O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi manbalar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	63.7KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

536 Sotish

O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi manbalar

Sotib olish

O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi
manbalar
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixshunosligi ............................................................................. 3
1.1. O’zbek xalqining kelib chiqishi haqida ilmiy kontsyeptsiyalar va qarashlar .......................................... 3
1.2.O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixiga doir olib borilgan tadqiqotlar ............................................. 8
II.Bob.O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi manbalar ........................................ 13
2.1.O’zbek millatining shakllanish jarayoni va o’zbek atamasining ............................................................ 13
umummillat enonimga aylanishi ................................................................................................................ 13
2.2.O`zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar. ............................................ 28
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35
Asosiy adabiyotlar ..................................................................................................................................... 35
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati. ............................................................................................................... 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi Asrimizning 40-yillarigacha xorijiy va sobiq SSSRda
tarixchi olimlar o’rtasida o’zbek xalqining etnik tarixi XV—XVI asrdan, ya’ni
Movarounnahr hududiga dashtiqipchoq o’zbeklarining kirib kelishidan
boshlanadi, degan fikr hukmronlik qilib kelar edi. O’rta Osiyo xalkdarining
tarixini mukammal o’rgangan olimlarning ko’plari bu noilmiy fikrlarga
qo’shilmaganlar. SHulardan biri taniqli olim, professor A. YU. YAkubovskiy edi.
Mavzuning o’rganilish darajasi A. YU. YAkubovskiy 40-yillarning
boshlarida chop etilgan risolasida o’zbek xalqining shakllanishi masalasiga
mutlaqo yangicha, ilmiy asoslar bilan yondashadi. Uning bu masalaga qarashlarini
quyidagicha izohlash mumkin: ko’chmanchi o’zbeklar hozirgi O’zbekiston
hududiga kirib kelganda, ular bu erda (har holda uning katta qismida), hayot
kechirayotgan turkiy aholini uchratadylar. Bu turg’un turkiy aholi ikki daryo
(Amu va Sirdaryo) oralig’ida eng qadim davrlardan buyon yashab kelayotgan
(asosan eron tilli) xalqpar bilan aralashib, qorishish natijasida vujudga kelgan.
Dashtiqipchoqtsan XV asrning oxiri — XVI asr boshlarida ko’chib kelgan
ko’chmanchi qabilalar mahalliy aholi tarkibiga qo’shilgan komponentlar bo’lib
unga o’zbek nomini bergan.
A. YU. YAkubovskiyning fikr-mulohazalaridan ko’rinib turibdiki, o’zbek
xalqi (etnosi) hozirgi O’zbekiston hududida Dashtiqipchoq o’zbeklari ko’chib
kelmasdan ancha oldin tashkil topgan. Bu xulosasi orqali olim, o’sha vaqtlarda
hukm surib kelayotgan — o’zbek xalqi XV—XVI asrlarda tashkil topgan, degan
qarashlar g’ayriilmiy ekanligini aniq tarixiy ma’lumotlar bilan asoslab beradi. 1
A. YU. YAkubovskiyning bunday qimmatli fikrmulohazalari B. D. Grekov
bilan birgaliqtsa yozgan yirik monografiyasida ham aks etgan.
Kitobning uchinchi qismida muallif Dashtiqipchoqqa, Jo’jixon ulusining shimoli-
sharqiy qismiga (Oq O’rdadan)
i XIV—XV asarlarda ko’chib kelgan
2

I.Bob.O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixshunosligi
1 .1. O’zbek xalqining kelib chiqishi haqida ilmiy kontsyeptsiyalar va
qarashlar
O ’ zbekiston hududida turg ’ un yashovchi aholidan bir muncha farq
qilganligini uqgirib o ’ tadi .
So’zsiz dashtiqipchoq o’zbeklari urug’-qabilachilik an’analarini saqlab,
asosan, chorvachilik bilan shug’ullanib, ko’chmanchilikda kun o’tkazib kelganlar.
Ularning turmush tarzi, madaniyati O’rta Osiyoning Markaziy mintaqalarida
yashovchi mahalliy turg’un aholidan farq qilgan. Ammo, ular Movarounnahr va
Xorazm hududiga kelib o’rnashgach, mahalliy aholi bilan yaqinlashib, qorishib
borishlari natijasida umumiy iqgisodiy va madaniy birlik hosil bo’ladi hamda
buning asosida keyinchalik o’zbek millati tashkil topadi.
1942 yili Ikkinchi jahon urushi jadal borayotgan bir vaqtda (21—29
avgustda) sobiq SSSR FA Tarix va falsafa bo’limining tashabbusi bilan Toshkent
shaxrida O’rta Osiyo xalqlarining etnogeneziga bag’ishlangan ilmiy sessiya
o’tkaziladi. Anjumanda ilmiy jamoaga yaxshi tanilgan olimlar — S. P. Tolstov, A.
D. Udaltsov, K. V. Trever, I. I. Umnyakov, A N. Bernshtam, L. A. Matsulevich,
M. M. Gerasimov, N. A. Kislyakov, V. V. Ginzburg, A. YU. YAkubovskiy va
boshqalar qatnashgan edilar. Anjumanda O’rta Osiyo xalqiarining etnik tarixi va
etnogenezi masalalariga bag’ishlangan bir necha ma’ruzalar bo’yagan.
Ma’ruzachilar Markaziy Osiyo mintaqalarida qadimdan yashab kelgan o’zbek,
tojik, qozoq, turkman, qirg’iz va qoraqalpoq xalqlarining etnik tarixi juda
qadimdan boshlanganligini va bular bir necha etnik elementlarni o’z tarkibiga
qamrab olib, murakkab etnik jarayonni o’tab, avval elat va keyin millat bo’lib
shakllanganligini aniq dalillar bilan isbotlaydilar.
Urushdan oldingi yillari va urush arafasida G’arbiy evropalik ayrim olimlar,
xususan Germaniyada fashizm mafkurachilari tomonidan irqchilik nazariyasi
ko’tarilgan edi. Bu nazariya tarafdorlarining ta’kidlashicha, ba’zi xalqlar
3

(masalan, nemis xalqi) qadimdan aniq bir xalqtsan (boshqa biron xalqqa
aralashmasdan) ildiz olib, irqiy jihatdan tozaligini saqlab (oliy irq bo’lib) kelgan
deb da’vo qilishgan. Ularning tushunchasida oliy irqli xalq boshqa ikkinchi
darajali xalqlardan ustun bo’lib, ular ustidan hukmronlik qilishi kerak edi. Ular bu
shovinistik tushunchani keng targ’ib qilib kelgan. Markaziy Osiyo xalqiari,
ularning tasavvurida ikkinchi
darajali xalqlar qatorida bo’lgan.
Toshkent anjumanida yig’ilgan olimlarning ma’ruzalari o’sha davrda keng
rivoj topgan shovinistik va millatchilik nazariyalarining asossiz ekanligini fosh
qilib, masalaga to’g’ri ilmiy yo’nalish berishga qaratilgan edi. Ma’ruzachilarning
barchasi yaqtsillik bilan xalqlar (etnoslar) bir emas, bir necha etnik guruxlarni
o’zaro yaqinlashishlari, qorishib borishlari natijasida vujudga kelganligini
ta’kidlab o’tgan edilar.
S. P. Tolstov o’z ma’ruzasida g’arb olimlarini metafizik nazariyalaridan voz
kechishga undab, har bir xalqning etnik tarkibi uning boshlang’ich davridanoq
murakkab ekanligini tan olgan taqtsirdagina, etnogenetik muammolarni ilmiy
asosda hal qilish mumkin, degan edi. 2
S. P. Tolstov ma’ruzasida o’rganilayotgan xalqni ilk davrlarda qaysi
hududda, qaysi jamoada bo’lganligi va shu hududda yashovchi xalqlarni aniqlash
O’rta Osiyo xalqlarining etnogenezini o’rganishda muhim omil ekanligiga
alohida e’tibor beradi. SHu fikrga aoslanib «o’zbek xalqining etnogenetik
jarayoni Qang’ davlati hududida boshlangan. Kdng’ davlatining tarkibida va u
egallab turgan mintaqalarda o’zbek xalqining ilk ajdodlari yashagan, bularning
etnik tarkibi va tili bir xidtsa bo’lmagan» deb ta’kidlab o’tadi olim o’z
ma’ruzasida.
S. P. Tolstov O’rta Osiyo xalqlarini (tojik, o’zbek, qozoq, qirg’iz,
qoraqalpoq) elat bo’lib shakllanish jarayonining nihoyasiga etish vaqgini va bu
jarayon qaysi davlat ichida o’tganligini taxminiy aniqlaydi. Masalan, o’zbek
ajdodlari aloxida elat sifatida shakllanish jarayonining nihoyasiga etishini X—XII
4

asrda, Qoraxoniylar davlati doirasida o’tganligini ta’kidlaydi.
S. P. Tolstovning sessiyada qilgan ma’ruzasidagi barcha qimmatli fikr-
mulohazalarni inobatga olib, shu bilan birga uning ayrim so’zlariga aniqdik
kiritish lozim bo’ladi. YUqorida biz olimning o’zbek xalqining etnogenezi Qang’
davlatidan (miloddan oldingi III — milodiy V asr o’rtalarida) boshlangan degan
so’zlarini keltirgan edik. To’g’ri, Qang’ davlati o’ramida murakkab etnik jarayon
yuz bergan. Ammo bu jarayon o’zbek ajdodlariga xos etnogenetik jarayon edi.
SHu jarayon tufayli Qang’ davlati ichida miloddan oldingi II — milodiy I asrlar
davomida mutlaqo yangi, turkiy tilli xalq, qang’ar elati vujudga keladi. Bu elat
eron tilli xalqlar bilan turkiy tilli qabilalarning aralashib, qorishib borishi
natijasida tashkil topgan. 1
Milodiy V asr o’rtalarida eftaliylarning zarbasi ostida Qang’ davlati
emiriladi, qang’ar elati tarqalib ketadi. Lekin izsiz yo’qolmaydi. Ular o’rta
asrlarda tashkil topgan yangi etnik va siyosiy uyushmalarga kirib, ularning
iqgisodiy, madaniy va siyosiy hayotida faol qatnashganlar. Ta’kidlab o’tish
joizki, Markaziy Osiyoda qariyb 750 yil davomida hukmronlik qilib kelgan Qang’
davlati o’zbeklar va hududdagi boshqa xalklarning etnik tarixida chuqur iz
qoddirdi. Bu davlat tarkibida vujudga kelgan turkiy tilli etnik qatlam o’rta
asrlarda o’zbek ajdodlarining alohida elat bo’lib shakllanishiga zamin
tayyorlaydi. Qang’ davlati tarkibida bo’lgan qabilalar ilk o’rta asrlardagi turkiy
xalqlarning (qozoq, turkman, qoraqalpoq, qirg’iz, boshqird va boshqa)
etnogenetik jarayonlarida ham qatnashganlar albatta.
Toshkent ilmiy sessiyasida qatnashgan olimlar orasida antropolog L. V.
Oshaninning ma’ruzasi ham e’tiborga molikdir. Olim o’z ma’ruzasida ko’p yillar
davomida o’zbek, tojik, qozoq va qirg’iz xalqlarining antropologiyasini qiyosiy
o’rganish natijasida o’zbek va tojiklarda (qozoq va qirg’izlarga nisbatan) o’ziga
xos braxitsifallik evropeoid irqiy alomat (tip) mavjudligini aniqlashga muyassar
bo’lganligini qayd qiladi. Bu antropologik tipga u O’rta Osiyo ikki daryo
oralig’idagi irqiy tip deb nom beradi. A. I. YArxo mazkur tipni Pomir-Farg’ona
1
A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi T.: 2007
5

irqiy tip, deb atagan edi
L. V. Oshanin ma’ruzasida Movarounnahrda til jihatidan turklashish bilan
barobar (bir vaqgda) tip jihatidan mongollashish jarayoni ham rivojlanib
borganligi va mongollashish o’zbeklarda tojiklarga nisbatan bir muncha kuchliroq
ifodalanganligini qayd qilib o’tadi.
L. V. Oshaninning O’rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining
etnogenezini antropologik materiallar asosida o’rganib, muxim ilmiy xulosalarga
kelganligi uning yirik tadqiqotlarida mukammal yoritilgan. L. V. Oshaninning va
bir qancha boshqa antropolog olimlarning o’zbek xalqining etnogenezi
masalasidagi fikr-mulohazalar haqida quyida fikr yuritiladi.
O’zbek xalqining tarixini yozishga kirishilgan kezlari (XX asrning 40-yillari)
uning etnik tarixiga, xususan, etnogeneziga oid qator masalalarda noaniqliklar va
xato tushunchalar ham davom qilib kelar edi. YAratilayotgan o’zbek xalqining
tarixi bu xatolardan xoli bo’lishi lozim edi. SHuning uchun ham ayrim etuk
olimlar (masalan, S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy) mavjud bo’lgan xatolarga
tanqidiy ko’z bilan qarab, o’zbek xalqi etnogeneziga oid muammolarni ilmiy
asosda hal qilishga da’vat etganlar.
Usha davrlardagi eng qo’pol xatolardan biri o’zbek xalqining kelib
chiqishini, uning shakllangan vaqtini noto’g’ri talqin qilish bo’lgan. Ayrim
tadqiqotchilar o’zbeklar kelgindi, bular hozirgi Uzbekiston hududiga XV—XVI
asrlarda kelgan, unga qadar ular Movarounnahrdan shimolda, to Irtish daryosi
sohillarigacha bo’lgan kenglikda chorvachilik bilan shug’ullanib kelgan
ko’chmanchi xalq bo’lgan, degan fikrda edilar. O’zbeklarni «kelgindi»
deguvchilarning kontseptsiyasiga binoan ko’chmanchi o’zbeklar Movarounnahr
va Xorazm hududlariga kelgandan keyin (XV asr oxirlari — XVI asr boshlarida)
alohida etnik birlik (elat) bo’lib shakllangan, degan xulosa kelib chiqadi.
YUqorida ko’rsatilgan etnogenetik masalalardagi xato qarashlar qisman A.
YU. YAkubovskiyning 1941 yilda chiqqan risolasida qayd etib o’tilgan edi.
Muallif 1950 yilda chop etilgan «O’zbekiston xalqlari tarixi»ning ikkinchi jildi
6

uchun yozgan kirish qismida bu masalaga yana qaytib, noilmiy fikr-
mulohazalardan voz kechib, tarixni ilmiy asosda taxdil qilish lozimligini eslatib
o’tadi.
A. YU. YAkubovskiyning fikricha, xalqlarning tarixi, ba’zan ularning
nomlaridan qadimiyroq, (masalan, tojiklar va ularning madaniyati «tojik»
nomidan ancha oldin) mavjud bo’lgan. Xuddi shu fikrni o’zbeklar haqida ham
aytish mumkin. Ular (o’zbeklar) O’rta Osiyoning markaziy hududlarida qadim
zamonlardan buyon yashab kelgan bo’lsalar hamki etnik (o’zbek) nomini
tojiklardan ancha keyin olganlar. Olim fikrini davom ettirib, quyidagilarni aytadi:
Urta Osiyoning o’troq aholi yashaydigan mintaqalarida o’zbek xalqining ajdodlari
ko’chmanchi o’zbeklardan bir necha asrlar burun yashab kelganlar, ammo u
davrlarda ular o’zbek deb atalmagan edilar. Bu nom (o’zbek nomi) ularga keyin
berilgan. Ikki daryo oralig’i va unga tutash mintaqalarda qadimdan yashab kelgan
turkiy xalqlarning madaniyati so’g’dxorazm tsivilizatsiyasi asosida shakllangan.
SHu katta tarixiy davr ichvda turkiyzabon turg’un aholi tarkibiga bir qancha
qabilalar va xalqlar kirib uning etnogenezini tashkil qiladilar. Demak, «xalq va
uning madaniyati ba’zan nomidan qadimiyroq bo’ladi» degan xulosani olim yana
bir marotaba ta’kidlab o’tadi. 2
A. YU. YAkubovskiyning O’zbekiston xalqlari tarixining birinchi jildi uchun
yozgan kirish so’zida (1950 yil chop etilgan) va «Oltin O’rda va uning emirilishi»
deb nomlangan monografiyaning u kishi tomonidan yozilgan qismlarida hamda
«O’zbek xalqining etnogenezi masalalariga oid risolasida aytilgan fikr-
mulohazalari o’zbek xalqining etnik tarixini va uning etnogenezini o’rganishda
muhim ahamiyatga ega. Ta’kidlab o’tish joizki, yuqorida tilga olingan ishlarda
A. YU. YAkubovskiy yoki O’rta Osiyo tarixi bilan shug’ullangan boshqa
bironta olim o’zbek xalqining shakllangan vaqtini aniq belgilab bermagan.
Vaholanki, bu masala etnogenetik jarayonning eng muhim muammolaridan
hisoblanadi.
1955 yil o’zbek xalqining tarixi — «O’zbekiston SSR tarixi» nomi bilan
2
A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71 byetlar
7

ikkinchi marotaba chop etildi. Tarixning A. YU. YAkubovskiy tomonidan
yozilgan uchinchi qismida «o’zbek va tojik xalqlarining shakllanishi» deb atalgan
maxsus band qo’shilgan. Mazkur bandda A. YU. YAkubovskiy o’zbek xalqining
shakllanish jarayonini ikki davrga bo’ladi. Birinchi davr XI—XII asrlargacha
bo’lgan vaqtni, ikkinchi davr XI—XII asrlarni o’z ichiga oladi. Keyingi asrlarda
o’zbek elatining shakllanish jarayoni asosan nihoyasiga etgan, degan fikrni ilgari
suradi. A. YU. YAkubovskiyning o’zbek xalqining shakllanishga oid fikr-
mulohazalari Uzbekiston tarixining uchinchi nashrida ham takrorlanadi.
A. YU. YAkubovskiyning o’zbek xalqining shakllanish jarayonini ikki davrga
bo’lishi umuman to’g’ri. Lekin muallif ko’rsatgan birinchi davr chegarasi aniq
belgilanmagan. Avvalo bu davrni XI—XII asrgacha, deyishning o’zi to’g’ri emas.
CHunki bu davr ichida o’zbek xalqining shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan edi.
Agar birinchi davr XI—XII asrgacha deb olinsa, unda birinchi davr bu sanalarni
ham o’z ichiga olib, ikkinchi davrga o’rin qolmaydi. Birinchi davr XI asrgacha
deb olinsa, haqiqatga yaqin bo’lar edi. SHunda ham o’quvchida «Uzbek xalqining
shakllanish jarayoni qachon boshlangan, qaysi sanadan boshlab o’zbek xalqining
shakllanishi tobora rivojlangan bosqichga o’tgan?» degan savollar tug’ilishi
mumkin. Bu savollarga A. YU. YAkubovskiy tomonidan Uzbekiston tarixining
ikkinchi va uchinchi nashrlari uchun yozilgan qismlarda hamda muallifning
boshqa ishlarida javob topilmaydi.
1.2.O’zbek xalqining etnik shakllanishi tarixiga doir olib borilgan tadqiqotlar
O’zbek xalqining shakllanishi haqida 1958 yili o’zbek tilida, 1974 yili rus
tilida nashr etilgan «Uzbekiston SSR» tarixida ham gap ketadi.
O’zbek tilida chop etilgan bir tomlikda XI asrgacha bo’lgan davrlarda o’zbek
va tojik xalqlari ko’p asrlardavomida bir-biri bilan yaqinlashib, qorishib borish
jarayonini o’taydilar, XI—XII asrlar davomida o’zbek tili va o’zbek tilida
so’zlashuvchi o’zbek xalqi kelib chiqadi, degan fikr aytiladi. So’zsiz mualliflar bu
8

erda, o’zbek xalqining shakllanish jarayonini va xalq sifatida tashkil topgan
vaqtini belgilashda A. YU. YAkubovskiyga ergashganlar va ba’zi noaniqpiklarga
ham yo’l qo’yganlar. Bularda ham XI asrgacha bo’lgan davr o’zbek xalqining
ko’p asrlar davomidagi shakllanish jarayoni deilganu, lekin bu jarayon qachon,
qaysi asrdan boshlanganligi haqida hech narsa aytilmagan. 3
Uzbek tilidagi bir jildlik «O’zbekiston tarixi»ning mualliflari XI—XII
asrlarni o’zbek xalqining tashkil topgan vaqti, deb ta’kidlaydilar. YUqorida XI—
XII asrlarda o’zbek xalqining shakllanish jarayonini nihoyasiga etgan davri deb
aytgan edik. Agar A. YU. YAkubovskiyning fikri to’g’ri deb topilsa, unda bir
tomlikning mualliflari elatning shakllangan vaqti bilan bu jarayonning nihoyasiga
etgan vaqtining farqiga bormaganliklari ayon bo’ladi. Ma’lumki, har bir elatning
shakllangan vaqti bilan uning shakllanish jarayonining nihoyasiga etishi uchun
ma’lum davr o’tishi kerak bo’lgan. Agar XI—XII asrlar o’zbek xalqi shakllanishi
jarayonining nihoyasiga etgan davri deb qaralsa, u holda bu xalqning elat bo’lib
shakllangan vaqti qaysi davrga to’g’ri keladi, degan savol tug’ilishi tabiiy. Bu
savolga A. YU. YAkubovskiy hamda o’zbek tilidagi bir tomlik O’zbekiston tarixi
mualliflari ishlaridan ham aniq javob topish qiyin. 3
1974 yilda rus tilida nashr etilgan bir jildlik— «O’zbekiston tarixi»da
«o’zbek xalqining shakllangan vaqtini X asrda deb bilish kerak» deyilgan. Mazkur
kitobda o’zbek xalqi shakllanishi jarayonining boshlanishi va uning nihoyasiga
etgan vaqti haqida hech narsa deyilmagan bo’lsa hamki, bunda o’zbek elatining
shakllangan sanasi haqiqatga bir muncha yaqinlashtirilgan.
1933 yil chop etilgan «Uzbekiston tarixi»ning III jildida «O’zbeklar xalq
bo’lib asosan X asr oxiri XII asrlarda shakllangan» deyilgan. Bu sana tarixiy
haqiqatga to’g’ri kelmaydi. CHunki o’zbek ajdodlari alohida birlik (elat) bo’lib
oldinroq, ya’ni IX—X asro’rtalarida shakllangan edi (bu haqtsa keyinroq
gapiriladi). X asrning ikkinchi yarmi — XI asrda shakllangan o’zbek elatining
iqtisodiyoti, madaniyati va ma’naviyati yana ham taraqqiy etib borayotgan davri
3
A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar. “O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va
yondashuvlar” T.:2004 76-84 b.
9

edi. Bu taraqqiyot jarayoni XII asr o’rtalarigacha davom etib, o’zbek xalqining
elat bo’lib shakllanish jarayoni, etakchi olimlar aytganlaridek, nihoyasiga etadi.
O’zbek xalqining etnogenetik muammolariga O’rta Osiyo va Qozog’iston
xalqlariga bag’ishlangan yirik monografik asarda ham e’tibor berilgan. Kitobning
«Uzbeki» deb nomlangan qismining, «O’rta Osiyo xalqlari etnik tarixining asosiy
bosqichlari» bo’limida (mualliflar: S. P. Tolstov, T. A. Jdanko) o’zbek xalqining
shakllanish jarayoni quyidagicha tasvirlangan: o’zbek va tojiklarning eng qadimgi
ajdodlari O’rta Osiyoning mahalliy xalqi va qabilalari xorazmliklar, so’g’diylar,
massagetlar va saklar bo’lgan. Tarixning ilk bosqichlaridanoq dehqonchilik bilan
shug’ullanib kelgan eron tilli mahalliy aholining ma’lum qismi, dashtsahrolarda
Zarafshon, Farg’ona, CHoch va Movarounnahrning boshqa vohalarida, hamda
Xorazmga ko’chib kelgan turkiy qabilalar bilan aralashib borishlari natijasida til
jihatidan turkiylashgan. O’z navbatida turkiy xalqpar eron tilli xalqlarning
madaniy ta’sirida bo’lib, ulardan xo’jalik yuritish usullarini, dehqonchilik sirlarini
o’rgangan. XI—XII asrlarga kelib etnik aralashuv va turklashish jarayonining eng
jadallashgan vaqti bo’lib, ayni shu aerlarda ikki azim daryo (Amu va Sirdaryo)
oralig’ida turkiyzabon xalq (etnos)ning asosiy o’zagi shakllangan. Keyinchalik bu
elat o’zbek etnik nomini qabul qilgan.
Keltirilgan kontseptsiyadan ko’rinib turibdiki, bu erda ham o’zbek xalqining
shakllangan vaqti bilan uni alohida elat bo’lib shakllanish jarayonining yakuniy
bosqichi aniqlanmagan. S. P. Tolstov 1942 yil Toshkent shahrida Urta Osiyo
xalqlarining etnogenezi bo’yicha o’tkazilgan konferentsiyadagi ma’ruzasida XI—
XII asrlar — o’zbek xalqi shakllanishi jarayonining nihoyasiga etgan davri, deb
aytgan edi. Bu erda esa uning aytganlari o’zining ilgarigi fikriga zid bo’lib
chiqayapti.
O’zbek xalqining etnogenetik muammolari akademik B. G’. G’afurovning
ishlarida ham yoritilgan. Dastavval, bu masalalarni olim «Tojik xalqining tarixi»
kitobining birinchi va ikkinchi nashrlarida qisqacha bayon qilgan edi. Uning
keyingi, «Tadjiki» nomi bilan rus tilida chiqqan yirik monografik asarida «O’zbek
xalqining etnogenez muammolari» degan alohida band ajratilgan. Mazkur bandda
10

B. G’. G’afurov o’zbek xalqining etnogenetik masalalarini oldingi ishlariga
nisbatan to’laroq yoritgan. B. G’. G’afurovning ushbu mavzudagi kontseptsiyasini
taxminan quyidagicha tushunish mumkin turkiytilli qabilalar va xalqtarO’rta
Osiyo mintaqalarida qadim zamonlardan buyon yashab keladilar. Lekin ular
ko’chib yurishining kuchayishi VI asrga (turk xoqonligi davriga) to’g’ri keladi.
Ko’chib kelib o’rnashgan chorvador aholi (xususan, uning qashshoqlashgan
qismi) vaqg o’tishi bilan o’troqlashib, dehqonchilik bilan shug’ullanadilar va
sug’diylar, xorazmiylar va sakmassagetlar bilan aralashadilar. Bu jarayonning
tobora kuchayib borishi natijasida turkiy tilda so’zlashuvchi aholi son jihatidan
ko’paya boradi, pirovardida o’zbek xalqi shakllanadi. XI asrda o’zbek elatining
shakllanish jarayoni yana ham yuqori pog’onaga ko’tariladi. Muallif, Somoniylar
davrida (IX—X asrlar) turkiy xalq O’rta Osiyo vohalarida yashovchi aholining
talay qismini tashkil qilganligini ta’kidlab o’tadi. Qoraxoniylar davrida (X—XII
asrlar) turkiy qabilalarning o’troqpikka o’tishi va mahalliy tojik aholisining
(ma’lum qismi albatta) turklashishi tufayli O’rta Osiyoda turkiy xalqpar etnik
jihatdan bir muncha ko’payadi. B. G’. G’afurov o’z kontseptsiyasida fikrini
davom qilib yozadi: o’zbeklar tojik xalqi va O’rta Osiyoda yashovchi boshqa
xalqlar bilan barobar qadimgi tarix hamda ajdodlari yaratgan madaniyatning
vorislaridirlar. Akademik B. G’. G’afurov qadimgi eron tilli xalqlarning o’zbek
elati shakllanishidagi rolini yuqori baholaydi va elat shakllangan vaqtni
(xronologik doirasini) XI asr bilan belgilaydi. SHu erda»B. G’. G’afurov
«O’zbekiston tarixi»ning 1967 yilda bosilib chiqqan birinchi jildida «keyinchalik
o’zbek nomini olgan xalqning shakllanish jarayoni XI—XII asrlarda asosan
nihoyasiga etadi» deyilgan matndan ko’chirma olib, muallif «O’zbekiston
tarixi»da aytilgan fikrni ma’qullaganligini bildiradi. Bu matndagi «asosan»
iborasiga ahamiyat berib, xalqning (aynan o’zbek xalqining) shakllanishi jarayoni
shundan keyin ham davom etishini izohlab o’tadi olim.
B. G’. G’afurovning o’zbek xalqining shakllanishi haqidagi kontseptsiyasini
qisqacha quyidagicha yakunlash mumkin: XI asrgacha bo’lgan davr — bu bir
necha asrlar davomida bo’lib o’tgan etnik va madaniy jarayon davri bo’lib, bu
11

davr ichida Movarounnahr va Xorazm hududlarida turkiy tilda so’zlashuvchi aholi
vujudga keladi va bu aholi son jihatdan tobora ko’payib boradi. XI asrlar
davomida o’zbek xalqining alohida elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga
etadi. 4
SHu o’rinda ta’kidlab o’tish o’rinliki, Markaziy Osiyo xalqlarining
etnogenezi haqidagi B. G’. G’afurov kontseptsiyasida aytilgan fikr-mulohazalar
oldinroq S. P. Tolstov, A. YU. YAkubovskiy va boshqa olimlar tomonidan
ko’tarilgan fikr-mulohazalardan deyarli farq qilmaydi.
B. G’. G’afurovning yozishqdan ma’lum bo’layaptiki, o’zbek xalqining
chiqib kelishidagi asosiy fikrlar dastavval uning tomonidan kontseptsiya tarzida
aytilgan. Keyinchalik bu kontseptsiya A. YU. YAkubovskiy tomonidan
«O’zbekiston xalqlari tarixi»ning birinchi nashri uchun yozilgan kirish so’zida
nazarga olingan. Ushbu kitobning oxiridagi nashrida (1967) uning bu
kontseptsiyasi yana ham aniqroq ifodalangan. Haqiqatda esa bunday emas,
o’zbeklar va Markaziy Osiyoda yashovchi boshqa xalqlarning etnogenetik
muammolari B. G’. G’afurovdan ancha oddin ko’rilib, bu haqda ma’lum
kontseptsiya qaror topganligi haqida yuqorida aytilgan edi. Bu o’rinda faqat aytish
mumkinki, B. G’. G’afurov masalaga xolisona qaramagan.
4
B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi». 2001.
12

II.Bob.O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi
manbalar
2.1.O’zbek millatining shakllanish jarayoni va o’zbek atamasining
umummillat enonimga aylanishi
O’zbek xalqining etnogeneziga ovd masalalar M. G. Vahobovning «O’zbek
sotsialistik millati» nomi bilan o’zbek va rus tillarida chop etilgan monografiyada
ham o’rin olgan. Kitobning bir bobi «O’zbek elati va uning tarkibi» deb atalib,
bunda asosan, o’zbek xalqining shakllanishiga oid masalalar ko’riladi. So’zsiz, M.
G. Vahobovning kitobi o’sha davr ruxida, marksizmleninizm g’oyasi asosida
yozilgan. Ammo adolat yuzasidan aytish kerakki, muallif o’zbek xalqining
shakllanish jarayonini xolisona hal qilishga urinadi.
M. G. Vahobov o’zidan oldingi, etakchi tadqiqotchilarning fikr-
mulohazalarini e’tiborga olib, ular ko’rsatgan xronologik doiradan chiqmasdan,
o’zbek xalqining etnik tarixini va etnogenezini uch asosiy bosqichga bo’ladi.
Birinchi bosqich — XI asrgacha bo’lgan davr — o’zbek elatining dastlabki o’zagi
shakllangan davr; ikkinchi bosqich — XI—XII asrlar o’zbeklarning elat bo’lib
shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan davr; uchinchi bosqich — o’zbek elatining
taraqqiy etishi va uning etnik tarkibi kengayib borishi davri. Keyingi davr to XIX
asrgacha davom etadi. Boshqa erda «o’zbek elatining asosiy o’zagi XI—XII
asrlarda vujudga keladi», «Uning shakllanish jarayoni eramiz boshidan boshlab to
shu vaqtgacha davom qildi», deb yozadi muallif. 5
SHu o’rinda ta’kidlash joizki, M. G. Vahobovning o’zbek xalqining etnik tarixini
va etnogenezini bosqichlarga bo’lib o’rganish e’tiborga sazovor, albatta. Lekin
ko’rsatgan bosqichlar ba’zi noaniqliklar va ziddiyatlardan xoli emas, albatta.
Masalan, birinchi bosqichga juda katta (eramizning boshidan to XI asrgacha) davr
ajratilgan. Qariyb bir ming yillik davr — o’zbek xalqining shallanish davri, deb
ta’riflanadi. Demak, shu katga tarixiy davr ichida o’zbek xalqi shakllanib keladi.
Muallifning bu fikriga qo’shilish qiyin. Bu bir ming yillik davr o’zbek xalqi etnik
tarixining ma’lum davri bo’lishi mumkin, ammo shu katta davrni o’zbek xalqi
5
O’zbyekiston tarixi. R.X.Murtazayeva taxriri ostida.-T.: 2003.
13

shakllangan davr deb aytishga aql bovar qilmaydi. Bu ming yiddan ziyod tarixiy
davr ichida hozirgi O’zbekiston hududvda bir necha davlatlar, elatlar vujudga
kelgan va tarqalib ketgan. O’zbek ajdodlari alohida elat bo’lib, ma’lum tarixiy
sanada shakllangan (bu haqtsa boshqa erda gapirilmagan). M. G. Vahobovning XI
—XII asrlarda «o’zbeklarning elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan
vaqti» degan fikrini to’la ma’qullash bilan, pastroqtsa «o’zbek elatining asosiy
o’zagi XI—XII asrlarda vujudga keldi» deb aytgan so’zlarida zidlik mavjudligini
sezmasdan iloj yo’q. Ko’rinib turibdiki, bir erda XI—XII asrlarda o’zbek elatining
shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan, deb ta’kidlansa, ikkinchi bir erda uning
asosiy o’zagi XI—XII asrlarda vujudga kelgan, deyiladi. SHu o’rinda savol
tug’ilishi tabiiy: agar o’zbek elatining asosiy o’zagi XI—XII asrlardagina vujudga
kelgan bo’lsa, unda qanday qilib uning shakllanish jarayoni XI—XII asrlarda
nihoyasiga etgan, deb aytish mumkin.
M. G. Vahobovning kishini ajablantiradigan fikrlaridan yana biri — «o’zbek
elatining shakllanish jarayoni milod boshidan boshlanib shu vaqggacha (bizning
davrimizgacha — K. SH.) davom qildi» deb aytgani. Agar bu jarayon shu
vaqggacha davom qilib kelgan bo’lsa, unda o’zbek xalqi faqat shakllanishda
davom etibdiyu alohida elat bo’lib shakllanmaptida? Unda, nega yuqorida XI—
XII asrlarda «O’zbeklarning elat bo’lib shakllanish jarayoni nihoyasiga etgan» deb
ta’kidlangan. SHunga o’xshash bir-biriga qarama-qarshi qo’yilgan fikr-
mulohazalarni M. G. Vahobovning yuqorida tilga olingan kitobida ko’plab
uchratish mumkin.
M. G. Vahobov kitobida etnik va milliy masalalarga oid juda ko’p
muammolar ko’tarilgan. Lekin bu muammolarni muallif marksizmleninizm
nazariyasi asosida yoritmoqchi bo’lib, ba’zi zidliklarga, xatoliklarga yo’l qo’ygan,
albatta. Ammo uning kitobidagi etnik tarixga va etnogenez muammolariga oid
ayrim fikr-mulohazalarini tanqidiy tahlil qilgan holda, ulardan foydalanish
mumkin bo’ladi.
Uzbek xalqining shakllanishi B. X. Karmishevaning yirik
14

monografiyalaridan birida yo’l-yo’lakay yoritilib o’tilgan. Muallifning fikricha,
o’zbek elatining asosiy o’zagi IX—X asrlarda shakllangan. Lekin olima fikrini
aniq dalillar bilan isbotlab berolmagan.
O’zbek xalqining etnogenezi va shakllanish jarayoni masalalari bilan bir
necha yillar davomida M. Ermatov ham shug’ullanib kelgan. Uning bu
masalalarga qarashlari 60-yillarning oxirlarida chop etilgan kitobida to’laroq aks
etgan. Kitobning nomi «etnogenez» so’zi bilan boshlangan, lekin kitobda asosan
o’zbek xalqining etnik tarixi haqida gap ketadi.
Muallif o’zbek xalqining shakllanish davrini to’rt davrga bo’ladi. Birinchi
davr miloddan oldingi VIII—II asrlarni, ikkinchi davr — miloddan oldingi II —
milodiy IV asrlarni, uchinchi davr — milodiy IV—VI asrlarni va nihoyat
to’rtinchi davr — milodiy VI—VIII asrlarni o’z ichiga olgan. Kitobning
mazmunidan, o’quvchida shu katta tarixiy davr ichida (miloddan oldingi VI
asrdan to milodiy VIII asrgacha), o’zbek ajdodlari faqat shakllanib kelgan, degan
tushuncha paydo bo’ladi. O’zbek elati qachon, qaysi asrda alohida etnik birlik
(elat) bo’lib shakllangan va uning shakllanish jarayoni qaysi asrlarda nihoyasiga
etgani haqida muallifning aniq fikrini tushunish qiyin. M. Ermatov o’z ishida
o’zbek xalqining shakllanish tarixini yoritishda qadimgi va o’rta asrlarga oid
tarixiy geografik va lingvistik manbalardan juda ko’p foydalangan. Buni tan olish
kerak. Ammo manbalar va foydalangan adabiyotlardan to’g’ri xulosa chiqarib,
o’zbek xalqining etnik tarixiga va etnogeneziga oid muammolarni ilmiy asosda
yoritishga ojizlik qilgan. 6
Uzbek xalqining etnik tarixiga oid masalalar akademik B. A. Ahmedovning
bir qator ilmiy asarlarida batafsil yoritilgan. Muallif asarlarida o’zbek ajdodlari
qadim zamonlardan O’zbekiston hududida yashaganliklarini, XVI asrning
boshlarida bu hududga kelib o’z hukmronliklarini o’rnatgan ko’chmanchi
o’zbeklar o’zbek xalqining tarkibiy qismidan biri bo’lganligini ta’kidlaydi.
SHarqshunos olim o’zbek xalqining shakllangan vaqti xaqida gapirib
«...Qoraxoniylar davrida (X—XI) asrlar o’zbek xalqi to’la shakllanib, ijtimoiy-
6
Sa’dullayev A.S. Qadimgi O’zbyekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.
15

iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi» deb yozgan edi. Olimning aytganlari
haqiqatga yaqin keladi. Agar o’zbek xalqining alohida etnik birlik (elat) bo’lib
shakllangan vaqtining nihoyasiga etganligini XI—XII asrlar o’rtasi bilan
belgilansa masalaga yana ham aniqroq yondashilgan bo’lar edi.
O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi masalalari akademik A. A.
Asqarovning bir necha maqolalarida ham e’lon qilingan. Uning yirik
maqolalaridan birida tarixiy, arxeologik, etnografik va antropologik manbalarga
hamda adabiyotlarga asoslanib, o’zbek xalqi etnogenezining birinchi bosqichi
eramiz boshlaridan boshlangan. Milodiy VI asrning ikkinchi yarmidan o’zbek
etnogenezining ikkinchi davri boshlangan deb, XIV—XV asrlarni esa bu
jarayonning yangi, taraqqiy etgan davri deb ta’kidlaydi muallif. 4
Agar aniq bir xalqning etnogenezi (chiqib kelishini) ma’lum tarixiy davrda,
ma’lum etnik, iqtisodiy va madaniy sharoitda tashkil topishning nazariy jihatdan
to’g’riligini tan oladigan bo’lsak, unda o’zbek xalqi etnogenezini qadim davrdan
yoki milod boshidan boshlash uncha to’g’ri bo’lmaydi. SHu xildagi bo’linishlarga
o’zbek xalqi etnik tarixining bosqichlari, deb qaralsa qisman to’g’ri bo’lar edi.
SHunda ham o’zbek xalqi etnik tarixining boshlanish davrini milod boshidan
emas, ancha oldinroqtsan (miloddan oddingi bir minginchi yillarning oxirlaridan)
boshlash maqsadga muvofiq deyilsa, xato bo’lmasdi albatta.
So’zsiz, xalqning chiqib kelish ildizi juda uzoq. Xalqning chiqib kelish
ildizlari bilan uning etnogenezini (alohida elat bo’lib shakllanishi) katta tarixiy
davr ajratib turadi. Bu davr ichida ma’lum hududda bir emas bir nechta etnoslar
tashkil topgan. Ilk elatlar doimiy emas edi, ular emirilib, ularning o’rnida boshqa
elatlar vujudga keladi. Markaziy Osiyoda birin-ketin tashkil topgan elatlar oz
bo’lmagan (bular haqida boshqa erda gapiriladi). O’zbek elati ham shu hududda
(IX—X asrlarda) shakllanadi.
YUqorida keltirilgan barcha fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’zbek
xalqining etnogenez masalalari haqida olimlar qat’iy bir fikrga kelmaganlar.
O’zbek xalqining shakllangan vaqti har xil sanalar bilan ba’zan hech qanday ilmiy
16

asossiz belgilangan: etnogenez tushunchasi xalqning etnik tarixi bilan
chalkashtirilib yuborilgan; etnogenez deb etnik tarixni davrlarga bo’lib
ko’rsatganlar, lekin bu bo’linishlar uncha muvaffaqiyatli chiqmagan. Ammo,
barcha chalkashliklar va noaniqliklarga qaramasdan, ayrim tadqiqotchilar
haqiqatga yaqinlashib, o’zbek ajdodlarini aloxida elat bo’lib shakllanishini IX—X
asrlar bilan, uni shakllanish jarayonining nihoyasiga etish vaqgini XI—XII asrlar
bilan belgilaydilar.
O’zbek xalqining aloxida etnik birlik bo’lib shakllangan sanasi birmuncha
oydinlashgandigiga qaramasdan ayrim mualliflar ishlarida o’zbek elatining tashkil
topgan vaqti keyingi asrlarga surib ko’rsatilgan. Jumladan, rossiyalik olim V. A.
Nikonov o’zbek elatining shakllanish jarayoni XI—XVI asrlargacha davom etgan,
deb yozadi. Bu qo’pol xato, albatta. X. Salimovning kitobida ham o’zbek elati
XVI asrda shakllangan degan noto’g’ri tushuncha mavjud. Uning yozishicha,
1500 y. Temuriylar egallab turgan erlarni bosib olgan turk-mo’g’ul qabilalarigina
o’zbek hisoblangan. Movarounnahrda va Xorazmda qadim davrlardan buyon
yashab keluvchi tub erli aholi o’zbeklar qatoriga kiritilmagan. X. Salimovning shu
va shunga o’xshash qator boshqa xatolari o’z vaqtida odilona tanqidga uchragan
edi. 7
G’. Abdurahmonov va SH. SHukurovlar birgalikda chop etgan kitobda
o’zbek xalqining shakllanish.davri XI— XV asrlar deyilgan. SHu asarning boshqa
erida o’zbek xalqi XIV—XV asrlarda shakllanganligi qayd qilingan .
G’. Abdurahmonov keyingi ishlaridan birida o’zbekxalqining shakllangan
vaqti haqidagi fikri ancha o’zgargan. Olim mazkur asarda tarixiy adabiyotlarda
qayd qilingan «o’zbek xalqining shakllanishi nihoyasi XI— XII asrlarga to’g’ri
keladi» degan fikrga to’la qo’shiladi. SHu bilan birga G’. Abduraxmonovning bu
masaladagi fikri qarama-qarshiliklardan xoli emas. Masalan, asarning bir
sahifasida o’zbek xalqi va tilining shakllanishi X—XII asrda deyilsa, boshqa bir
betida X asrning ikkinchi yarmida shakllana boshlangan, deyilgan.
G’. Abduraxmonov keyingi ishida yana boshqa xatoliklarga ham yo’l
7
Karim SHoniyazov. O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni T.: 2001 74-102 byetlar
17

qo’ygan. Masalan, qipchoqlarni bir erda qirg’iz, ikkinchi erda pecheneg, deb
atagan. SHarqiy qarluqpar uygurlar bilan tenglashtirilgan. Ma’lumki, bu
etnonimlar ilk o’rta asrlarda aloxida qabila birlashmalarining nomlari edi.
Bularning birini ikkinchisi bilan chalkashtirib bo’lmaydi, etnoslar yashagan
hududlar ham aniq ko’rsatilmagan.
Moskva yaqinidagi Zvenigorodda 1988 yili bo’lib o’tgan katta anjumanda B.
A. Litvinskiy qilgan ma’ruzasida o’zbek xalqi aloxida etnik birlik (elat) bo’lib
XVI asrda shakllangan dedi. Ma’lumki, B. A. Litvinskiy, B. G’. G’afurovning
«Tadjiki» deb nomlangan kitobining mas’ul muharriri bo’lgan. B. G’.
G’afurovning mazkur kitobida o’zbek xalqining shakllanishi XI—XII asrlarda
nihoyasiga etgan, deb ko’rsatilgan. B. A. Litvinskiy mas’ul muharrir sifatida
«Tadjiki» kitobini bir necha marotaba o’qigan va taxrir qilib, B. G’. G’afurov
ko’rsatgan sanani (XI— XII asr) o’sha vaqgda tan olgan, albatta. Endi esa bu
sanani «unutib» o’zbek xalqining elat bo’lib shakllangan vaqtini XV—XVI
asrlarda etnik guruhlarning Dashtiqipchoqtsan Movarounnaxrga kirib kelishi bilan
bog’laydi. B. A. Litvinskiyning ushbu noilmiy fikri Tojikiston FA akademigi
Raxim Masovga ham ma’qul bo’lgan.
Etnograf S. P. Polyakov esa bu masalada yana ham jiddiy xatoga yo’l
qo’ygan. Uning yozishicha, o’zbek xalqi turkman, qozoq, qirg’iz va boshqa
xalqlar bilan bir vaqtda, ya’ni XVIII—XIX asrlarda xalq (elat) bo’lib shakllangan.
So’zsiz,B. A. Litvinskiy, S. P. Polyakovlarga o’xshash olimlar O’rta Osiyo
xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining etnogeneziga va etnik taraqqiyotiga
beg’araz qaramaganlar. Ularning nazarida, bu xalqpar sobiq SSSR tarkibidagi
«qoloq» xalqlar bo’lib, faqat keyingi asrlarda ruslar ta’sirqdagina alohida etnik
birlik (elat) bo’lib shakllanganlar.
YUqorida keltirilgan fikr-mulohazalardan ko’rinib turibdiki, o’zbek
xalqining aloxida etnik birlik (elat) bo’lib shakllangan vaqti (sanasi) haligacha
aniq belgilanmagan. Mualliflar ko’rsatgan sanalar chuqur ilmiy asoslanmagan,
ko’p hollarda sanalar taxminiy tarzda ko’rsatilgan.
18

Qadim va o’rta asrlarga oid manbalarda o’zbek ajdodlarining elat bo’lib
shakllanish jarayoni haqida aniq ma’lumotlar juda oz. Ammo, uning
shakllanishida faol qatnashgan ayrim etnoslar haqida manbalar berilgan
ma’lumotlar kamchil, ba’zan juda chalkash — ulardan juda ehtiyotkorlik bilan
foydalanish kerak bo’ladi. Manbalarda qadim va o’rta asrlarda yashagan
xalqlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayoti haqidagi ma’lumotlar
ham mavjud. Bu ma’lumotlar, garchi qisqa bo’lsada, o’sha davr aholisining
hayoti, etnik tarkibi, etnik aloqalari haqida ma’lum tasavvurga ega bo’lishga
imkon beradi.O’zbek xalqi ildiz olgan, uning ilk tarixiy ajdodlari saklar,
massagetlar, toxarlar, baxtardar, xioniylar, usunlar, qang’arlar, so’g’diylar,
xorazmiylar va boshqa xalqlar haqida oddinroq chop etilgan ishlarimizdan birida
batafsil gapirilgan, ularni bu erda takrorlab o’tirishning hojati bo’lmasa kerak.
Mazkur ishda o’zbek xalqining elat bo’lib shakllanish jarayonida ishtirok
etgan xalqlar, etnik guruhlar haqida eslatilgan manbalarga qisqa izoh berib
o’tishning o’zi kifoya qiladi. 8
Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda yashagan xalqlar haqidagi ilk (dastlabki)
ma’lumotlar Xitoy voqeanavislarining asarlarida, chunonchi «SHimoliy (Xitoy)
xonadonlarining tarixi» Beyshida (550—577);' «Suy sulolasining tarixi» —
Suyshuda (581—618); «Txan sulolasining tarixi» — Txanshuda (618—907) ;
uchraydi. Mazkur manbalarda Toshkent (SHi, CHjeshe), Samarqand (Kan),
Buxoro (An, Ansi), Davan (Boxo, Boxan, Boxani), Xorazm, SHn yoki SHi, Kesh
— (SHaxrisabz), Nasaf — (Qarshi), Surxondaryo (Toxaristonning bir qismi)
viloyatlarining geografik joylanishi tabiati, mahalliy aholi va ularning iqtisodiy va
siyosiy hayoti hamda madaniyatining ayrim qirralari haqida gapiriladi. Tilga
olingan manbalarda Movarounnahrda va unga tutash mintaqalarda joylashgan bir
qancha turkiy qabilalar, ularning yashash joylari, ba’zi urf-odatlari va ularning u
yoki bu hududning siyosiy hayotida ishtiroklari haqida ham ma’lumotlar olish
mumkin. Xitoy manbalarida eftaliylar (idal, yeda), qarluqlar (gelolu) va uning
tarkibidagi qabila-urug’lar (meulo, dami, jisi, tashili, pofu, gesa), nushibi, dulu
8
S.P. Tolstov Po dryevnim dyeltam Oksa i YAksarta M.: 1962 g str. 5
19

(duglat), turkesh, usun va boshqa turkiy qabilalar va qabila ittifoqdari tilga
olinadi*SHu o’rinda ta’kidlash lozimki, bu qabilalar haqidagi ma’lumotlar
tarjimon tomonidan qisqartirilib berilgan, ular xatodan ham holi emas. SHuning
uchun ham N. YA. Bichurinning tarjimalarini boshqa tarjimalar va izohli
adabiyotlar bilan solishtirib foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bu borada N. V. Kyuner va YU. A. Zuevning ishlari e’tiborga loyiqtsir. Bu
ishlarda Xitoy manbalarida keltirilgan ayrim viloyatlar, xalqyaar haqidagi
axborotlar tarjima qilinishi bilan bir vaqtda ularga ilmiy izoh ham beriladi.VII asr
oxiri — VIII asr o’rtalarida turk xoqonligining siyosiy, iqtisodiy va madaniy
hayotining ayrim tomonlari haqida ma’lumot beruvchi muxim va ishonchli
manbalardan biri Sibir erlaridagi qadimgi turkiy tildagi qabrtosh bitiklari
xisoblanadi. Bular: Qul-Tegin, Tunyuquq, Iltaras (Gudulu, Qutluq)va uning xotini
Elbilga xotun, Mogilan, Quli-CHur(Magillanning ukasi) va uyg’ur xoni Moyn-
CHur sharafiga qo’yilgan qabrtosh bitiklaridir Qabrtosh bitiklarida turk
xoqonlarining davlat mustaqilligini saqlab qolish, uning kuch-qudratini oshirish
borasida olib borgan ichki va tashqi kurashlari, o’zbek ajdodlarining elat bo’lib
shakllanish arafasida Markaziy Osiyoda yuz bergan siyosiy voqealar, ba’zi urf-
odatlar va boshqa masalalar tasvirlangan. SHuningdek, mazkur bitiklarda quyidagi
etnonimlar ham tilga olinadi: o’g’uz, uch-o’g’uz, sakkiz-o’g’uz, to’qqiz-o’g’uz,
o’n-o’g’uz, kengeres (kangar) qarluq, qipchoq, qirg’iz, az, teles, kidan, dulu,
turkesh, turk va boshqalar. Bu xalqlar, qabilalar va qabila ittifoqlarining
ko’pchiligi yoki ularning ayrim guruhlari o’zbek ajdodlarining elat bo’lib
shakllanishida bevosita ishtirok etganlar. Qadimgi tosh bitiklar turkiy xalqlarning
til tarixini o’rganish borasida ham muhim manba xisoblanadi,
Tosh bitiklarida keltirilgan ma’lumotlarni Xitoy manbalari va o’rta asrlarga oid
boshqa manbalar bilan taqqoslab o’rganilsa, Markaziy Osiyo xalklari,jumladan,
o’zbek xalqi etnik tarixi va etnogeneziga bir^muncha aniqpiklar kirgizish
mumkin.
O’zbek xalqining etnik tarixini va uning etnogenezini o’rganishda IX—XIII
20

asrlarda arab va fors tillarida yozilgan tarixiy va geografik asarlarning ahamiyati
juda katta)Bunday adabiyotlar talaygina. Ular asosida qator doktorlik va
nomzodlik dissertatsiyalari ham himoya qilingan'. Biz arab-fors tilli manbalarning
ko’pidan, asosan rus tilidagi tarjimalaridan foydalandik. SHularning ayrimlarini
qisqacha eslatib o’tmoqchimiz.
Foydalanilgan manbalardan biri Abu-Jafar Muhammad ibn at Tabariyning
«Tarix arrasul va al-Muluk» asari. Asarda Dixiston, Toxariston, So’g’d, Farg’ona,
SHosh, Xorazm, Ettisuv hududlarida yashagan turkiy va eron tilli aholi haqida
qisqa ma’lumotlar beriladi. Manbada eftaliylar, qarluqlar, turkeshlar haqida hamda
turkesh xoqonlari — Qursul, Abu-Muzaxim va ayrim turk sarkardalari tilga
olinadi. Unda turklarning so’g’diylar, farg’onaliklar va toxaristonliklar bilan
birgalikda arab istilochilariga qarshi qurashlari, turkiy xalqlarning ayrim urf-
odatlari, e’tiqodlari haqida ham qisqa axborot beriladi. Bog’dod xalifasi
tomonidan Volga bulg’orlari podshosi oldiga 921—922 yillarda elchi qilib
yuborilgan Ahmad ibn Fadlanning safar xotiralarida, Xorazm va xorazm xalqi,
Dashtiqipchoqda va Orol dengiziga tutappo’llarda yashovchi o’g’uz (g’uz) bijanak
(pecheneg) qabilalari, ularning ijtimoiy hayoti, xo’jaligi haqida ko’rgan
bilganlarini yozib qoldirgan. Uning ma’lumotlaridan o’sha davr hayotini, turg’un
va ko’chmanchi aholining o’zaro munosabatlarini tushunish qiyin emas.
Markaziy Osiyo xalqlarining iqgisodiy, madaniy va xo’jalik faoliyatini
o’rganishda X asrda yashab o’tgan geograf sayyoxlar al-Istaxriy Ibn Hovqal va al-
Muqaddasiy asarlarining ahamiyati bebahodir. Bu mualliflar bergan
axborotlarning afzalligi shundaki, ular Markaziy Osiyo mintaqalarining bir qancha
shahar va qishloqlarida bo’lib, bevosita qo’rgan bilganlarini yozgan. YUqorida
tilga olingan mualliflarning asarlarida So’g’d, Kesh (SHahrisabz), Nasaf (Qarshi),
Toxariston, SHosh, Farg’ona, Xorazm, Isfidjob va Markaziy Osiyoning bir qancha
boshqa viloyatlari, shahar va qishloqlari, aholisi, tabiati, ekinzorlari, xo’jaligi,
hamda tijorati haqida batafsil ma’lumotlar berilgan. Ularning axborotlarida
turg’un yashovchi turkiy xalqlar va ko’chmanchi qabilalar (o’g’uz, xalach,
pecheneg va boshq.) ham eslatib o’tilgan.
21

Ba’zi o’rinlarda Ibn Hovqal va Muqaddasiy ma’lumotlari al-Istaxriy keltirgan
ma’lumotlarni takrorlanganga o’xshaydi. SHu bilan birga, ular talay yangiliklar
qo’shib, bir-birlarini to’ldiradilar ham. So’zsiz, o’sha davrda, turkiy xalqparning
yashagan hududlarini aniqpashda Abu Dulafning ma’lumotlari muxim manba
hisoblansada, uning ma’lumotlaridan foydalanishda tadqiqotchi juda ehtiyot
bo’lishi kerak. CHunki tilga olingan xalqlarning ko’pchiligi orasida Abu
Dulafning o’zi shaxsan bo’lmagan, ular haqidagi ma’lumotlarni muallif
boshqalardan eshitib yozgan bo’lishi mumkin. SHuning uchun ham uning safar
xotiralarida berilgan yo’l marshrutlari juda chalkash. Masalan, sayyoh
slavyanlardan o’tib go’yoki pecheneglar eriga (shu davrda bularning katta bir
qismi Emba va O’rol daryo oralig’ida joylashgan bo’lgan), undan o’tib chigillar va
Tibet erlariga, ulardan o’tib kimak g’uz erlariga borganligini hikoya qiladi. YA’ni
kelgan tomonga (orqaga), O’rol tog’ oldi mintaqalarda yashaydigan kimak eriga
yana qaytib borib, so’ngra Xitoyga o’tib ketganligini hikoya kdpadi. Hech qanday
sayyoh Tibetdan (orqaga qaytib), O’rol tog’ oldi mintaqalarida yashovchi
kimaklar eriga, keyin qaytib Xitoyga bormasa kerak
Abu Dulaf axborotlarining yana bir xatolik joyi shuki, u Markaziy Osiyo, Sibir va
Tibetda yashovchi turk, mo’ng’ul, tung’uz, tibet xalqparining tillarini e’tiborga
olmasdan, ularning barchasini turkiy xalqlar deydi. Sayyoh o’zining xotiralarida
qarluqlarga tobe bo’lgan SHarqiy Turkistonda turg’un yashovchi (qarluq
bo’lmagan) aholini ham qarluq deydi. Abu Dulafning axborotlaridan foydalangan
kishi shu xildagi xatolar, noaniqliklarni hisobga olishi kerak, albatta.
X asrning oxirgi choragi — XI asrning birinchi yarmida o’tgan yurtdoshimiz
xorazmlik buyuk olim Beruniyning asarlarida Xorazm, Movarounnahr va
Markaziy Osiyoning boshqa mintaqalarida yashagan xalqlar haqida juda ko’p
muxim tarixiy etnografik ma’lumotlar mavjud. Masalan, uning «Qadimgi
xalqlardan qolgan yodgorliklar», asarida Xorazm va Xorazm podshohlari,
podshohlarga xos laqablar, Xitoy chegarasigacha bo’lgan mintaqalarda yashovchi
turkiy xalqlar, o’g’uz turklari, turklarning e’tiqodlari, So’g’d va Xorazm
xalqlarining bayramlari, urf-odatlari va bir qancha boshqa qator masalalar ham
22

yoritilgan. Asarda keltirilgan so’g’diylar, xorazmliklar va turkiy xalqlarning oy va
kun nomlari bu xalqtarning qaysi tilda so’zlashganlaridan dalolat beradi.
Beruniyning «Hindiston» deb nomlangan asari ham tarixiy etnografik
ma’lumotlarga boy. Bu asarda, asosan, Hindistonning siyosiy-ijtimoiy hayoti,
madaniyati, urf-odatlari va e’tiqodlari haqida gap ketadi. SHu bilan birga Hind
daryosining yuqori oqimlarida 'joylashgan turkiylar; Xo’tan va G’azna turklari
hamda Kobulning turk podsholari haqida ham gapiriladi. Beruniyning bu
ma’lumotlari turkiy xalqlarning Osiyo mintaqalarida keng tarqalganligidan dalolat
beradi. Mazkur asarda olim SHosh (Toshkent) shahrining nomi haqida ham fikr
yuritgan. 5
Beruniyning Geodeziya asarida g’uz (o’g’uz) pecheneg (bijanak), alan va
asqabilalariningjoylashgan hududlari hamda pechenglarning (turkiy xalq) ta’sirida
eron tilli as va alanlarning talay qismi turklashganligi haqida qisqa ma’lumotlar
mavjud. Mazkur asarda Beruniy etti iqlimni 7 doira shakli bilan ifodalab,
doiraning shimoliy qismiga (ya’ni oltinchi iqlimga) xazarlarni, guzturlarini,
qirg’izlarni, kimaklarni, rus va slavyanlarni joylashtirgan, doiraning sharqiy
qismiga (ya’ni ettinchi iqlimga) Sin, Xutan va turkiy xalqlarni joylashtirgan.
Beruniyning etti iqlimni ifodalagan doiralaridan ilk o’rta asrlarda Evroosiyo
xalqlarining joylanishi haqida ham aniq tasavvurga ega bo’lish mumkin.
Olimning «Kitob assaydana fittibb» kitobida Markaziy Osiyoda mavjud bir
qancha shahar va viloyatlar (Buxoro, Samarqand, So’g’d, Farg’ona, Xorazm,
Qoshg’ar, Balasag’un, SHosh va boshq.) hamda etnik nomlar (turk, turkman, g’uz,
qirg’iz va boshq.) eslatilgan.
Beruniyning mashhur asari — «Qonuni Ma’sudiy»da ham Evroosiyodagi juda
ko’p shaharlar va xalqlarning nomlari tilga olingan. Bizning ishimizda eng
muximi asarning «SHaharlarning uzunlik va kengliklarini jadvallarda ko’rsatish
haqida» deb nomlangan bobidir. Ushbu bobda turli iqlimlardaga shaharlar
nomlari, kengligi va ularning qaysi viloyatlarda va mamlakatlarda joylashganligi
belgilangan.
23

Jadvalda Markaziy Osiyo mamlakatlarida joylashgan o’nlab yirik shaharlar
ham tilga olinadi. SHular qatorida, Farg’ona vodiysida, Sirdaryo soxillarida,
Etgisuvda va SHarqiy Turkistonda yashovchi turkiy xalqlarga qarashli 30 ga yaqin
shaharlar ham qayd qilingan. Asarda Sirdaryoning quyi oqimlarida, Orol
dengiziga tutash cho’llarda o’rnashgan g’o’zlar, Volga bo’ylarida Qora dengiz
yaqinidagi xazar va boshqa turkiy toifalar ham eslatilgan.
Jadvalda keltirilgan ma’lumotlar xalqlarning va qabilalarning X—XI asr
boshlarida joylashgan hududlarini aniq tasavvur qilish imkoniyatini beradi.
O’zbek xalqi va Markaziy Osiyoda yashovchi boshqa xalqlarning til va etnik
tarixini o’rganuvchi tadqiqotchi yirik tilshunos olim Mahmud Qoshg’ariyning (XI
asr) «Devonu lug’otit turk» asarini chetlab o’tolmasa kerak. Mazkur asarda turkiy
tillarga oid muhim ma’lumotlar qatorida Markaziy Osiyoda yashovchi turkiy
xalqlar, qabilalar va ularning til xususiyatlari, dialektlar haqida ham fikr-
mulohazalari berilgan. Asarda 80 dan ortiq shahar va qishloqlarning nomlari va 80
ga yaqin turkiy etnonimlar keltirilgan. Unda yana Sirdaryo sohillarida, Farg’ona,
Etti suv va SHarqiy Turkistonda turg’un yashovchi turkiy aholi, eron tilli
so’g’diylar (Mahmud Qoshg’ariyda Sug’dak) va til jihatvdan turklashgan
so’g’diylar hamda yirik turkiy xalqlar (qarluq, basmil va boshq.) tilga olingan.
Mahmud Qoshg’ariyning X asr oxirlari va XI asrda Sirdaryo soxillarida, Ettisuvda
va SHarqiy Turkistonda yashovchi xalqlarning tilini va etnik tarixini o’rganishda
muxim manba ekanligi haqidagi o’z fikr-mulohazalarimizni oldinroq bildirgan
edik. SHu o’rinda ta’kidlab o’tish lozimki, Mahmud Qoshg’ariyning asari ba’zi
afsonaviy ma’lumotdan ham xoli emas. Masalan, asarda turkiy xalqlarning kelib
chiqishini «Nuh payg’ambar o’g’li YOfasning o’g’li Turk» bilan bog’lanishi,
Afrosiyobni Qoraxoniy turklarining xoni deyilishi: uning (Afrosiyobning) qizi —
Kazvin shahrini; hamda Kaz suvi (Balxash ko’li) qirg’og’ida shahar qurilganligi,
o’g’li Barman — Barman shahrini; boshqa bir o’g’li Balasag’un — Balasag’un
shahrini bino qilganligi haqidagi ma’lumotlar afsonaviy ma’lumotlardir. Olimning
bu xildagi qarashlariga tanqidiy qarab, ularni nima sabab bilan keltirganligini
obdon tushunib olish lozim.
24

Arab tilida yozilgan manbalardan yana biri Ibn al-Asirning (1232—33 yy.)
«Kitob al kamilfit tarix» nomlangan asari. Mazkur asarda bizni qiziqtirayotgan X
—XII asrlarga oid ma’lumotlar mavjud. Unda shu asrlarda Markaziy Osiyoda yuz
bergan siyosiy holat, chunonchi qoraxoniylarning Movarounnahr hududini
egallashi, G’arbiy Qoraxoniylar davlatining vujudgakelishi, qoraxitoy
qabilalarining Ettisuvni va keyin Movarounnaxrni egallab, qoraxoniylarni tobe
etishi, G’arbiy Qoraxoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazm shohlar
o’rtasidagi siyosiy munosabatlar, qarluq, xalach qabilalari Qoraxoniylar
davlatining siyosiy hayotida tutgan o’rni va bir qancha boshqa masalalar haqida
gap ketadi.
Ibn al-Asirning ma’lumotlaridan XII asrlarda Markaziy Osiyo
mintaqalarining etnik xaritasida ham o’zgarish bo’lganligini tushunib olish qiyin
emas. Ma’lumki, 999 yil qoraxoniylar somoniylar ustidan g’alaba qozonib,
Movarounnahrni egallashlari bilan bu hududga Ettisuvdan va SHarqiy
Turkistonning g’arbiy mintaqalaridan qarluq, chigil, xalach va boshqa turkiy
qabilalar ko’plab ko’chib o’tadilar va ular qoraxoniylarning harbiy-siyosiy
hayotida muhim rol o’ynaydilar. Qarluq, xalach va o’g’uz qabilalari G’azna va
Xorazmning siyosiy hayotida ham faol qatnashganlar. Ettisuvga, bu erlar uchun
yod bo’lgan yangi etnos — qora xitoylar (qorakidan, kidan) kelib o’rnashdilar va
o’z hukmronligini o’rnatdilar. Movarounnahr va Ettisuvning etnik tarkibida yuz
bergan o’zgarishlar o’sha davrning (X—XI asr) etnik taraqqiyotiga muayyan
ta’siri bo’lgan, albatta.
Fors tilida ham bir qancha asarlar mavjud. Bularning ham eng asosiylariga,
(ishimizdagi ba’zi masalalarni yoritish uchun) kerak bo’lgan manbalarning
ayrimlariga to’xtab o’tmoqchimiz.
Fors tilida yozilgan asarlardan biri Buxoroning Narshaxiy qishlog’ida 899 yili
tug’ilgan Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning «Buxoro tarixi»dir. Bu
asar dastavval Narshaxiy tomonidan arab tilida yozilgan. 1128 y. hozirgi Quva
shaxrida yashagan al-Quboviy nomli kishi tomonidan fors-tojik tiliga tarjima
25

qilingan.
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida O’rta Osiyoda arablar «istilosi
natijasida islom dinining tarqalishi (VIII asr) hamda IX—XII asrlardagi Buxoro va
Buxoro vohasidagi shahar va qishloqlarning iqtisodiy, madaniy, ijtimoiy va
siyosiy tarixiga oid ma’lumotlar beriladi. Asarda yana qadim davrlardan
turklarning Buxoro va uning atroflariga kelib joylashishi, Buxoro xalqining tarixi,
Turkiston va Etti suv turklari bilan o’zaro siyosiy va etnik aloqalari, Buxoro
aholisining e’tiqodlari, bayramlari, qoraxoniylar sulolasi xonlarining Buxoroda va
uning atroflarida qurgan qasrlari va qo’riqxonalari haqida va shunga o’xshash bir
qancha boshqa masalalar yoritilgan.Asarda keltirilgan ma’lumotlar ilk o’rta
asrlarda O’rta Osiyo xalqpari siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini tushunib
olishimizga katta yordam beradi. Narshaxiyning asarida Xurosonda, Afg’oniston
va Movarounnahrda yashovchi ayrim turkiy xalqlar va etnik guruxdar ham tilga
olinadi. Masalan, Qoraxoniy turklari, g’uz (o’g’uz) shular jumlasqdandir. Tilga
olingan bu xalqlar va etnik guruhlar O’rta Osiyoning siyosiy hayoti va
etnogenezida sezilarli iz qoldirgan, albatta.
Etnik tarixni va etnogenezni o’rganish masalasiga oid yana bir muhim
manba X asrda fors tilida yozilgan «Hudud al-olam» asaridir. Asarning muallifi
ma’lum emas, shuning uchun ham bu asar ko’pincha «Tumanskiy ko’lyozmasi»
nomi bilan mashhur bo’lib qolgan.«Hudud al-olam» geografik asar bo’lib, uvda
dunyo xalqlarining geografik joylanishi, ma’muriy va iqtisodiy sharoitlari batafsil
yoritiladi. Asarning talay qismi Markaziy Osiyoga bag’ishlangan bo’lib, unda
mintaqalardagi tabiiy boyliklar, daryolar, cho’l va sahrolar, aholi yashaydigan
viloyatlar haqida gapiriladi. Masalan: to’g’uz-o’g’uzlar, kimaklar yashaydigan
hududlar, ularning shaharlari, shuningdek Movarounnahr, Xuroson, Xorazm
viloyatlari va ularning shaharlari haqida ham qisqa ma’lumotlar berilgan. Bu
ma’lumotlar asosida X asrda Movarounnahrda, Sirdaryo bo’ylarida, Ettisuv, O’rol
oldi mintaqalarvda va SHarqiy Turkistonda yashovchi xalqlarning etnik xaritasini
tasavvur qilish qiyin emas.
Evroosiyo mintaqalarida joylashgan xalqlar, yirik qabila uyushmalari haqida
26

ma’lumot beruvchi manbalar qatoriga Gardiziyning (XI asr) «Zayn ul-axbor» asari
ko’p yillar davomida tarixchi-tadqiqotchilarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelgan.
Asar fors tilida yozilgan.Asarda Evroosiyo hududlarida yashovchi bir qancha
turkiy xalqpar va qabilalar, chunonchi qarluq, kimak, qirg’iz, yag’mo, chig’il,
pecheneg, to’g’uz-o’g’uz (to’qqiz-o’g’uz), hazar, suvor, bulg’or va boshqa
etnonimlar tilga olinib, ularning joylashgan erlari, xo’jalik faoliyati, e’tiqodlari va
urf-odatlari yoritiladi. Gardizi bergan axborotlar «Hudud al-olam» va uvdan
odtsinroq o’tgan mualliflarning asarlaridagi ma’lumotlarni birmuncha to’ldiradi va
shu bilan Evroosiyo, xususan, Ettisuv, Janubiy Sibir, SHarqiy Turkistonda va
Sirdaryo soxillarida yashovchi aholining etnik tarkibi borasida aniq tasavvur qilish
imkoniyatini beradi.
Turkiy xalqlarning etnik tarixini, uni etnogenezini o’rganuvchi tadqiqotchi
Muhammad ibn Mansur Marvarudiyning (XII asrning ikkinchi yarmi XIII asr
boshlari) «Tarixi-Muborakshox» asariga murojaat qilmasdan o’tolmaymiz. Bu
asar umumiy tarix bo’lib, juda ko’p mamlakatlar va xalqpar haqida ma’lumotlar
beradi. Bizning ishimiz uchun asarning eng muhim joyi Turkiston va turkiy
xalqpar haqidagi ma’lumotlaridir.
Asarda Turkiy xalqlarning juda katta hududda yashaganligi, ularning sharqiy
chegarasi Xitoy bilan, G’arbiy Rum bilan, shimolda shimoliy xalqlar bilan,
janubda — Hindistonning baland qorli cho’qqilari bilan tutash ekanligi
ta’kidlanadi. Turklarning Evroosiyo va arab mamlakatlaridagi o’rni (mavqei)
hamda ular yuqori madaniyatli xalqlar bo’lganliklari, o’z yozuvlariga ega
ekanliklari ham asarda qayd qilingan. Asarda 60 dan ortiq turkiy etnonimlar tilga
olinadi.
SHaraf ul-zamon Tohir Marvaziy (XII asr boshida yozilgan) asaridan keltirilgan
ayrim ma’lumotlar ham diqqatga sazovor. Asarning bir bobi Xitoy mamlakatiga va
Hindistonga bag’ishlangan. SHu bobning katta qismida turkiy xalqpar haqida
gapiriladi. Marvaziyning asari XII asr boshlarida yozilgan bo’lsada, uning turkiy
xalqlar haqidagi ma’lumotlari ilk o’rta asrlarni (VI—X asr) to’la qamrab olgan.
27

Marvaziy o’g’uz, uyg’ur, kun, qay, sariq (shari), kimak, yag’mo, pecheneg,
qirg’iz, qarluq, xaloch, bulg’or va boshqa etnonimlar haqida muhim ma’lumotlar
beradi. Asarda tilga olingan qabilalarning etnik tarixi, xo’jalik faoliyati, moddiy
va madaniy hayoti, e’tiqodlari haqida gapiriladi. So’zsiz, Marvaziyning barcha
ma’lumotlarini boshqa manbalar bilan solishtirmasdan, chuqur tahlil qilmasdan
qabul qilib bo’lmaydi. Olimning ishidan foydalangan har bir kishi u bergan
izoxlarni ham e’tiborga olishi kerak bo’ladi.
Olmaliq shahrida 1230 yili tavallud topgan, turkiy xalqlardan chiqqan fors-
tojik tilvda asar yozgan tarixchi va shoir Jamol Qarshiyning «Mulhakat as-surah»
asarida ham ishimizga oid ba’zi ma’lumotlar mavjud. Asarda asosan Mo’g’ul
xonlari, ayrim tarixiy shaxslar, shahar va viloyatlar (Qoshg’ar, Xo’tan, Xo’jand,
SHosh, Farg’ona va boshq.) haqida gapiriladi. Biz uchun eng muhimi, asarning
Qoraxonlar tarixiga bag’ishlangan qismi. Bunda muallif Qoraxonlar xoni (X asr
o’rtalarida vafot qilgan) Satuk Bug’raxon Abd ul-Karimning va uning yaqinlari
tomonidan islom dini qabul qilinganligi, islom dinining ko’chmanchi va yarim
ko’chmanchi xalqiar orasiga kirib borishi hikoya qilinadi. O’sha asrda islom
dinining chorvadorlar orasida keng tarqalib borishi, ular madaniy darajasining
o’sishi turg’un aholi bilan iqtisodiy va madaniy aloqalarning yana
mustahkamlanib borishida muhim omil bo’lgan. Asarda Qoraxonlar sulolasiga
mansub bo’lgan xonlarning nomlari keltirilgan.
2.2.O`zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixiga oid eng muhim manbalar .
Etnogenez (yunoncha ethnos - xalq va genesis - tug`ilishi, kelib chiqish;
ingl.-ethnogenesis; nem. - Ethnogenose) — etnosning kelib chiqishidir. Tarix
fanidagi mavjud ilmiy metodologik ishlanmaga ko’ra etnogenez deb ilgaridan
mavjud bo`lgan bir necha etnik komponentlar asosida yangi etnos elatning
vujudga kelishiga aytiladi. «Etnogenez» tushunchasini fanga ilk marotaba XX
asrning 20-yillarida N.Ya.Marri tomonidan kiritilgan.
28

Har bir xalqning tarixi uning etnogenez va etnik tarixi bilan uzviy bog`liqdir.
Etnogenez va etnik tarix xalq tarixining ma’lum bosqichlarida vujudga kelib,
ma’lum bir etnosning elat, xalq bo`lib shakllanguniga qadar davom etadigan
tarixiy va etnomadaniy jarayondir. Odatda biror bir xalqning etnogenezini, uning
etnik qatlamlari tarkibini aniqlamay turib, u xalq haqida, u tarkib topgan hudud va
uning davlatchiligi to`g`risida biror ilmiy tasavvur yaratish mumkin emas.
Akademik olim K.Shoniyozovning mulohazalariga ko’ra, etnogenez
jarayonida etnosni belgilovchi hududiy, til va etnomadaniy birlik, ijtimoiy-
iqtisodiy va xo`jalik, etnik nom(etnonim) hamda o`zlikni anglash birligi, siyosiy
uyushma birligi, din umumiyligi va boshqa qator etnik alomatlar muhim ahamiyat
kasb etadi 1
. Ushbu etnik alomatlar va belgilarning barchasi sodir bo`lgandagina
etnos-xalq shakllanadi, ya’ni etnogenez jarayoni yakunlanadi. Ammo amalda bu
etnik alomatlar barchasi etnogenez jarayonida, ya’ni muayyan bir vaqtda hozir
bo`lishi yoki bir davrda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin bo`lmagan.
Jumladan, ma’lum bir xalqning tashkil topishida til birligi bosh rol o`ynagan
bo`lsa, ikkinchi bir elatning shakllanish jarayonida xo`jalik, uchinchisida esa
moddiy madaniyat yetakchi belgi bo`lgan. Bu borada akademik A.Asqarov etnik
alomatlarni etnosga xos etnik belgilar va omillar deb yuritadi va etnosni
uyushtiruvchi mazkur zaruriy ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy omillar hamda etnik
belgilarga hududiy birlik, ijtimoiy-iqtisodiy xo`jalik birligi, etnomadaniy birlik, til
birligi, etnik nom birligi, o`zlikni anglash birligi va nihoyat siyosiy uyushma
(politicheskaya kontsalidatsiya )larni kiritadi. Olim etnik alomatlar alohida olingan
qisqa bir davrda yuz bermaydi, balki uzoq davom yetgan etnogenetik jarayon
davomida birin-ketin tarkib topib boradi, deb ta’kidlaydi.
Maxsus ilmiy adabiyotlarda ko’rsatilishicha, etnogenez jarayonining ikki usuli
mavjud. 1). Tub yerli (avtoxton) etnik komponentlarning o`zaro yaqinlashuvi,
ularning qo`shilib, birgalikda taraqqiy etib borishi; 2). Shakllangan yoki
shakllanayotgan etnik birlikka boshqa hududlardan ko`chib kelgan
komponentlarning mahalliy aholiga qo`shilishi. Odatda yangi etnosning
29

shakllanishi jarayonida, ya’ni etnogenez bosqichida va undan keyin ham har xil
tarixiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy sabablarga ko’ra, uning tarkibiga yangi-yangi
etnik qatlamlar qo`shilib boradi. Yangi etnos vujudga kelgach, oldingi etnik
komponentlar alohida etnik birlik sifatida asta-sekin yo`qolib tarix maydonidan
batamom chiqib ketadilar (masalan, saklar, massagetlar, toharlar, va boshqalar)
yoki qisman (etnik tarkibi o`zgargan holda) saqlanib qoladilar. Shu o’rinda
ta’kidlash joizki, yangi etnik birlikning shakllanish jarayonining oxiriga yetishi
bilan ham etnik jarayon to`xtab qolmaydi. Shakllangan etnik birlikka turli
davrlarda yangi-yangi komponentlarning ko`shilishi yoki undan ajralib chiqib
ketish hollari etnik birlik shakllangandan keyin ham davom etadi. Darhaqiqat,
dunyoda hech bir xalq yo`qki, u o`z etnogenez jarayonining ilk bosqichlaridan to
millat darajasiga ko`tarilgunicha boshqa etnik qo`shilmalarisiz rivojlangan bo`lsa.
Jumladan, o`zbek xalqining etnogenezi bunga yaqqol misoldir. O`zbek xalqi
etnogenezining ilk bosqichlaridan to xalq sifatida shakllanib bo`lguniga qadar
uning asosiy tarkibini tashkil yetgan avtoxton sug`diy-xorazmiy va qadimgi turkiy
qatlamlardan tashqari o`ziga turli davrlarda har xil miqdorda mahalliy va tevarak
atroflardan kelib qo`shilgan etnik guruhlarni singdirib borgan. Demak,
sayyoramizdagi barcha xalqlar kelib chiqishi jihatidan ko`p etnik qatlamlidir.
Etnogenezni tadqiq qilishda (ayniqsa uning dastlabki bosqichlarini)
“Etnologiya”, etnik antropologiya, arxeologiya, etnolingvistika, folklor
materiallarni jalb qilgan holdagi kompleks yondashuvni talab qiladi.
Etnogenezga oid bugungi kunda turli-tuman qarashlar va konsepsiyalar
mavjud. Jumladan, ayrim mutaxasislar (L.N.Gumilyov) etnosni biofizik voqelik
deb biladilar va shu bois etnogenez tizimini tabiiy jarayonlar bilan bog`liq deb
hisoblaydilar. Mazkur konsepsiyaga ko’ra, etnos biosferaning tarkibiy qismi
bo`lgani uchun undagi qonuniyatlarga bo`ysunadi, etnogenez esa biosferada sodir
bo`ladigan jarayonlarning bir qismi deb hisoblanadi 2
.
Akademik A.Asqarovning fikricha, «har bir xalq tarixi uning etnogenezi va etnik
tarixi bilan uzviy bog`liq. Etnogenez va etnik tarix esa tarix fanining bosh
30

masalasidir». Uning yozishicha, xalq tarixining etnogenez qismi uning elat, xalq
bo`lib shakllanguniga qadar bo`lgan tarixidan iborat... Qachonki, etnik belgilar va
alomatlarning barchasi sodir bo`lganidagina etnos-xalq shakllanishi o`z
nihoyasiga yetadi. Shakllangan etnosining bundan keyingi tarixi fanda etnik tarix
nomi bilan yuritiladi 3
. Akademik olimning bunday qarashlari etnogenez va etnik
tarix muammosi doirasida “Etnologiya” fanida bildirilgan chuqur mushohadali
qarashlardan biri ekanligini ehtirof yetgan holda shuni ham ta’kidlash kerakki, bu
borada boshqacha qarashlar ham ilgari surilgan. Jumladan, akademik
K.Shoniyozovning fikricha, etnik tarix - o’rganilayotgan xalqning ibtidoiylikdan
boshlab, bir qancha tarixiy bosqichlarni o`tib to bizgacha davom qilib kelgan katta
davrni qamrab oladi. Boshqacha qilib aytganda etnik tarix tushunchasi etnosning
qadimda va ilk o’rta asrlarda mavjud bo`lgan ildizlarini, ularning alohida etnik
jamoa (etnik birlik) bo`lib shakllanish davrini hamda etnosning keyingi taraqqiyot
tarixini (to millat bo`lib shakllanishiga qadar) o`tgan davrini o`z ichiga oladi.
Biroq har ikki muallif ham etnos-xalqning shaklanishi millatni shakllanishiga
to`g`ri kelmaydi, degan umumiy xulosaga keladilar. Har ikki muallifning fikricha
ham millatning shakllanishi etnogenetik jarayon kabi uzoq davom etadigan tarixiy
jarayon bo`lib, millat etnik tarixning eng yuqori cho’qqisi, kamolot bosqichiki, bu
bosqichga ko`tarilgan xalqning davlati millat nomi bilan yuritiladi, aniq hududiy
chegarada muomalada bo`lgan umumxalq-millat tili davlat tili maqomi darajasiga
ko`tariladi, o`zlikni anglash darajasi esa fuqarolarning hayot mazmuniga, kundalik
turmush-tarziga aylanadi.
Har bir fan zaruriy bilimlarni jalb yetgan holda aniq tadqiqot obyektini
o’rganishga qaratilgan bo`ladi. Lekin har bir fandagi bilim obyektining o`ziga
xosligi tadqiqotchilar oldiga tadqiq qilinayotgan obyektga oid to`liq va aniq
ma’lumotlarga ega bo`lish talabini qo`yadi.
Zamonaviy “Etnologiya”da ilmiy tahlil uchun turli-tuman materiallar:
tadqiqotlar natijasi va etnograf olimlarning turli dala yozuvlari, sayohatchilarning
safarnomalari, kuzatuvlari, folklor namunalari va badiiy matnlar, etnosotsiologik
31

va etnopsixologik materiallar, publitsistik matnlar, rasmiy hujjatlar, tarixiy va
ijtimoiy-siyosiy adabiyotlardan foydalaniladi. Bulardan tashqari tadqiq etilayotgan
etnos vakillari bilan bevosita muloqot jarayonida ularning turli holatlarga
bildirgan ta’sirlari, bahs-munozaralar va suhbatlarda bildirgan fikr-mulohazalari
va dalillarining mantiqliligi, tevarak - atrofdagi turli ko’rinishlarni izohlash
yo`llari va shaxsiy xulq-atvorlarini kuzatuv natijalari ham muhim rol o`ynaydi.
Shubhasiz, bunday ma’lumotlarni yig`ish tadqiqotchi uchun ma’lum metodlarni
o`zlashtirishni talab qiladi. Bugungi kunda zamonaviy “Etnologiya”da o`ziga xos
etnologik tadqiqot metodlari majmui shakllangan bo`lib, ularga dala tadqiqotlari,
yozma manbalarni o’rganish, xalq og`zaki ijod namunalarini to`plash statistik
materiallar (avvalo turli davrlarda bajarilgan aholini ro`yxatga olish materiallari)ni
tahlil qilish kiradi.
“Etnologiya” uchun balki, tarix fani uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Yozma manbalar asosan insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog`i, kishilarning
o`zaro munosabatlari natijasi o`laroq yaratilgan va o`sha davrdagi ijtimoiy-siyosiy
vaziyatni, tarixiy voqealarni aks ettirgan manbalardir. Yozma manbalarga odatda
ma’lum bir xalq vakillari hisoblangan mualliflar tomonidan o`zlarining yoki
boshqa xalqlarning tarixi hamda madaniyati to`g`risida yozib qoldirilgan
qo`lyozma asarlar, tarixiy manbalar kiradi. Shuningdek, yozma manbalarga oliy
va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar,
farmonlar, inoyatnomalar va b.), tarixiy, geokosmografik hamda biografik asarlar
ham kiradi. Yozma manbalar doimiy ravishda bir necha avlod tadqiqotchilari
uchun qiziqarli manba bo`lib xizmat qilgan.
Odatda biror bir xalqning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini o’rganishda
rasmiy hujjatlar, moliyaviy-hisobot daftarlari va yozishmalarning ahamiyati
benihoyat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni ma’lum yuridik
shaklda bevosita va ko`p hollarda aynan qayd etilganligi bilan ham qimmatlidir.
Lekin ayni vaqtda bahzan ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda
soxtalari ham uchrab turishini unutmaslik lozim. Shuning uchun ham mazkur
32

manbalardan foydalanilganda o`ziga xos diqqat-e’tibor va zo’r ehtiyotkorlik talab
qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borilganda, aniqrog`i undan biror bir ijtimoiy-
siyosiy jarayonni talqin etishda foydalanilganda bir hujjat bilan chegaralanmaslik,
o`zaro o`xshash hujjatlarni o`zaro qiyosiy tahlil etib o’rganmoq zarur. Qolaversa,
hozirgi kunda bunday tarixiy-madaniy yozuvlar etnologlar qiziqadigan yagona
manba turi bo`lib hisoblanmaydi. Ayni kunda turli davrlardagi xalqlarning hayoti
va madaniyatiga bag`ishlangan har xil yozma manbalar mavjud bo`lib, ularning
ko`p qismi hozirgacha batafsil o’rganilmagan. Bunday yozma manbalar jumlasiga,
sayyohlar va geograflarning safarlari to`g`risidagi xabarnomalari, o`tkazilgan
turli-tuman ekspeditsiyalar hisobotlari, matroslar va askarlarning yozuvlari,
elchilarning hisobotlari, savdogarlarning safarnomalari, oddiy xalq vakillarining
davlat rahbarlariga yozgan maktublari va shu kabi bir qator yozma materiallar
kiradi.
“Etnologiya” uchun xalqning tarixiy tafakkurini aks ettiruvchi xalq og`zaki
ijodi nahmunalari ham muhim manba hisoblanadi. Xalq og`zaki ijodiyoti
madaniyatning eng qadimgi sohalaridan bo`lib, uning ildizi insoniyatning eng
qadimgi tarixiga borib taqaladi. Og`zaki adabiyotning ayrim nahmunalari qadimgi
yunon tarixchilari va Tabariy, Mahsudiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn al-Asir kabi
Sharqiy olimlarining asarlari orqali bizgacha yetib kelgan. Qayumars, Jamshid va
Siyovush haqidagi afsonalar, To`maris va Shiroq haqidagi qissalar ham shular
jumlasidandir. An’anaviy urug`-jamoaviy munosabatlar, xo`jalik munosabatlarini,
umuman olganda, turkiy xalqlarga xos milliy-etnik qadriyatlarni tadqiq qilishda
«Go’ro`g`li», «Alpomish» kabi dostonlar, shuningdek, xalq ertaklari, rivoyatlar,
marosim qo`shiqlari, matal va topishmoqlarning o’rni benihoyat kattadir. Yozma
adabiyotdan avval paydo bo`lgan bu xalq durdonalari turli ijtimoiy qatlam
vakillari
33

Xulosa
YUqorida aytganimizdan xulosa qilib aytish mumkinki, Temur va temuriylar
davrida Movarounnaxrda o’zbeklarning asosini muqim yashovchi turkiy tilli aholi
tashkil qilgan.
O’zbek elatining"tarkibida yarim o’troklikda kun kechiruvchi etnik
guruhlarning ham bo’lganligini yuqorida aytgan edik. Bular XIV—XV asrlar
davomida ham etnik nomlarini va urug’-aymoqlarga bo’linish tartibini saqlab
qolish bilan birga xo’jaliklariga va
modtsiy madaniyatlariga oqd ayrim xususiyatlarini ham saqlab qolgan edilar.
O’zbek xalqining tarkibiga mo’ng’ul tilli aholining ham turkiylashgan
guruhlari kirgan. Ma’lumki mo’ng’ullarning asosiy qismi shu asrlarda
Mo’ng’ulistonda yashar edilar.
CHingizxon bosqinlaridan keyin ularning ayrim guruhlari CHig’atoy
ulusining sharqiy mintaqalariga (Ettisuvda, SHarqiy Turkistonga) kelib joylashgan
edilar. Bular mahalliy aholi ta’sirida til jihatidan turkiylashib, yuqorida
aytganimizdek, mo’rul nomini olgan. Temur tuzugida eslatilgan mo’g’ul etnik
guruxi shu kelgindilardan bo’lgan.
Mo’g’ul guruhlari an’anaviy chorvachilikni davom ettirganlar: Ammo
qadimdan dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan aholining ta’sirida mo’g’ul
guruhlarining madaniyatida, turmush tarzida, tilida va ruhiyatida keskin
o’zgarishlar yuz beradi. XIV—XV asrlarga kelib ular Movarounnaxrning barcha
turkiy aholisi qatori, o’zlarini turk yoki turk-chig’atoy deb nomlashi ularning
hayotida keskin o’zgarishlar yuz berganligidan dalolat beradi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi
gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar ro’yxati.
1. A.Asqarov. O’zbyek xalqining etnogyenyezi va etnik shakllanishi
T.: 2007
2. A.Asqarov mustaqillik yillarida tarix, arxeologiya va etnologiya O’zIF
jurnali T.: 1996 № 6 son 70-71 byetlar
3. A.Asqarov Qadimgi Xorazm tarixiga oid ba’zi bir masalalar.
“O’zbekiston etnologiyasi yangicha qarashlar va yondashuvlar” T.:2004 76-84 b.
4. B.A.Axmyedov. O’zbyekiston tarixi manbalari.-T.: «O’qituvchi». 2001.
5. O’zbyekiston tarixi. R.X.Murtazayeva taxriri ostida.-T.: 2003.
35

6. Sa’dullayev A.S. Qadimgi O’zbyekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.
7. A.YU. YAkubovskiy O’zbyek xalqining yuzaga kyelishi masalasi
haqida T.: 1941
8. Karim SHoniyazov. O’zbyek xalqining shakllanish jarayoni T.: 2001
74-102 byetlar
9. Istoriya Uzbyekistana 1955 str.89
10. S.P. Tolstov Po dryevnim dyeltam Oksa i YAksarta M.: 1962 g str. 5
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
36

O'zbek xalqining shakllanishi va etnik shakllanishiga oid tarixi manbalar

Sotib olish