan o’yinchining, asosan, qo’l va bosh harakatlari o’zgarib
turadi. O’yinchi faqat oyoq uchida ikki qo’lini pastga tashlab, ko’tarib, ko’krakka
kamalak qilib, bosh silkitib, yelka uchirib o’ynaydi.
Ammo “Besh qarsak” turkumdagi boshqa o’yinlardan keskin farq qiladi. U
quyidagi tartibda olib boriladi. O’yinchilar sho’x va shodiyona bir kayfiyatda bir-
birini tortib davra hosil qilgach, baytchi yakka qarsak usulida rechtativsimon
kuyga solingan quyidagicha bir yoki ikki band bayt aytadi:
Eshik oldi qayrag’och,
Bolta ursam tagi tosh.
Bir yostiqqa ikki bosh,
Ikkoviyam qalam qosh
Yoki:
Ariq labi muzlama,
Qo’y go’shtini tazlama.
O’z yoring uyda turib,
Begonani ko’zlama.
Bayt tugagan zahotiyoq besh qarsak uriladi, qarsak bir ko’tarilib keyin
tushiriladi, so’ngra yana bayt aytiladi, yana qarsakka o’tiladi va hakazo.
Shunday qilib, “Besh qarsak” yonma-yon turib davra hosil qilgan holda ma’lum
temp va usulda uriladigan qarsaklar, ayrim qiyqiriqlar vositasi bilan o’ynaladigan
ommaviy raqsdir. Uning katta davralarida 20 va undan ziyod kishi ishtirok etadi.
Ular bir tempda qarsak urib turish bilan birga u yon-bu yonga chayqalib, o’tirib-
turib va ayni vaqtda o’ng tomonga yon bilan aylanib o’ynaydilar. Shunisi
xarakterliki, guruh o’z harakatlari, imo-ishoralari bilan o’rtada o’ynab turgan
yakkaxon raqschining muqomlariga o’z munosabatini bildirib, uni qizitib turadi,
yangi-yangi harakatlar o’ynab topishiga yordam beradi. O’z navbatida solist ham
davradagi o’yinchilarni yangidan-yangi ritmik usullar va jilvalar to’qishga
32

undaydi. Oadtda davra o’rtasidagi o’yinchichining harakatlari shiddatli, jo’shqin va
jangovar bo’ladi. U ko’proq qo’l, bel, yelka, ko’krak harakatlarini ishlatadi, yuzida
son-sonoqsiz ifodalar hosil qiladi, goh bukilib, goh g’oz turib, goh tiz bukib, goh
cho’kkalab o’ynaydi. “Besh qarsak” da ham umumga, ham yakkaxonga taaluqli
bo’lgan ikki xususiyat alohida ko’zga tashlanadi: biri qanday holatda bo’lmasin,-
ko’krak kerib va yelkalarni sal orqaga tashlab o’ynash; ikkinchisi, asosan,
tizzalarni bir oz bukkan holda harakatlanishdir.
“Besh qarsak” o’yinlarida an’anaga aylangan muayyan kompozitsiya, plastik,
pantomimik va mimik harakatlar majmuasi, davra bilan solistning o’zaro
yarashgan munosabati kabi xislatlar mavjud, albatta. Ammo “Besh qarsak” ustasi
bo’lish uchun mana shu barqaror asosni maxsus va mukammal egallashning
o’zigina kifoya qilmaydi. Buning uchun “besh qarsakchi” yana katta badihago’ylik
qobiliyatiga ham ega bo’lishi kerak. Zero, bunda hamma: baytchi, jo’shib, to’lib-
toshib, ko’tarinki ruh va ehtiros bilan, o’yinga nihoyatda berilib, ba’zan hatto
jazavaga tushib o’ynaydi. Mana shunday bir ijodiy ehtiros sharoitida son-sanoqsiz
yangi raqsiy harakatlar, holatlar, imo-ishoralar va raftorlar maydonga keladi.
Ishtirokchilar bir-birlarini yaxshi tushunishlari, bir ikkinchisining yangi harakati,
kayfiyati, ba’zan hatto ko’z ilg’amaydigan jilvalarini payqab, tezda javob berishi,
topilmalarni quvvatlash va riaojlantirish bilan birga o’zi ham yangilarni ijod qilish
lozim. “Besh qarsak” o’yinlari mana shunday ijodiy musobaqa tarzida o’tadi.
Ayniqsa, o’rtada o’ynovchi solist kuchli badihago’y bo’lishi kerak. U ba’zan
yangi, qiziqarli harakat qilganda, davradagi ko’z ostiga olgan ishtirokchiga ro’baro
bo’lib, uni tortishuviga chorlaydi. Shunda davra o’rtasida bir-biri bilan kuch
sinashuvchi ikki o’yinchi paydo bo’lib, umuman raqsning jo’shqinligi yanada
kuchayib ketadi. Ba’zi katta to’y va sayllarda “besh qarsakchi” larning bir emas,
bir necha davrasi hosil qilinib, ular o’rtasida ijodiy tortishuv o’tkazilgan.
33

XULOSA
Shunday qilib, eng qadimiy davrdan boshlab inson qayotida termachilik,
ovchilik, chorvachilik, deqqonchilik-ka oid meqnat tajribalari bilan birga o’yin-
raqslar shakllana boshlaydi. Ongli meqnat va tajriba asosida turli o’yinlar
paydotutadi. Chunki o’yinlar boshqalar tajribasidan, ilqor-lar yutuqidan, keksalar
ibratidan, avlodlar merosidan samarali foydalanishga imkoniyat yaratgan. Shuni
aloqida ta’kidlash kerakki, marosim, san’at, ijod kabi madaniyat turlarining
vujudga kelishida va rivojlanishida o’yinlar o’ta muqim rol o’ynagan. Obraz-li
qilibaytganda, o’yin ko’pgina qadimiy madaniy tur-larning, jumladan, raqs, teatr,
sport kabilarning "ona-si" qisoblanadi. Dastlab o’yin insonnlng rivojlanishi uchun
kerak bo’lgan bo’lsa, keyinchalik inson o’yinni ri-vojlantirdi.qar bir tarixiy davr
o’z o’yinlarini yaratadi va bu o’yinlar o’z davri kishisini tarbiyalashda muqim o’rin
tutadi. O’yinlar odamlarda yashash uchun eng zarur bo’lgan si-fatlarni
shakllantiribgina qolmay, balki ularni qar to-monlama - ma’naviy, aqliy, jismoniy
rivojlantirishda qam aqamiyatli bo’lgan. Lekin, asosiy e’tibor o’sha vaqt uchun
juda muqim bo’lgan xususiyatlarga, masalan, itoat qilish, buyruqni bajarish,
jangovorlik kabilarga qaratilgan. O’yinlarning shakli va mazmuni avvalo tabiiy
sharoit-dan, shuqullandigan faoliyat, kishilar orasidagi o’zaro munosabat, ijtimoiy
axloq, siyosiy vaziyat kabilardan kelib chiqkdn. O’yinlardagi "nizoli" qarakatlar
ijtimoiy qayotdagi qarama-qarshiliklarning ifodasi yoki o’ziga xos aksi sifatida
vujudga kelgan.
O’yinlar xalq xayotining muqim qismi bo’lganligini Sharq allomalari -
Firdavsiy, Beruniy, Ibn Sino, Maxmud qoshqariy, Kayqovus, Alisher Navoiy,
Boburlarning asar-laridan ham bilsa bo’ladi. Chunki Firdavsiy - uioxjiap o’yinlari,
Beruniy qadimgi xalqlar o’yinlari, Ibn Sino - o’yinning shifobaxsh xususiyatlari,
Maqmud qoshqariy -turkiy xalqlarga oid ko’plab o’yin turlarining bayoni, qay-
qovus - o’yinlarda qatnashish odobi, Alisher Navoiy - paq-lavonlik o’yinlarining
badiiy ifodasi, Bobur - o’yinlar zavq-shavqi qaqida jiddiy fikrlar izqor etganlar.
Tarixiy adabiyotlardan bilamizki, qadimgi va o’rta asrlar davridagi minglab
o’yinlar ichida shunday musobaqa bo’lganki, bunda shaqarning ikki qism vakillari
34

ora-sida "qilich jangi", "Tuya poygasi", "Tuyalar jangi", "Otliqlar poygasi" va
qokazolar o’tkazilgan. Ularga sha-qar aqli yil davomida tayyorgarlik ko’rishgan.
O’rta asr Sharq miniatyuralaridagi "Chavgon o’yini", ("qoboq o’yini"), "Chimto’p"
kabi tasvir-o’yinlar katta qiziqish uyqotadi. Afsonaviy va tarixiy shaxslarning
shakllanishida xalq o’yinlari muqim o’rin tutgan. Masalan, Alpomishning al-
pqomatli paqlavon bo’lishida merganlik, olishish, nayza otish, qilichbozlik,
chavandozlik, ot, kurash kabi muso-baqa o’yinlari asosiy omil bo’lgan.
35

FOYDALANILGAN ADABYOTLAR:
1.I.A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.- T.: Ma’naviyat, 2008.
2.Jumaboyev M. O’zbek bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2002.
3.Jumaboyev M Bolalar adabiyoti. –T.: O’qituvchi, 2011.
4.Jo’rayeva G O’zbek bolalar she’riyatida hajviy obraz yaratish mahorati. –T.:
Muharrir, 2011.
5.Masharipova Z. O’zbek xalq og’zaki ijodi.- T., 2008
6.Asotirlar va rivoyatlar. -T.: Yozuvchi, 1993.
7.M.Murodov. Oltin sandiq ochildi.- T.: O’qituvchi, 1994.
8.Mirzayeva S. O’zbek xalq romanik dostonlari poetikasi. Doktorlik dissertatsiyasi
avtoreferati. -T.: 2004.
9.Matchonov S. Kitob o’qishni bilasizmi? –T.: O’qituvchi, 1993.
10.Safarov O. Oliy o’quv yurtlarida bolalar adabiyotini o’qitish muammolari G’G’
Til va adabiyot ta’limi, 1999-yil, 3-4-sonlar.
11. Qozoqboy Yo’ldoshev. Yoniq so’z, -T.; 2006, 137-138-betlar.
12. T.Boboyev.Adabiyotshunoslik asoslari.-T.,O’zbekiston. 2002-yil, 52-bet.
13. Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 2004-yil, 64-bet 59
14. G.Sattorova. "90-yillar o’zbek hikoyachiligi milliy xarakter muommosi".T.,
2002-yil, 3-bet.
15. O’zbek adabiy tanqidi tarixi. B.Nazarov, A.Rasulov, Sh.Ahmedova,
Q.Qahramonov. T., “Tafakkur qanoti”, 2012-yil.
16. Q.Qahramonov. Adabiy tanqid: yangilanish jarayonlari. T., 2009-yil.
36

O'zbek xalq tomosha san'ati

Sotib olish