O’zbekiston me'morchiligi (Toshkent shahridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot) - San'at - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	48.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	San'at

O’zbekiston me'morchiligi (Toshkent shahridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)

Sotib olish

O’zbekiston me’morchiligi (Toshkent shahridagi
tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)
Reja:
1. Markaziy osiyo muttafakirlarining yoshlarga hunar o’rgatish haqidagi
falsafiy qarashlari
2. O’zbekiston me’morchilik san’ati
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Markaziy osiyo muttafakirlarining yoshlarga hunar o’rgatish haqidagi
falsafiy qarashlari.
O’zbekiston xalqlarining tarixi, qadriyatlari, ilm-fan, madaniyat durdonalarini,
har tomonlama ilmiy o’rganish va tahlil etish g’oyat muhimdir. ”Bugun bizning
oldimizga shunday tarixiy imkoniyat paydo bo’ldiki, - degan edi prezidentimiz
I.A.Karimov, - biz bosib o’tgan yo’limizni tanqidiy baholab, ilmiy davlatchiligimiz
negizlarini aniqlab, buyuk madaniyatimiz tomirlariga, qadimiy merosimiz tomirlariga
qaytib, o’tmishdagi boy an’analarni yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etmog’imiz
kerak.” 1
Shu maqsadda respublikamiz hukumatining qator hujjatlari Vatanimizning har
tomonlama jahon andozalari asosida rivojlantirishga qaratilmoqda. Jumladan,
yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda madaniyatimiz, qadriyatlarimiz, milliy san’atimiz
namunalaridan, ota-bobolarimiz tomonidan yaratilgan va butun jahonga mashhur
bo’lgan ajoyib san’at namunalaridan keng foydalanishga katta ahamiyat berilmoqda.
Shu ma’noda Respublika hukumati tomonidan xalq ta’limi tizimini tubdan isloh qilish
maqsadida 1997 yili “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash bo’yicha
milliy dastur” qabul qilindi. Unda “O’zbekiston Respublikasining ta’lim sohasidagi
siyosatini, umuminsoniy qadriyatlar, xalqning tarixiy tajribasi, madaniyat va fan
bobidagi ko’p asrlik an’analar, jamiyatning istiqbolidagi rivojlanishini hisobga olgan
holda yurgiziladi” deyilgan. 2

Kadrlar tayyorlash milliy dasturida “Yosh avlodni ma’naviy- ahloqiy
tarbiyalashda xalqning boy milliy madaniy – tarixiy an’analariga, urf-odatlari hamda
umumbashariy qadriyatlarga asoslangan samarali tashkiliy, pedagogik shakl va
vositalari ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etiladi” deyilgan. 3

Shuning uchun ajdodlarimiz boy tajribalarini hozirda hunar o’rgatilayotgan
joylarda chunonchi: oliy o’quv yurtlari, o’rta maµsus kasb-hunar ta’limi
muassasalarida, malakali ustalarning shaxsiy ustaxonalarida, qo’shimcha kasbhunar
kollejlarida usta – shogird odobi to’liq o’rgatilmasligi o’quvchiyoshlarimizni aµloq
1 “Халк таълими” журнали 1992 йил, 10-12сон 1-бет.
2 “Халк таълими” журнали 1992 йил, 10-12сон 1-бет.
3 Баркамол авлод Узбекистон тараккиётининг пойдевори. -Т.: Шарі-1997. -55б.
2

odobiga va bilim darajasiga, umuman ularning ma’naviyatining shakllanishiga salbiy
ta’sir etayotganligining guvohi bo’lamiz.
Bu masalalarni amalga oshirishda ajdodlarimizni bizga qoldirgan ma’naviy
xazinalaridan o’rinli foydalanib yoshlarimizga kasb-hunar o’rganish muhim
ahamiyatga egadir.
Asrdan–asrga, avloddan-avlodga o’tib kelayotgan ulug’ ajdodlarimizning milliy–
ma’naviy merosi, jahon stivilizastiyasi durdonalarini tashkil etar ekan, uning shaxs
kamolotidagi ahamiyati cheksizdir.
Ilm–fanlarning rivojlantirish va ta’lim hamda tarbiyaning falsafiy–pedagogik
konstepstiyani yaratishda Sharq mutafakkirlarning, shu jumladan al-Xorazmiy (787-
850), al-Kindiy (800-870), Abu Nasr Farobiy (870-950), Ahmad al-Farg’oniy
Abdulabbos Muhammad ibn-Kasirning (861 yil vafot etgan), Abu Rayhon
Beruniy
(973-1050), Abu Ali ibn Sino (980-1037), Ibn Rushd (XII asr), Umar Xayyom
(1048-1123), Tusi (1201-1274), Ibn Xoldun (XII asr), qozizoda Rumiy,
Muhammad Tarag’ay Mirzo Ulug’bek (1447– 1449), Sharqning buyuk musavviri
va naqqoshi Kamoliddin Behzod (1455–1535), XIV asrning buyuk mutaffakiri, jamoat
arbobi va ma’rifatparvar Alisher Navoiy (1441-1501), buyuk Sohibqiron Amir Temur
(1336-1405) kabilarning xizmati juda kattadir.
Ushbu buyuk mutaffakirlarning falsafiy–pedagogik merosida umumpedagogik
g’oyalarni, didaktik nazariyalarning bir butun tizimini, shaxs ta’lim–tarbiyasi va
shakllanishining insonparvarlik konstepstiyasini o’z asarlarida aks ettirganlar.
Allomalarimizning bizgacha etib kelgan manba’lari asrlar davomida ta’lim–
tarbiyaning bir butun falsafiy pedagogik konstepstiyasini ishlab chiqqanlar.
Avliyolar–jahonning nuri insonlar ko’zining gavharlaridurlar. So’fiylarni xalq
“ahliullohi”, “avliyo”, “ahli µol”, “ahli botin”, “arbobi tariqat”, “aziz avliyo”,
“anbiyolar”, “shayxashoyixlar” “darvesh”, “qalandar” faqir degan nomlar bilan tilga
olganlar. Xalq ulardan tashqari, shayx eshonlar, sayidlar, devonalar, darveshlar, va
qalandarlarni ham hurmat qilgan.
3

So’fiylarni ko’pchiligi birovlarga qaram bo’lmaslik birovlar hisobiga
tekinxo’r bo’lib yashamaslik, o’zi halol mehnatlari hisobiga hayot kechirishini
targ’ib qilganlar. Ular biror hunar bilan shug’ullanganlar. Shayx unnun Misriy–
kimyogar, Abu Said Xarroz–etikdo’z, Xoja Ali Romitaniy to’quvchi, Xoja
Mahmud Anjir Fag’naviy – paxsa devor uruvchi, Shayx Muxiydin Sakkokiy –
pichoqchi, Shayx Abu Hofiz Xaddod – temirchi, Shayx Abulabbos - qassob, Shayx
Abul – Xasan –pardozchi, - Xammol, Xoja Baxouddin - kimxob matoga naqsh
bosuvchi, uning piri Said Amir Kulol – kulol va paxsa uruvchi bo’lgan, Salmon,
Forsiy Iroqda hokim bo’lib turganda bo’yra to’qib sotib, tirikchilik qilgan. 4

Asrlar davomida hunarmandchilik ustoz va shogird an’analari asosida
rivojlanib taraqqiyot etib kelgan. Hunar qadimdan muqaddas sanalgan bo’lib
O’zbekiston qadimdan hunarmandlar markazi bo’lgan. Har bir xalq kelajak
avlodlariga o’zidan qoldirgan takrorlanmas hunarlari bilan qadrlangan.
O’zbekiston qadimda hunarmandlar markazi bo’lgan desak xato qilmagan
bo’lamiz. Masalan, Andijon viloyatda Marg’ilon, Namangan viloyatida Chustda
xalq hunarmandchiligi gullab chunonchi zargarlik mahallasi, pichoqchilik
mahallasi deb yuritilgan. O’sha davrlarda yana misgarlik, bo’yrachilik,
sandiqchilik, pichoqchilik, aravasozlik va kulolchilik mahallalari mavjud bo’lgan.
Masalan, XIX asr boshlarida Buxoroda bo’yrachi mahallasi bo’lib u erda umuman
Buxorodagi bo’yra to’qiydigan ustalar yashagan. Bo’yrachi mahallasida 120 ta oila
yashagan.
Ushbu davrda hunarmandlarning taqsimlanishi, ularning aniq bir
hunarmandchilik uyushmalariga tashkiliy tarkibiy shakllantirish yuzaga kelgan.
Hunarmandchilik turlari bo’yicha hunarmandchilik tashkiloti, kasb-hunarga oid
faoliyatini va ta’lim–tarbiyasini belgilab beruvchi, o’zining xususiy nizomiga ega
bo’lgan maxsus risolalari bo’lgan, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbiy maqomiga ega
bo’lgan.
Hunarmand ajdodlarimiz me’mor Ali ibn Muhammad Saraxsiy tomonidan
qurilgan Oqsaroy, ustoz Muhammad Yusuf, Muhammad ibn Maxmud Isfaxoniy
4 А.Абдурахманов А.Соадатга элитувчи билим. Тошкент: Моварауинахр, 2001,371 –бет.
4

Go’ri Amir Majmuini (maqbara, madrasa, xonaqox), me’mor Mimxoqon ibn Xo’ja
Muhammadamin Abulazizxon madrasani, Sherdor madrasasining bosh me’mori
Abduljabbor, Shohizinda ansambli ota va o’g’li Shamsiddin va Zayniddin
Buxoriylar, xalq ustalari Shayx Muhammad ibn Hoji bandgir, Ali Nasafiy, Yusuf
Sheroziy kabilarni bajargan ustalarimiz asarlari hanuzgacha saqlanib qolib
kishilarni ta’lim–tarbiya berishda asosiy manbalardan bo’lib kelmoqda.
Qadimiy xalq ustalarini ishlarini davom ettirib, ularning bebaho meroslari,
ijod mahsullari avlodlarimizda hattoki jahon san’atining durdonalariga aylanadi.
Bobokolonimiz Alisher Navoiy “Farhod va Shirin” dostonida naqqosh
hunarmandni ta’riflar ekan ustani mahoratiga alohida e’tibor berib shunday deydi:
“Hunarvarlarki qilg’aylar hunar fosh, Agar xorotaroshu xoh naqqosh.
Biri hardam yo’nib yuz nav’ xora, Ki
qilg’ay havz forshu izora.
Biri hardam chekib yuz naqsh dilkash, Ki
har bir qasrni qilg’ay munaqqash...
Ko’rinib har zamoni ko’zga bir shakl.
Ko’z olg’och bo’lg’usidir o’zga bir shakl.
Chu bo’ldi jilvagar ashkol yuz nav’,
Anga ham bo’lg’usi timsol yuz nav’. 5

Alisher Navoiy yaratgan adabiyot va san’at durdonalari O’rta asr
me’morchilik va hunarmandchilikni umuman 15–asr estetik dunyosini chuqur
o’rganish uchun bebaho manba bo’lib qoldi.
Abu Nasr Muhammad ibn O’zlug’ ibn Tarxon al-Farobiy at-Turkiy (873950)
qomusiy bilimi, fan va san’at sohasidagi nodir asarlari bilan ulkan jasorat
ko’rsatgan ulkan mutafakkir va faylasuf olim insonlarni ilm-ma’rifatli bo’lishga
halol mehnat qilishga, kasb-hunar egallashga hamda inson-shaxsining ijodiy va
bunyodkorlik kuchini, tafakkurini va uni kamolotini, qadr - qimmatini g’oyat
ulug’lashga chorlaydi.
5 Алишер Навоий. Фарход ва Ширин, Асарлар 7 –жилд. Т.: 1964 – 47 бет.
5

U “Fozil odamlar shahri” asarida shunday deydi: Har bir kishi o’zi yoqtirgan
kasbni egallab, o’z kasb-hunarini mukammal bilmog’i va yaxshi tarbiya olmog’i va
yaxshi xulq-atvor, shaxsiy fazilatlariga ega bo’lmog’i kerak”, deb ta’kidlaydi.
Farobiyning me’morlar va hunarmandlar ta’sirini tarixiy fa і at yaqqol isbot
etadi. Abul Vafo Buzjoniy (940-998) o’z davrining etuk matematik olimi sifatida
mashhur bo’lgan. Ayniqsa uning hunarmand ustalar uchun mo’ljallangan yozgan
geometrik yasash usullari haqidagi kitobi 2
qo’llanma sifatida foydalanilgan.
Atoqli ma’rifatparvar shoir va mutafakkir Yusuf Xos Xojibning asarlarida
yoshlarga hunar o’rgatish, hunarmandchilik odob ahloq haqida fikrlarini ilgari
suradi.
Mutafakkir “Qutadg’u bilig” (“Saodatga yo’llovchi bilim”) nomli asarida
“...har bir ota-ona o’z farzandiga yoshligidan hunar o’rgatish kerakligini
qaytaqayta uqtiradi.
Kaykovus tomonidan yozilgan “Qobusnoma” asarida hunar va hunarni
o’rganish zarurligi haqida g’oyalarni ilgari suradi.
“Ey farzand, ogoh bo’lki, hunarsiz kishi hamisha foydasiz bo’lur va hech
kishiga naf’ etkurmas. Bilursanki, xori mug’ilonning tani bordur, ammo soyasi
yo’qdir. Hunarsiz kishi ham xori mug’ilon yanglig’ na o’ziga na o’zgaga foyda
berur” yana u “Ey farzand, sen ham hunarni donodan o’rganmasang, nodondan
o’rgang’il. Barcha katta, kichikka hunar o’rgatmak vojibdur, nedinkim kishi hunar
o’rganmoq bilan hamrohlaridan baland martabada bo’lur”.
Xalq donishmandlaridan biri bunday degan edi: “Ey farzand, agar oqil va
dono bo’lay desang, hunarmand bo’lishni o’yla. Hunarmandchilik sababidan izzat
va hurmatga erishasan, agar hunardan bebahra bo’lsang, quruq, soyasiz daraxtga
o’xshab qolasan.
Ey farzand, aqlli, farosatli va ilmu hunarni kishilar bilan do’st bo’l hunarsiz
kishida xosiyat bo’lmaydi. Mehnatdan, ilm-hunar o’rganishdan uzoqlashma”
Axloqshunos olim majid Havofiy hunarmandchilik to’g’risida bunday degan edi.
Kasb va hunarmandlarni e’zozla. Hunarmandchilikka ruju qo’ygan xalqning
hurmat va e’tibori oshadi”.
6

Payg’ambar Dovud alayhissalom – temirchilik, Arastudan keyingi ikkinchi
muallim, deya shuhrat topgan qomusiy olim Farobi – bog’bonlik, shoir Sakkokiy
– pichoqchilik, shoir Zavqiy esa maxsido’zlik bilan tirikchilik o’tkazishgan.
Bobomiz Hoja Bahovuddin Naqshband ham hunarmandchilik bilan shug’ullanib,
Turkistonda birinchilardan bo’lib, odamlarni hunar bilan shug’ullanishga
chorlaganlar.
U qalin ipakli mato – kimxob bilan tirikchilik qilar, shogirdlariga ham hunar
o’rgatar edi. Shayx Bahovuddin darveshlar, so’fiylarni o’zlarining osoyishta, bexavotir
yashashlari, birovlarning qo’liga qarab qolmasliklari uchun halol mehnat va
hunarmandchilik bilan shug’ullanishga chaqiradi. Bu sohada o’zi ibrat ko’rsatadi.
Dastgohda to’quvchilik qilib, matoni naqsh bilan bezab, shogirdlariga hunar o’rgatadi.
Sa’diy Sheroziy hunarni hamma narsadan yuqori qo’yadi. “Guliston” asarida bolalar
tabiatini juda yaxshi bilgan va chuqur his qilgan holda, ularni yoshlikdan mehnat qilib,
ilmu hunar orttirishga chaqiradi.
Shoir ilmu hunarni o’rganish yo’lida har qanday mashaqqat, og’irliklardan
qaytmaslik lozimligini qayta-qayta ta’kidlaydi.
“Hunar lozim, naqshni chizsa bo’lg’ay”, Devorlarga bo’yoqlar po’shti, zangor:
Agar bo’lmas ekan fazlu hunar ham qilib bo’lmas odamga naqsh devor”.
Qadimdan xalqimizni har bir fuqarosi qaysi kasbda ishlamasin, albatta biror hunar
egasi bo’lgan. Chunki dono xalqimizda shunday naql borki:” Hunarsiz kishi bilan do’st
bo’lmagin, chunki u na do’stga, na dushmanlikka yaraydi”, - deb bejiz aytmaganlar.
Rivoyatlarda aytishlaricha: “Dovud alayhissalom podshoh bo’lgandan so’ng, bir
kuni dehqon kiyimida ko’chaga chiqib bir kampirdan so’rabdilar: “Dovud qanaqqa
odam? Yaxshimi yo yomon? Kampir:” Dovud yaxshilikka yaxshi-yu, lekin u fuqarolar
haqini emoqda. Chunki uning hunari yo’q”, deb javob beribdi.
Aslida bu kampir farishta ekan. Shu kundan e’tiboran Dovud alayhissalom
temirchilik kasbini o’rganib, o’z kasblari orqali rizq topa boshladilar.
Qadimdan ota uchun uch narsa musulmonchilikda qarz sanalgan, ulardan
birinchisi bolaning qo’lini halollab, xatna qilishdir.
7

Ikkinchisi, unga ilm berib, hunarli qilish, dunyoni tanitish. Uchinchidan,
uylantirib, hovli–joy qurib, mustaqil hayotga yo’llanma berishdir.
Ota-bobolarimizning ming asrlar davomida tajribalariga asoslanadigan bo’lsak,
farzandlarimizga avval hunar o’rgatishni, keyin ta’lim o’rgatish lozimligini aytganlar.
Rivoyatlarda aytishlaricha bir kishi farzandining madrasaga olib boribdi. Ota domlaga
qarab: “Mening farzandimga ta’lim bersangiz”, - debdi. Shunda domla bolaga qarab:
“Uni hunari bormi”? - degan ekan. “U hali yosh-ku, hunari yo’q”, deb javob beribdi.
Shunda domla: “Avval o’g’lingiz hunar o’rgansin, keyin ilm o’rgataman”, degan ekan.
Qadimdan har bir hunar muqaddas hisoblangan bo’lib, uni hurmatlab, e’zozlab
kelingan. Har bir hunarni o’z ustalari va uning shogirdlari bo’lgan. Otabobolarimiz
ustoz va shogirdlar uchun o’ziga xos odob–axloq maxsus qonun qoidalari, urf-odatlari,
madaniyatlari, irmlari, duolari milliy an’analarini ishlab chiqilgan bo’lib, bu qoidalarga
qat’iy rioya qilganlar. Ustozning ham, shogirdlarning ham oldiga qo’yilgan o’ziga
yarasha vazifalari, burchi bo’lgan.
Har bir hunarni qadimdan uyushmalari bo’lib, o’z a’zolarining ma’naviy hayotini,
kasb-hunarga oid faoliyatini va ta’lim–tarbiyasini belgilab beruvchi, o’zining xususiy
nizomiga ya’ni “Risolasiga ega bo’lgan. Risola 16-18 sahifadan iborat bo’lib,
“udumlar nizomi” usta-hunarmandlar va ularning shogirdlarining ma’naviy hayotlari
va mehnat faoliyatlarini belgilab beruvchi me’yoriy hujjat sifatida foydalanishlari
uchun mo’ljallangandir. 6

Usta hunarmandlar oilalari kasb-hunarga oid bilim va mahoratni saqlab
qolganlardan va hunarlarini nasldan-naslga o’z shogirdlari va izdoshlariga meros
qoldirganlar. Bundan kelib chiqadiki, hunarmand oilasi o’zining ijtimoiy-iqtisodiy
o’rniga ega bo’lganlar.
XV asrda yashab ijod qilgan Husayn Voiz Koshifiy Sharqning mashhur
allomalaridan biri bo’lib, u Alisher Navoiyning muxlisi va do’sti bo’lgan. Alloma
axloq, tarix, tasavvuf, astronomiya, riyoziyot, fikh sohalariga doir qirqdan ortiq asar
yaratgan. Uning ayniqsa Futuvvatnomai Sultoniy yohud javonmardlik tariqati
asari
besh yuz yil davomida axloq va odob qo’llanma qo’ldan-qo’lga o’qib kelinmoqda.
6 Зоҳидова Д.А.Ҳунармандчиликка кириш.(Махсус курси бўйича дастур ва услубий
тавсиянома.Т.:ЎМКҲТРИ, 2001. 16 б.
8

Alloma ayniqsa usta va shogird odobi, shogird tushish odobi, hunarmand bilan
xaridor o’rtasidagi munosabatlar mezoni, Usta degan nomni olish, qoidalaridan va
boshqalar haqida chuqur falsafiy fikr yuritadi.
U aytadiki:” Insonning ruhini tarbiyalash, parvarish etish orqali uni go’dak va
hamda xulq atvorli, fazilatli qilib etishtirish mumkin” 7
–deydi.
Ushbu asarning o’n to’rtinchi faslida hunarmandlarni savdo sotiq qilishining
odobi juda qiziqarli ma’lumot beradi.
“Agar barcha kasolar uchun zaruriy odoblar xulosasi nechta, deb so’rasalar,
sakkizta deb aytgil: birinchidan, o’z kasbini haromdan, shubhali mol mablag’dan pok
saqlasin. Ikkinchidan rizq-ro’zi zaruriyati uchungina kerakli kasb bilan shug’ullansin,
kasbni mol-dunyo to’plashga sarflamasin. Uchinchidan, kasbni obro’ olish, yaxshi
nom chiqarishning sababi, deb bilsin. To’rtinchidan, moli harom odamlar (amaldorlar,
poraxo’rlar, qaroqchilar, o’g’rilar, qimorbozlar, kazzob do’kondorlar) bilan muomala
qilmasin. Beshinchidan, o’z hunarida bee’tiborlilik, xato-nuqsonlarga, ayb ishlarga
yo’l qo’ymasin, har xil iflosliklar, bulg’anishlardan saqlansin. Oltinchidan, insof
chizig’idan tashqari chiqmasin, molmatoni tanimaydigan odamlar muomala qilmasin.
Ettinchidan, agar tarozi ahlidan (narsa tortuvchi) bo’lsa, toshdan urib qolmasin va ortiq
ham bermasin. Sakkizinchi, gazlama o’lchab sotuvchilar ahlidan bo’lsa, o’ziga ko’p
olib qolib, boshqalarga kam bermasin, chunki baraka to’g’rilikda va jamiyatning insof
yuzasidan baham kun kechirishidadir.
Agar narsa sotib olishning odobi nechta, deb so’rasalar, sakkizta deb aytgil.
Birinchidan shuki, xaridorga muloyim gaplar gapirsin, ikkinchidan, xaridor qaerdan
topilsa ham qizg’anmasin va dag’allik qilmasin, uchinchidan, sotadigan narsasini
hadeb maqtamasin, to’rtinchidan, dag’al va qalbaki molni sotmasin, agar sotadigan
bo’lsa, aybini xaridorga aytsin. Beshinchidan, tarozidan, o’lchovidan urib qolmasin.
Oltinchidan, agar xaridor olgan narsasini qaytarib olib kelsa va molga zarar etmagan
bo’lsa, savdo ba’yini buzib, jarima undirib olsin. Ettinchidan, agar biror mo’’tabar
odamning naqd puli etmay, narsa unga zarur bo’lib qolsa, nasyaga molini bersin va
7 Ўша асар 7 –бет.
9

qo’pollik qilmasin. Sakkizinchidan, bozor talabidan oshirib sotmasin, xaridorni
aldamasin.
Agar narsa sotib olishning odobi nechta, deb so’rasalar, o’n ikkita deb aytgil:
birinchidan, molni halol pulga sotib olsin. Ikkinchidan, qalbaki va soxta pul bermasin.
Uchinchidan, bozor narxidan kamga olmasin... To’rtinchidan, sotuvchiga qo’pol
muomala qilmasin. Beshinchidan, sotuvchidan molni qaerdan keltirding, qanchaga,
nimaga sotib olding deb so’rab, ovora qilmasin. Oltinchidan, sotib olgan narsasi
yuzidan hadyalar bersin. Ettinchidan, sotib olgan narsasini qaytarib sotuvchiga
bermasin. Sakkizinchidan, sotib olgan narsasini etagiga solmasin. To’qqizinchidan,
sotib olgan narsani engiga joylamasin. O’ninchidan, sotuvchidan muzkosa (kosa puli)
talab qilmasin. O’n birinchidan, sotib olgan narsani toza idishga solib olsin. O’n
ikkinchidan, xarid qilingan narsani ochiq holda emas, o’rab, berkitib olib yursin” 8
.
Biz bilamizki, kadrlar tayyorlashning Milliy dasturida mutaxassislar tayyorlash va
ta’lim va tarbiya tizimida islohatlar o’tkazishning taktika va strategiyasi bayon qilib
berilgan. Ta’lim va tarbiya tizimini tubdan isloh qilish, rivojlangan mamlakatlar
miqyosida yuqori malakali kadrlar tayyorlashning yuqori ruhiy va ma’naviy talablarga
javob bera oladigan milliy tizimini tashkil qilish, ushbu dasturning asosiy maqsadi
qilib olingan bo’lib unda I. A. Karimov takidlaydiki “Sir emaski, har qaysi davlat, har
qaysi millat nafaqat erosti va erusti tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudratli va ishlab
chiqarish salohiyatiga bilan, balki birinchi navbatda o’zining yuksak madaniyati va
ma’naviyati bilan kuchlidir” 9
.
Shunday ekan milliy o’zlikni anglash xalqning ruhiy - ma’naviy va aqliy
qadriyatlari umumiy tiklash jarayonida, ajdodlarimizning buyuk olimmutaffakirlari
tarixiy ma’naviy merosini va ular tomonidan ishlab chiqilgan ustoz va shogird odobini
qayta tiklash muhim ahamiyatga ega.
Tasviriy san’atda kompozitsiya qonun va qoidalari insoniyatning ibtidoiy
taraqqiyot davridan boshlab shakllana boshlangan.
8 Ўша асар 69-70 бетлар
9 Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққитининг пойдевори. Т: Шарқ 1997, 5 – бет.
10

Qadimgi sharq san’atidagi kompozitsiya ibtidoiy davrdan aloxida farq qiladi.
Qadimgi sharqda kompozitsiya mavzusi tekislikda ma’lum tartibda tasvirlanib,
quldorlik jamiyatining (marosimlari) qonunlarida bo’ysindirilgan.
Qadimgi misr san’atida kompozitsiyani dastlabki yangi usullari paydo bo’la
boshlagan. Bu esa jamiyatda ijtimoiy xayotni ongli rivojlanishni natijasidir.
Tasvirga chizgi, o’lcham, rang va tus munosabatlari yuqori darajaga qo’tarildi.
Qadimgi dunyo rassomlari tabiat yaratgan o’simlik, barg va gullarni tuzilishiga,
yil faslini ketma – ket kelishida simmetriya va ritm tushunchaligini anglab, o’z ijodiy
asarlarida, kompozitsiyada qo’llay boshladilar. Shuning uchun qadimgi greklar relef,
fronton kompozitsiyalarida ritm va simmetriyadan unumli foydalanganlar. O’ygonish
davrigacha kompozitsiya faniga bagishlangan biror bir nazariy qo’llanma
yaratilmagan.
O’ygonish davri renessans insoniyatga ulug san’at allomatlarini etqazib berdi.
O’sha davr rassomlari esdalik, kundalik, ilmiy maqolalarida kompozitsiya haqida
qimmatli fikr, xulosalalarni yozib qoldirdilar.
Erta o’ygonish davrining vakillari Djotto va Mazachcho o’z ijodlarida
perspektiva, plastik anatomiya, geometriya qonunlarini amalda qo’llab, kompozitsiya
fanining bilimdoni ekanliklarini misolda qo’rsatdilar. Yuqori o’ygonish davri
rassomlar san’atning xar – xil turlarini bir – biri bilan boglab, uning nazariyasini ilmiy
asoslagan xolda rivojlantirdilar.
Ular perspektiva yordamida kartinada chuqurlik, masofani tasvirini haqqoniy
namoyyon etishga erishishdi. Qo’p yillik kuzatuv va analiz natijasida qo’zga qo’ringan
rassomlarning asarlarini goyya tuzilishi, rang echimidagi uslub, amaliy umumlashtirib
Albrext “Rang tasvir xaqida uch kitob” ilmiy nazariy meros yozib qoldirdi.
Leonardo da Vinchi va Albrext o’z maqolalarida va badiiy asarlarida statik
(xarakatsiz) va dinamikaga (xarakat)aloxida axamiyat bergan edi.
Fransuz rassomi E. Delakrua o’z kundalik va ilmiy maqolalarida Leonardo da
Vinchi, A. Dyurer, R. Rubenslarni kompozitsiyada oid qonunlarini kengaytirib chuqur
ma’nolar bagishlab davom ettirdi.
11

Inson qalbiga olloxdan inom etilgan go’zallik va qobiliyatni o’ziga mujassam
etgan allomalarni yer yuziga kelishini insoniyat biz necha bor gubori bo’lgan Leonardo
da Vinchining har qanday mushkul ishlarni osonlik bilan uddasidan chiqadigan odil
inson shaklida qo’ramiz.
Xudo bergan betakror aql – zaqovatli, xotirasi kuchli buyuk alloma chizgan
tasvirlari bilan insonni xayratga solar, fikr – muloxaza kuchi bilan lol qoldirardi. U
Milan shaxriga Dominikanlik aka – ukalar uchun “Maxfiy kecha” nomli go’zal asar
yaratdi. Unda avliyolar chexrasiga ulugvor qilib tasvirlanadi. Faqat Isusni yuz
qiyofasini tasvirlashda iloxiy qudrati etmaydi chala qoldirgan va umrini oxirigacha
bitira olmagan edi. Leonardo odam anatomiyasini Salena ta’limotiga asoslangan xolda
chuqur o’rgandi, murdalarning suyak muskullarini qizil qalamda sinchiklab chiza
boshladi va odam anatomiyasi tasvirlari kitobini yaratdi. U otlar anatomiyasi kitobini
xam yaratgan. Bu anatomiyaga oid chiziklarining qo’p qismi
Leonardoning avtoportretlari bilan bir qatorda bizlargacha etib kelgan.
Leonardo Franchesko del Djokondo uchun uning xotini Liza portretini 4 yil
mobaynida ishladi, ammo shunday bo’lsada portretni oxiriga etkaza olmadi. Portretda
ayyolning xamma go’zal xislat, fazilatlari, yarqiragan xam qo’zlari kipriklarigacha
jonli odam nigoxi qo’rinishida asosli qilib tasvirlagan.
Tasviriy san’atda bunday toj asarning mavjudligini dunyoda eng qobiliyatli,
zexnli olim, alloma musavvir qalamiga insonlarni beixtiyor xayratga soladi.

XVI – oxirida kompozitsiya o’quv fani sifatida shakllana boshladi. Buni V.
Neleng, S. Vasilyov qabi metodistlarning Franstiya safaridan so’ng o’qitish tizimi
xaqidagi xisobotlari orqali bilish mumkin. 1882 – yili taniqli pedagog – rassom Violil
le Dyukani “Tarixchining tarixi” kitobi rus tiliga tarjima qilgan edi. Bu kitob shaxsiy
ish tajribasidan kelib chiqib, tasviriy san’at o’qitish metodikasidan suhbat tarzida
berilgan. “Sochinenie” qismida, xavo perspektivasi ma’lum qonunlarga tayanishini
o’qtirib o’tilgan. Tasviriy san’atga kompozitsiya masalalari xaqida dastlabki metodik
bayyonnoma muallifi, amerikalik pedagog – rassom A. Donddir.
12

Bu o’quv qo’llanmada tasvirda xar xil shakl, tuslarni qogoz va matoga to’gri
joylashtirish, qogoz xajmi va formatiga aloxida axamiyat bergan. Tasviriy san’atda
yangi impressionizm oqimining paydo bo’lishi – rang tasvirda yangilanishga vosita
bo’ldi, san’atning oldinga rivojlanishiga turtki vazifasini o’tadi.
XX asr boshlarida Garbiy Evropa davlatlarida va Rossiyada xar – xil badiiy
oqimlar paydo bo’la boshladi: futurizm, kubizm, ekspressionizm, dadaizm,
syurealistlar shular jumlasidandir.
Tartibsiz muloxaza, qarama – qarshi fikrlar kurashi tasviriy san’at va
kompozitsiyani o’qitish metodikasida chalkashlik va tartibsizlik olib keldi. XX asrning
birinchi choragida tasviriy san’at Garbiy Evropa va Amerikada berk ko’chada kirib
qolgan edi.
Shu bilan birga ko’p san’at maktablarida rassomlar realistik san’at yo’lida
kompozitsiya nazariyasini o’rganishni davom ettirdilar. Rossiya tasviriy san’atida
XVIII asrgacha ikona rangtasviri taraqqiy etgan. Eng qobiliyatli rus ikonachi
rassomlardan bir Andrey Rublyov edi. Uning mashxur “Troista”si ikona janridagi
qadimgi klassik kompozitsiya namunalaridan biri xisoblanadi. Kompozitsiyada bu
rassom gavda xolatining aniq tasviri, rang garmoniyasi va yaxlitligiga erishdi.
XVIII asr rus tasviriy san’atida, realistik badiiy maktabning asoschilari A.R.
Losenko, G. Ugryumovlar xisoblanadilar.
Rossiyada Peterburg badiiy akademiyasini bitirgan A. Ivanov, A. Egorov,
V. Shebuev, A. Venestianov, K. Bryullovlar o’z ijodiy va pedagogik
faoliyatlarida kompozitsiya muammolariga ko’proq axamiyat berib, tasviriy san’atni
yangi pogonaga qo’tardilar.
1757 – yili tashqil topgan Peterburg Badiiy akademiyasida mutaxassislik
fanlarini o’qitishni muntazam tarzda yo’lga qo’yilishi, Rossiya tasviriy san’atini
rivojlanishiga o’z ta’sirini qo’rsatdi.
Mashxur rassom va pedagog A.R. Losenko o’z faoliyatida ijodiy yondashib
kompozitsiya masalalari ustida ishladi. U xamma tasviriy vositalar asar goyasiga,
mazmuniga qaratilgan bo’lishini ta’qidladi.
13

Losenko o’z vaqtida akademik ta’lim metodini yangilashni angladi va yangi
uslub – metodikasini ishlab chiqdi. Uning yaratgan Akademiya o’qitish nazariyasi XIX
asr o’rtalarigacha davom etdi. Losenko davridayoq Rossiya badiiy Akademiyasi
dovrugi va obro’yi dunyoda tarqaldi. A.R. Losenko yuqori saviyali kompozitsiya
ustasi edi. Buni “Vladimir pered Rognedoy” kartinasi misolida qo’rish mumkin.
Losenko dars bergan tarixiy janr klassika kartina tuzilishni masalalariga qo’p e’tibor
berilar edi.
P.S. Sokolov, G.L. Ugryumov, O.A. Kiprenskiy, K. R. Bryullov qabi ulug
rassom pedagoglar A.R. Losenkoda o’qib ta’lim oldilar.
Losenko boshlagan ishni va Akademiyadagi pedagogik faoliniyatni S.L. Kozlov,
R. I. Sokolov (1782 y) davom ettirdilar.
Ayniqsa Ugryumov, Losenko boshlagan tarixiy janr klassika kompozitsiyani
davom ettirdi, uning kompozitsiya nazariyasini mukammallashtirdi.
Uning o’quvchilaridan A. Ivanov, A. Egorov, V. Shebuevlar xam ustozning
uslublarini davom ettirdilar.
Shunday qilib rassom – pedagog va metodistlar XVIII asrning oxiri va XIX asr
boshlarida tasviriy san’at va kompozitsiyani o’quv predmet sifatida rus badiiy
maktabda o’qitilishi mumkinligini isbotladilar. Bu yo’nalish rangtasvir kompozitsiyasi
ustasi K. Bryullov tomonidan qo’llab quvvatlandi.
K. Bryulov o’zining pedagogik va ijodiy faoliyatida gavdaning plastik
tuzilishiga, asarda kompozitsiya muvozanatini haqqoniy tasvirlashga axamiyat berdi.
“Pompeyaning so’nggi kuni” asari bunga yorqin misol bo’la oladi. Asarda
insonning xayyotda sodir bo’ladigan xavfli, fojiali dramatik daqiqalardagi xolati,
tabiatda chaqmoq natijasidagi kuchi yorug nurlari ostida bo’layotgan ta’sirchan voqea
kontrast ranglarda tasvirlangan.
Odamlar qo’zidagi qo’rkinch, ularning go’zal nigoxi, xatti xarakatlari, shijoatli
onalar badiiy yuksak maxorat bilan, yuqor darajada jozibali tasvirlangan. Bryullov bu
asarida badiiy Akademiyaning yuksak an’analarini davom ettirdi. XIX asrning kkinchi
yarmida ilgor ma’rifatli rus rassomlari tashqi dunyoni xayyotga to’gri tasvirlash uchun
kurash olib bordilar. Realistik san’atning rivojlanishida xissa qo’shdilar.
14

I.N. Kramskoy boshlik sayyor rassomlar katta tasvir qo’rsatdilar.
Asosan halq manfaatini qo’zlab, xayotdagi muxim voqealarni kuzatib, ijod
qildilar, asar goyasga katta axamiyat berdilar. Qo’plab rus rassomlarining ustozi.
R.R. Chistyakov mutaxassislik fanlarni o’qitishning yangi tizimi yaratdi. Realistik
san’atning buyuk namoyondasi I.E. Repin kompozitsiyani nazariy va amaliy
rivojlanishiga muxim xissa qo’shdi. Shuningdek tarixiy janrda xar tomonlama
yangi novatorlik vositalari bilan V. Shukurov rus rassomlariga o’z ta’sirini
o’tqazdi.
Tasviriy san’atda kompozitsiyani riojlantirish tarixi bilan tanishib, imkoniyat
darajasiga mavjud fanga tegishli ma’lumotlarni tartibli ravshda o’rganib,
kompozitsiya nazariyasi haqida xulosaga ega bogliq.

15

O’zbekiston me’morlik san’ati
Me’morlik - kishilik jamiyatining eng qadimiy ilmiy, amaliy va mada-niy faoliyati
bo’lib, u inson kamolotining yorqin yo’lini ifoda etadi. Me’morlik - asosan uy-joy
qurilishi bilan bog’liq bo’lib, uning qonun-qoidalarini va tarixiytaraqqiyotini
o’rganuvchi fandir. Ma’morlik kishilik jamiyatini ijtimoiy-maishiy, g’oyaviy-badiiy
ehtiyojlariga xizmat qiladigan, turar-joy va mehnat faoliyati uchun bino-inshootlari
qurilishidan iboratdir. Me’morlik kishilik jamiyati shakllanishi bilan paydo bo’lib, u
bilai birga rivojlandi, takomillashdi, jamiyat o’zgarishi bilan o’zgardi, u shakl-mazmun
va xarakter jihatidan takomillashdi, asrlar osha o’z mazmuni bilan jamiyat talabiga
javob berib keldi (rasmlar ………).
Insoniyat endi shakllanganda oddiy g’or va chaylalardan boshlagan me’morlik ilmi
o’z boshidan ibtidoiy, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializm jamiyatlarini
kechirib, o’ziga xos tartibda rivojlanib keldi. Bu davrlar me’morlik san’ati taraqqiyogi
natijasida Misr ehromlari, Missopotamiya piramidalari, YUnon akropollari,
amfiteatrlari, ibodatxonalari, Rim gumbazlari, ravoqlari, Samoniy, Amir Temur
maqbaralari, Samarqand registonlari, Frantsuzlarning Reymee sobarlari, Hind
Tojmahali va Moskva kremli ansambllari dunyoga keldi. Bu obidalar o’rtz asrning
roman, gotika, doriy, ioniy, korinf orderlarini, karniz, friz, kapiteli, kolonna, baza kabi
me’morlik kategoriyalarini yaratib, bular jahonning buyuk, me’morlik obidalarini
yaratishning asosiy elementlari bo’lib xizmat qildi.
O’rta asr me’morchiligi o’ziga haykaltaroshlikni va devoriy rangtasvirni olib kirdi.
Oddiy loy va xom g’ishtlar bilan boshlangan me’morlik materiallari pishiq g’ishtlar,
koshinlar, tosh va marmar plitalargacha ko’tarilib bordi. Jahon me’morlik san’atida
yaratilgan bino va inshootlarni o’z hajmini kengaytirish bilan birga, u balandlikka va
er tubiga ham o’sib bordi. Osmono’par binolar bilan birga yuz metrgacha bo’lgan
chuqurlikdagi er osti qasrlari (metropolitenlar) XIX-XX asr me’morchiligining buyuk
taraqqiyot yillari bo’ldi.
16

O’rta Osiyo me’morchiligi qariyb, 3000 yillik tarixiy-taraqkiyot yoshiga ega bo’lib,
u ham oddiy loy, paxsa, xom g’isht, yog’ochlar bilan boshlanib, jahonning eng go’zal
obidalarini, shaxarlarini (Oltintepa, Namoztepa, Jonbosqal’a, Qo’yqirilganqal’a,
Tuproqqal’a, Teshikqal’alari, Ko’xna Urgench, Afrosiyob, O’tror, Buxoro,
Samarqand, Xeva, Varaxsha kabi shaharlari) dunyoga keldi. Ularda me’morlikni eng
nodir uslub va qoidalari ishlatildi. Geometrik tushunchalar, ritm, ohang, proportsiya,
kompozitsiya kabilarni Abu Nasr Forobiy (873-950) me’morchilikda qo’llanishi
haqida bundan kariyb 1000 yil avval o’zining qonun-qoidalarini yaratib berdi.
Me’morchilikning geometrial qonunlari haqida Forobiy 10 ta kitobdan iborat asari
uzoq yillar Evropada me’morlar uchun qo’llanma bo’lib keldi. Me’morlik ilmi O’rta
Osiyoda ancha yillar muqaddam fan sifatida boshlangan. Ammo qurilgan obidalarning
me’morlarining nomi va familiyasini yozdirishmagan. Lekin bechora me’morlar o’z
nomlarini o’z asarlari mazmuniga singdira olganlar. Ular mutaxassis nazariyotchi-
me’morlar ilmi bilan asta aniqlanmokda.
Buxorodagi Kalon minorasini Usto Baqo tomonidan 1127 yilda qurildi.
Jarqo’rg’on minoraoini 1108 yili me’mor Ali Seraxoiy tomonidan qurilgan.
SHaxrisabz Oqsaroyini Muxammad YUsuf 1400 yilda, Gur Amirni Muhammad
Isfaxoniy kabilar va umuman o’rta asr o’zbek me’morchiligida SHamsiddin,
Zaynidlin Buxoriy, Badiriddin Samarqandiy, Ali Nafasiy, Ustod Faxrali, YUsuf
SHeroziy, Usta Siddiq kabi me’morlar katta ijod qildilar.
SHo’rolar davrida O’zbekiston me’morchiligini asosan Rus me’morlari olib
bordilar. Toshkent, Samarqand, Farg’ona, Namangan, Buxoro kabi shaharlar
me’morchiligida hozirgi zamon me’morchiligi yutuqlari qo’llanildi. Bu davrda Evropa
me’morchiligi ta’siri ancha kuchli bo’ldi. So’nggi yillardagina milliy uslublar
qo’llanila boshlandi (rasmlar………).
O’zbekiston mustaqillikka erishgach, milliy me’morchiligimiz qayta tiklana
boshladi. Mamlakatimizning shahar va qishloqlarida bunyod etilayotgan ko’p qavatli
binolar o’z chiroyini o’zbek milliy me’morchilik an’analari bilan namoyish eta
boshladi. Mustaqillik yillarida R. SHokirov, YU. Xoldaev, A. Turdiev, R. YOqubov,
17

F. Tursunov, V. Akopdjanyan, N. Valieva, N. Bandeladze kabi me’morlar ijod
qilmoqdalar.
O’zbekistonda san’at va madaniyatning rivojlanishi o’zining qadimiy tarixiga ega. U
bir necha asr davomida va turli bosqichda san’at, madaniy merosimizni boyitdi.
Bizgacha etib kelib, xozirga Parijdagi milliy kutubxonada saklanayetgan, XIX asrda
mansub Rashid-d-Dinning “Maqolalar to’plamiga” ishlangan miniatyura
(mo’jiz san’at) portretlari O’rta Osieda qadimgi tasviriy san’at asarlari xisoblanadi.
XIV asrda kelib Samarkandda Amir Temurning “Bogi Shamol”, “Bogi -
Dilkusho” saroylari devorlariga, xarbiy yurish, jang va ov marosimlarida Temurni o’z
kanizaxlari, Amir, shaxzodalari bilan o’z davrining miniatyurachi rassomi Axmad-
Bogi-Shamol tomonidan tasvirlangan.
O’rta Osie miniatyura san’atini qo’llab rivojlanishi XV asrda boshlanadi.
XV asrni ikkinchi yarmida Xirot Xusayn Boyqaro saltanatida ulug o’zbek shoiri
Alisher Navoiy raxnamoligida taraqqiy etgan madaniyat o’chogida aylanadi. Xirot
adabiet va san’at namoendalari ichida K. Bexzod erqin yulduz bo’lib erqiradi.
Ulug miniatyurachi musavvir o’z zamondoshlari: Sulton Xusayn Boyqaro,
Shayboniyxon, shoirlar Jomiy, Xatefi, Qabi larn ajoyib portretlarini chizib bizlarga
meros qilib qoldirgan.
Portretlar chuqur ruxiy xolatlari bilan ajralib turadi. Sulton Xusayn Boyqaro portreti
tashqi qiyofasi xarakterli xaqida Bobur o’z xotiralarida shunday tariflaydi: U ma’noli
qarab turgan, maxobatli, gavdasi kelishgan ba misoli sher, berilgan pasti ingichka. U
sergap, xushchakchak Xurosonda 40 yil davomida davlatpanox bo’lgan, Bexzod
O’zbek xoni Shayboniyxon portretini 1507 yil Xirot olingandan keyin yaratdi. U ulug
sarkarda davlat arbobi, ilmli olim, adabiyot va san’atni nixoyatda uluglaydigan shaxs
edi.
Xon kalta engil oddiy oddiy Xirot xalat boshida salla, chordona qilib o’tiribdi. Ogir
vaznli, to’gri tizzasida yuz qiyofasida matonatli kalta galb egasi siymosida
tasvirlangan.
18

Bexzod portretlari yaxlit ranglar bilan tasvirlangan, Chiziqlarni aniq va
plastik tuzilish xususiyatlari tasvirlangan. Chiziqlarni aniq va plastik tuzilish
xususiyatlari Shayboniyxonni qudratli elka va gavda qiyofasini ifodalab beradi.
Shayboniyxonni portretida intererdagi siyoxdon, kitob, kamchin, katta ong
barmogidagi uzun qabi predmetlar tomoshabinga ulug sarkarda qiyofasini ochib
berishga, boyitadi.
Kamoliddin Bexzod o’z asarlarida o’sha davrda portret miniatyura san’ati
cho’qqizga erishdi. Xusayn Boyqaro karorgoxida miniatyura san’atida boshqa
rassomlar xam ijod qilgan. Tarixchi Xondamiz 1498 yil Qosim – Alini asrimizning
qaymoqlari, nozr asar mualliflarining sardori deb baxolagan edi.
U san’at sir-asrorining Xusayn Boyqaro kutubxonasida egalagan edi.
Shaybonyxon saroyida bexzodning qobiliyati shogirdlaridan biri Maxmud
Muzaxxib (Muzaxxib Oltin bilan bezovchini anglatadi) o’z ustozidan eng yaxshi
fazilatlarini tasviriy vositalarda yaxlit ifoda etishn o’rganadi. Uning dastlab xammaga
ma’lum A. Navoiy portret (XVI) misol bo’lishi mumkin.
Mo’ysafed yoshlardagi shoir, xassoga tayanib turgan xolda tasvirlangan.
“Men keksaysam xam tanam tetik mening so’zlarim xanuz kilich qabi o’tqir”
degan edi Alisher Navoiy.
XVII-asrda bir xil o’rta Osiyo rassomlari o’zi vatanidan uzoqqa miniatyura
san’atida an’analarini davom ettirdilar.
Rassom Davlat Muxammad Xindistonga boburiylar saroyida sulton va ularni
bilalarini, saroy amirlarini, shoirlarining portretlarini yaratdi.
Shu davrda Xindistonda Muxamad Murod Samarkandiy Bobur saroyida ijod
qilib, portret ustasi nomini oldi.
Miniatyurachi rassom tashqi dunyodagi xaqiqatni – kuzatib xayyotni tasavvurlari
asosida kompozitsiyaning ma’lum qonun qoidalariga amal qilgan xolda asar yaratadi.
Shuni ta’qidlab o’tish kerakki, O’rta Osiyo va O’zbekiston xalqlarini o’tmishda
qoldirgan boy madaniy va estetik merosiga qaramay, tarixiy ob’ektiv sharoitlar sababli
realistik tasvir san’at o’z shaklini topmadi.
19

XIX – asr 60 – yillari o’rta Osiyoda, rus ilgor realistik san’ati o’z ta’srini qo’rsata
boshladi. Tashrif buyurgan rassomlar o’z asarlarida erli halq va tabiatni tasvirladilar.
Turkistonda birinchi bo’lib ijod qilgan rassomlar ichida “Turkiston turkumi”
suratlarini yaratgan ijodkor V. Vere щ agin xayetni kuzatuvchi sifatidir etnografik xayet
tarzini chuqur o’rganib etyud va eskizlar bajarib natijasida xar xil mavzusida asarlar
yaratadi. Uning “Balogatda etmagan bola savdosi”, “Zindon”, “Naqshbandlar” shular
jumlasidandir.
Uning tarixiy janrdagi yaratgan eng katta asari “Tantana qilmoqdalar”, deb
nomlanadi “Registon maydonida bo’lib o’tayotgan bu marosimda mustaqillikka karshi
yurish qilgan kuchlar ustidan qozonilgan galaba tantanasi o’z ifodasini topgan”.
Kompozitsiya jixatidan ko’p figuralari qo’p planli bu asarda oddiy fukaro
darveshlar, oddiy yurboshi
sarbozlar, ularni bo’lib o’taetgan tantanada psixologik munosabatlari, milliy
liboslari aks etgan queshning erug shu’lada samarkand tabiati iliq gammaga tasvirlab
berilgan.

O’zbekiston zamonaviy realistik tasviriy san’atida asosan XX asr boshlarida
O’zbekistonda kelgan rus rassomlari tomonidan asos solindi. Birinchilar qatorida
M. Kursin, P. Bure, I. Kazakov, A. Yusupov, N. Rozanov qabi rassomlarni aytish
mumkin.
1981 – yili Samarkandda, 1919 yilda Toshkentda Turkiston o’lka rassomchilik
maktabi tashkil topdi, boshqa rassomlar qatorida A. Volkov eshlarga dars berdi.
Samarkandda esa O. Tatevosyan raxbarlik qiladi.
O. Tatevosyan rassom sifatida 20-yillarda tanildi. U o’zini manzarani,
natyurmort, portret, maishiy janrlarda sinab qo’radi, va asarlarida sharqni o’zicha
talqin qildi.
Rassom shaxar tor qo’chalarini qo’rib, masjid-madrasalarga, xonadonlarga kirdi,
bozordagi shovqin – suron, savdo – sotiq bilan band, ranglarga boy libosdagi odamlar
xaetini kuzatdi. Ularni kuesh nurida tovlangan sherlarini mashaqqatli mexnat evaziga
20

etishtirilgan meva, noz – ne’matlarning rang – barangligi uning qo’zini qamashtiradi,
yangi ijodga ilxom bagishlaydi.
U ilk bor “Xivali qiz” suratini yaratdi. Peshin payti, charogon kush nuriga gard
chumilgan Xiva xovlilarining birida o’smir qiz charx o’tiribdi. Unig engida quldor
kuylak, boshida chiroyli do’ppisi.
Qo’zlarini diqqat bilan boqishi, boshini sal egilganligi, qo’llarning xarakati,
uning berilib ishlatganidan dalolat berib turibdi, surat bo’eklarining erqinligini, uni
erkin uslubda ishlaganligi tufayli, asardagi milliy koloritni yanada chuqur xis etamiz.
Uning egnida quldor qo’ylak, boshida chiroyli do’ppisi qo’zlarini diqqat bilan boqishi,
boshini sal egilganligi, qo’llarning xarakati, uning berilib ishlatganidan dalolat berib
turibdi. Surat bo’eklarining erqinligi, uni erkin uslubda ishlanganligi tufayli, asardagi
milliy koloritni yanada chuqur xis etamiz. Bu asarni
O’zbek tasviriy san’atida birinchi realistik ijod namunasi olish mumkin. O’z
paytida u Tretyakov davlat galereyasining doimiy ekspozistiyasining o’rin olgan
edi.
Rassom 30 yillarda katta tematik suratlar ishlash uchun etyudlar, xomaki chiziqlar
sifatida materiallar to’pladi.
Uning “Xujum” nomli pillakashlik fabrikasi “Registonda 8- mart” polotnalari
shular jumlasidandir. U o’z ustozlari D. Kardovskiy, I. Repindan o’rgangan xaetni
chuqur aks ettirish, badiiy obrazlar yaratish an’analarini davom ettirib o’ziga xos
ranglar “Politra” sini yaratadi. “Uzum uzish” eki “Dugonalar” kartinasida qo’p
millatlik vatanimizda xalklar do’stligi goyasi obrazi ochib berilgan. Janubning
saxiy kueshi, guzal farovon turmushi asar kompozitsiyasida moxirona xal etilgan.
Qalin novda va barglarni orasidan tushgan kuesh nurlarida pishib etilgan uzum
boglari manzarasi fonida ikki qiz tasvirlangan. Biri o’zbek, ikkinchisi rus qizi, ular
kompozitsiya ma’naviy markazini tashqil etadi.
Asarning personajlari, zavq bilan tomosha qilaetgan, qizlar xam, bolalar xam
keksa bogbon xam bir oila a’zolaridek qo’rinadi.
Tasvir erqin bueklarda ishlangan. Unda xavo qo’p bo’lib, serkuesh
O’zbekistonningguzal tabiati juda nafis ranglashga aks ettirilgan.
21

O. Benkov, xayetni ko’p ko’rgan, eshi ulug odamlar suratinin chizishni
ektiradi. Uning eng yaxshi yaratgan asarlaridan biri “Ilgor kolxozchi portreti” edi.
Unda sochlariga ok o’ralgan, mexnatdan chinikkan insonning obrazi aks ettirilgan.
1945 yili P. Benkov safdoshi – shogirdi Z. Kovalevskaya bilan bir – birlarini
portretlarini chizishdi.
Portret ulug gammada ishlangan bo’lib, ayni ijod pallasini aks ettirgan.
Samarkandda o’tgan xaetni tematik kompozitsiyalar maishiy kartina va portretlarga
boy bo’ldi. Lekin manzara ishlashni xam kancha qilmasdiki.
U uzining 20 yillik ijodida “Bibixonim” da baxor, “Shaftoli gulladi”, “Tokzorli
xovli” qabi ajoyib manzaralarni yaratdi. Biz yukorida qo’rib chikkan asarlardan P.
Benkovning nakadar zabarbast rassom bo’lganligida ikror bo’lamiz. Uning ijodi
pedagogik faoliyat bilan chambarchas boglangan. U Samarkand rassomchilik bilim
yurtida umrini oxirigacha eshlarida saboq berdi, tasviriy san’at sirlarini o’rgatdi. U
ajoyib ijodkor eshlarni tarbiyaladi.
Shular orasida O’zbekiston xalk rassomlari Lutfulla Abdullaev, malik
Nabiev, Abdulxaq Abdullaev, z Kovalevskaya O’zbekistonda xizmat qo’rsatilgan
san’at arboblari Yu. Elizarov, R. Temurov, V. Fadeev rassomlar A. Rozikov, R.
Chernishev va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Uning pedagoglik maxoratining siri, yuqori darajali qobiliyati, chuqur bilimida,
eshlarga bo’lgan mexrida edi. U o’z o’quvchilarda kundalik xaetni sezish uni
go’zalligini ko’ra bilish va bu guzallikni o’z asarlarida aks ettirishni o’ktiradi.
Naturani to’gri anglab chizishni, fikr yurgazishni, xotiradan chizish, kuchaytirishni
talab qildi. Muntazam ravishda soya – erug ranglarni o’rganishini chizib qo’rsatadi.
Shogirdlar xatolarini qo’rsatib, bilan professional maxoratiniortirishga undardi.
Benkov Eshlarda san’atda bo’lgan ijodiy qabi muxim kimmatli fazilatlarga ega
edi. Samarkandda rassomchilik bilim yurti shakllanishidaBenkov o’z tajriba
bilimini ayamadi.
1936 yili Leningraddagi sobiq ittifoq qo’rgazmasida Benkov uni
o’quvchilarning ijodi namunalari yuqori baxolar oldi.
22

Bu ajoyib inson, o’z asarlari qabi erug, saxovatli edi. Shu yillar Respublika
rassomchilik maktabini B. Xamdamiy bilim yurtlarini A. Toshkenboev, I.
Abdullaev, A. Rozikovalar, Moskva, Leningrad, Penzabilim yurtlarini I. Ikromov,
A. Sa’diy, O’. Tansiqboevlar tamomlab ijodga yo’llanma oldilar.
Ularning ijodiy maxorati “To’y (1932)”, B. Xamdamovning, I.
Abdullaevning “Paxta terimi (1931)”, Roziqovning “Maktabga (1932)” asarlarida
namoen bo’ldi.
Akram siddiqiyning “To’y” kartinasi katta gulli so’zana kontrast ranglarda,
kompozitsiya tuzilishi amaliy san’at elida tasvirlangan. U uzbek xalk amaliy
san’atini yaxshi o’rgangan edi. Realistik san’at yo’lidagi bu asarlarning yaratilishi
Respublika badiiy xayetda muxim voqea bo’ldi.
Ijodiy izlanishni A. Siddiqiyda yaqin bo’lgan O’. Tansiqboevning erqin ranglar
tizimida “Choyxona” (1934) kartinasini yaratdi. B. Xamdamiyning tingdoshi rassom
A. Toshkentboev mexnat, kundalik xaetni voqealari mavzusidagi asarlar yaratdi. 1934
yili bularni yaratgan kompozitsiya asarlari qo’rgazmasida yaxshi baxolandi. P. Benkov
bilan Samarqand rassomchilik maktabdida eshlarda dars bergan Z. Kovalevskaya
“Teatr lojasida” nomli ajoyib asar yaratdi. Teatr lojasida o’tirgan o’zbek qizlarni
nigoxlarida xayajon, go’zallik xis tuygularini qo’ramiz.
Orqada e’tibor bilan binoklda kuzataetgan keksa erkak va aelni xotirjam
qarashlari, qo’l xarakatlari lirik xolatini qo’rish mumkin.
Rangtasvir kompozitsiya jixatidan o’ziga xos milliy koloritda ifoda etilgan. P.
Benkov, A. Volkov qo’lida o’qigan B. Xamdamiy, I. Abdullaev, R. Temurov, R.
Nasritdinov, A. Raximov, A. Toshkentboev, A. Roziqovlar, o’z ustozlarini yaxshi
an’analarini davom ettirdilar, mazmun, goyalarni kengaytirdilar. Ayniqsa Samarkand
rassomchilik bilim yurtini bitirgan I. Abdullaev dastlabki “Paxta terimi” (1931 yil)
kartinasi bilan tomoshabin va san’tshunoslar fikrini qaratgan bo’lsa, keyinchalik etuk
rassom sifatida murakkab kompozitsiyasi asoslarini yaratdi.
Ayniqsa “Esh shoir xuzurida” kartinasida kompozitsiya ustasi ekanligini
tasdiqladi.
23

Yigit va qizlar esh shoirning sherlarini eshitmoqda. Zamonaviy xonada shoir
gavdasi aniq tasviri kompozitsiya markazini tashqil etadi.
Qo’lini qo’tarib tantanali xayajon bilan sher misralarini o’qimoqda.
Eshlarning bilimga chanqokligi, mexnatga mexr bilan intilishi ifodalangan.
Uning “Mulla To’ychi Toshmuxammedov” portreti, “Frontdan qaytish”, “Quruq
er ovchilari”, M. Nabiev, S. Muxammedov, X. Raxmonovlar bilan xamkorlikda
yaratilgan poyafzalchi “Ubay Raxmatullaev brigadasi” asari eng yaxshi san’at asari
sifatida O’zbekiston Davlat san’at muzeyida saqlanmoqda. Yuqorida qayd etib o’tilgan
rassomlar 50-yillarda Toshkentdagi Benkov nomli rassomchilik bilim yurtida eshlarga
dars berdilar, rasm chizish va kompozitsiya asari yaratishni o’rgatdilar.
40 – 50 yillarda shular bilan bir qatorda rassomlar eshlarga tasviriy san’at sirlarini
o’rgatdilar. Maishiy janrda qo’plab asarlar yaratgan rassom N. Kashinadir. Uning
“Doira cholaetgan qiz” (1945 yil) “Tushki tanaffuz” asarida insonni mexnat bilan
barxaetligi, uni toza xavo, oftob nurlaridan tabiatdan zavqlanaetgani o’z aksini topgan.
Asar kompozitsiyasi, rang koloriti, milliy ruxda, insonni zamonaviy xislatlari,
kompozitsiyani tuzib vositalari namoen bo’lgan. Eshlarga metodik tavsiya vazifasini
bajaradi.
1947 – yili Ch. Axmarov, Toshkentdagi Navoiy nomli opera va balet teatri binosi
foyesi devorida A. Navoiyning “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun” asariga
bagishlangan maxobatli rangtasvir asarini ishladi. Asosiy mavzu afsona eki bo’lib
o’tgan voqealar bo’lishiga qaramay, tipajlar, ularni aniq o’xshashligi, murakkab
kompozitsiya echimida topilgan.
Tasvirdagi odamlar xajmsiz aniq chiziqlarda va engil nozik ranglar tusida
tasvirlangan.
“Monumental” panno mavzusida A. Navoiyining “Farxod va Shirin”, Etti guzal,
Etti sayera, Iskandarnoma, Layli va Majnun, asosida “Farxod va Shirin”, Etti guzal,
Etti sayera, Iskandarnoma, Layli va Majnun,” Iskandarning kurilishini kelib qo’rib
kompozitsiyaning asosiy negizini tashkil etadi. Shirin kanizaxlari bilan Farxodga nigox
tashlab uni qilgan jasoratiga ta’zim qilayotgan vaqti ifodalangan. Asarning
24

muvaffaqiyatli chiqishida rassomning A. Navoiy dostonlarini yaxshi sinchiklab
o’rganganligi kata yordam bergan. Bu asar uchun Ch. Axmarov 1948 yili “Davlat
mukofoti”ga sazovor bo’lgan edi.
50 yilarda rassom Moskva, Kazan, Dnepropetrovsk, Kemerovo shaxarlarida
asosan maxobatli – devoriy asarlar ustida ishladi.
1961 – yildan boshlab Ch. Axmarov ya’na O’zbekistonda ijod qila boshladi.
“A’lochi qiz”, “Raxima”, “Balerina”, Rassom “Temurov portreti”, “Mukarrama
Turgunboeva”, “Zulfiya” qabi portretlarni yaratdi.
Ayniqsa shoira “Zulfiya” portretlarida nozir chizgilar bilan gavda va qo’l xolati,
liboslar o’ziga xos go’zal xolatda ifodalangan.
Shoirning samimiyligi, yoqimtoy nigoxi chuqur poetik ijod soxibu ekanligi sezilib
turadi. Ch. Axmarov zamonaviy o’zbek ayolini ziyyo tarkatuvchi ma’naviy boyligini,
ichki go’zalligi ochib bergan. Chingiz Axmarov qo’a yillar davomida K. Bexzod nomli
Toshkent milliy rassomchilik va dizayn institutida kafedra mudiri, professor bo’lib
ishladi.
Qo’plab o’zbek “Monumental” chi rassomlarni etishtirib chiqardi va o’ziga xos
maxobatli kompozitsiya san’ati maktabini yaradi, 1953 – yili repin nomdagi
Leningrad, badiiy akademiyasi institutini R. Axmedov, N. Qo’ziboev, T. Oganesov, m.
Saidov, V. Zelikov, muxina nomidagi oliy san’at bilim yurtini V. Smakin, V.
Sosedovlar (1954-1955) yillar V. Shukurov nomidagi Moskva rassomchilik institutini
Yu. Elizarovlar tamomlab yang kuch va ishtiyoq bilim san’at olamiga kirib kelishdi.
Ijod bilan bir qatorda P. Benkov nomli rassomchilik bilim yurtida yoshlarga saboq
berishdi.
Shu sababli o’sha yilari bilim yurtini bitirib o’quvchilarning turli nufuzli oliy
badiiy o’quv yurtlariga kirib o’qishlariga zamin yaratildi.
Ular orasida yosh va iqtidorlisi N. Qo’ziboevdir. Uning Qoraqum xavzasiga
bagishlangan “Qidiruvchilar” (1953) yil diplom ishi a’lo darajada ximoya qilinib,
DAK a’zolari va raisi oganson maktoviga sazovor bo’ldi va institut muzeyidan doimiy
o’rin oldi.
25

O’zbek xalkning orzusi quruk erni ochishga otlangan xalqning shijoatli, gayrati N.
Qo’ziboevning “Qidiruvchilar”, “O’zboy o’zanida”, kartinasida o’z aksini topgan.
Mazmun va kompozitsiya jixatidan o’ta antiqa, zamonaviy bu asarda maxorat
bilan, jazirama issiqda ishlayotgan matonatli kishilar obrazini tasvirlab berilgan.
Asar kompozitsiyasida chodir yonidagi shijoatli odamlar, yuk ortilgan tuyalar,
maxsus qidiruv ishlari jixozlari tasvirlangan. Inson kuch – kudrati bilan tabiiy ofatlarni
engib, cho’lni – bogu – bo’stonga aylantirayotgan tasviri manzarasini guvoxi bo’lamiz.
Rassom xaqikatni jozibali tasvirlangan.
Kompozitsiya jixatidan mavzu va ma’no bir – biriga juda mos boglangan. Cho’l
oftobida toblangan yaratuvchi inson obrazi asarda eng muxim vositasidir.
1954 – yili Toshkent san’ati institutida rassomchilik fakulteti, 1955 – yilda nizomiy
nomli Toshkent davlat pedagogika universitetida “Badiiy grafika” fakulteti tashkil
topdi.
Bu erda dastlab O. Tatevosyan, V. Podgurskiy, R. Axmedov, A. Krivonos, N.
Qo’ziboev pedagogika institutida Yu. Elizarov, G. Oganesov, V. Yurovskiylar tasviriy
san’at asoslaridan yoshlarga dars berishdi.
Ayniqsa R. Axmedov tashabus qo’rsatib, qo’p mexnat qildi. Shijoatli, olov qalbi bu
inson keyinchalik butun umrini O’zbekiston tasviriy san’at maktabini tashqil topib,
rivojlanishiga bagishlanadi, samarali mexnati va ijodi uchun nufuzli davlat
mukofotlari, oren medallariga sazovor bo’ldi.
Rossiya badiiy akademiyasi muxbir a’zosi, O’zbekiston Badiiy Akademiyasini
akademigi professor Raxim Axmedov institutda ijod
laboratoriyasini, tasviriy san’at bo’limlarini ochdi, keyinchalik aspirantura tashqil
qildi.
Uning maqsadi yosh iqidorli rassomlarni tarbiyalab, o’qitish va O’zbekiston
tasviriy san’atini rivojlantirishdan iborat edi.
Musavvirning “Ona o’ylari”, “Tong”, “Sora Axmedova” portreti, “Lola” portreti
“Oqtoshga baxor”, “Surxandaryolik ayol” asarlarida jozibali ranglar vositasida o’zbek
xalqining o’tmishi, ichki dunyosini, xis tuygu, orzulari o’z ifodasini topgan.
26

Raxim Axmedov dastlab portret soxasida juda berilib ijod qildi. Zamondoshlarni
betakror obrazini, mazmun goyalarni ifodalashda o’ziga xos badiiy til topdi. Portret
yaratganda nafaqat uni tashqi qiyofasiga, ranglarni uygunligiga, balki uni chexrasidagi
insoniy fazilatlarni ochib berishga intilardi.
Shuning uchun mexnatsevar xalqning milliy xususiyatlarini, o’zida
mujassamlashtirgan ayollar, o’spirin – yoshlarni obrazini yaratishga qaratilgan edi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Azimov I. O’zbekiston naqshu-nigorlari. -Toshkent: Adabiyot va san’at nashri,
1987.
2. Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. -Toshkent, 1992-yil.
3. Asotirlar va rivoyatlar. -Toshkent: Yozuvchi, 1993-yil. 15. Anuxtin O.K. Badiiy
naqsh maktabi. -Toshkent: O’qituvchi, 1969.
4. Abu Rayhon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. -T.:
5. 1968.
6. Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. -T.: O’zbekiston, 1992.
7. Amanullayev A.A. Oliy o’quv yurtlarida talabalarni ganch o’ymakorligi to’garak
ishlarini boshqarishga tayyorlashning ilmiy metodik asoslari. (Badiiy grafika
fakultetlari misolida). Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. -T.: TDPU, 2001.
8. Amir Temur o’gitlari: (to’plam) tuzuvchilar B. Ahmedov, A. Aminov-T.: Navro’z,
1992.
9. Alexin A.D. «O yazike izobrazitelnogo iskusstva», - M., 1973. 21 1
A.
Abduraxmanov A. Soadatga elituvchi bilim. Toshkent:
10. Movarauinaxr, 2001,371 –bet.
27

O’zbekiston me'morchiligi (Toshkent shahridagi tarixiy obidalar haqida umumiy ma’lumot)

Sotib olish