Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 61.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Музыка

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

227 Продаж

O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanishi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanishi Reja: KIRISH ASOSIY QISM 1. O‘zbek xalq cholg‘ularining tarixi va rivojlanishi. 2. O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularning turlari. 3. “Doira” o‘zbek xalq cholg‘usining paydo bo‘lish tarixi. 4. “Nog‘ora” o‘zbek xalq cholg‘usi va uning turlari. 5. O‘zbek milliy cholg‘ulari rivojida zarbli cholg‘ularning o‘rni. XULOSA FOYDALLANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunga kelib san at sohasiniʼ rivojlantirish borasida muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoev shunday deydilar: “Men shoir va adiblar, rassomlar, aktyorlar va rejissyorlar, musiqachilar, kompozitoralar, ommaviy axborot vositalarining vakillari bilan doimiy muloqotda bo‘laman. Shu bois to‘la ishonch bilan ayta olamanki, ular o‘z kasblariga ona Vatanimiz, halqimizga juda sodiq insonlardir. Ular ish sharoiti yoki moddiy ahvoli haqida hech qachon shikoyat qilmaydilar. Eng muhimi, ular el-yurtimiz rivoji uchun chin dildan hizmat qilishni istaydilar” 1 . Mazkur masalalar aynan Xuddi shuningdek, O‘zbekiston Respubliqasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022 - 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” to‘g‘risidagi PF-60-sonli , 2021-yil 26- martdagi “Ma`’naviy-ma’rifiy ishlar tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risidagi PQ-5040-sonli qarori, ushbu sohani rivojlantirish Davlat nazoratida ekanligidan dalolatdir. Mamlakatimiz madaniy faoliyatida yana bir ulkan yangiliq bo‘ldiki, bu ham bo‘lsa madaniy faoliyat va madaniyat tashkilotlari to‘g‘risidagi qonunni qabul qilinishi bilan bog‘liq holda namayon bo‘lmoqda. O‘zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta lim-tarbiya ishlarini ʼ oqilona yo‘lga qo‘yish, yoshlarni zamonaviy ilm-fan, madaniyat, texnika yutuqlari bilan muntazam tanishtirib borish katta ahamiyat kasb etadi. Chunki kelajak taqdirini ma naviy jihatdan yetuk, irodasi bakuvvat, zamonaviy fikrlaydigan ʼ yuksak salohiyatga ega kadrlar hal etadi. Ilm-fan, madaniyat, ma rifat har kanday ʼ 1 Shavkat Mirziyoev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga quramiz”/ Toshkent “O zbekiston”/ 2017 ʼ 3 mamlakatni yuksaklikka ko‘taradi, uning taraqqiyotini ta minlaydi, yeng muhimiʼ ilm-ma rifat insonni komillik sari yetaklaydi. ʼ Yosh avlodni har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda, maktabda o‘qitiladigan barcha fanlar qatori, nafosat tarbiyasining, tarkibiy qismi bo‘lgan, musiqa madaniyati darslarini ahamiyati katta. Musiqa inson his - tuyg‘ularini, orzu -istaklarini o‘ziga xos badiiy tilda ifoda etadi va bolaning hissiyotlariga faol ta'sir ko‘rsatadi. Ma lumki, musiqa san ati qadim zamonlarda vujudga kelgan va hozirgi ʼ ʼ kunlarda ham o‘z rivojini davom ettirayotgan ijodiyotdir. Musiqa azal-azaldan insoniyat hayotida hamroh bo‘lib kelgan va insonning ma naviy va madaniy, ʼ g‘oyaviy va ahloqiy tarbiyasida bosh tarbiyachi rolini o‘tagan. Bugun ham musiqa hayotimizda ma naviy va madaniy, ahloqiy tarbiyani joriy qiladigan asosiy ʼ omillardan biridir. Bu borada «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida ham alohida keltirilgan. Yurtimiz mustaqillikga yerishgach, muhtaram birinchi Prezidentimiz rahbarligida musiqa va qo‘shiq san ati rivojiga ʼ katta axamiyat qaratilyapti, bu san at turi millatning qiyofasi, tarbiya vositasi ʼ sifatida baholanyapti. Buning bosh sababi – milliy anglash, milliy yuksalish va milliy uyg‘onishdir. Haqiqatdan ham, qo‘shiq insonlarning qalbiga tez kirib boradigan, qalb pardalarini chertadigan, dillarning tub-tubida cho‘kib yotgan Vatanparvarlik tuyg‘ularini anglatib yuboradigan, ezgu ishlarga da vat qiladigan ʼ kuchli omildir. Insonning ruhan poklanishida, qalban ulg‘ayishiga chorlaydigan, irodasi, iymon-ehtiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch ham qo‘shiqdir. Barkamol inson, komil inson tarbiyasida musiqaning, qo‘shiqning kuchi va axamiyati kattadir. Ta kidlab o‘tish joizki, ma naviy-ahloqiy barkamollik, insoniy komillik ʼ ʼ bizga ota-bobolarimizdan o‘tib kelayotgan bebaho me rosdir. Aslida insonning eng ʼ olijanob va muqaddas burchi – Vatanga, millatga fidoiy bo‘lib xizmat qilishdir. 4 Tabiiyki, yoshlarning ma naviy dunyosini shakllantirishda tarixiy va milliyʼ ma naviy omillar bilan birga Vatanparvarlik ruhidagi qo‘shiqlarning kuchi va ʼ ahimyati kattadir. O‘zbekiston mustaqillikga erishgach, davlatimiz rahbariyati tomonidan qo‘shiqchilik san ati rivojiga, ayniqsa Vatanparvarlik ruhidagi ʼ qo‘shiqlarga katta e tibor berilib kelmoqda. ʼ M usiq iy milliy cholg‘uarimiz orqali yoshlarninig nafaqat Vatanga bo‘lgan muhabbat his tuyg‘usini, tafakkurini tarbiyalaymiz, balki ko‘plab o‘quv-pedagogik va badiiy – ijodiy masalalarni hal yetishimiz mumkin. Vatanparvarlik ruhidagi asarlar badiiy tafakkur, hissiy ta sirchanlik rivoji doirasida talabalar uchun juda ʼ foydali materialdir. Ular ijrosida talaba yirik shakldagi keskin xarakterlardagi obrazlarni ifodalashni, butun musiqiy boylikni va ta sirchanlik imkoniyatlarini ʼ ishlatmoqni o‘rganadi. Vatanparvarlik asarlari asosida yosh avlodni va jamiyatni xaqiqiy vatanparvar millat etib, vatan manfaati bilan yashash, uning istiqboli va taraqqiyoti yo‘lida fidoiy hizmat qilish va kurashishni tarbiyalash, insonning ongiga Vatan tuyg‘usini, milliy g‘urur, milliy iftixor tuyg‘ularinin singdirish mumkin. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev isloxatlarni yangi davriga xos vazifalarini belgilab berar ekan, u shunday deydi: «Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Xalqimizning qadimiy ma naviy bisoti xilma-xil ʼ shaklda turli qadimiy arxitektura yodgorliklari, xaykallar, rasmlar, an anaviy urf- ʼ odatlar va boshqa tarzda avloddan avlodga o‘tib kelgan. O‘zbekiston Respublikasida madaniyatni yanada rivojlanitirish kontseptsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida 28 - noyabr 2018 - yilda Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan qaror qabul qilindi . 2 Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, vatanparvarlik tarbiyasini shakllantirish masalasi asosiy falsafiy-ahloqiy, ma naviy-ma rifiy burch va vazifa ʼ ʼ bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Zero, tarbiyasiz hech qanday rivojlanish va 2 O zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoevning karori // O zbekiston Respublikasida milliy madaniyatni ʼ ʼ yanada rivojlanitirish kontseptsiyasini tasdiqlash to g risida. PQ-4038-son. 11. 28. 2018. ʼ ʼ 5 taraqqiyotni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyati oldida o‘zining yuksak potentsial imkoniyatlarini namoyon qila boshladi. Xalqaro arenada teng huquqli davlatlar O‘zbekiston o‘zining tarixan boy, sharqona betakror an analar va madaniyatga yega bo‘lgan mamlakat ekanliginiʼ birin-ketin tan ola boshladilar. Yoshlarga Vatan insonni kindik qoni to‘kilgan muqaddas makon ekanligi, bizning vatandoshlarimiz jaxon adabiyoti durdonalariga o‘zlarinig yozgan asarlari, barpo etgan imortlari, asori atiqalari bilan bugungi kunda va xar doimdunyo axlini lol qoldigan bunday buyuk navqiron va bepoyon vatanni sevish ardoqlash xam farz xam qarz yekanligini ta kidlab o‘tish lozim. ʼ Ajdodlarimizdan estalik bo‘lib qolgan xalq og‘zaki ijodiyoti va qo‘shiqlari shunday ma naviy bisotimizning bir qismini tashkil yetadi. Yosh avlodga milliy ʼ rux, bag‘ishlaydigan bu ulkan me rosning salmoqli bir bo‘lagini musiqiy asarlar ʼ tashkil qiladi. Xalqimizning milliy ruxiyatini o‘ziga singdirgan va yosh avlodning ilmiga milliy an analari ruxini olib kiradigan bu hofizlar ijro etgan asarlarini ʼ yoshlar tarbiyasiga tadbiq etish ko‘p jixatdan mukammal o‘rganilgan emas. Bugungi kunda yoshlarga ko‘proq vatanparvarlik mavzusidagi qo‘shiqlarni iloji boricha ko‘proq o‘rgatishimiz kerakki, bu ularning o‘zlarini takommillashtirishlari, ma naviy o‘sishlari, hayot yo‘llarini tanlashda, ma suliyatli ʼ ʼ qarorlar qabul qilishda ko‘maklasha olish kerak. O‘zbekiston Respublikasining umumta lim maktablarida hozirgi zamon musiqa ta lim-tarbiyasining maqsadi- ʼ ʼ yosh avlodni milliy musiqa ma rosimizga vorislik qila oladigan hamda ʼ umumbashariy musiqa boyligini idrok eta oladigan va qadrlaydigan madaniyatli ona vatanni sevuvchi, erkin fikr yurita oladaigan jaxon arenalarida o‘zining mahorati bilan O‘zbekistonimiz madxini baralla kuylay oladigan inson darajasida voyaga yetkazishdan iboratdir. 6 Ilm fan, madaniyat soxalarnida yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va ularning ongiga ona yurt, vatan qadrini singdirishda vatanni madh etuvchi musiqalar, qo‘shiqlarning ornini belgilash, yosh o‘sib kelayotgan avlodlarga vatan qo‘shiqlar orqali qalbiga muhabbatni uyg‘otishdir. Bu borada o‘zbek estradasi ijodkorlari tomonidan yaratilgan vatanni madh etuvchi kuy va qo‘shiqlarni o‘rganish va ularni tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining maqsadi: O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanishi mazmunini o‘rganish. Kurs ishining obyekti. O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanishi o‘rganish jarayoni. Kurs ishining predmeti. O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘u turlarining tahlili Kurs ishining vazifalari:  Mavzu bo‘yicha ilmiy o‘quv adabiyotlar bilan tanishish va tahlil qilish;  O‘zbek xalq cholg‘ularining paydo bo‘lish tarixi;  O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘u turlari bilan tanishish;  O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanish ahamiyatini yoritish. Kurs ishining metodlari. To‘plangan ma’lumotlarni bir-biri bilan taqqoslash, tahlil qilish, umumiylashtirish, xulosa chiqarish. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 5 paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 7 1. O‘zbek xalq cholg‘ularining tarixi va rivojlanishi. Tarixdan ma’lumki, o‘zbek xalq cholg‘ulari rang-barang tarzda, oziga xos shakllardan va musiqaning barcha tarmoqlariga mos ravishda shakllanib, asrlar osha rivoj topib kelgan. Buyuk allomalarimiz Abu Nasr Farobiy (IX asr) o‘zining "Katta musiqa kitobi"da, Safiuddin Urmaviy (XII asr) Musiqiy risolasida, Abdulqodir Marog‘iy (XIV asr) "Jami al-alhon fi-ilm al-musiqiy" risolasida, Ahmadiy (XIV asr) "Sozlar munozarasi" asarida, Zaynullobiddin Husayniy (XV asr) "Risola dar bayoni qonuni va amali musiqiy" risolasida, Abdurahmon Jomiy (XV asr), Amuliy (XVI), Darvesh Ali Changiy (XVII) musiqiy risolalarida musiqiy cholg‘ularni o‘rganib, tadqiq etish masalalarini turli tomonlariga to‘xtalib, o‘z davrining musiqiy cholg‘ulari tasnifotini bayon etganlar. O‘tmishning zabardast shoirlari o‘z asarlarida musiqiy cholg‘ular nomlari va ularning mohir ijrochilarini qayd etishda cholg‘ularga murojaat etganlar. Ayniqsa, o‘z ijodi bilan ma'rifat darajasiga erishgan buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy hazratlari musiqa ilmining eng nafosatli va mumtoz tarmoqlariga urg‘u berib o‘tganlarini ul zotning asarlaridan bilib olish mumkin. XX asrga kelib Eyxgorn, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayev kabi olimlar musiqiy cholg‘ular va ularda ijrochilik masalalarini o‘rganish xususida samarali harakatlarni amalga oshirganlar. Tarixiy qo‘lyozmalar, adabiy asarlar va musiqiy risolalarda O‘rta Osiyo xalqlari cholgu ijrochiligi amaliyotida vujudga kelgan cholg‘ularning nomlari o‘z ifodasini topgan. Musiqiy risolalarda esa cholg‘ularga tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbati, sozgarlik mezonlari, cholg‘ular tayyorlashda ishlatiladigan daraxtlar va materiallar haqida malumotlar keltirilgan. Ularda torli cholg‘ulardan: Borbad, Ud, Rud, Qo‘biz, G‘ijjak, Navha, Nuzxa, Qonun, Chang, Rubob, Tanbur, Dutor; Damli cholg‘ulardan: Ruhafzo, Shammoma, Organun, Sibizg‘i, Nayi anbon, Chag‘ona, 8 Bulamon, Surnay, Nay, Qoshnay, Karnay; Urma zarbli cholg‘ulardan: Daf, Doira, Nog‘ora, Safoil kabilar to‘g‘risida turli darajadagi ma'lumotlar keltirilgan. Davrlar o‘tishi, jamiyat taraqqiyoti mezoniga cholg‘ular ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, mukammallashib borgan. Tarixiy manbaalarda Qulmuhammad Udiyning Ud cholg‘usiga tortinchi sim taqqanligi yoki g‘ijjak cholg‘usining avval ikki torli, keyin uchinchi va tortinchi torlari taqilganligi kabi ma'lumotlar aynan cholg‘ular takomillashishi bilan bog‘liqdir. Takomillashish jarayonida cholg‘ularning shakl va ovoz mezonlarini boyitish katta ahamiyat kasb etgan. Bu ikki mezon cholg‘ularning ma'naviy va moddiy qiymatini ham belgilashga asos bolib xizmat qilgan. Zero, chiroyli cholg‘u go‘zal ovozga ega ekan, u xalq ma'naviy boyligi hamda mulki ekanligini e'tirof etish lozimdir. XIX asr oxiri va XX asrning o‘zida Chang va Qashqar rubobi shakllandi hamda cholg‘u ijrochiligidan keng o‘rin egalladi. Ud va Qonun cholg‘ulari qayta tiklanib, ijrochilik amaliyotini sezilarli darajada boyitdi. Afg‘on rubobi hamda Kurd sozi ham oziga xos jozibasi bilan cholg‘u ijrochiligidan munosib orin oldi. Musiqiy cholgularning ta'rifi, shakllari, tuzilishlari, tarkibiy jihatlari, ijrochilari bilan bog‘liq ma'lumotlar, asosan o‘rta asrlardan boshlab badiiy adabiyotlar hamda musiqiy risolalarda yoritila boshlandi. Demak, o‘rta asrlarga kelib, qadimdan. shakllanib, takomillashib kelgan xalq musiqiy cholg‘ulari ijrochilik amaliyotida o‘z o‘rnini topgan. Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Muhammad Al Xorazmiy, Zaynulobiddin Husayniy, Sayfiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog‘iy, o‘z risolalarida cholg‘ular va ularning bir qator sifat va xususiyatlari haqida oz risolalarida mufassal bayon etganlar. O‘rta asrda yozilgan musiqiy risolalarda cholg‘ularning takomillashishi hamda rivoji yo‘lida qilingan o‘zgarishlar, yaratilgan yangi cholg‘ular va istemoldan chiqqan cholg‘ular tasnifotini ko‘rish mumkin. XIX asrning II yarmiga kelib o‘zbek an'anaviy cholg‘ularini o‘rganishga alohida ahamiyat berila boshlandi. O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatiga qiziqish G‘arb mamlakatlarida ortib bordi va uni o‘rganish maqsadida mutaxassislar kela boshladi. Marko Polo, Vamberi, Ankomin, Leysek, Eyxgorn kabi sayohatchi etnograflar, tarixchilar, kopelmeysterlarning kundaliklarida qayd etilgan 9 ma'lumotlar keyinchalik yirik-yirik maqolalar va kitoblar tarzida nashr etildi. XX asrga kelib cholg‘u ijrochiligi san'atida keng ommalashgan cholg‘ularni o‘rganish va tadqiq etish ishlariga e'tibor kuchaydi. Bu ishni atoqli jadidchilik harakati namoyandalaridan Abdurauf Fitrat boshlab berdi. Zamonaviy an’anaviy o‘zbek cholg‘u asboblari bag‘oyat rang-barang. Ular orasidan barcha guruhlarga oid sozlar namunalarini topish mumkin. Hozir o‘zbekistonda taomilda bo‘lgan xalq cholg‘u asboblari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: — torli asboblar, torli-kamonchali (g‘ijjak, sato), torli-chertma (dutor, tanbur, qashqar va afg‘on ruboblari, ud, do‘mbira) va torli-urma (chang) sozlarga bo‘linadi; — puflama (duxovoy) asboblar, mis-puflama (karnay) va yog‘och-puf- lama (nay, sumay, qo‘shnay 3 , bulaman, cho‘pon nay, sibizg‘a)dan iborat; — urma asboblar (doira, nog‘ora, safoil, qayroq, qoshiq). An’anaviy ijrochilik madaniyati vakili bo‘lgan xalq sozandalari asosan temperatsiyalanmagan diatonik tovushqatorli an’anaviy cholg‘u asboblarida kuy ijro etishadi. Bu asboblarda asosan an’naviy xalq kuylari, shuningdek og‘zaki an’anadagi professional kuylar ijro etilgan. Olis o‘tmishda shakllangan xilma-xil turdagi cholg‘u ansambllari havaskorlik jamoalarida ham, professional jamoalarda ham hozirgacha mavjud bo‘lib kelmoqda. Ulami madaniyat saroylari va uylarida, konsert zallarida, radio va televideniyeda tinglash mumkin. O‘zbek xalqi bizning kunlargacha yetkazib kelgan boy musiqiy meros xalq ijodiyotini ham, xalq- professional ijodiyotini ham og‘zaki yetkazish yo‘li bilan saqlab qolingan. Hozirgi bosqichda milliy chog‘u asboblari sadosi sifatini og‘zaki an’anadagi ijrochilik orqali yaxshilashga urinishlar an’anaviy sozlarni muntazam takomillashtirish jarayoni bo‘lib, obyektiv, ijobiy qabul qilinadigan va an’anaviy 3 Ushbu tasnifni keltirar ekanmiz, u birmuncha shartli xususiyatga egaligini qayd etishni istardik. Nay, qo‘shnay, sibizg‘ani yog‘och-puflama asboblarjumlasiga kiritib, bu bilan qaror topgan an’anaga hurmat bajo keltirdik; bu asboblar alohida nav qamishdan yasalishini eslatib o‘tamiz. 10 musiqa sozandalari tomonidan o‘z amaliyotida qabul qilinadigan hodisadir. Hatto turmush sharoiti taqozosi bilan xalq cholg‘u an’analari- ning amal qilishi bo‘yicha tabiiy imkoniyatlar saqlanib qoladigan mintaqalarda ham milliy cholg‘u asboblari tarixiy rivojlanishining turli davr- larida ulaming yozma an’anadagi professional akademik musiqa ijrochilari bilan aloqasi, «apparat postanovkasi, o‘yin uslublari va eng ko‘p darajada yaqinlashtirilgan badiiy ifodalash usullari kuzatiladi», deb hisoblaydi ukrain folklorchisi M. Xay 4 . Milliy cholg‘u asboblari xalqning madaniy qadriyati bo‘lib, ijrochilik san’ati bilan chambarchas bog‘langan. Ijrochilik san’ati rivojlanishi bilan cholg‘u asboblari ham takomillashib, ularning ko‘rinishi o‘zgarib boradi. Ijrochilik madaniyatining takomilla- shuvi jarayoni bilan milliy cholg‘u asboblarining rivojlanish jarayonining ushbu chambarchas o‘zaro munosabati ularni jamiyat musiqiy ehtiyojlariga javob beradigan tarzda takomillashtirish g‘oyasini olg‘a suradi. Xalqning kundalik turmushida ham cholg‘u ansambllariga katta o‘rin berilgan. Janr vazifasiga ko‘ra xilma-xil ansambllar mavjud bo‘lgan. Masalan, maqomlar ijrosida ishtirok etgan ansambl (dutor, tanbur, doira) dorbozlar tomoshalarida jo‘r bo‘lgan yoki saroylardagi tantanali marosimlarda va harbiy yurishlarda kuy ijro etgan ansambllardan (karnay, sumay, nog‘ora) cholg‘u tarkibiga ko‘ra farq qilgan. 4 «Роль оркестров народных инструментов в межэтническом общении». М., 1999. С. 17. 11 2. O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularning turlari. Urma cholg‘u asboblarining paydo bo‘lishi va rivojlanishi tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi, chunki ular barcha cholg‘u asboblaridan oldin tug‘ilgan. Dastlab zarbli asboblar signal yoki kult asboblari sifatida ishlatilgan. Kult asboblari ham muqaddas asboblar hisoblangan. Qadim zamonlardan beri timpani va nog‘oralar harbiy yurishlar va tantanali marosimlarda qo‘llanilgan, raqs va qo‘shiq jo‘rligidagi barcha turdagi xalq bayramlari, yurishlarining uzluksiz atributi bo‘lib kelgan. Simfonik musiqaning paydo bo lishi bilan zarbli cholg u asboblari asta-ʻ ʻ sekin opera va simfonik orkestrlar tarkibiga kirdi, jo r cholg u asboblari rolini ʻ ʻ o ynadi. Ular kuchli zarba yoki ritmik figuraga urg‘u beradi yoki orkestrning tutti ʻ tovushini kuchaytiradi. Urma cholg‘u asboblarining rivojlanishi orkestrning boshqa cholg‘u asboblari va guruhlari, shuningdek, musiqaning asosiy ekspressiv vositalari: ohang, garmoniya, ritmning rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liq holda davom etdi. Hozirgi vaqtda orkestrning zarbli cholg‘u asboblari guruhining asboblari ancha kengaydi va umuman olganda zarbli cholg‘u guruhining roli juda o‘sdi. Orkestrda zarbli cholg‘u asboblari ko‘pincha harakatning ravshanligi va aniqligini saqlab, ritmik vazifani bajaradi. Shuningdek, ular orkestr sadosiga dabdaba va juda o‘ziga xos lazzat qo‘shib, zamonaviy orkestrning rang-barang palitrasini boyitadi. Urma cholg u asboblarining ohang vositalari juda cheklangan bo lishiga ʻ ʻ qaramay, ko pincha bastakorlar zarbli cholg u asboblari tovushining o ziga ʻ ʻ ʻ xosligidan mohirona foydalanib, ularga eng muhim qismlarni ishonib topshiradilar. Urma cholg‘u asboblari ba’zan asar mavzusini ochib berishda faol ishtirok etib, uning katta shakli yoki katta bo‘lagi butun asar davomida tinglovchilar e’tiborini tortadi. Masalan, M.Ravelning “Bolero”sida musiqaning asosiy badiiy 12 elementlaridan biri bo‘g‘ozning o‘tkir ostinata ritmik figurasidir. Shuningdek, D. Shostakovich yettinchi simfoniyaning birinchi qismining markaziy epizodida dushman bosqinining rasmini tasvirlaydigan asboblar ovozidan foydalangan. Urma cholg u asboblari o zaro ma lum balandlikdagi asboblarga bo linadi:ʻ ʻ ʼ ʻ timpani, qo ng iroq, lira, quvurli qo ng iroq, vibrafon, tubafon, marimba va ʻ ʻ ʻ ʻ boshqalar. va uchburchak, kastanet, qamchi, marakas, daf, braziliyalik pandeira, ratchet, yog‘och quti, baraban kabi tovush balandligi aniqlanmagan asboblar. Muayyan ohangga ega zarbli asboblar Lira - guruchlarda ishlatiladigan qo‘ng‘iroqlarning bir turi. Lira - lira shaklidagi ramkaga bir yoki ikki qatorda o‘rnatilgan metall plitalar to‘plami. Liraning xromatik tarzda to‘ldirilgan diapazoni birdan ikki oktavagacha. Bir qatorli tartibga solishda, plitalar gorizontal ravishda ramkaning o‘rtasida joylashgan ikkita relsga o‘rnatiladi. Zamonaviy bir qatorli lira diapazoni - 1,5 oktava, 1-oktava G dan 3-oktavagacha. Ikki qatorli tartibda, zarbli qo‘ng‘iroqlar klaviaturasiga o‘xshash, plitalar gorizontal ravishda ramkaning o‘rtasida joylashgan to‘rtta lamelga o‘rnatiladi. Ikki qatorli lira diapazoni 2 oktava, 1-oktavadan A 3-gacha. Lira yuqori nuqtada qayd etilgan va bir oktava balandroq eshitiladi. Lira plastinkalarni uchlarida sharlari bo‘lgan yog‘och tayoqlar bilan urish orqali ijro etiladi. Piyoda o‘ynaganda lira chap qo‘l bilan tutqichning yuqori qismidan ushlab turiladi, tutqichning pastki uchi esa bo‘yniga taqiladigan charm tasmaning tirqishiga kiritiladi. O‘ng qo‘lda bolg‘a ushlab turiladi, u plitalarga urish uchun ishlatiladi. Liraning ovozi orkestr qo‘ng‘irog‘i bilan bir xil. Biroq, uning texnik imkoniyatlari ancha kam. Lira, asosan, oddiy marsh kuylarini ijro etish uchun ishlatiladi. Statsionar sharoitda lira o‘ynaganda, u maxsus stendga o‘rnatiladi va keyin uni oddiy qo‘ng‘iroqlarda bo‘lgani kabi ikki qo‘l bilan ham bajarish mumkin. 19-asrning oxiridan boshlab orkestr foydalanmoqdaquvurli qo‘ng‘iroqlarular asta-sekin qimmat va massiv prototiplarini almashtirdilar. 13 Quvurli qo‘ng‘iroqlar - diametri 40-50 mm bo‘lgan mis yoki po‘lat uzun quvurlar, maxsus ramkaga osilgan. Ular 1-oktavadan 2-oktava fagacha bo‘lgan xromatik to‘ldirilgan diapazonda ma'lum bir tovushga aniq sozlangan. Qo‘ng‘iroqlar odatda yuqori nuqtada qayd etiladi va oktavadan pastroq ovoz chiqaradi. Ovoz teri yoki kauchuk bilan qoplangan barrel shaklidagi boshli yog‘och bolg‘a bilan ishlab chiqariladi. Qo‘ng‘iroqlar juda toza va shaffof bo‘lib, qo‘ng‘iroq tovushini eslatadi va orkestr massasi bilan yaxshi ketadi. Ularning ovozini pasaytirish uchun pedal damperi qo‘llaniladi. Qo‘ng‘iroqlarda alohida tovushlardan tashqari, kichik va oddiy melodik ketma-ketliklar ijro etiladi. Ikkita nota va akkordlarni o‘ynash mumkin, ikkinchi holda, ikkita ijrochi bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Tremoloni bitta tovushda va intervalda olish mumkin; quvurli qo‘ng‘iroqlarda o‘ziga xos effekt ham mumkin - uzoq tovushli glissando. Quvurli qo‘ng‘iroqlardan tashqari, ko‘pincha plastinka yoki yarim sharsimon qo‘ng‘iroqlar qo‘llaniladi, ular ham ma'lum bir balandlikka sozlangan. Vibrafon ikki qator metall plitalardan iborat bo‘lib, ular xromatik shkala hosil qiladigan tarzda sozlangan. Yozuvlar mobil stend stolida shnur bilan osilgan. Quvurli rezonatorlar plitalar ostida joylashgan bo‘lib, ularda pichoqlar o‘rnatilgan, umumiy metall mil bilan bog‘langan. Maxsus elektr motori rezonatorlarni ochadigan va yopadigan pichoqlarga ulangan milni aylantiradi, bu dinamik tebranish hosil qiladi (tovushlarning davriy kuchaytirilishi va zaiflashishi ta'siri). Plitalar ostida pedalga ulangan amortizator bor, bosilganda amortizator plitalarga bosilib, ularning tebranishlarini sekin to‘xtatadi. Do‘mbira ikkita yog‘och tayoq bilan chalinadi. O‘yinning asosiy usullari - bu bitta zarbalar bo‘lib, ulardan turli xil ritmik naqshlar va drodlar shakllanadi. 14 Butun o‘ynash texnikasi, aslida, bu ikkita asosiy texnikaning kombinatsiyasi bo‘lib, buning natijasida barabanda eng murakkab ritmik figuralar olinadi. 3. “Doira” o‘zbek xalq cholg‘usining paydo bo‘lish tarixi. Xalq cholg‘u asboblarinnng paydo bœlish tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg‘ular paydo bo‘lgan. Bular Nog‘ora, chindovul, childirma, dovul va doiralardir. Qadim zamonlardan to hozirgi davrimizgacha bizga yetib kelgan doira cholg‘u asbobi o‘zgarmagan holda saqlanib kelmoqda. Musiqa sohasida, O‘rta Osiyo va Sharq xalqlari qatori, o‘zbek usullari, ya’ni ritmik yo‘llari va ularning rivojlanish usullari alohida o‘rin egallaydi. Usullar qoida bo‘yicha urib chalinadigan musiqa asboblari ijrosida qo‘llaniladi. Eng ko‘p tarqalgan urma zarbli musiqa asboblaridan, O‘zbekistonda, Tojikistonda va Uyg‘ur xalqlari, shu bilan bir qatorda, Sharqda o‘zining shirali ovoziga ega bo‘lgan, musiqa cholg‘u asbobi doira hisoblanadi. Doira iborasi ba’zan «Dapp», «Childirma», «Chirmanda» deb yuritiladi. Xorazmda dapp, childirma ijrochini esa “Dappchi”-childirmachi deb aytadilar, Buxoroda Doiradast, Farg‘onada chirmandachi, Samarqanda esa Doirachi deb yuritiladi. O‘zbek xalqi qadimdan doira asbobini juda ardoqlab kelgan. O‘tmishda bu asbob sadolari ostida xalqni maydonlarga, to‘y-tomoshalarga, musobaqa kurashlarga va har-xil sayillarga chaqirganlar. Jumladan: "Hosil bayrami", "Uzum sayli", "Qovun sayli" kabi mavsumiy bayramlar keng tarqalgan. Bayramlarda, madaniy marosimlarda ayniqsa karnay, surnay va nog‘ora, doira kabi urma zarbli musiqa cholg‘ulari keng qo‘llanilgan. Buyuk Shark mutafakkirlarining merosi, halq cholg‘ularini o‘rganish sohasida ham tarixiy qimmatga ega. Abu Nasr Muhammad Farobiyning mashhur asari "Musiqa haqida katta kitob" ("Kitob al-musiqa, al-kabir") ulkan ahamiyatga 15 ega. O‘rta asr olimi bu kitobdan ikki xil musiqa ijrochiligi: ohangni inson ovozi (qo‘shiq san’ati) va cholg‘ular vositalarida qayta tiklashga ajratadi. Darvish Ali o‘z davri (XVII asr) da mavjud bo‘lgan cholg‘u ansambllari va ularning ijrochilari haqida ma’lumot bergan. Saroyda 60 cholg‘uchidan iborat ansambl bo‘lgan. «Nog‘ora xona» deb atalgan 60 kishilik cholg‘uchilar ansamblni nog‘orachi boshqargan. Darvish Ali misol tariqasida shunday dalilni keltiradi: «Sulton Husayin saroyida ansamblning rahbar-mehtar vazifasini nog‘orachi Sayid Ahmadbin mehtariy Miroqiy bajargan. «Nog‘ora xona» nog‘ora va damli musiqa cholg‘ularida kuy chalayotgan paytda ijrochilar joylashgan xona ko‘zda tutiladi. Bizning jumhuriyatimizda doira ritmik usullarini dunyoga mashhur qilishda o‘z hissasini qo‘shgan Usta Olim Komilovning boy merosi avlodlar uchun katta maktab vazifasini o‘tamoqda. Mashhur Doirachilar G‘ofur Azimov, G‘ofur Inog‘omov, Rahim Isaxo‘jayev, Evner Barayev, Qahramon Dadayev, Ravshan Akbarbekov, Odil Kamolxo‘jayev, Dadaxo‘ja Sottixo‘jayev, To‘ychi Inog‘omovlar ustaning ananalarini davom ettirdilar. Shuningdek, Toshkent Davlat konservatoriyasi dosenti A.XLiviyev ham "Doira uchun etyudlar" to‘plamini yaratgan edi. Sam.DU. musiqa fakulteti dosenti Ya.Haqqulov "Doira uchun pyesalar" to‘plami yaratganlar. A.Rasulov nomidagi Sam. DSBYu katta o‘qituvchisi Asliddin Sirojev "Doira uchun pyesalar» yaratdilar, A.Ashrafxo‘jayev "Doira sinfi bo‘yicha xrestomatiya yozganlar". Doira ko‘rinishidan oddiy aylanma shaklida bo‘lib, diametri taxminan 400 mm bo‘lgan, gardishi ilgari uzum zangidan qilingan, so‘ngi vaqtlarda yog‘ochni egib yoki kichik bo‘laklarga bo‘lib, ularni bir-biriga ulab yasaladi. Doiraning gardishiga buzoq yoki baliq, ba’zan toyning terisidan qoplangan. Gardish o‘rtasiga qirqdan ortiq halqachalar taqiladi. Bu halqachalar doirani chalganda ijroga qo‘shimcha sado beradi. Bu halqachalarning nomi shing‘iroq, shilshila deyiladi, shing‘iroqlar mayda doiracha shaklida bo‘lib, misdan va temir metallardan ishlab yasaladi. Doirada 2 ta asosiy tovush bor. Biri past "bum" (Xorazmda "gup") ikkinchisi baland "bak" (xorazmda "toq") deb yuritiladi. Ketma-ket kelgan ikkita 16 qisqa tovush "bakko" yoki «bakka» (tak-tak) yoki (bak-bak) "taka" deb yuritiladi. Ilgarilari Bum (gup) 1ta chorak notaga teng bo‘lgan. Bak (tak) ham 1ta chorak nota hisoblangan. Bak-bak (tak-tak) 2 ta-choraktalik notaga teng. Bakka (taka) esa 2 ta 8 talik notaga teng. Agar taktlar o‘rtasida pauza kelsa "Ist" so‘zi qo‘llanilgan. Masalan: bakka bum bak ist baka bak. 30 yillardan so‘ng doira usullari, ya’ni "Bum" chiziq ostiga "Bak" esa chiziq ustiga yozilib, ijro etiladigan bo‘ldi. Bu doira usullarini A.Eyxgorn, V.Leysok, N.Mironov, V.Uspenskiylar bir nota chiziq oralig‘ida nota yo‘lida yozganlar. Doirani tovush balandligi noaniq, ya’ni uning terisi qanday tortilganiga qarab sado beradi, aniq bir nota, ya’ni tovush, ovoz bir xil chiqmaydi. Bum bilan bak oralig‘i kvarta intervaliga yaqinroq. Ijro har xil usul bilan kelishi, barmoqlar harakatida tovushlar o‘zgarishiga olib keladi. Doira ijrosi, o‘ng qo‘l bilan chap qo‘l harakatiga bog‘liq, doirani qaysi yeriga, gardish o‘rtasiga yo chetiga yoki bo‘lmasa gardishdan ozgina o‘rtasiga yaqinroq urib cholish, o‘ziga xos tovush chiqaradi. Ba’zan barmoqlarga metaldan yasalgan noxun taqilib chalinadi. Mana shunaqa ijro etilgan bum bilan bumni, bak bilan bakni farqi juda katta bo‘ladi. XX asrning 50-60-yillariga kelib, Doira usullari A.I.Petrosyans tomonidan o‘zgartirildi, Toshkent eksperemental labaratoriyasida tasdiqlanib, ko‘pchilik musiqashunos olimlar tomonidan 4 qatorlik doira usul yuli joriy etildi va hozirgacha qo‘llanilib kelinmokda. Har bir qo‘lning, ya’ni o‘ng va chap qo‘llarning ovozlari tovushlari alohida yoziladi. Quyida Doirachilikda don taratgan mashhur va mohir doirachilar xotirasini yodga olamiz. Usta Olim Komilov, To‘ychi Inog‘omov, G‘ofur Azimov, Bolta Sharipov, Dadaxo‘ja Sottixo‘jayev, Rashid Nurmehammedov, Rahmon Otaboyev, Samarqandlik Baxtiyor Jobirov va boshqalar. 17 Endilikda sitqi dildan xizmat qilib kelayotgan doirachilar: Rahim Isaxo‘jayev, Qahramon Dadayev, Tal’at Sayfiddinov, Dilmurod, Elmurod, Xolmurod Islomovlar, Rahmatullo Samadov, Abbos Qosimov va boshqalar. Doira — yog‘och gardishli yumaloq shakldagi musiqa cholg‘usi. Gar- dishning tashqi tomoniga teri qoplanadi. Ichki tomoniga esa jiringlaydigan sim halqalar o‘rnatiladi. Gardish egma, diametri 400 mm ga yaqin bo‘ladi. Qoplamasi teridan yoki hayvon me’dasidan, ba’zan esa (laqqa) baliq terisidan tayyorianadi. Chalishdan oldin teri quyosh yoki olov tañida qizdiriladi. Teri yaxshi tortilgan bo‘lsa, toza, jarangdor va kuchli tovush chiqaradi. Doira bosh va ko‘rsatkich barmoqlar orasida tutiladi, ikki qo‘lning to‘rt barmog‘i bilan teri o‘rtasiga va chetlariga, shuningdek gardishga uriladi. Birinchi holatda tovush past va bo‘g‘iq, keyingi holatda esa baland va jarangdor chiqadi. Doira chalishni o‘rgatishning mnemonik metodida birinchi zarb bo‘g‘iq «bum», ikkinchisi esajarangdor «bak» deyiladi. Urma cholg‘u asboblari va, eng awalo, doira uchun alohida ritmik formula —usul shu belgilar asosida tuziladi. Bundan tashqari doira barcha barmoqlar bilan barobar, alohida, barmoq bilan chertib, ko‘rsatkich barmoq bilan sirpantirib uriladi va h. k. Zarur bo‘lganda doira silkitilib, bir-biriga va gardishga urilgan sim halqalar jiringi chiqariladi. Yakka ijroda tovush balandroq chiqishi uchun ba’zan barmoqqa metall noxun taqiladi. Doira o‘zbekistonda eng ko‘p tarqalgan cholg‘u asbobi bo‘lib, unda ko‘pincha raqs, ashula kuylari chalinadi. Bironta ham cholg‘u ansambli yoki orkestri doirasiz bo‘lmaydi. Barcha rang-barang g‘aroyib ritmlarni faqat doirada chiqarish mumkin, shu bois doirakashlar ijro mahorati bilan ajralib turadi. Doira — ko‘hna cholg‘u asbobi, u haqda ma’lumotlarni hamda uning tavsifi va tasvirini X asrdan boshlab ko‘plab adabiy manbalarda va rasmlarda uchratish mumkin. Rasmlardagi tasviriarga ko‘ra, ilk doira shaklan tog‘ tojiklari chirmandasi — gardishidagi teshiklarda jaranglaydigan «likopchalar» bo‘lgan dafga ancha yaqin bo‘lgan. Biroq ko‘hna cholg‘u asboblari hozirgilardan hajman birmuncha kichik bo‘lgan. 18 4. “Nog‘ora” o‘zbek xalq cholg‘usi va uning turlari. Nog‘ora-urib chalinadigan o‘zbek xalq musiqa asbobi hisoblanadi. Halq cholg‘ularining paydo bo‘lish tarixi esa eramizdan avvalgi II ming yillikda dunyoga kelgan, deb taxmin qilinadi. Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg‘u asboblarn paydo bo‘lgan. Chunki eng qadimgi mehnat qo‘shiqlari, shuningdek, ovga chiqishlar ritmik tuzilishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan. Nog‘oraga o‘xshash cholg‘ular bilan shovqinli cholg‘ular ham o‘sha paytda paydo bo‘lgan. XV-XVII asr yozma yodgorliklari, tasvrfiy san’atda va adabiy merosimizda ildizlari uzoq o‘tmishga borib taqaluvchi musiqa cholg‘ularining asosiy tiplarini barqarorligini tasdiqlovchi boy manba berilgan. Ikki guruhga bo‘lingan cholg‘u ansambli mavjudligi ko‘rsatilgan. Birinchi doyra va nay jo‘rligida, ansambl (xonaki tipdan) ikkinchi damli va urma zarbli cholg‘ular (karnay, surnay, bo‘laman, doyra, nog‘ora) ansambli. Ansamblning ikkinchi tipi ko‘proq harbiy orkestr sifatida foydalanilgan. Buni quyidagi satrlar tasvirlaydi: "Karnay va nog‘oralar chalindi, saf tortgan sipohlar bir ovozda uch karra harbiy xitobni takrorlaydilar" 5 . Toshkent Davlat konservatoriyasida ta’sil olgan talabalar, urma zarbli cholg‘ulardan hammasini mukammal o‘rganadilar. Bularga doyra, ksilafon, litavra katta nog‘ora va hokazolar kiradi. O‘zbekistonimizda ijro etiladigan nog‘ora asosan sapoldan yasalgan bo‘lib, ustiga echki yoki kiyik terisi qoplanadi. Nog‘orani ko‘pincha ikkitasi chalinadi, bayramlarda, sayillarda, to‘y-hashamlarda chalinadigan nog‘oralar bir oz kichikroq bo‘ladi. Ikkalasi bir-biridan kvarta soziga farq qilishi kerak. Nog‘ora o‘zi aniq ma’lum bir sozga ega emas. Shunga ko‘ra, tovushi ham aniq bir balandlikka ega 5 (Boburnoma Toshkent., 1948 yil 100 bet) 19 emas. Nog‘oralardan birini (kichigi) bak, ya’ni baland tovush, ikkinchisi bum, ya’ni past tovush beradi. Nog‘ora olov yoki oftobda qizdirilib, tovushi balandlashtiriladi. Turli bayram, halq sayillarida katta nog‘ora ishlatiladi. Buni qo‘sh nog‘ora deb ham yuritiladi. Nog‘orani asosan ikkita ingichka uzun kaltakcha (cho‘p) bilan urib chalinadi. Nog‘orada asosan ikkita tovush (bak va bum) bulganligi uchun, buning notalari bir chiziqda quyidagiga yoziladi. Chiziq tagidagi notalar bum, ustidagi notalar esa bak tovushini bildiradi. Nog‘ora O‘zbekistondan tashqari Tojikiston, Qirg‘iziston va halqlarda ham qo‘llaniladi. Surnay chalganda usulni nog‘ora bilan saqlaydilar. Nog‘ora usullaridan: – Birinchi "Shodyona" usulidir. – Ikkinchi usuli "Bululcha" yoki "Bulujiy" usulidir. – Uchinchi usuli-ufor usulidir. – To‘rtinchisi "Ducho‘ba" deb ataladiki, ufor usulining tez juda chalinishidan iborat. Nog‘ora — hajmi har xil bo‘lgan ikki tuvaksimon litavra (qo‘sh nog‘ora). Tuyakning ochiq tomoniga teri qoplanadi. Tuvak gildan yasalib, pishiriladi, teri hayvon (odatda, echki) terisidan tayyorianadi. Teri bir-birini kesib 0‘tadigan tasmalar bilan tortiladi. Tuvak tubida dumaloq teshik qilinadi. Teriga yo‘nilgan ikki tayoqcha bilan uriladi. Tuvaklar hajmi har xil bo‘lgani uchun ular chiqaradigan tovush ham har xil: biri — past, boshqasi — lialandroq bo‘ladi, biroq ular aniq sozlanmaydi. Chalishdan oldin nog‘ora terisi quyosh yoki olov taftida qizdiriladi. Xalq musiqa amaliyotida hajmi uncha katta bo‘lmagan nog‘oralar ishlatilatiladi. Ikkala tuvakning balandligi taxminan 200—250 mm. Nog‘ora kiichli tovushga ega bo‘lgan surnay va karnay singari cholg‘u asboblari liilan jo‘rlikda, ayniqsa, yaxshi jaranglaydi. Torli cholg‘u ansamblida unda, liucldi doiradagi kabi, usul beriladi. Surnay, karnay, nog‘oradan tuzilgan ansambl ochiq joyda o‘tkaziladigan turli ommaviy bayramlar hamda ilorbozlar, qo‘g‘irchoqbozlar va 20 hokazo ko‘rsatadigan tomoshalarda albatta ishtirok etadi. Nog‘orada professional sozandalar kuy ijro etishadi. O‘tmishda nog‘oradan harbiy musiqa cholg‘usi va saroy qo‘riqchilarining lai-solish vositasi sifatida foydalanügan, uning yordamida farmoni oliy hamda aniirlar va xonlaming tantanali yurishlari to‘g‘risida xabar berilgan. Yurishlar iK'.hun katta nog‘oralar tayyorlangan va ular ko‘s nog‘ora deb atalgan. Bunday iiog‘oralarni ba’zan ikkita nog‘orachi chalgan va uning tovushi uzoq- uzoqlarga yetib borgan. Ozarbayjonlarning g‘o‘sha nog‘ora, armanlarning migara, gruzinlaming diplipito va dog‘istonliklaming tiplipitomlari nog‘oraga o‘xshashdir. O‘zbek xalq cholg‘u orkestrlarida xalqona namunadagi nog‘ora ishlatiladi. Bundan tashqari urma zarbli cholg‘u turlariga: Safoyil- musiqa asbobi Xitoy, Uyg‘ur xalš cholg‘u asbob sifatida keng tarqalgan musiqa cholg‘usidir. Safoyil cholg‘usining ko‘pincha raqsona, marshona kuylarda uchratish mumkin. Uyg‘ur xalq raqslarida ham keng qo‘llaniladigan musiqa cholg‘usi hisoblanadi. O‘zbekiston va Tojikistonda bu cholg‘u asbobi keng qo‘llanilib kelmoqda. Safoyil musiqa asbobi, tuzilishidan shiqildoqli urma zarbli cholg‘u asbobi guruhiga kiradi. Safoyil ikki bo‘lak kattiq yog‘och kaltakchasidan iborat bo‘lib, bu kaltakcha mayda temir halqachalar taqilgan katta temir xalqachaga o‘rnashtiriladi. Safoyilni silkitib yelkaga urib shovqinli, turli xil murakkab tovush chiqarishadi. Ikkita kaltakchasini uzunligi 400 mm ni tashkil etadi. Safoyil cholg‘uchisi yelkaga urib va havoda tebratib har xil kerakli usullarni chiqaradi. "Soqiynoma" va "Qashqarcha" kuylarida ham safoyil cholg‘usi ishlatilib, ritm berib, kuchli hissani tovush bilan yetkazib beradi. Qayroq-O‘rta Osiyo xalqlarining o‘rtasida keng tarqalgan urma zarbli musiqa asbobi hisoblanadi. Ma’lumotlarga qaraganda qadimda saroy marosimlarida bo‘ladigan bazmlarda qayroq ijrosi ko‘p ishlatilgan. Asosan bu cholg‘uni ayollar ijro etishgan. O‘zbekistonda jumladan Xorazm va Buxoroda qayroq cholg‘usini ko‘p ishlatadilar. Raqslarda ijro etiladigan qayroq cholg‘usi, yapaloq, tekis qilib 21 silliqlangan to‘rtta toshdan iborat bo‘ladi. Ijrochi har bir qo‘liga bir juftdan ushlab, qayroqlarni silkitib yoki titratib har xil kerakli usullarni beradi. Qayroqda biror kuy, raqs yoki ashula usulini (ritmini) ijro etish paytida, ijrochi har xil milizm ya’ni milliy bezaklardan foydalanadi. Odatda qayroqni raqs tushuvchi o‘zi chaladi. Raqqos yoki raqqosa qayroqni bir-biriga urilishidan chiqqan ritmik tovushni o‘z raqsiga jo‘r qiladi. Qayroq cholg‘usida ijro etiladigan kuylardan: «Qayroq o‘yini», «Norin-norin», «Xorazm lazgisi» va shunga o‘xshash rašsona kuy qo‘shiqlardir. Chang cholg‘usi juda ko‘hna va qadimiy cholg‘ulardan hisoblanadi. Abu Nasr Muhammad Forobiyning ta’kidlashicha o‘sha davrdagi changning 15 ta tori bo‘lgan, ikki oktavalik musiqa cholg‘ulari guruhiga kirgan. Oralig‘i teng yarim ton tovushlarga ega bo‘lgan. Risolada ta’rif berishicha barcha cholg‘ular ashula, raqs, yakkanavoz va ansambl ijrochiligiga jo‘r bo‘lishda foydalanilgan. Ayniqsa ud cholg‘usida ijro etilayotgan kuyga, tanbur, rubob, chang uyg‘un jo‘r bo‘lishi uchun, sozlash usullarini tushuntiradi. Sharqning ulug‘ allomasi Al-Forobiy musiqa ilmining bir bo‘limi sifatida cholg‘ularni o‘rganuvchi cholg‘ushunoslik sohasiga asos soldi. Bu soha keyinchalik boshqa olimlarning asarlarida ham keng boyitildi va rivojlantirildi. Abu Ali ibn Sino (980-1037) ning "Davolash kitobi" deb nomlangan qomusining " Musiqa xaqida risola" bobida o‘sha davrning musiqachiligiga oid ilmiy-falsafiy bilimlari bayon etilgan. Bu risolada cholg‘ular ikki guruhga bo‘linganlgini ta’riflaydi: mizrobli, noxunli (barbod, tanbur, rubob) va butun rezanator qopqog‘i bo‘ylab tortilgan ochiq torli cholg‘ular (shohrux, chiltor, lira) chang va arfa asboblaridir. XVII asrda yashab ijod etgan mashhur musiqashunos olim Xofiz Darvish Ali chang cholg‘usidagi mukammal ilm olgan cholg‘uchi hisoblangan. U kishining ustozlari Toshkentlik Amir Fathiy bo‘lgan. Abdurauf Fitratning ma’lumot berishicha XVII asrda Abdullaxon zamonidan Imomqulixon zamonigacha bo‘lgan mashhur musiqashunoslar: Hofiz Darvish Ali changchi, Buxorilik dutorchi Mahmud Ishoq o‘g‘li, Toshkentlik Amir Fathiy, Samarqandlik Mavlono Boqiy 22 Zardo‘z, Hojagiy Ja’far qonuniy, Hofiz Tonish, Hofiz Turdiy qonuniy, Mirza arabiy Qo‘ng‘irot, Qubuzchi Hofiz Poyanda, Qubuzchi Shayx Ahmad, Qubuzchi Mirmastiy, Balxlik ustod Abdullo Naychi, tanburchi Xo‘ja Navro‘z, Husayin Uddiy, g‘ijjakchi ustod O‘zbek va boshqalar. Darvish Ali (XVII) ning ma’lumotiga qaraganda chang cholg‘uvchilar homiysi Zuhraga bag‘ishlangan. Ta’riflangan changning yetti maqom ijrosi uchun yigirma olti tori va yetti pardasi bo‘lgan. Hozirgi qo‘llaniladigan chang cholg‘usi O‘rta Osiyo va boshqa xalqlar orasida keng uchraydi. Changdan o‘zbek, tojik, uyg‘ur va rus xalqlari ham keng foydalanadilar. Ruslar uni «Simbal» deb atashadi. U tut, yong‘oq, o‘rik va boshqa yog‘ochlardan yasaladi. Changning quloqlari 76 ta bo‘lib, u chang korpusining o‘ng tomoniga o‘rnatiladi, pardalari xromatik yarim tonlikdan iborat. Changda turli millat musiqa asarlarini, hamda G‘arbiy Ovropa klassik kompozitorlarining yirik va murakkab asarlarini ijro etish imkoniyati yaratildi. Uning diapozoni juda keng bo‘lib, uch oktavaga yaqin. Changni chalish uchun ishlatiladigan cho‘p, g‘arovdan yoki qamishdan ishlangan bo‘lib, yumshoq ovoz berish uchun uchiga rezinka o‘rnatiladi. Chang ansambl va orkestrlarda eng asosiy boshlovchi rolni o‘ynaydi. U yakkavozlikda ham mashhur bo‘lib, yuqori texnikaviy asarlarni ijro etish uchun qulaydir. Chang sozining mohir ijrochilaridan marhum Faxriddin Sodiqov, Matyusuf Xarratov, Fozil Xarratov, Tilash Xo‘jamberdiyev, San’at Ruzmatovlarning porloq xotiralari qalblarda abadiy saqlanadi. Hozirgi kunda xalqimizga xizmat qilib kelayotgan changchilar: Ahmad Odilov, Rustam Ne’matov, Fazilat Shukurova, Abdurahmon Xoltojiyev, Baxtiyor Aliyev, Temur Mahmudov, Abdusalom Mutalov, Tohir Sobirov, Ismoil Jobirov, Xurshida Muhammadqulova va boshqalar. 23 5. O‘zbek milliy cholg‘ulari rivojida zarbli cholg‘ularning o‘rni. O‘zbek xalq cholg‘u orkestr, ansambllarining tashkil etilish tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak XIX asrning 60-70 yillarida Toshkent, Moskva Peturburg shaharlari musiqa sohasi ommalashgan yirik madaniy markazga aylanganligi, bu kabi rivojlangan markazlarda mahaliy cholg‘uchilar va musiqa ixlosmandlari ishtirokida konsert, madaniy tadbirlar faoliyatlari faollashishiga o‘z tasirini o tkazgan 1877 - yildan boshlab esa Turkiston diyori (Toshkent keyinroqʻ Samarqand va Farg‘ona) ning boshqa markazlarga yetuk musiqa jamoalari, gastrollar va dramatik guruhlarning tashrif buyura boshladiBu esa rus cholg‘ularining demokratik an'analari Turkistonda baynalmilal aloqalarning o rnatilishiga ko‘maklashgan. Keyinroq tezda Toshkent, Buxoro, Samarqand ʻ shaharlarida kasbiy musiqiy o‘quv yurtlarining tashkil etilishiga ma'lum darajada asos bo‘lib xizmat qildi. 1884 yilda Toshkentda Eyxgori tashabbusi bilan "Musiqa jamiyati" tashkil qilinib, NShletinskiy bu jamiyatning birinchi raisi bo‘ldiXalqning musiqaviy ma'rifatini yuksalishiga yordam ko‘rsatgan L.AShadurenskiy va N.LTrusovlar jamiyatning faol a'zolari edilarShu tariqa XIX asrning 80 yillarida Toshkentda Tarixiy manba'larda, Qulmuhammd Udiyning ud cholg‘usiga to‘rtinchi torni taqqanligi yoki g‘ijjak cholg‘usining avval ikki tori, keyin uchinch va to‘rtinchi torlari qo‘shilganli kabi ma'lumotlar aynan cholg‘ular takomillashishi va murakkablashib kelganligi bilan bog‘liqdir. Bu kabi takomillashtirilib istemolga kirgizilgan cholg‘ularga ko‘plab misollar keltirish mumkin. "XIX asr oxiri va XX asrda o‘zbekona chang, qashqar ruboblari shakllanib iste'molga kirdi. Ud va qonun sozlari qayta tiklanib, ijrochilik amalyotini sezilarli darajada boyitdi. Afg‘on rubobi hamda turk cholg‘usi bo‘lmish - soz ham o‘ziga xos jozibasi bilan amaliy jarayondan munosib o‘rin oldi 24 Zamonaviy musiqa ijodiyoti bilan birga chang, rubob, dutor, g‘ijjak kabi xalq cholg‘ularining oilaviy namunalari yaratildiPirovardida, zamonaviy jarayonga kelib musiqiy cholg‘ularning turli yo nalishlariga mos, xilma-xil tarkiblari yuzagaʻ keldiAmalyotda an'anaviy, qayta ishlangan, takomillashganqayta tiklangan, yangi zamonaviy (hamda elktron) cholg‘ularning xillari keng qo‘llanilmoqda. Takomillashish jarayonida cholg‘ularning shakl va tarannum (ovoz) imkoniyatlarini boyitish katta ahamiyat kasb etganBu ikki mezon cholg‘ularning ma'nan va moddiy qiymatini ham belgilashga asos bo‘lib xizmat qilgan. Zero, chiroyli cholg‘u go zal ovozga ega bo lishi, u xalq madaniy-ma'naviy boyligi ʻ ʻ ekanligini etirof etish lozimdir. "Biz yashab turgan hududimizda ishlatiladigan milliy musiqa cholg‘ularining turlari nihoyatda ko‘p agar ular nomma-nom sanab chiqilsa, 50 tadan ortiq ekanligining guvohi bo lish mumkin. Shular ichidagi 18 nomdagi ʻ musiqiy cholg‘u XX asrning 30-yillari oxiridan boshlab yangidan yaratilgan musiqiy cholg‘ular hisoblanadi va ular asosan orkestr va ko‘p ovozli ansambllarda foydalanish uchun mo ljallangan. Bu cholg‘ular muqaddam mavjud bo lgan milliy ʻ ʻ musiqa cholg‘ularining shaklini yiriklashtirish yoki kichikroq ko‘rinishga keltirish asosida yaratilgan bo lib, o‘sha cholg‘u oilasini yaratish ustida olib borilgan ʻ tajribalar natijasida yaratilgan. Takomillashtirilgan cholg‘ularda tajribalar olib borildi va chang, rubob, dutor, g ijjak, qo‘biz asboblarining oilasi yaratildi ʻ O‘zbek xalq cholg‘ularing rekonstruksiya qilish va takomillashtirishdan maqsad, milliy ohanglarimizni ijro qilishda yanada keng imkoniyat hosil qilish va ularni Yevropa tovush qatori tizimiga o‘tkazish kabi vazifalar ustida ish olib borishgan. A.I.Petrosyans rahbarligi qo‘l ostida bir guruh ustalar: Usta Usmon Zufarov ko‘plab dutor va tanbur,g ijjaklarning turdosh oilalarini yaratgan bo lsa, ʻ ʻ Matyusuf Xarratov chang cholg‘usining yuqori registrini qo shimcha torlar va ʻ xarraklar hisobiga kengaytirdiYunus Rajabiy Usta Usmon Zufarov bilan hamkorlikda dutor bas, g‘ijjak bas, g‘ijjak alt na'munalarini yaratdilar. Cholg‘ularning takomillashtirish natijasidaxalq cholg‘ularimiz diatonik tovushqatordan xromatik tovush qatorga o‘tkazildiBu kabi ijod na'munalari 25 cholg‘u ustalarining bevosita sozgarlik sohasida yetarlicha tajriba to‘plashganlari, asta sekinlik bilan an'anaviy cholg‘ularning eski na'munalari orkestr jamoasi tuzilgan va orkestr tuzishning asosiy maqsadi, o zbeklarning xalq musiqasiniʻ Nijniy Novgoroddagi Butunrossiya qishloq xo jalik ko‘rgazmasida namoyish ʻ etish bo lgan. ʻ Keyinchalik o‘zbek musiqashunoslari dekadalarda faol ishtirok etib, ancha tajriba to‘plagan. Ular qardosh xalqlar cholg‘ulari, kuy-qo‘shiqlarini o‘rganib mahalliy bayram va tantanalarda foydalanganShu bilan birga boshqa o‘sha davrdagi Butunittifoq xalqlari ham O‘zbek madaniyati va san'atiga yuqori qiziqish bildirib, uni o‘rganganlar. Mustaqillikga erishgach bu jarayonlar yanada jadallashdi. Hozirgi kunda ham O‘zbek madaniyat va san'at dunyo xalqlarini o ziga ʻ maftun etib kelmoqada. Respublikamizda o tkazilayotgan xalqaro festival, ʻ anjuman va bayram tantanalari esa xalqaro madaniy hamkorlika yo‘l ochdi. Madaniyat sohasiga berillayotgan bu kabi imkoniyatlar biz yosh avlod vakillari ruhida shukuronalik ruhini uyg‘otmasdan qolmaydi va yaratilgan sharoit, e'tibordan oqilona foydalanib, bunga javoban munosib yuksak yutuqlarga erishib, vatanimiz rivojiga o‘z hissamizni qo‘shishimiz kerakligini unutmasligimiz kerak. O zbek milliy cholg u asboblarining rivojlanishida zarbli cholg u asboblari ʻ ʻ ʻ muhim o rin tutgan. O zbekistonning boy musiqiy merosi turli an anaviy cholg u ʻ ʻ ʼ ʻ asboblarini yaratishga hissa qo shgan va zarbli cholg u asboblari bu cholg u ʻ ʻ ʻ asboblarining shakllanishi va rivojlanishida muhim tarkibiy qism bo lgan. ʻ O‘zbek xalqining eng mashhur zarbli cholg‘ularidan biri doyradir. Bu yog‘och ramka va cho‘zilgan hayvon terisi membranasidan tayyorlangan ramka barabanining bir turi. Doira o‘zbek musiqasining ruhi hisoblanib, turli bayram va tadbirlarda qo‘llaniladi. Doira qo shnay va daf kabi o zbek milliy cholg u ʻ ʻ ʻ asboblarining yaratilishiga ta sir ko rsatgan. ʼ ʻ O zbekcha zarbli cholg u asboblaridan yana biri — nag‘ora bo lib, u ʻ ʻ ʻ loydan yasalgan pardasi hayvon terisidan yoki mato bo lagidan og ziga cho zilgan. ʻ ʻ ʻ 26 Nag‘ora to‘y va boshqa bayramlarda keng qo‘llaniladi. Xuddi shunday qadah shaklidagi nog‘ora ham o‘zbek musiqasida keng qo‘llanilgan. Musiqa inson his - tuyg‘ularini, orzu -istaklarini o‘ziga xos badiiy tilda ifoda etadi va bolaning hissiyotlariga faol ta'sir ko‘rsatadi. Ma lumki, musiqa san ati qadim zamonlarda vujudga kelgan va hozirgiʼ ʼ kunlarda ham o‘z rivojini davom ettirayotgan ijodiyotdir. Musiqa azal-azaldan insoniyat hayotida hamroh bo‘lib kelgan va insonning ma naviy va madaniy, ʼ g‘oyaviy va ahloqiy tarbiyasida bosh tarbiyachi rolini o‘tagan. Bugun ham musiqa hayotimizda ma naviy va madaniy, ahloqiy tarbiyani joriy qiladigan asosiy ʼ omillardan biridir. Bu borada «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar» risolasida ham alohida keltirilgan. Yurtimiz mustaqillikga yerishgach, muhtaram birinchi Prezidentimiz rahbarligida musiqa va qo‘shiq san ati rivojiga ʼ katta axamiyat qaratilyapti, bu san at turi millatning qiyofasi, tarbiya vositasi ʼ sifatida baholanyapti. Buning bosh sababi – milliy anglash, milliy yuksalish va milliy uyg‘onishdir. Haqiqatdan ham, qo‘shiq insonlarning qalbiga tez kirib boradigan, qalb pardalarini chertadigan, dillarning tub-tubida cho‘kib yotgan Vatanparvarlik tuyg‘ularini anglatib yuboradigan, ezgu ishlarga da vat qiladigan ʼ kuchli omildir. Insonning ruhan poklanishida, qalban ulg‘ayishiga chorlaydigan, irodasi, iymon-ehtiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch ham qo‘shiqdir. Barkamol inson, komil inson tarbiyasida musiqaning, qo‘shiqning kuchi va axamiyati kattadir. Ta kidlab o‘tish joizki, ma naviy-ahloqiy barkamollik, insoniy komillik ʼ ʼ bizga ota-bobolarimizdan o‘tib kelayotgan bebaho me rosdir. Aslida insonning eng ʼ olijanob va muqaddas burchi – Vatanga, millatga fidoiy bo‘lib xizmat qilishdir. Tabiiyki, yoshlarning ma naviy dunyosini shakllantirishda tarixiy va milliy ʼ ma naviy omillar bilan birga Vatanparvarlik ruhidagi qo‘shiqlarning kuchi va ʼ ahimyati kattadir. O‘zbekiston mustaqillikga erishgach, davlatimiz rahbariyati tomonidan qo‘shiqchilik san ati rivojiga, ayniqsa Vatanparvarlik ruhidagi ʼ qo‘shiqlarga katta e tibor berilib kelmoqda. ʼ 27 Xulosa Xulosa qilib aytish mumkinki, zarbli cholg‘u asboblari o‘zbek milliy cholg‘u asboblarining yaratilishi va rivojlanishida katta rol o‘ynagan. Doira, nag‘ora va boshqa zarbli cholg‘u asboblari o‘zbek musiqasining o‘ziga xos ohangini shakllantirishga yordam berdi va mamlakat madaniy merosining muhim qismi bo‘lib qolmoqda. O‘zbek milliy cholg‘u asboblari tarix davomida mintaqani bosib o‘tgan turli sivilizatsiya va madaniyatlar tomonidan shakllangan. Masalan, dutor va tanbur kabi o zbek torli cholg u asboblarining yaratilishiga qadimgi so g dlar kattaʻ ʻ ʻ ʻ ta sir ko rsatgan. Arab savdogarlari va fors sozandalari olib kelgan cholg u ʼ ʻ ʻ asboblari ham o zbek cholg u asboblarining rivojida muhim rol o ynagan. ʻ ʻ ʻ Mo‘g‘ullar imperiyasining 13-asrda O‘rta Osiyoga bostirib kirishi surnay va nay kabi yangi cholg‘u asboblarining paydo bo‘lishiga yordam berdi. 14-asrda boshlangan temuriylar davrida doyra va qushtak kabi turli zarbli cholg u asboblari, ʻ g ijak va qo biz kabi torli cholg u asboblari paydo bo ldi. Keyinchalik o zbek ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ xonligi (1512-1855) cholg u asboblari, xususan, turli puflab va zarbli cholg u ʻ ʻ asboblarining shakllanishiga ham ta sir ko rsatdi. ʼ ʻ Bundan tashqari, 20-asrda O zbekistonning suveren davlat sifatida ʻ shakllanishi g ijjak-robob, karnay, xromatik tanbur kabi yangi cholg u ʻ ʻ asboblarining paydo bo lishiga olib keldi. Ushbu asboblar O‘zbekistonning o‘ziga ʻ xos musiqiy o‘ziga xosligini namoyish etadi va mamlakat madaniy merosida muhim o‘rin tutadi. M usiq iy milliy cholg‘uarimiz orqali yoshlarninig nafaqat Vatanga bo‘lgan muhabbat his tuyg‘usini, tafakkurini tarbiyalaymiz, balki ko‘plab o‘quv-pedagogik va badiiy – ijodiy masalalarni hal yetishimiz mumkin. Vatanparvarlik ruhidagi asarlar badiiy tafakkur, hissiy ta sirchanlik rivoji doirasida talabalar uchun juda ʼ 28 foydali materialdir. Ular ijrosida talaba yirik shakldagi keskin xarakterlardagi obrazlarni ifodalashni, butun musiqiy boylikni va ta sirchanlik imkoniyatlariniʼ ishlatmoqni o‘rganadi. Vatanparvarlik asarlari asosida yosh avlodni va jamiyatni xaqiqiy vatanparvar millat etib, vatan manfaati bilan yashash, uning istiqboli va taraqqiyoti yo‘lida fidoiy hizmat qilish va kurashishni tarbiyalash, insonning ongiga Vatan tuyg‘usini, milliy g‘urur, milliy iftixor tuyg‘ularinin singdirish mumkin. Yoshlarga Vatan insonni kindik qoni to‘kilgan muqaddas makon ekanligi, bizning vatandoshlarimiz jaxon adabiyoti durdonalariga o‘zlarinig yozgan asarlari, barpo etgan imortlari, asori atiqalari bilan bugungi kunda va xar doimdunyo axlini lol qoldigan bunday buyuk navqiron va bepoyon vatanni sevish ardoqlash xam farz xam qarz yekanligini ta kidlab o‘tish lozim. ʼ Ajdodlarimizdan estalik bo‘lib qolgan xalq og‘zaki ijodiyoti va qo‘shiqlari shunday ma naviy bisotimizning bir qismini tashkil yetadi. Yosh avlodga milliy ʼ rux, bag‘ishlaydigan bu ulkan me rosning salmoqli bir bo‘lagini musiqiy asarlar ʼ tashkil qiladi. Xalqimizning milliy ruxiyatini o‘ziga singdirgan va yosh avlodning ilmiga milliy an analari ruxini olib kiradigan bu hofizlar ijro etgan asarlarini ʼ yoshlar tarbiyasiga tadbiq etish ko‘p jixatdan mukammal o‘rganilgan emas. Bugungi kunda yoshlarga ko‘proq vatanparvarlik mavzusidagi qo‘shiqlarni iloji boricha ko‘proq o‘rgatishimiz kerakki, bu ularning o‘zlarini takommillashtirishlari, ma naviy o‘sishlari, hayot yo‘llarini tanlashda, ma suliyatli ʼ ʼ qarorlar qabul qilishda ko‘maklasha olish kerak. O‘zbekiston Respublikasining umumta lim maktablarida hozirgi zamon musiqa ta lim-tarbiyasining maqsadi- ʼ ʼ yosh avlodni milliy musiqa ma rosimizga vorislik qila oladigan hamda ʼ umumbashariy musiqa boyligini idrok eta oladigan va qadrlaydigan madaniyatli ona vatanni sevuvchi, erkin fikr yurita oladaigan jaxon arenalarida o‘zining mahorati bilan O‘zbekistonimiz madxini baralla kuylay oladigan inson darajasida voyaga yetkazishdan iboratdir. 29 Ilm fan, madaniyat soxalarnida yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash va ularning ongiga ona yurt, vatan qadrini singdirishda vatanni madh etuvchi musiqalar, qo‘shiqlarning ornini belgilash, yosh o‘sib kelayotgan avlodlarga vatan qo‘shiqlar orqali qalbiga muhabbatni uyg‘otishdir. Bu borada o‘zbek estradasi ijodkorlari tomonidan yaratilgan vatanni madh etuvchi kuy va qo‘shiqlarni o‘rganish va ularni tahlil qilishdan iborat. Umuman olganda, o zbek milliy cholg u asboblarining tarixiy shakllanishiʻ ʻ mamlakat musiqa merosini shakllantirgan turli madaniyatlar va sivilizatsiyalar ta sirida namoyon bo ladi. ʼ ʻ 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi "Ta'lim to`g`risida"gi Qonuni 2020-yil 23-sentabr 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi // Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent: O‘zbekiston, 2017. 4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va faravon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. - T.: O‘zbekiston NMIU, 2016. 5. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida.” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni. 1-ilova: “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”. Xalq so‘zi gazetasi. 2017 yil 8 fevral soni va Internet resurs: www.lex.uz 6 . Sh.Mirziyoev Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. “O‘zbekiston” NMIU, 2016 y. 7. Akbarov Il. Musiqa lug‘ati T., San’at 1990 yil. 8. Vizgo T. O‘rta Osiyo musiqa asboblari. Moskva., 1980 yil. 9. Karomatov F. O‘zbek chlg‘uchilik musiqasi. Moskva., Muzika 1980yil. 10. Odilov A. O‘zbek xalq cholg‘u asboblarida ijrochilik tarixi. Toshkent., O‘qituvchi 1995 yil. 11. Fitrat A. O‘zbek klassik musiqasi va uning tarixi. Toshkent., Fan., 1993 yil. 12.Petrosyants A.I. Cholg‘ushunoslik T., San’at 1990 yil. 31 13. Odilov A. Chang darslik T., O‘qituvchi 2002 yil. 14. Asqar FMusiqa va inson ma'naviyati. Toshkent.: O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi, 2000. 15. SBegmatov O‘zbek an'anaviy cholg‘ulari- Toshkent: Yangi nashr, 2008. 16. Toshmatov O, Turatov S, Ko‘hna cholg‘ular ijrochiligi. Toshkent "Tafakkur nashriyoti, 2016 17. Jumayev SMilliy cholg‘ular tarixi va evolyutsiyasiToshkent: "Kamron Press" 2017. 18. Toshmatov O .,Beknazarov X. Cholg‘uchunoslik- Toshkent: Turon-Iqbolʻ 2018. 32

O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularining tarixiy shakllanishi

KIRISH

ASOSIY QISM

1. O‘zbek xalq cholg‘ularining tarixi va rivojlanishi.

2. O‘zbek xalq urma zarbli cholg‘ularning turlari. 

3. “Doira” o‘zbek xalq cholg‘usining paydo bo‘lish tarixi.

4. “Nog‘ora” o‘zbek xalq cholg‘usi va uning turlari. 

5. O‘zbek milliy cholg‘ulari rivojida zarbli cholg‘ularning o‘rni.

XULOSA

FOYDALLANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

Купить