O'zbekiston mustaqillik yoʻlida (1985-1989) - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	95.6KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	07 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Sardor O'rolov

Ro'yxatga olish sanasi 07 May 2025

5 Sotish

O'zbekiston mustaqillik yoʻlida (1985-1989)

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: O zbekiston mustaqillik yo lida (1985–1989-yillar)ʻ ʻ
Bajardi: Abdullayeva Nasiba
122-guruh talabasi
Ilmiy rahbar: __________________________________
Toshkent – 2025
1

MUNDARIJA
Kirish ………………………………………………………………………3
I BOB. SSSRda boshlagan islohotlar va ularning O zbekistonga ta’siri …6ʻ
1.1. Qayta qurish va oshkoralik siyosatining boshlanishi …………………6
1.2. O zbekistonda ijtimoiy-siyosiy faollikning kuchayishi ………………15
ʻ
II BOB. Milliy uyg‘onish harakati va mustaqillikka intilish …………….21
2.1. Ziyolilar harakati va milliy ongning yuksalishi ………………………21
2.2. “Paxta ishi” va markaziy hukumatning bosimi ………………………27
Xulosa ………………………………………………………………………38
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati………………………………………..38
2

KIRISH
O‘zbekistonning eng yangi tarixini yoritishda va o‘rganishda milliy g‘oya,
fuqarolik jamiyati, sotsilogiya kabi fanlarda olib borgan tadqiqot ishlarining
ahamiyati juda kattadir. So‘nggi yillar ichida jahonni shu jumladan O‘zbekistoning
yangi tarixini o‘rganish bo‘yicha turli hududlarida ko‘plab yirik ilmiy tadqiqotlar
olib borilmoqda, natijasida bir qator, muhim ma lumotlar to‘plandi. Olimlarʼ
tomonidan O‘zbekiston tarixini yangi davrni boshlanishi haqidagi bilimlarni
kengaytiradi. Mazkur manba va ashyolar jahon tarixining qadimgi davr siyosiy-
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy jarayonlari haqida to‘laroq tasavvurlar hosil qilish
imkonini beradi.
Talabalar Vatan tarixining ushbu davrga qadar bosib o‘tilgan o‘tmish
shundan dalolat beradiki, istiqlol uchun kurash hamma vaqt O‘zbekistonda bir-
biridan mustaqil ikki yo‘nalishda olib borilgan. Birinchisi. diniy-islomiy yo‘nalishda
bo‘lsa, ikkinchisi umumma'rifiy-siyosiy va demokratik yo‘nalishdadir. Bu har
ikkala yo‘nalishning umummushtarak maqsad yo‘lida mustaqillik uchun kurashda
birlashib harakat qilmaganligi, ko‘p hollarda esa ikkinchi darajali muammo va
masalalar atrofida kelisholmasdan biri-birini inkor etib kelganligi har ikkala
yo‘nalishning ham zaif tomonlaridan bo‘lib, undan mustamlakachi kuchlar ustalik
bilan foydalanganlar. 80- yillarda ham bu jaravonda aytarlik o‘zgarishlar bo‘lgan
emas.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyaev “O‘zbekistonning eng yangi tarixi va biz
erishgan olam-shumul yutuqlar mard va matonatli xalqimiz har qanday qiyinchilik,
to‘siq va sinovlarni o‘z kuchi va irodasi bilan yengib o‘tishga qodir, deb baralla
aytishga to‘la asos beradi 1
.
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz T. O‘zbekiston 2016.
7-Bet
3

Bu borada O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan qator qonun va
dasturlar ishlab chiqilib hayotga tadbiq etilmoqda. Ushbu birituv malaka ishida
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldagi “O‘zR FA
Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida” gi, O‘zbekiston
Respublikasi Qonunlari, 2010 yil 7 oktyabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan qabul qilingan “2010-2020 yillarda nomoddiy
madaniy
meros ob ektlarini muhofaza qilish, asrash, targ‘ib qilish va ulardanʼ
foydalanish Davlat dasturini qabul qilish to‘g‘risida” gi Qarori va boshqalar muhim
ahamiyat kasb etadi Normativ hujjatlar bilan amalga kiritilgan o‘quv dasturi,
O‘zbekistonning eng yangi tarixi fanining nazariy va amaliy muammolari, tarixi
fanini o‘qitishdagi innovatsiyalar, o‘quv dasturi, ma ruza matnlari, o‘zbekiston
ʼ
tarixi fanidan tayyorlanayotgan keyslar, amaliy topshiriqlar, nazorat savollari
asosida yoritib berilgan Ta lim va tarbiya jarayonlarini tashkiliy-huquqiy
ʼ
hujjatlarini va ular asosida ishlab chiqiladigan lokal hujjatlarni har tomonlama
nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil etishni dolzarbligidan dalolat beradi.
“O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanini O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi o‘qitishning nazariy va amaliy masalalarini
tadqiq etish hamda o‘qitishni takomillashtirishda pedagogik texnologiyalarni o‘rni
va ahamiyati bo‘yicha xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
“O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fani O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi taraqqiyotining ustuvor yo‘nalishlarini
nazariy va amaliy tahlil qilish;
Ikkinchidan, “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanini O‘zbekistondagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi o‘qitishda innovatsion
ta lim texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish yo‘llarini yoritish;
ʼ
4

Uchinchidan, “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fani O‘zbekistondagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi o‘quv dasturi mazmun
mohiyatini ochib berish;
To‘rtinchidan, “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanini O‘zbekistondagi
ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi o‘qitishni yanada
takomillashtirish yuzasidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.
Oliy ta limʼ muassasalarida o‘qitilayotgan “O‘zbekistonning eng yangi
tarixi” fani ‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning ajralmas qismi mavzusi
sohasidagi nazariy masalalar va tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan xujjatlarni
o‘rganish tashkil etadi.
Oliy ta lim muassasalarida “O‘zbekistonning eng yangi tarixi” fanining
ʼ
Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning
mavzusi mazmun mohiyatini o‘qitishda pedagogik texnologiyalarni o‘rni. Shu
bilan belgilanadiki, tadqiqot natijasida olingan xulosalar “O‘zbekistonning eng
yangi tarixi” fani Mustaqillikka erishish arafasida O‘zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonlarning mavzusi bo‘yicha tashkiliy xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni ishlab
chiqish uchun amaliy dastur bo‘lishi mumkin. Olingan xulosa va bildirilgan
takliflardan bakalavr ta lim muassasalari faoliyatida, mazkur fanni o‘qitishda va
ʼ
takomillashtirishda foydalanish mumkin. 2
2
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q
ʻ . – Toshkent: Sharq, 1998.
5

I BOB. SSSRDA BOSHLAGAN ISLOHOTLAR VA ULARNING
O ZBEKISTONGA TA’SIRI ʻ
2.1. Qayta qurish va oshkoralik siyosatining boshlanishi
KPSS MK aprel (1985-y) plenumi sovet jamiyati hayotining barcha sohalarini chuqur
isloh qilish yo‘lini e’lon qildi. Qayta qurishning asosiy tarkibiy qismlari deb ijtimoiy
hayotni demokratlashtirish va tub iqtisodiy islohot o‘tkazish belgilandi.
Qayta qurish yillarida O'zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat (1985–1991). 1985-
yilda Sovet Ittifoqi rahbariyati o'zgarib, Mikhail Gorbachev boshchiligida "Qayta
qurish" (Perestroyka) va "Glasnost" (Ochiqlik) siyosatlari boshlangach,
O'zbekistonning ijtimoiy-siyosiy vaziyatida sezilarli o'zgarishlar yuz berdi. Bu
jarayonning asosiy yo'nalishlari iqtisodiy va siyosiy islohotlar, demokratik jarayonlar
va ijtimoiy ongda o'zgarishlar yaratishga qaratilgan edi. Siyosiy islohotlar va
erkinlikka intilish - Gorbachevning siyosiy islohotlaridan biri sifatida, O'zbekistonning
siyosiy tizimida bir qator o'zgarishlar yuz berdi. O'zbekiston Kommunistik Partiyasi
(OKP) rahbariyati, oldingi avtoritar va markazlashgan tizimga nisbatan, yanada
ko'proq o'zgarishlarga ochiq bo'ldi. Buning natijasida ba'zi siyosiy qadamlar qabul
qilindi: • Glasnost siyosati tufayli, O'zbekistonda jurnalistlar va dissidentlar faollashdi,
ammo faqat me'yoriy ravishda. Bu davrda, adolat va inson huquqlarini himoya qilishga
oid fikrlar kengaygan bo'lsa-da, ochiq tanqid va muhokama hali ham cheklangan edi. •
Sovet tizimining markazlashgan boshqaruvini kuchaytirish uchun qisman amalga
oshirilgan islohotlar, ayniqsa, O'zbekistonda o'ziga xos markazlashgan iqtisodiyotning
yengillashishiga olib keldi. Iqtisodiy o'zgarishlar va qiyinchiliklar - Qayta qurish
siyosati iqtisodiyotda ham o'zgarishlar kiritishga harakat qildi, biroq bu jarayonning
Samarqand va Toshkentda o'ziga xos ijtimoiy oqibatlari bo'ldi: • Iqtisodiy beqarorlik:
Sovet Ittifoqi iqtisodiyoti yanada markazlashtirilgan bo'lsada, resurslar taqsimoti va
ishlab chiqarishning samaradorligi pasayganligi sababli iqtisodiy inqirozlar kuchaydi.
O'zbekistonda texnologik yangilanishlar va raqobatni oshirish uchun zarur bo'lgan
6

islohotlar kechikdi, bu esa ishsizlik va inflatsiya muammolarini keltirib chiqardi.
Iqtisodiyot ekstensiv yo‘lda tobora ko‘p qo‘shimcha mehnat va moddiy resurslarni
ishlab chiqarishga jalb etish yo‘lida depsinayotgan edi. Mamlakat katta tabiiy
resurslarga ega bo‘lsa-da, xo‘jaliklar ularning yetishmovchiligiga duch keldi. Ko‘pgina
mamlakatlar fan-texnika inqilobi tufayli xalq turmushida jiddiy ijobiy burilishlarga
erishgan bir paytda SSSR bu jarayondan chetda, orqada qolib ketdi. Ishlab chiqarish
texnologiyasi eskirgan, mahsulotlarning sifati past, ular sotilmasdan omborlarda
to‘planib qolayotgan edi. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi, iqtisodiyotga partiyaviy
rahbarlik va uning mafkuralashtirilishi iqtisodiyotni isloh qilish yo‘lidagi urinishlarni
yo‘qqa chiqarar edi. Ijtimoiy ehtiyojlarga mablag‘ ajratishda qoldiq tamoyili va
taqsimotda tekischilik hukmron edi. Boqimandalik, tayyorga ayyorlik, ichkilikbozlik,
giyohvandlik, chayqovchilik, poraxo‘rlik kabi yaramas illatlar jamiyatni kemirmoqda
edi. Buyruqbozlik — boshqaruv usuli, sansalorlik, qog‘ozbozlik, majlisbozlik
iqtisodiyotning o‘z qonunlari va vositalari asosida rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda
edi. Odamlar mulkdan begonalashtirilgan, shu tufayli loqayd, sust, beparvo edilar.
Huquq va qonuniylik puturdan ketgan edi. Xo‘jalikni boshqarishda 200 mingtacha turli
buyruqlar, qonunsimon hujjatlar hukmron bo‘lib, ular xo‘jalik xodimlarining har bir
qadamini nazorat qilib, tashabbuskorlikni bo‘g‘ar edi. Oddiy korxonadan tortib
tumangacha, viloyatdan respublikagacha, respublikadan Markazgacha haqiqiy ahvolni
bo‘yab ko‘rsatish, barcha darajadagi rahbarlarni maqtash, ular nomiga hamd-u sanolar
o‘qish rasm bo‘lib qolgan edi. Oqibatda dunyoda eng kuchli ikki davlatdan biri, deb
hisoblanib kelingan SSSRda inqirozli vaziyat shakllanib yetilgandi. 3
KPSS Markaziy
Qo‘mitasining 1985-yil aprelida bo‘lgan plenumi noxush tendensiyalar yig‘ilib,
SSSRtanglik vaziyatiga tushib qolganligini ilk bor e’tirof etdi. Mazkur plenum
jamiyatni «qayta qurish» orqali iqtisodiyotni ko‘tarish, xalqning turmushini yaxshilash
siyosatini belgiladi. 1985—1986-yillarda Markazdagi rahbariyat tomonidan jiddiy
o‘zgarishlar qilish zarurligi anglandi. Biroq ahvolning nihoyatda murakkabligi hali
to‘la idrok etilmagan edi. 1987-yildagi mavjud siyosiy tuzumni va iqtisodiyotga
partiyaviy rahbarlikni saqlab qolgan holda xo‘jalik mexanizmini isloh qilish yo‘lidagi
3
Q.Usmonov ,M.Sodiqov . O’zbekiston tarixi . T.:Sharq 2010 . 257-b
7

urinish ham samara bermadi. Iqtisodiy islohotlar tez orada qotib qolgan ijtimoiy-
siyosiy sistemaga urilib barbod bo‘ldi. 80-yillarning oxirlarida siyosiy sistemani isloh
qilishga, birinchi navbatda KPSSning siyosiy va mafkuraviy hukmronligini
cheklashga, davlat va xo‘jalik organlarini Kompartiya hukmronligidan chiqarishga,
xalq deputatlari sovetining to‘la hokimiyatini ta’minlashga urinish bo‘ldi. Ammo bu
sa’y-harakatlar ham behuda ketdi. «Qayta qurish» siyosati davrida iqtisodiyotda juda
kuchli buzilishlar ro‘y berdi. Markaz «qayta qurish»ning ilmiy va nazariy jihatdan
puxta va aniqravshan dasturini ishlab chiqolmadi. Iqtisodiy siyosat puxta o‘ylab
ko‘rilmagan sinov va eksperimentlarga asoslangan edi. Mamlakat sinovlar va xatolar
bilan siljib bordi. Mamlakat imkoniyatlarini hisobga olmasdan xalq xo‘jaligining
barcha sohalarini bir vaqtning o‘zida rivojlantirishdan iborat noto‘g‘ri yo‘l tutildi. «Bu
hol, — deb yozadi I. Karimov, — pirovard natijada, cheklangan mablag‘larning
parokanda bo‘lib ketishiga, moliya va ta’minot tizimining batamom izdan chiqishiga
olib keldi, inqirozni chuqurlashtirdi». 4
Sovet rahbariyati mamlakatni tanglikdan,
inqirozdan chiqarish uchun ma’muriy-buyruqbozlik tizimini, hamma resurslarni
markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish asosida boshqarish va taqsimlash yo‘lidan
tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga o‘tish kerakligini o‘z vaqtida payqamadi,
buni juda kech tushundi. 1990- yilga kelganda bozor iqtisodiyotiga o‘tish zaruriyati
anglandi, dasturlar tuzildi, qarorlar qabul qilindi. Biroq vaqt boy berilgan edi.
Iqtisodiyot batamom barbod bo‘lgan, moliyaviy va narx-navo tizimi izdan chiqqan,
boshqaruv mexanizmi falaj bo‘lib qolgan edi. SSSR ich-ichidan zil ketib, tanazzulga,
parokandalikka yuz tutgan edi . O‘zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish, islohotlar
yo‘lini katta umid bilan kutib oldilar. Jamiyatni yangiiashdan najot kutayotgan edilar.
Biroq tez orada aholining hafsalasi pir bo‘ldi. O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot
yanada murakkablashib bordi. Bu o‘z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini himoya
qilishga qodir bo‘lmagan, siyosiy irodasi bo‘sh kishilarning respublika rahbariyatiga
kelib qolishi bilan bog‘liq edi. 5
Ularning ojizligi orqasida respublika partiya va davlat
rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan ko‘plab kadrlar yuborildi. «Kadrlar
4
Yo‘ldoshev M. XX asr O zbekiston tarixiʻ . – Toshkent: Universitet, 2010.
5
Qurbonov Sh. O zbekiston Respublikasining yangi tarixi (I-kitob)
ʻ . – Toshkent: Sharq, 2000.49-b
8

to‘dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin kelgindilar O‘zbekistonni o‘z bilganlaricha
boshqara boshladilar. Î'zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar Kengashi
amalda ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda o‘tirgan mahalliy kadrlar
ularning qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lib qoldilar. O‘zbekiston Kompartiyasi MQda Moskva
vakillari Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. O‘sha yillarda
tez-tez bo‘lib turadigan plenumlar va yig‘ilishlar O‘zbekistonda doimiy ishlash uchun
yuborilgan «kadrlar to‘dasi»ning boshliqlari — Anishev, Ogarek, Satin va ularning
hamtovoqlari nazorati ostiga olingan edi. O‘zbekistonda «o‘zbeklar ishi», «paxta ishi»
deb atalgan jinoiy ishlar to‘qib chiqarildi 6
. Moskvadan yuborilgan Gdlyan va Ivanov
guruhi O‘zbekistonning boshiga tushgan kulfat bo‘ldi. Guruh a’zolari hech kim bilan
hisoblashib o‘tirmay odamlarni qamash bilan shug‘ullandi. Oddiy dehqondan tortib
O‘zbekiston Kompartiyasi MQ kotiblari va hukumat a’zolarigacha bo‘lgan xodimlarni
qamash uchun birovlardan zo‘rlab yozdirib olingan bir parcha qog‘ozning o‘zi kifoya
edi. O‘zbekistonda qonunchilik buzildi, o‘zboshimchalik va qatag‘onchilikning yangi
davri avj oldi. Ming-minglab iqtidorli, rahbarlik mahoratini O‘zbekistonning ijtimoiy-
siyosiy hayoti www.ziyouz.com kutubxonasi 241 puxta egallagan rahbar kadrlar,
mirishkor paxtakorlar, ter to‘kib mehnat qilgan halol kishilar qamoqqa olindi. Hibsga
olingan respublika partiya va davlat organlarining rahbarlari esa Moskva
qamoqxonalariga tashlandi. Tergov xodimlari 30-yillarda ishlatilgan yaramas
usullardan foydalanib, hibsga olinganlarni qiynab, boshqalar ustidan to‘qilgan
aybnomalarni ularning qo‘li bilan qaytadan yozdirib olardi va bu «aybnoma» tobora
ko‘p begunoh odamlarni qamashga asos bo‘lib xizmat qilardi. Butun SSSRda
bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham kamchiliklar, qo‘shib yozishlar, poraxo‘rlik illatlari
va boshqa jinoyatchiliklar bor edi, albatta. Lekin bu illatlarni o‘zbek xalqi emas, balki
sovet hokimiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi keltirib chiqargan edi. Norozilik ayniqsa
xotin-qizlar orasida ko‘paydi. 1986—1987-yillarda respublikada 270 nafar ayol o‘zini
o‘zi yondirib yubordi. Bu holat ularning sha’ni, qadr-qimmatining toptalishi, haq-
huquqlarining buzilishiga nisbatan so‘nggi norozilik ifodasi edi. Xalqning juda boy
tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini bilmagan va bilishni
6
O’zbekistonning yangi tarixi (ikkinchi kitob) T.: Sharq 2000 . 576-b
9

istamagan kelgindilar, ularga laganbardorlik qilgan ayrim mahalliy amaldorlar
xalqning urf-odatlari, an’analarini oyoqosti qildilar. Xalqimizning boy madaniyati va
ma’naviy qadriyatlari kamsitildi. Ona tilimizning qo‘llanish doirasi sun’iy tarzda
yanada cheklab qo‘yildi. Hatto milliy libos kiyib yurish ham qoralandi. Milliy
an’analar bo‘yicha to‘y qilgan yoki vafot etgan qarindosh-urug‘larni milliy, diniy
qadriyatlar asosida dafn qilganlar tanqid ostiga olindi, shafqatsiz jazolandi. Bunday
vaziyat xalqni ranjitdi, hafsalasini pir qildi, siyosiy loqaydlikni kuchaytirdi. Siyosiy va
mafkuraviy zug‘umlarga qaramasdan ijtimoiy ong o‘zgara boshladi. O‘tmish va
hozirgi zamon muammolari to‘g‘risida munozaralar, turli qarashlar, nuqtayi nazarlar
bildiriladigan bo‘lib bordi. Jamoatchilik paxta yakkahokimligini tugatish, o‘zbek tiliga
davlat tili maqomini berish, ekologik holatni sog‘lomlashtirish kabi masalalarni
ko‘tara boshladi. Norasmiy guruhlar va tashkilotlar paydo bo‘la boshladi. Bularning
www.ziyouz.com kutubxonasi 242 norasmiy deyilishiga sabab, hali mamlakatda
tashkilotlarni ro‘yxatga olish va ularga qonuniy maqom berishga asos bo‘ladigan
qonun, huquqiy hujjatlar yo‘q edi. Norasmiy harakat asta-sekin siyosiy tusga kira
boshladi. 1989-yilda tashkil topgan «Birlik» xalq harakati respublikadagi dastlabki
norasmiy harakat edi. Shuningdek, «O‘zbekiston erkin yoshlar ittifoqi», xotin-
qizlarning «To‘maris» nomli tashkiloti, rusiyzabon ziyolilarning «Intersoyuz» deb
atalgan harakati tuzildi. Bu harakatlar dastlabki paytlarda xalqning ma’- naviy
qadriyatlarini tiklash, Orol fojiasining oldini olish, o‘zbek tiliga davlat tili maqomini
berish, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik usulidan voz kechish kabi dolzarb
masalalarni ko‘tardilar. Biroq bu harakatlar g‘oyaviy, siyosiy, tashkiliy jihatdan yetarli
darajada uyusha olmadi. «Birlik» xalq harakati rahbarlari mamlakat manfaatlaridan
kelib chiqadigan dasturlar ishlab chiqish va aniq maqsadlarni amalga oshirish yo‘lida
siyosiy kurash olib borish o‘rniga namoyishlar va mitinglar uyushtirish, ko‘cha va
maydonlarda to‘plangan olomonda ehtiroslarni avj oldirish bilan shug‘ullandi.
Oqibatda «Birlik» bo‘linib ketdi. 1990-yil boshlarida «Birlik» harakati faollarining
Muhammad Solih boshliq bir guruhi siyosiy partiya tuzishga kirishdilar. 1990-yil 30-
aprelda «Erk» demokratik partiyasining ta’sis qurultoyi bo‘ldi. Qurultoy «Erk»
10

partiyasi tuzilganligi haqida qaror qabul qildi, partiyaning dasturi va nizomi qabul
qilindi. Biroq «Erk» partiyasi rahbarlari jamiyatni yangilash uchun bir tuzumdan
ikkinchi tuzumga o‘tish zaruriyatini, qanday islohotlar o‘tkazish kerakligini va uning
mazmun-mohiyatini, odamlar ongi va psixologiyasini o‘zgartirish lozimligini, buning
uchun mashaqqatli o‘tish davrini bosib o‘tishlozimligini anglab, tushunib yetolmadilar.
Respublika matbuoti xalq turmushiga doir masalalarni, noxush hodisalarni, xalq dardi,
orzuarmonlarini oshkoralik bilan yorita boshladi, xalqning o‘zligini anglashga
ko‘maklashdi. Iqtisodiyot tobora tanglik holatiga tushib bordi. 7
1985-yilda iqtisodiy
rivojlanishning negizi sifatida qabul qilingan jadallashtirish konsepsiyasi asossiz
ekanligi ma’lum bo‘lib qoldi. Respublikada sanoat korxonalarini, qurilish va transport
sohalarini, ko‘pgina kolxoz va sovxozlarni xo‘jalik hisobiga yoki brigada (jamoa)
pudratiga o‘tkazish hech qanday samara bermadi. 1987-yilda iqtisodiy tuzilmalarni
qayta qurish, xo‘jalikni boshqarish va xo‘jalik mexanizmini isloh qilish, ma’muriy
rahbarlikdan iqtisodiy rahbarlikka o‘tish yuzasidan ko‘rilgan tadbirlar ham natija
bermadi. Ma’muriy-buyruqbozlik usuli bilan ishlayotgan vazirliklar va idoralar
iqtisodiy islohotlarni yo‘qqa chiqardi, iqtisodiyot taraqqiyotiga to‘g‘anoq bo‘lib
qolaverdi. Respublikaning tog‘-kon, metallurgiya, mashinasozlik, elektrotexnika,
kimyo sanoatiga qarashli korxonalar Ittifoq vazirliklari va idoralariga tobe bo‘lib
qolaverdi. Ijtimoiy va iqtisodiy ko‘rsatkichlarni avvalgidek Markaz belgilab berardi.
Aholining ijtimoiy ahvoli nochor edi. O‘sha yillarda, mutaxassislarning hisob-
kitoblariga ko‘ra, kun kechirish uchun bir kishiga oyida kamida 85 so‘m zarur edi.
O‘zbekistonda aholi jon boshiga hisoblaganda daromadi 75 so‘mdan oshmaydigan 8,8
million kishi yashardi, bular aholining 45 foizini tashkil etardi. Qishloq aholisining
atigi 50 foizi normal ichimlik suvi bilan ta’minlangan edi. Qishloqlarda yashovchi 240
ming oilaning tomorqa yeri yo‘q, har besh xonadonning birida birorta ham chorva mol,
37 foiz xonadonlarda sigir, yarmisida qo‘y boqilmas edi. Maktab va maorif ishlarini
isloh qilish va o‘rta maxsus ta’limni qayta qurish borasidagi sa’y-harakatlar ham
behuda ketdi. Respublikadagi 9000 ga yaqin maktablarning atigi 40 foizi maktab
uchun mo‘ljallab qurilgan binolarda, qolganlari esa moslashtirilgan binolarda ishlardi,
7
Saidov A.X. Davlat va huquq nazariyasi . – Toshkent: Adolat, 2006. -143-b
11

ko‘plari avariya holatida edi, o‘quvchilarning katta qismi ikkinchi yoki uchinchi
smenada o‘qir edi. O‘quvchilarning yiliga 2—3 oylab qishloq xo‘jalik ishlariga jalb
etilishi o‘quv ishlarini izdan chiqargan edi. O‘quvchilar bilimi sayozlashib bordi. Oliy
va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida ham mutaxassislar tayyorlash sifati pasayib ketgan
edi. Oliy o‘quv yurtlari yuqori malakali professoro‘qituvchilar bilan, zamonaviy
texnika vositalari bilan yetarli darajada ta’minlanmagan edi. Kadrlar tayyorlashda son
ketidan quvishga yo‘l qo‘yildi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida muammolar
to‘planib bordi, ularni ma’muriy-buyruqbozlik usullari bilan hal qilishga urinishlar
hech qanday natija bermadi. Xalq orasida pinhona o‘sib borayotgan ishonchsizlik,
loqaydlik kayfiyatlari asta-sekin yuzaga chiqa boshladi. Ruxsat etilmagan mitinglar,
namoyishlar o‘tkazish hollari, hatto noxush voqealar ham sodir bo‘la boshladi. 1989-
yilning may—iyun oylarida Farg‘onada fojiali voqealar sodir bo‘ldi. 45 yil muqaddam
Stalin bedodligi natijasida o‘z yeridan badarg‘a qilingan mesxeti turklarini o‘zbek
xalqi o‘z bag‘riga olgan, ularga mehribonlik qilgan edi. Tub yerli aholi bilan mesxeti
turklari qardoshlik aloqalarini bog‘lab, o‘n yillar davomida inoqlashib yashadilar.
Biroq 1989-yil 20-mayda Quvasoyda tub yerli aholi bilan mesxeti turklari guruhlari
o‘rtasida mushtlashish sodir bo‘ldi. Respublika siyosiy rahbariyatining voqeani to‘g‘ri
baholay olmaganligi va tezkorlik bilan zarur choralar ko‘rmaganligi oqibatida vaziyat
murakkablashdi va etnik mojaroga aylanib, qon to‘kilishiga olib keldi. Ana shunday
favqulodda vaziyatda respublikada hukumat komissiyasi tuzildi. 4-iyundan boshlab
komendantlik soati joriy etildi. Farg‘onaga shoshilinch ravishda SSSR ichki ishlar
vazirligi ichki qo‘shinlarining 13 ming kishilik bo‘linmasi keltirildi. Ur-yiqit 7-iyun
kuni yana takrorlandi va tez orada Qo‘qon shahriga, Rishton, O‘zbekiston tumanlariga
tarqaldi. 8-iyunda Qo‘qonda aholining tinch namoyishi SSSR ichki ishlar vazirligi
qo‘shinlari tomonidan o‘qqa tutildi, 50 dan ortiq kishi halok bo‘ldi, 200 dan ortig‘i
yarador qilindi. Ommaviy tus olgan tartibsizlik, uryiqitlar natijasida jami 103 kishi
halok bo‘ldi. 1011 kishi jarohatlandi va mayib bo‘ldi. SSSR ichki ishlar vazirligi ichki
qo‘shinlarining 137 harbiy xizmatchisi, 110 militsiya xodimi yarador bo‘ldi, militsiya
xodimlaridan biri vafot etdi. 757 uy, 27 davlat binosi, 275 avtotransport vositasi
12

yondirildi va talon-taroj qilindi. Voqealarning keng miqyosda fojiali tus olganligi
sababli sovet va ma’muriy organlar mesxeti turklarini Farg‘onadagi harbiy qism
poligonidagi lagerga hamda Tojikistonning Leninobod viloyati Asht tumanidagi
Novgarzon posyolkasiga shoshilinch ko‘chirishni tashkil etdilar, ular qurolli askarlar
tomonidan qo‘riqlandi, oziq-ovqat bilan ta’minlandi va tibbiy xizmat yo‘lga qo‘yildi.
Minglab odamlarni bunday lagerlarda uzoq saqlab bo‘lmas edi. Shuning uchun 16282
kishi Farg‘ona viloyatidan Rossiyaning Smolensk, Orlovsk, Kursk, Belgorod va
Voronej viloyatlariga ko‘chirib olib borib joylashtirildi. Farg‘ona fojiasining sabablari,
uni harakatga keltirgan kuchlar kim edi? O‘zbekiston Kompartiyasi MQning 1989-yil
23-iyunda bo‘lgan XIV plenumida Farg‘ona fojiasi bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish
uchun maxsus komissiya tuzildi. Komissiya axboroti O‘zbekiston Kompartiyasi
MQning 1989-yil 29-iyulda bo‘lgan XV plenumi tomonidan ma’qullandi. Farg‘ona
viloyati, shahar, tuman partiya va sovet tashkilotlarining, huquqni himoya qilish
organlarining tashkilotchilik, siyosiy ishidagi jiddiy xatolar fojiali voqealarga sabab
bo‘ldi. Ular viloyatdagi keskin ijtimoiy, siyosiy vaziyatning kuchayish xavfiga yetarli
baho bermadilar, millatlararo adovatni keltirib chiqarishga uringan ekstremistlarga,
poraga sotilganlarga o‘z vaqtida zarba bermadilar. Farg‘ona viloyatida o‘n yillar
davomida ijtimoiy-iqtisodiy keskinlik ortib bordi. Xo‘jalik strukturasi izdan chiqqan,
tarmoqlar xomashyo yetishtirish, yarim fabrikatlar ishlab chiqarishga moslashib
qolgan edi, ishsizlar soni tobora oshib borar, odamlarni, ayniqsa, yoshlarni ish bilan
ta’minlash tadbirlari ko‘rilmasdi. Kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish ishlari
buzilgan, poraxo‘rlik, xizmat mavqeyini suiiste’- mol qilish avj olgan edi. Ana
shunday keskinlikdan, respublikada ijtimoiy-siyosiy beqarorlikni keltirib chiqarishdan
manfaatdor siyosiy kuchlar, ekstremistlar foydalandilar. Ular allaqachon ishlab
chiqilgan, puxta tayyorgarlik ko‘rgan reja asosida ig‘vogarona harakat qildilar,
olomonga oldindan tayyorlangan varaqalar tarqatdilar. Farg‘onada sodir bo‘lgan
siyosiy ig‘vogarlik Tbilisi, Tog‘li Qorabog‘, Bokuda tashkil etilgan ig‘vogarliklardan
biri edi. Keyinchalik Bo‘ka, Parkent, O‘sh, Andijonda ham shunday urinishlar bo‘ldi.
Yovuz kuchlar bostirildi, ig‘vogarlar o‘z maqsadiga erisha olmadilar. O‘zbekistonning
13

yangi rahbariyati tomonidan ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida keskinlik bartaraf
qilindi. 8
8
Sultonov Q. Milliy uyg‘onishdan milliy mustaqillikka . – Toshkent: Ma’naviyat, 2001.-53-b
14

1.2. O zbekistonda ijtimoiy-siyosiy faollikning kuchayishiʻ
O‘zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida o’zgarishlar kuzatilishi 1980 yillardan
keyin kuchayadi. O‘zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish, islohotlar yo‘lini katta umid
bilan kutib oldilar. Jamiyatni yangiiashdan najot kutayotgan edilar. Biroq tez orada
aholining hafsalasi pir bo‘ldi. O‘zbekistonda ijtimoiy-siyosiy hayot yanada
murakkablashib bordi. Bu o‘z xalqining or-nomusi va qadr-qimmatini himoya qilishga
qodir bo‘lmagan, siyosiy irodasi bo‘sh kishilarning respublika rahbariyatiga kelib
qolishi bilan bog‘liq edi. Ularning ojizligi orqasida respublika partiya va davlat
rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan ko‘plab kadrlar yuborildi. «Kadrlar
to‘dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin kelgindilar O‘zbekistonni o‘z bilganlaricha
boshqara boshladilar. O’zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar Kengashi
amalda ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda o‘tirgan mahalliy kadrlar
ularning qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lib qoldilar. O‘zbekiston Kompartiyasi MQda Moskva
vakillari Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. O‘sha yillarda
tez-tez bo‘lib turadigan plenumlar va yig‘ilishlar O‘zbekistonda doimiy ishlash uchun
yuborilgan «kadrlar to‘dasi»ning boshliqlari — Anishev, Ogarek, Satin va ularning
hamtovoqlari nazorati ostiga olingan edi. O‘zbekistonliklar jamiyatni qayta qurish,
islohotlar yo‘lini katta umid bilan kutib oldilar. Jamiyatni yangiiashdan najot
kutayotgan edilar. Biroq tez orada aholining hafsalasi pir bo‘ldi. O‘zbekistonda
ijtimoiy-siyosiy hayot yanada murakkablashib bordi. Bu o‘z xalqining or-nomusi va
qadr-qimmatini himoya qilishga qodir bo‘lmagan, siyosiy irodasi bo‘sh kishilarning
respublika rahbariyatiga kelib qolishi bilan bog‘liq edi. Ularning ojizligi orqasida
respublika partiya va davlat rahbarlik lavozimlariga Markaz tomonidan ko‘plab kadrlar
yuborildi. «Kadrlar to‘dasi» deb nom olgan 400 ga yaqin kelgindilar O‘zbekistonni o‘z
bilganlaricha boshqara boshladilar. Î'zbekiston Kompartiyasi va Respublika Ministrlar
Kengashi amalda ular tomonidan boshqarildi. Birinchi lavozimda o‘tirgan mahalliy
kadrlar ularning qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lib qoldilar. O‘zbekiston Kompartiyasi MQda
Moskva vakillari Mogilnichenko, Bessarabov, Ponomaryov uya qurib olgan edi. O‘sha
15

va ularning hamtovoqlari nazorati ostiga olingan edi. SSSR Oliy Soveti ham, SSSR
Prezidenti va Hukumati ham inqiroziy holatdan chiqishning yoiini topa olmay qoldi.
Xullas, 90- yillaming boshlariga kelganda markaz va ittifoqdosh jumhuriyatlar
o‘rtasidagi munosabatlar keskinlashib, markaziy hokimiyatning obro'yi pasayib ketdi.
Siyosiy, iqtisodiy va xo‘jalik hayoti boshqarilmay qoldi. Oqibatda turmushning barcha
sohalaridagi salbiy ahvoldan xalqning kun sayin noroziligi ortib, turmush darajasi
yomonlasha boshladi. Ishlab chiqarish va mehnat intizomi izdan chiqdi. Bu hol tabiiy
ravishda xalqning ko‘zini ochdi, endi u eskicha buyruqbozlik usulini qabul qila olmay
qoldi. Qisqa qilib aytganda, shu vaqtga kelib respublikalar suverenitetini va inson
huquqlarini poymol qilgan totalitär buyruqbozlik boshqaruvining istiqbolsiz ekanligini
hayotning o‘zi ko‘rsata boshladi. Buni birgina sobiq SSSRda xalq xo‘jaligini bozor
iqtisodiyotiga o‘tkazish hamda Yangi Ittifoq Shartnomasi tayyorlash borasidagi
natijasiz qadamlarda hfim ko‘rsa bo‘ladi. Shuni aytish kerakki, sobiq Ittifoqda xalq
xo‘jaligini bozor iqtisodiga o‘tkazish masalasi 1987-yili xalq deputatlari II syezdi
qarori va iqtisodiyotni sog‘lomlashtirishga qaratilgan Hukumat Dasturida tilga olingan,
u 1990-yil may oyida Oliy Sovet III sessiyasida muhokama qilingan edi. Xalq
deputatlari Hukumat Dasturini muhokama qilar ekanlar, bozor iqtisodiga o‘tish
obyektiv zaruriyat, bundan boshqa yo‘l yo‘q, degan xulosaga keldilar. SSSR Oliy
Soveti III sessiyasining «Boshqariladigan bozor iqtisodiga o‘tish haqida»gi qarorida
bozor iqtisodiyotiga o‘tish iqtisodiy islohotlaming asosiy mazmunini tashkil qiladi,
deb qayd etildi. Shu bois bu boradagi Hukumat konsepsiyasini deputatlar fikr-
mulohazalari asosida qayta ishlash va 1990-yil 1-sentabriga tayyorlash belgilandi.
SSSR Rahbariyatida shu yo‘nalishdagi amaliy ishlar qizg‘in tus oldi. 1990-yil 25-
iyulda SSSR Prezidentlik Kengashida Bosh Ministming mamlakatni bozor
iqtisodiyotiga o‘tkazish yuzaáftían qo‘shimcha choralar haqidagi axboroti tinglandi.
1990-yil 27-iyuli va 30-avgustida SSSR Prezidentining olimlar, mutaxassislar, omma
viy axborot vositalari vakillari bilan iqtisodiy islohotlar mavzuidagi uchrashuvi boidi.
6-avgustda esa mamlakat Prezidenti M.Gorbachyovning «Yangi Ittifoq
Shartnomasining asosi sifatida bozor iqtisodiyotiga o‘tishning Ittifoq Dasturi
16

Konsepsiyasini tayyorlash haqida» Farmoni e’lon qilindi. Bu vazifani bajarish uchun
SSSR va RSFSR rahbarlari tomonidan S.Shatalin, I.Petrakov, L.Abalkin,
G.Yavlinskiy, S.Aleksenko, V.Vavilov, A.Grigoryev, M.Zadomiy, V.Martinov, V.
Mashchits, A.Mixaylov, B.Fyedorov, T.Yarigina va Y.Yasinlardan iborat komissiya
tuzildi. Komissiyaga 1990-yil sentabridan kechikmasdan Hukumat Dasturini ishlab
chiqish topshirildi. 1990-yil sentabri boshlarida SSSR Oliy Kengashi IV sessiyasida
N.Rijkov «Boshqariladigan bozor iqtisodiga o‘tishga tayyorgarlik va mamlakat xalq
xo‘jaligida barqarorlikni vujudga keltirish haqida» ma’ruza qildi. Unda deputatlaming
avvalgi fikrlari inobatga olingan variant ishlab chiqilgani aytilsa-da, sessiya Hukumat
Dasturini qabul qilmadi. Buning muhim sababi deputatlarda Hukumatga nisbatan
ishonch yo‘qola borgan edi. Ayni chog‘da Hukumat Dasturi sobiq Ittifoqni saqlab
qolishni, shuningdek iqtisodiyotni sotsialistik yoidan rivojlantirishni ko‘zda tutar edi.
1990-yil 11-sentabrda RSFSR Oliy Soveti II sessiyasi S. Shatalinning «500 kun»
Programmasini qabul qildi. Unda quyidagi masalalar ko‘tarilgan edi: - Fuqarolami
mulkka egalik huquqini, iqtisodiy mustaqillikni, erkin iste’mol bozori va unda erkin
narx; - korxonaning mustaqil iqtisodiy faoliyat huquqi; - ittifoqdosh respublikalaming
mutlaq suvereniteti; - aholi turmush darajasini pasaytirmaslikni ko‘zda tutar edi. SSSR
Oliy Sovetining 21-sentabrda bo‘lib o‘tgan IV sessiyasida bu Dastur ham qabul
qilinmadi. 1990-yil 24-sentabrda sessiya «Xalq xo‘jaligini barqarorlashtirishning
kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalari»ni muhokama qilib, Hukumat Dasturi va
S.Shatalin Dasturidan iborat Yagona Dastur ishlab chiqishga qaror qildi. 1990- yil 18-
oktabrda sessiya: «Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jahon amaliyotidan kelib chiqqan
zarurat, ammo u iqtisodiyotning sotsialistik yo‘nalishiga ziyon yetkazmaydi», - deb
xulosa berdi. Demak, 80-yillar oxiriga kelib, sobiq mamlakatda xalq xo‘jaligini bozor
iqtisodiyotiga o‘tkazishni hayotning o‘zi kun tartibiga qo‘ya boshladi va uning
huquqiy asoslarini yaratishni zaruratga aylantirdi. Shunday boisa-da, 1990-1991-
yillarda iqtisodiyot orqaga qarab keta boshladi va xalqning turmush tarzi, sharoiti
yomonlasha bordi. Mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tanazzulga yuz tuta boshladi.
Mutaxassislar ana shundayisarilish hodisasini mamlakat ijtimoiy-siyosiy hayotiga
17

uchta yo'nalishdagi kuchlar manfaatlari to‘qnashgani bilan izohlaydilar. Jumladan:
Birinchi kuchlar - N.Rijkov va V.Pavlov Dasturi tarafdorlari. Ular sobiq SSSRni
saqlab qolish, xalq xo‘jaligini markazdan boshqarish, huquqni ko‘proq markazda
to‘plash niyatida edilar. Ular iqtisodiyotni rivojlantirishda sotsialistik yo‘ldan voz
kechmaslikni talab qilar edilar. Ikkinchi kuchlar - S.Shatalin guruhi a’zolari
tarafdorlari. Ular SSSRni tarqatib yuborish, ittifoqdosh respublikalar o‘mida suveren,
Mustaqil Davlatlar tuzish, cheksiz xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish, kolxoz va sovxozlami tugatib, fermer
xo‘jaliklari tuzishni ko‘zda tutdilar. Bu mohiyatan iqtisodiy rivojlanishning sotsialistik
yo‘lidan voz kechishni bildirar edi. Uchinchi kuchlar - bu M.Gorbachyov Dasturini
quvvatlovchilar. Ular murosa yo‘lini qidirib, yuqorida tilga olingan har ikki dastur
yo‘nalishlarini uyg‘unlashtirish va SSSRni saqlab qolish, markazlashgan ma’muriy
buyruqbozlik hokimiyatini yo‘qotmaslik, «шоковая Терапия» («falaj qilib davolash»)
usulidan foydalanish g‘oyasini ilgari surai^ edi. Yangi Ittifoq Shartnomasini tayyorlash
ham shu maqsadlarga yo‘naltirilgan edi. Jumladan, yangi Ittifoq Shartnomasida
mamlakat nomini ham «Sotsialistik Respublikalar Ittifoqi» deb emas, «Mustaqil Sovet
Respublikalari», «Mustaqil Davlatlar Ittifoqi» deb atash to‘g‘risidagi takliflar ham
o‘rtaga tashlana boshladi. Shunday qilib, sobiq SSSR ijtimoiy taraqqiyotida uchta
yo‘nalish- totalitarizmga qaytish, jahon tajribasiga xos transformatsiya va sotsialistik
yo'nalishdagi demokratik kuchlar to‘qnashib qolgan edi. Tabiiyki, bu mamlakat
ijtimoiy-siyosiy hayotida tanazzulni vujudga keltirgan edi. Ana shunday ziddiyatÄhbir
sharoitda 0 ‘zbekiston rahbariyati bu yo‘nalishlaming nomaqbul ekanligini aniq-
ravshan ko‘rdi va respublika xalq xo‘jaligini bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishning o‘ziga
xos yoTini Mustaqil tarzda o‘zi belgilay boshladi. Avvalo, « 0‘zbekistonning iqtisodiy
mustaqilligini shakllantirish konsepsiyasini» tayyorlashga kirishildi. 9
9
Bozorov K. O‘zbekistonning mustaqillik sari yo‘li: tarixiy asoslar va omillar . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.-79-b
18

II BOB. Milliy uyg‘onish harakati va mustaqillikka intilish
2.1. Ziyolilar harakati va milliy ongning yuksalishi Mustaqillik tushunchasi
o‘zida azaldan insoniyatning orzuumidlarini, armón va iztiroblarini mujassam
etgan. Darhaqiqat, inson tabiatning gultoji sifatida hamisha ozodlik va hurriyatga
intilib yashaydi. U hamisha har jihatdan o‘zini erkin his qilishga, ozod yashashga,
tahlikasiz turmush kechirishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham kishilik tarixi
turli davrlarda Yer sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun kurashni, shaklan
turlicha, mohiyatan o‘xshash bo‘lgan hurriyatga intilish hodisalarini ko'p ko‘rgan.
XX asr intihosida dunyoning qariyb uchdan bir qismida misli ko‘rilmagan
hodisalar sodir bo‘ldi. Sotsializm deb atalgan totalitär tuzum, zo‘ravonlik va
tazyiqqa asoslangan kommunistik mafkura tanazzulga uchradi. Jahonga, Yer
yuziga hokimi mutlaqlikni da’vo etgan SSSR jarfliyat sifatida ham, davlat sifatida
ham «jar»ga quladi. Uning tarkibiga kirgan ittifoqdosh respublikalar tom
ma’nodagi mustaqil davlat maqomini oldilar. Mustaqillikka erishish g‘oyasi
xalqimizga azaldan meros. Bu orzu avloddan avlodga o‘tib, ming yilliklar qa’ridan
bizgacha yetib kclmoqda. Prezident I. Karimov «Buyuk kelajagimizning huquqiy
kafolati» nomli risolasida « 0 ‘zbek millati azaldan o‘z fikr-zikri, o‘z istiqloli
uchun kurashib yashagan. Bunga moziy guvoh. Millatimiz tarixi haqidagi haqiqat,
yurtimizning fidoyi, o‘z yoMidan, maslagidan, soVidan qaytmaydigan
farzandlariga ochilishi lozim. Bilishimiz shart boMgan tarix sahifalarini qunt bilan
varaqlash hammamiz uchun ham qarz, ham farz», - deganda xalqimiz tarixiy
qismatidan saboq olishni, otalar tajribasini o‘rganishni nazarda tutadi. Zotan,
xalqimizning uzoq tarixi ozodlik, istiqlol uchun tinimsiz kurash davridir. Turkiston
o‘zining keyingi bir yarim ming yillik tari£ida boryo‘g‘i 376 yil hur mamlakat
rutbasida bo‘lgan (B.Ahmedov). Boshqa paytlar esa bosqinchilar zulmi ostida kun
kechirgan. Shundan 9 ham ko‘rinib turibdiki, Turkiston tarixiy rivojlanishning
hamma bosqichlarida turli shaklda bo‘linishlarga, uning xalqi o‘zgalar tomonidan
tahqirlanishga, kamsitilishlarga duchor bo‘lgan. Xalqimizning grek,
makedoniyaliklar zulmiga, arablar istilosiga, mo‘g‘ul bosqinchiligiga va nihoyat
19

Chorizm mustamlakachiligiga qarshi olib borgan milliy-ozodlik harakatlari tarix
sahifalarida abadiy qolgan. Ayni chog‘da yaqin tariximizda, sovet hokimiyati
yillarida 0 ‘zbekistonning markazga tobeligiga qarshi, aniqrog‘i, shu davrda
0‘zbekistonning milliy Mustaqillikka erishishi uchun tarixiy vaziyatga qarab goh
oshkora, goh yashirin tarzda olib borgan kurashiarini qator manbalar orqali tobora
chuqurroq bilib boryapmiz. Bir so‘z bilan aytganda xalqimiz azal-azaldan o‘z fikri-
zikri bilan Mustaqil, Ozod, Erkin yashash uchun tinimsiz intilgan. Mustaqillikning
asosiy qadriyatlaridan bin uning ijtimoiy, ma’naviy mohiyati bevosita omma
fikrini uyg’otishdan, xalqning oimishi, buguni va kelajagi xususida qayg’urish
hissini kuchaytirishdan iborat. Aks holda tub islohotlaming umri qisqa, taqdiri esa
fojia bilan tugashi mumkin. Biz tarixning ayni burilish davrida yashamoqdamiz.
Ana shu burilish nuqtasining o‘ziyoq tafakkurimizni, tor dunyoqarashlarimizni, har
tomonlama chegaralab qo‘yilgan tushunchalarimizni o'zgartirishni taqozo etmoqda.
Uzoq yillar mobaynida bir qolipdagi hayotdan so‘ng beixtiyor olis o‘tmishni
eslashga, uni oiganishga, o‘zligimizni anglashga kuchli ehtiyoj tug‘ildi. Ichki bir
tabiiy kuch million-million kishilar qalbida mudrab yotgan tuyg‘ulami harakatga
keltirib yubordi. Natijada odamlaming hayotga munosabati o’zgarib, o‘z taqdiri
bilan bogiiq boigan zamin istiqbolini o‘ylashga zarurat sezmoqda. Butun
borlig‘idan, ma’naviy bisotidan judo qilingan xalq erkinlik tufayli katta tashnalik
bilan o‘z tarixini bilishga intila boshladi. Bu borada ming yillar davomida vujudga
kelgan, xalqimizning daholik qudratini, quwayi hofizasini, shavq-u shuurini,
qolaversa, ma’naviy-ruhi)¿ holatini belgilab beradigan xalq og’zaki ijodiga sho‘ro
hukumati davrida ongli ravishda yuz bergan munosabatnigina eslatish joizdir. Sir
emas. Sovet davrida asrlar mobaynida tildan tilga ko’chib, avlodlar davomiyligi va
vorisiyligini saqlashda oltin halqa boigan afsonalar, rivoyatlar, ertaklar,
topishmoqlar va latifalar zoiavonlik bilan yo'q qilindi. «Alpomish», «Go‘ro‘gii»,
«Hasanxon», «Nurali», «Sherali» singari dostonlar, milliy qo’shiq va laparlar
g’oyaviy nuqtayi nazardan zararli deb topildi. Umuman, barcha milliymadaniy
yodgorliklar singari o'zbek xalq og’zaki ijodining yuksak namunalariga ham
20

kommunistik mafkura nuqtayi nazaridan qaraldi va ana shu oichov bilan baho
berildi, degan edi kuyinib professor M. Murodov. Birgina misol «Alpomish»
dostonida go‘yoki xonlar va beklar sha’niga hamd-u sanolar o‘qilarmish,
bosqinchilik va zo’ravonlik tashviq qilinar emish, diniy ohanglar, ilohiy kuchga
ishonish, ilohiyatning mavjudligi kabi g‘oyalar targ‘ib qilinar emish...*jAslini
olganda ham shunday edi. Biroq ular Diniy va Dunyoviy tafakkuming noyob
sintezi sifatida umuminsoniy qadriyatga aylangan edi. 15 Darhaqiqat, o‘zbek xalq
dostonlarida diniy ohanglar, Allohning mavjudligi va uning irodasi xususidagi
talqinlar azaldan boigan. Biroq Kommunistik partiyaning dahriylik mafkurasi
dostonning ana shu jihatlariga yopishib olib, uni xudosizlik tashviqoti quroliga
aylantirmoqchi bo‘ldi. Mazkur mafkuraning qabih g‘oyasi tufayli inson qalbidagi
ishonch, e’tiqod tuyg‘usi raahv etildi. Tabiiyki, xudodan qaytgan odam har qanday
razolat va qabohatdan qaytmaydi. Xudobexabarlik iymonsizlik va diyonatsizlikni
keltirib ehiqaradi. Natijada na Vatanga, na millatga, na o‘tmish, na istiqbolga
e’tiqod qoladi. E’tiqodsizlik - xurofotga, xurofot jaholatga, jaholat esa halokatga
olib keladi. Jaholat, nodonlik hukmron bo'lgan joyda tanazzul chuqurlashadi.
Manqurtlik shaklidagi yovvoyi va ibtidoiy hayot vujudga keladi. Sovet tuzumining
«ulug‘ mafkurachi»lariga ayni shu narsa kerak edi. Shuning uchun ham ezgulik
himoyachisi sifatida xalqimizning ma’naviy qahramoniga aylangan Alpomish
obrazi atay buzib tanqid etildi. Aniqrog‘i, unga tuhmat qilindi. 0 ‘zbek xalq og’zaki
ijodiyotining odamlami insof va diyonatga, iymon va e’tiqodga, mehnatsevarlik va
yurtparvarlikka, odob-axloq va madaniyatga chorlovchi asosiy g‘oyalaridan
foydalanish o‘miga ular o’tmishni ideallashtiradi, pirlar, aziz avliyolar, podshohlar,
muqaddas qadamjolar, maqbaralar-u madrasalami ulug‘laydi. Shu tariqa odamlar
ongini eskilik sarqitlari bilan zaharlab, ular e’tiborini sovet tuzumidan chetga
tortadi, deb qoralandi. Xalq ijodiyotining ko‘plab asarlari, masalan, mashhur xalq
kuychisi 0 ‘tar shoir Safarov aytgan «Oyparcha» dostoni qayta ishlanib,
xohlagancha qisqartirilib, «zamonaviy»lashtirilganidan, undagi asl g‘oyalar
tushirilib qoldirilganidan keyingina nashr etildi. 0 ‘tar shoir Safarov o‘g‘li
21

Qorabaxshiga kitobni o‘qitib o‘ksigan, bu men aytgan doston emas, deb yig‘lagan
ekan. 30-yillardagi qatag’onda o‘zbek xalqining eng iste’dodli namoyandalari yo‘q
qilindi. Ularga turli ayblar qo’yilib, har xil bahonalar bilan qatl etildi. Biroq, sho‘ro
tuzumini maqtab, «xalqlar otasi»ni kuylagan ayrim shoirlarga ham kun berilmadi.
Sababi, ularning beqiyos iste’dod ekanligi. Bir kun kelib baribir o‘z xalqiga yon
bosishini oldindan payqagan qizil imperiyachilar ulami ham otib tashladi. Xususan,
dehqonobodlik Farmon baxshi quloq qilinishini sezib qolgach, goh Surxondaryo,
goh Tojikiston, goh Qashqadaryoda qishloqma-qishloq, ovulma-ovul darbadar
bo‘lib yashashga majbur bo‘ldi. Ham o‘zbek, ham tojik tilida dostonlar kuylagan
Farmon baxshining bebaho merosi yozib olinmadi. Bedodlik shu darajaga 16
yetdiki, unga o‘z qishlog‘iga kelib o‘lishga ham ruxsat berishmadi, xoki o‘zga
joylarda qolib ketdi. Bunday hodisalar qariyb 130 yillik mustamlakachilik yillarida
turli sohalarda, turli shakllarda yuz bergan. Qatag‘onlar, mahv etishlar, otib
tashlashlar xalq ruhiyatini sindirdi. Odamlar bu mislsiz qirg‘inlar natijasida bir umr
tahlika va qo‘rquv bilan yashadi. Ana shu hadiksirash millat hayotini zaharladi.
Turmush lazzatini, yashash zavqini zaqqumga aylantirdi. Jadidchilik harakatining
faollari, ma’rifatparvarlar, xalqimizning chin farzandlari ona yurt istiqloli, millat
istiqboli yo‘lida tinimsiz kurashdilar. Buyuk ma’rifatparvar Abdulla Avloniyning
fig‘on va dard to‘la quyidagi satrlariga befarq qarab bo‘lmaydi: «Xonumoni xarob,
boyqushlarga hamdam, farzandlari haykaldek jonsiz, vayrona Turkiston! Yo‘q,
yo‘q sahni jonlik janoza birla to‘lgan buyuk mozor! Unga o iik kimsalar - madfun
zindalar qo‘yilgan. Bu tirik o‘liklar edi. Turkistonning bu kungi noqobil
avlodlaridir. Uning ahvoliga Yer ham, Osmon ham yig‘laydi. U ham faqir, ham
haqir. Uning ahvoli chindan-da og‘ir. Bir tarafdan behad yomon dardga giriftorlik,
ikkinchi tomondan xorlik. Marizing bir tarafdan, bir tarafdan xorsan - millat,
Badandan doimo qon oldurar bemorsan - millat! Uning na tili, na qulog‘i bor. U -
surat, devor! Mudhish hoi!» 10
Bu satrlar bezovta yurak qoni bilan, millat dardiga
darmon bo‘lish ilinjida to‘kilgan achchiq ko‘z yoshlari bilan yozilgan.
10
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi rasmiy axborotlari. – Toshkent: 1985–1991 yillar arxiv
materiallari. -46-48bb
22

Mustamlakachilik dardi, tobelik va mutelik, xorlik va zorlik suyaksuyagidan o‘tib
ketgan kishigina milliy ozodlik, hurriyat va erkinlik xususida ana shunday kuyib
aytadi, kuyib so‘zlaydi, yonib kuylaydi. Ulug‘ bobokalonimiz Abdulla Avloniy
«Ma’rifat - shijoatdir» degan edi. Darhaqiqat, ma’rifatli kishigina shijoatli bo‘ladi.
U o‘zini himoya qilishga, o‘z qadr-u qimmatini o‘miga qo‘yishga qodir bo‘ladi.
Afsuski chorizm va undan keyingi qizil imperiya davri bizni ayni ana shu qalb
shijoatidan, yurak da’vatidan, dil charog‘idan mahrum etdi, ma’rifatsizlikka
mahkum qildi. Ulkan olim, taniqli adib va yirik jamoat arbobi Abdurauf Fitrat
hurriyat damlarini orziqib kutdi. Uning umri faryod va alam bilan o‘tdi: «Ey, ulug‘
Turon, arslonlar o‘lkasi! Senga ne bo‘ldi? Holing qalaydir? Nechuk kunlarga
qolding? 0‘zbekiston SSR Oliy Soveti « 0‘zbekiston SSR ixtiyoriga berib
qo‘yilgan har qanday masalani qarab chiqish uchun qabul qilish va hal etishga
haqlidir», ayni chog‘da u milliy davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlar qabul
qiladi, - deb alohida ta’kidlab qo‘yildi. 11
Aytish kerakki, respublika rahbariyatining
0‘zbekistonning siyosiy suverenitetini ta’minlashga qaratilgan qat’iy pozitsiyasi I.
Karimov tomonidan bir necha maria ko‘ndalang qilib qo‘yildi. 29 Jumladan, u
KPSS Markaziy Komitetining 1989-yil 20-sentabrida Moskvada bo‘lib o‘tgan
Plenumida dadil tarzda: «Biz ittifoq va respublikalarning vazifalarini, burchlarini
va o‘zaro majburiyatlarini aniq-ravshan belgilab qo‘yish, respublikalar
mustaqilligini har jihatdan mustahkamlash tarafdorimiz», - deb ta’kidladi. Oradan
biroz o‘tgandan so‘ng - 0 ‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining 1990-
yil 23-martidagi Plenumida u 0 ‘zbekistonning iqtisodiy mustaqillikka erishishning
asosiy yo‘llarini ko‘rsatib: «Siyosiy sistemani yangilash masalalarini
O‘zbekistonning iqtisodiy mustaqilligi muammolaridan aj raigan holda qarash
mumkin emas. Bizda bunday mustaqillik uchun shart-sharoit bor», - degan fikmi
bildiradi. Darhaqiqat, 1980-yillaming oxirlaridan boshlab respublikada iqtisodiy va
siyosiy suverenitet uchun qadam-baqadam choratadbirlar ko‘rildi. Masalan, 0
‘zbekiston SSR Oliy Soveti 1989-yil 25-noyabrida bo‘lgan « 0 ‘zbekiston SSRni
11
Abdurahmonov A. O zbekiston mustaqillikka erishish arafasidaʻ . – Toshkent: Akademnashr, 2014..35-b
23

iqtisodiy va sotsial rivojlantirishning 1990-yilgi Davlat plani to‘g‘risida»gi
masalani muhokama qilar ekan, respublikaning iqtisodiy mustaqilligiga oid muhim
tadbirlami belgiladi. «1990-yilga mo‘ljallangan plan, - deb ta’kidlanadi sessiyada, -
respublikaning o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash prinsiplariga o‘tish arafasida
uning iqtisodiy mustaqilligini kengaytirish talablarini hisobga oigan holda tuzilgan
edi... Eng asosiysi respublikaning sharoiti, o‘ziga xos xususiyati, an’anaviy
marosimlari va manbalaridan kelib chiqqan holda territorial xo‘jalik hisobining o‘z
konsepsiyasini ishlab chiqishdir». Sessiya 1990-yil plani budjet loyihalarida
hukumatning o‘zlashtirilgan kapital mablag‘lari sotsial ehtiyojlarga sarf qilinishini
qonunan to‘g‘ri va asosli deb hisobladi hamda «respublikaning suvereniteti ayni
shunda yaqqol ko‘rinadi», - deb ta’kidladi. Sessiyada respublikaning iqtisodiy
mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan quyidagicha qaror qabul qilindi: «1990-yilda
sovet va xo‘jalik organlari, ilmiy muassasalar ishining muhim yo‘nalishi
respublikani o‘z-o‘zini boshqarish va o‘z-o‘zini mablag‘ bilan ta’minlash
prinsipiga o‘tishga tayyorlash yuzasidan amaliy tadbirlami ishlab chiqishdan
iborat, deb hisoblansin. 0 ‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti bu ish jarayonida
ijtimoiy ishlab chiqarishning real resurslarini hamda amal qilish imkoniyatlari -
strukturani tubdan takomillashtirish va uning ilmiy-texnikaviy hamda tashkiliy
darajasini oshirish imkoniyatlarini har tomonlama qarab chiqsin... amalga
oshirilayotgan siyosiy sistema islohotini, ishlab chiqarish munosabatlarini
takomillashtirishni hisobga oigan 30 holda respublikaning iqtisodiy suverenitetini
kengaytirishning asosiy yo‘llarini belgilasin». 1990-yil 23-martida O‘zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komitetining Plenumi bo‘ldi. Unda O‘zbekiston SSRning
siyosiy suvereniteti masalalariga oid muammolami tahlil etishga va
konsepsiyalarini ishlab chiqishga jiddiy e’tibor berildi. Plenum yangilanayotgan
siyosiy tizimda respublika Kompartiyasining o‘mi va mavqeyi, uning davlat
hokimiyati idoralari va jamoat tashkilotlari bilan o‘zaro munosabati prinsiplari
to‘g‘risidagi masalalarini muhokama qilib, buyruqbozlikdan, ma’muriyatchilikdan
voz kechish lozimligini uqtirdi. Shu bilan birga Plenum respublika siyosiy tizimi
24

to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqishni hayot taqozo qilayotganligini ko‘rsatib, real
hokimiyat 0 ‘zbekiston Kompartiyasidan, uning barcha darajalaridagi
komitetlaridan xalq deputatlari Sovetlariga berilishi bilan bog‘liq barcha
qiyinchiliklami yengib o‘tishlari lozimligini ta’kidlab, yuzaga kelgan vaziyatda
0‘zbekiston SSR Prezidenti lavozmini ta’sis etish muhim ahamiyat kasb etadi», -
deb ta’kidladi. 0 ‘zbekistonda Prezidentlik boshqaruvi masalasining ko‘tarilishi
shunchaki SSR Ittifoqi yangi tartibiga taqlid qilish emas, balki prinsipial amaliy va
tarixiy hodisa bo‘ldi. Respublikada boshqaruvning ayni ana shunday shakli joriy
etilishi, avvalo, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo va boshqa sohalardagi
muammolami hal qilish jarayonini*tezlashtirishga ko‘maklashish vositasi sifatida
joriy qilindi. Eng muhimi shundan iboratki, Prezident muassasasining joriy etilishi
- respublika uchun suverenitet va davlatchilikda mohiyat jihatidan yangi bosqichga
o ‘tishni bildirar edi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ayni shu paytda keng
miqyosda tartib va intizomni, eng avvalo, boshqaruvning barcha darajalarida va
jabhalarida ijro mexanizmini qayta qurishni tezlashtirish vazifalarini o‘z vaqtida
hal etish masalasi, fuqarolar huquqlarini himoya qiluvchi barcha davlat
muassasalarini nazorat qilish ham katta ahamiyat kasb etmoqda edi. Ana shu
obyektiv holatni hisobga olib, 1990-yil 24-martida XII chaqiriq 0 ‘zbekiston SSR
Oliy Sovetining birinchi sessiyasi bo‘ldi. Sessiya 0 ‘zbekiston tarixida birinchi
marta Prezidentlik lavozimini tu’sis etish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Sessiya
yakdillik bilan Islom Abdug‘aniyevich Karimovni O‘zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasining Prezidenti etib saylash to‘g‘risida qaror qabul qildi. 12
Bu yerda
shuni alohida ta’kidlash kerakki, O‘zbekistonda Prezident lavozimining ta’sis
etilishi respublikaning siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi uchun kurash borasida
qo‘yilgan dadil qadamlardan dastlabkisi edi. Shu bilan birga Prezident o‘z
faoliyatining markazida xalqni ma’naviy yuksaltirish, insonni axloqiy va jismoniy
takomilga erishtirish turganligini ham alohida uqtirdi. Gap 0 ‘zbekiston
mustaqilligi haqida borganda, shubhasiz, O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining
ikkinchi sessiyasida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi «Mustaqillik
12
xmedova D. Qayta qurish davrida O zbekistonʻ . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2012.-62-b
25

Deklaratsiyasi»ning o‘mi va ahamiya'tiga alohida to‘xtash lozim. Zero, bu muhim
hujjat 0 ‘zbekistonning Mustaqillikka erishishida qo‘yilgan navbatdagi muhim
qadamlardan biri edi. Bu umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan Deklaratsiyani
qabul qilishda respublika Oliy Soveti deputatlari faollik ko‘rsatdilar. 0
‘zbekistondagi tarixiy shart-sharoit va vaziyatni hisobga olgan 200 dan ortiq
députât XII chaqiriq respublika Oliy Sovetining ikkinchi sessiyasi ( 1990-yil 18-
iyunda) boshlanishidayoq Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilishni kun tartibiga
kiritishni va kechiktirmasdan shu sessiyada uni qabul qilishni qat’iy talab etdilar.
O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Rayosati a’zolari, komissiya raislari va muovinlari
«Mustaqillik Deklaratsiyasi» xususida fikrlashib, deputatlar fikrini olish va so‘ng
uni sessiyaga olib chiqish lozim, deb topdilar. 19-iyun kuni 40 dan ortiq députât,
doimiy komissiyalaming raislari, huquqshunoslar tayyorlagan Deklaratsiya matnini
batafsil ko‘rib chiqdi. Natijada bu masala 20-iyun kuni sessiyada kun tartibiga
kiritildi. «Mustaqillik Deklaratsiyasi» deputatlar tomonidan moddamamodda,
bandma-band muhokama qilindi, har bir millat o‘z taqdirini o‘zi belgilashi,
Deklaratsiya qoidasi bilan kafolatlanishi qayta-qayta ta’kidlandi. Unda o‘zbek
xalqining asrlar davomida qoiga kiritgan davlat qurilishi va madaniy taraqqiyot
borasidagi boy tarixiy tajribasi va an’analari hisobga olinishi uqtirildi. Natijada
sessiyada qabul qilingan «Mustaqillik Deklaratsiyasi» kirish qismiga qiîyidagicha
yozib qo‘yildi: «0‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi o‘zbek
xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy an’analari, har
bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini ta’minlashdan iborat oliy
maqsad haqi, 0‘zbekistonning kelajagi uchun tarixiy mas’uliyatni chuqur his etgan
holda xalqaro huquq qoidalariga, umumbashariy qadriyatlarga va demokratiya
prinsiplariga asoslanib, 0‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining davlat
mustaqilligini e’ion qiladi». 13
13
Rasulov A. O zbekistonda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar (1985–1991-yillar)ʻ . – Toshkent: Fan, 2003.12-b
26

2.2. “Paxta ishi” va markaziy hukumatning bosimi
Qatag'onlikning navbatdagi yangi bosqichi 80-yillarga to‘g'ri keldi. Bu
qatag'onlik sovetlar hukumatining yana bir navbatdagi nayrangi bo‘lib, «O‘zbek
ishi», «paxta ishi», «O‘zbek mafiyasb», «qo‘shib yozish» kabi izohli lug'atimizga
mustamlakachilar tomonidan kiritilgan yangi so‘zlar bilan bog'liq. «O‘zbek ishi, -
deb yozadi O‘tkir Hoshimov - 30- va 50-yillardagi qatag'onlarning mantiqiy
davomidir. Sovet siyosati har 10-15-yilda kalla olib turmasa ko‘ngli joyiga
tushmagan. To‘g'ri, o‘sha paytlar O‘zbekistonda qo‘shib yozishlar, poraxo‘rliklar
bo‘lgan. Buni inkor qilmaymiz. Ammo bunday harakatlar butun sobiq Ittifoqda avj
olgan edi. Unday bo‘lsa, nima uchun markaz ayni O‘zbekistonni tanladi, degan
savol
Ha, juda adolatli va to‘g'ri aytilgan gaplar. Aslida «O‘zbek ishi» degani nima
o‘zi va qachon paydo bo‘ldi. Bu «ish» aslida 80-yillarda O‘zbekiston Davlat
Xavfsizlik Qo‘mitasi (DXQ)ning raisi bo‘lib ishlagan Melkumov (millati arman)
bilan O‘zbekiston KP MQning birinchi kotibi Sh.Rashidov o‘rtasidagi o‘zaro
kelishmovchiliklardan boshlangan. O‘sha kezlarda Buxoro viloyati BXSS boshlig'i
Muzaffarov va Buxoro shahar savdo idorasining direktori Qudratovlarning
poraxo‘rligiga taalluqli ma`lumotlar DXQda bo`lgan. Bu shaxslar Buxoro viloyati
firqa qo‘mitasining birinchi kotibi A.Karimov himoyasida bo`lgan va unga
«oshirib» turishgan. A.Karimov esa o‘z navbanda Sh.Rashidov bilan yaqin aloqada
bo`lgan. Shu bois Melkumov va uning gumashtalari o‘z oldilariga Muzaffarov va
Qudratovni fosh qilish orqali A.Karimovga chiqish va so‘ngra u orqali
Sh.Rashidovni «nishonga» olishni mo‘ljallab harakat qilganlar. 1983-yilda
Buxoroda ilgaridan o‘ylab rejalashtirilgan va amalga oshirilgan «operatsiya»
tufayli Muzaffarov va Qudratovlar qamoqqa olindilar. Ular xalqqa ma`lum bo`lgan
birinchi o‘zbek millionerlari bo‘lib chiqdi. Bu ish darhol Moskvaga oshirildi va
markazda ana shu tariqa «o‘zbek ishi» paydo bo‘ldi.
27

SSSR Prokuraturasining tergov qismi boshlig'i G.P.Karakozov darhol tergov
guruhi tuzib, unga boshqa bir armani - T.X.Gdlyanni rahbar qilib tayinladi.
Tergovchilar guruhiga kiritilgan vakillarining deyarlik hammasi Gdlyan bilan
yaqin va hamtovoq bo`lgan shaxslar edi. 14
«Paxta ishi», «qo‘shib yozishlar» masalasi ham aslida 1983-yilda
boshlangan. O‘zKompartiya MQning XVI plenumi va unda Inomjon
Usmonxo‘jayevning Markazdan O‘zbekistonga kadrlar bilan «yordam berish»ni
so‘rab qilgan murojaatidan so‘ng bu ish avj oldi. O‘zbekistonga yuzlab, minglab
kadrlar yuborildi. Bu «kadrlar desanti» tarkibida o‘zbek xalqi, turkiylar va
musulmonlarga qalbida nafrat va shovinizm g'oyalari burqsib turgan jallod-
fashistlar ko‘p edi. Bular Anishev, Ogaryuk, Klepikov, Satin, Nesterenko,
Buturlin, O.Gaydanov, E.Didorenko, Lyubimov, Ivanov, Galkin, Kartashyan va
boshqalardir. «Paxta ishi» bo‘yicha juda ko‘p guruhlar tashkil qilindi. «Barcha
Konstitutsiyaga ko‘ra O‘zbekiston suveren davlat sanalsa ham uning prokurori,
respublika rahbariyati bilan maslahatlashilmagan holda SSSR Bosh prokurori
tomonidan tayinlanardi».
Qisqa muddat ichida O‘zbekiston SSR prokuraturasining eng yuqori, eng
muhim lavozimlaridan tortib, oblast, rayon prokurorlarigacha Markazdan doimiy
ishlashga yuborilgan vakillar bilan almashtirildi. O‘zbekistonga tashlangan bu
«sotsialistik desant»ning soni esa yuzdan ortiq edi.
1984-yilda O‘zbekiston SSR prokurori, uning muovinlaridan uchtasi, eng
katta boshqarmalarning boshliqlari lavozimlariga Markazdan kelgan odamlar
qo‘yildi. Bu bilan cheklanilmasdan, asta-sekin oblast darajasidagi prokurorlar -
Buxoro oblasti prokurori (Matyushov G.N) Samarqand oblasti prokurori
(Yeremenko V.I.), Xorazm oblasti prokurori (Titarenko A.D.), Navoiy oblasti
prokurori (Suxaryev A.P.) Surxandaryo oblasti prokurori (Jetkov V.M),
14
Sultonov Q. Milliy uyg‘onishdan milliy mustaqillikka . – Toshkent: Ma’naviyat, 2001.38-b
28

Qoraqalpog'iston ASSR prokurori (Donsov V.V.) va Toshkent shahar prokurori
(Fillipenkov G.P) ham Moskva tomonidan yuborildi. Keyingi bosqichda esa rayon
prokurorlari lavozimi ham «mehmonlar» uchun bo‘shatildi 13
.
Ana shunday «mehmonlar» Respublika Ichki ishlariga ham joylashtiriladi.
O‘sha paytdagi Ichki ishlar vazirining o‘rinbosari general G'afur Rahimovnnig
dalillariga ko‘ra, vazirlik tarkibidagi 27 boshqarma va bo‘limdan bor-yo‘g'i
ikkitasinigina o‘zbek millatiga mansub kishilar boshqargan. U ham bo‘lsa, xo‘jalik
va tibbiyot boshqarmalari edi 14
.
Mahalliy xalqning «xarakter va psixologiyasi»ni yaxshi bilgan jallodlar bu
guruhlarga tub yerlik prokuror va tergovchilarni bosh qilib, ularga «yaxshi
konsultatsiya»lar berdilar va shu tariqa o‘z sopini o‘zidan chiqardilar. Yuqori
saviyada «maslahat va konsultatsiya» olgan guruh a'zolari amaliy ishga tushib
ketdilar. Ular 70-80-yillarda mamlakatda keng tus olgan qo‘shib yozishlar
bo‘yicha jinoyatchilarni aniqlab berishlari kerak edi. Haqiqatdan ham shu yillarda
paxta, chorva va boshqa sohalar bo‘yicha qo‘shib yozishlar davlat rejalarini sun'iy
ravishda bajarish usuli bo‘libgina qolmay, million so‘mlab davlat va jamoat
mablag'larini suiiste'mol qilish va talon-taroj etish bilan bog'liq bo‘lib, hamma
yerda poraxo‘rlik avjiga mingan edi. Bunday qo‘shib yozishlar poraxo‘rliklarning
asosiy ilhomchisi va tashkilotchisi Moskovning o‘zi bo‘lib, respublika, viloyat,
tuman rahbarlari, davlat xo‘jaligi direktorlari, jamoa xo‘jaligi raislari, paxta
tayorlash korxonalari va paxta tozalash zavodlari rahbarlari bu ish bilan bog'liq
edilar. Ular asosli ravishda jinoiy javobgarlikka tortildilar va sudlandilar. Shu bilan
bir qatorda, qo‘shib yozishlarga bevosita aloqador bo‘lmagan, bu ishga ongsiz
suratda yoki tasodifan o‘ralashib qolgan, rahbarlarning ta'siri va tazyiqi ostida
qo‘shib yozishlarga, noiloj
uchrashuvda respublikada qo‘shib yozish va poraho‘rlik avj olib ketgani tufayli
yigirma uch ming kishi qamoqqa oling:anini aytgan edi. Shu damlarda Kompartiya
fidoyisi o‘zining ham taqdiri yaqin kelajakda ne ahvollarga tushajagini albatta
29

tasavvur ham qilia olmagan, albatta. Chunki l.Usmonxo‘jayev Qomfirqaning
so‘zsiz irtotkor qo‘g'irchoq rahbari sifatida O‘zKP MQning IV plenumida so‘ziab
«1986-yilda rahbar xodimlardan salkam 750 kishi. shu jumladan 8 obkom
sekretari, shahar, rayon partiya komitetlarining 10 sekretari, shahar rayon partiya
komitetlarining 10 sekretari, shahar va rayon ijroiya komitetlarining 40 raisi,
ministrliklar va idoralarning 18 rahbari...»ni almashtirganligi bilan ko‘krak kergan
edi.
Yana bir kuni Gdlyan ovi baroridan kelgan yirtqichdek xursand bo‘lib, ikki
qo‘lini ishqalar ekan: «Bilishimcha qizing juda ketvorgan emish, Qarshilik
bezorilarga «hadya» etsam mendan hursand bo‘lishar-a, nima deysan» dedi.
Bunday tahqirlarga qanday ota bardosh bera oladi-ua!». Birgina Inomjon
Buzrukovichning ishi yuzasidan uning qarindosb-urug'laridan 23 kishi qamoqqa
olingan. U bunday deydi: «Urishganda mayliydi. Lekin, qarindosh-urug', xotin,
bola-chaqaga azob berishsa qiyin bo‘lar ekan». 15
Inomjon Usmonxo‘jayev sovetlar sudlov organlari ishining naqadar chirkin,
adolatsiz va dahshatli ekanligini fosh etib, quyidagilarni yozadi: «Tergov ham, sud
ham nohaqlikdan iborat bo‘ldi. Odam qiyofasidagi vahshiy tergovchilar tirik jonni
emas, balki temirni ham eritishga va singdirishga qodir ekanliklarini o‘z
boshimdan kechirdim. Men mana shunda birinchi bor sovet tuzumi naqadar
aldoqchi ekanligini, uning tergov organlari o‘z muddaosi uchun har qanday
vahshiylik ham qilishi mumkinligini his qildim. His qildim-u, butun umr mana shu
tuzum, mana shu jamiyat, mana shu partiya uchun e'tiqod qo‘yganimga, bor
hayotimni shu yo‘lda baxshida qilganimga achinib o‘kinib-o‘kinib yig'ladim.
Kaltakdan bir joyingiz sinsa, buning azobi o‘tib ketadi. Lekin bir umrlik
e'tiqodingiz sinsa, bunga chidab bo‘lmas ekan... Ular bilan uchrashib suhbatdosh
bo‘lmagan odam buni tasavvur eta olmaydi». Mahbuslarni tergov chog'ida ko‘z
ko‘rib quloq eshitmagan qiynoq usullariga solish va vahshiyliklar qilishda SSSR
15
Saidov A.X. Davlat va huquq nazariyasi . – Toshkent: Adolat, 2006. 51-b
30

prokuraturasining mas'ul xodimi Viktor llyuxinning yozishicha Kartashyan va
Pirsxalava kabi tergovchilariga teng keladigani bo‘lmagan. Pirsxalava ayniqsa
dahshatli bo‘lgan ekan. U Gdlyanning eng suyukli shogirdi bo‘lgan va qilgan
«xizmatlari» evaziga uning yordamida amal pillapoyasidan shiddat bilan
ko‘tarilib borgan. Ammo SSSR prokuraturasi
«o‘zbeklar ishi» masalasini qaytadan ko‘rib, Pirsxalavani qamoqqa olish haqida
hukm chiqarganida Gurjistondan xat va telegrammalar yog'ilib ketgan. Hatto
Gdlyan va Pirsxalavalarni himoya qiluvchi mahsus guruhlar tuzilgan. Oxir-oqibatda
Gruziya prokurori ham SSSR Prokuraturasiga norozilik maktubi yo‘llagan. Xatda
prokuraturada xodimlarning majlisi bo‘lganligi va bu majlisda quyidagi qaror
qabul qilinganligi aytilgan edi: 16
« SSSR Bosh Prokurori oldiga SSSR Bosh Prokurori o‘rinbosari l.l.Abramovni va
boshqarma boshlig'i V.l.llyuxinni Gruziya SSR Prokuraturasi Jamoasi bilan
uchrashish uchun xizmat safariga yuborish masalasi qo‘yilsin. K.A.Pirsxalava
zudlik bilan qamoqdan ozod qilinsin, unga nisbatan qilayotgan jinoiy ta'qbirlar
to‘xtatilsin.
SSSR Prokuraturasi kollegiyasidan Gruziya SSR Prokuraturasining ushbu
talablarini muhokama etish so‘ralsin. Bunda keltirilgan talablarning rad etilishi
respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni jiddiylashtiribgina qolmasdan, balki
Gruziya SSR Prokuraturasi Jamoasi yig'ilishida ta'kidlanganidek, bu hoi respublika
huquqni himoya qilish organlari tomonidan SSSR Prokuraturasi rahbarligiga qarshi
bir qator norozilik harakatlarining boshlanishiga sabab bo‘lishi ham nazarda
tutilsin». 17
V.Ilyuxin ushbu ma'lumotni keltirar ekan, qonuniy va haqli savolni qo‘yadi. Gurji
xalq bo‘lganida o‘zbek xalqi xalq emasmi? Nima sababdan o‘n minglab, o‘ttiz,
16
Jo‘raev E. Milliy mustaqillik va siyosiy islohotlar . – Toshkent: Adolat, 1997. 73b
17
Sultonov Q. Milliy uyg‘onishdan milliy mustaqillikka . – Toshkent: Ma’naviyat, 2001.-45-b
31

Respublikada jamiyat hayotining barcha jabhalarini sog'lomlashtirish uchun
turg'unlik davri merosiga qarshi qattiq, og'ir kurash ketmoqda.
32

Markaziy Komiteti keyingi to‘rt yilda O‘zbekistonga yuzlab tajribali kadrlar
yubordi. Avvalo respublikaga shunday ko‘lamli yordam keyingi 30 yil mobaynida
birinchi marta amalga oshirilganini ta'kidlamoqchiman. Yangi xodimlarning
kelishi bizning chinakam baxtimiz bo‘ldi... Respubhkada so‘nggi to‘rt yil ichida 58
ming mas'ul xodim vazifasidan bo‘shatildi. Men o‘zim shaxsan Telman
Xoreonovich Gdlyan gruppasining ishini g'oyatda ijobiy baholayman. Biz SSSR
Prokuraturasining xodimlari bilan qo‘lni qo‘lga berib ish olib bormoqdamiz, ular
Respublikada adolat o‘rnatish, Rashidov atrofidagi yaqin odamlarni javobgarlikka
tortishda jon kuydirib ishlamoqdalar. Keskin kurash keftnoqda. Shuni ro‘y-rost
aytishim kerakki, Gdlyan gmppasi respublika partiya organlari tomonidan qattiq
qo‘llab-quvvatlanmaganida va har tomonlama yordam ko‘rsatmaganida edi, ular
bu qadar samarali ishlay olmasdilar, albatta». 18
Bu misol «O‘zbeklar ishi» Moskvaning topshirig'i va ko‘rgazmasi bilan
amalga oshirilgan bo‘lsada, uning asosiy jaholat izi va o‘zagi O‘zbekistonning
o‘zida bo‘lganligini aniq isbotlaydi. «O‘zbeklar ishi» kampaniyasi davrida
O‘zbekistonda xalqni talab olib ketilgan summa miqdori to‘g'risida ham turlicha
raqamlar tilga olingan. Jumladan Gdlyanning o‘zi O‘zbekistondan 140 million
so‘m topdik, deb maqtangan. Keyinchalik «100» raqami noma'lum sabablarga
ko‘ra 40 millionga tushirilgan. Biroq bu pullar sinchiklab tekshirilganda xalqdan
o‘marilgan pul atigi 15 million so‘m chiqqan, xolos. Qolgan pullar O‘zbekistonda
«samarali» ishlaganlarning o‘pqonlariga tushib ketgan bo‘lsa ne ajab? 80-yillarda
«desantchilar guruhi» O‘zbekistonda «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» bahonasida
ijtimoiy hayotning deyarlik barcha sohalanga o‘z burinlarini tiqib «poklik» va
«adolat» o‘rnatmoqchi bo‘ldilar. Hatto ular O‘zbekiston fani rivojiga ham
«munosib hissa» qo‘shganlar. Akademik Vosil Kobulov ma'lumotlariga qaraganda
O‘zbekiston birinchi
18
Bozorov K. O‘zbekistonning mustaqillik sari yo‘li: tarixiy asoslar va omillar . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.-11-b
33

Qatag'onlik yillarida O‘zbekistonda sodir etilgan bunday dahshatli vovuzliklar,
adoiatsizlik va bedodliklarm o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, unga guvoh bo‘lgan jurnalist va
publitsist Komil Holmuhammad taryod soladi, qalamidan o‘t chaqnab mamlakatda
bo‘layotgan vo-qealarga o‘z munosabatini izhor etib yozadi: 19
«tarixchilar o‘n yillardan keyin 1980-yillarning ikkinchi yarmida O‘zbekiston
jumhuriyatida yana ZO-50-yillarning sovuq dahshatli qora ko‘lankasi kezib
yurganliginu jur'at etib yozishar, lekin shu narsa aniqki, 1983-yilning sentabridan
O‘zbekistonda ish boshlagan va had-hududsiz vakolat bilan SSSR Bosh Prokurori
nomidan kelgan Gdlyan va Ivanovlar o‘zbek xalqi farzandlanni, milliy
kadrlarimizni qirib tashlashni asosiy maqsad qilib olishgan. Xo‘sh, butun bir
xalqning taqdirini belgilashga ularga kim bunchalik huquq berdi. Axir,
O‘zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi «mustaqil suveren» respublikami o‘zi?
20
Ha, hamma gap, balo va fojia yolg'onchi Konstitutsiyada O‘zbekistonning
mustaqil, suveren respublika, amalda esa u ilgarigidek Rossiyaning hech qanday
huquqqa ega bo‘lmagan mustamlaka o‘lkasi bo‘lib qolayotganligida edi. Bu nohaq
berilgan qurbonlar, ona xalqimizning gunohsiz farzandlari boshlari uzra o‘ynagan
azob va jahannam gurzilari uchun tarix oldida, Ollohu Karim oldida kimlardir
ertadir-kechdir javob berishlari kerak-ku. O‘zbekiston Respulikasining Birinchi
Prezidenti Islom Karimov « O`zbekiston jamoatchiligi o‘zining eng yaqin tarixidagi
Gorbachyov, Ligachyov komandasi xalqni jilovda tutib turish, uning o‘sib
kelayotgan milliy va siyosiy ongini bo‘g'ish niyatida «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi»
deb atalmish tuhmatlarni to‘qib chiqargan, biz o‘zbeklarga turli-tuman sharmandali
tamg'alar yopishtirilgan fojiali sahifalarni hech qachon unutmaydi» , degan edi.
19
Abdurahmonov A. O zbekiston mustaqillikka erishish arafasidaʻ . – Toshkent: Akademnashr, 2014. 88-b
34

va Pirsxalavalarni himoya qiluvchi mahsus guruhlar tuzilgan. Oxir-oqibatda Gruziya
prokurori ham SSSR Prokuraturasiga norozilik maktubi yo‘llagan. Xatda
prokuraturada xodimlarning majlisi bo‘lganligi va bu majlisda quyidagi qaror
qabul qilinganligi aytilgan edi:
« SSSR Bosh Prokurori oldiga SSSR Bosh Prokurori o‘rinbosari l.l.Abramovni va
boshqarma boshlig'i V.l.llyuxinni Gruziya SSR Prokuraturasi Jamoasi bilan
uchrashish uchun xizmat safariga yuborish masalasi qo‘yilsin. K.A.Pirsxalava
zudlik bilan qamoqdan ozod qilinsin, unga nisbatan qilayotgan jinoiy ta'qbirlar
to‘xtatilsin.
SSSR Prokuraturasi kollegiyasidan Gruziya SSR Prokuraturasining ushbu
talablarini muhokama etish so‘ralsin. Bunda keltirilgan talablarning rad etilishi
respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni jiddiylashtiribgina qolmasdan, balki
Gruziya SSR Prokuraturasi Jamoasi yig'ilishida ta'kidlanganidek, bu hoi respublika
huquqni himoya qilish organlari tomonidan SSSR Prokuraturasi rahbarligiga qarshi
bir qator norozilik harakatlarining boshlanishiga sabab bo‘lishi ham nazarda
tutilsin». 20
V.Ilyuxin ushbu ma'lumotni keltirar ekan, qonuniy va haqli savolni qo‘yadi.
Gurji xalq bo‘lganida o‘zbek xalqi xalq emasmi? Nima sababdan o‘n minglab,
o‘ttiz, qirq minglab o‘zbekni qamoqqa olishsalarda bu xalqning nafasi chiqmaydi?
Buning sababi shundaki, sovetlar saltanati yillarida o‘zbeklarda millat, milliy ong,
milliy vijdon, milliy birlik tushunchalari so‘nib ketdi. «Bir kishi hamma uchun,
hamma bir kishi uchun» degan tushunchalardan begonalashdik, «o‘zingni bil
o‘zgani qo‘y» asosiy shiorimiz bo‘ldi. Faqat jig'ildonni, o‘z cho‘ntagimizni
o‘ylaydigan bo‘lib qoldik, O‘zbekiston hukumatichi, fuqarolarning insoniy haq-
huquqlarini himoya qilish lozim bo`lgan davlat organlari, ularning rahbarlarichi?
Nega ular ham Gurjiston Prokuraturasi xodimlari singari o‘z fuqarolari to‘g'risida
o‘ylamadilar. Albatta O‘zbekiston rahbarlari ham o‘yladilar. Faqat ular o‘z shaxsiy
manfaatlarini
20
Axmedova D. Qayta qurish davrida O zbekistonʻ . – Toshkent: Iqtisodiyot, 2012. 53-b
35

Respublikada jamiyat hayotining barcha jabhalarini sog'lomlashtirish uchun
turg'unlik davri merosiga qarshi qattiq, og'ir kurash ketmoqda.
Markaziy Komiteti keyingi to‘rt yilda O‘zbekistonga yuzlab tajribali kadrlar
yubordi. Avvalo respublikaga shunday ko‘lamli yordam keyingi 30 yil mobaynida
birinchi marta amalga oshirilganini ta'kidlamoqchiman. Yangi xodimlarning
kelishi bizning chinakam baxtimiz bo‘ldi... Respubhkada so‘nggi to‘rt yil ichida 58
ming mas'ul xodim vazifasidan bo‘shatildi. Men o‘zim shaxsan Telman
Xoreonovich Gdlyan gruppasining ishini g'oyatda ijobiy baholayman. Biz SSSR
Prokuraturasining xodimlari bilan qo‘lni qo‘lga berib ish olib bormoqdamiz, ular
Respublikada adolat o‘rnatish, Rashidov atrofidagi yaqin odamlarni javobgarlikka
tortishda jon kuydirib ishlamoqdalar. Keskin kurash keftnoqda. Shuni ro‘y-rost
aytishim kerakki, Gdlyan gmppasi respublika partiya organlari tomonidan qattiq
qo‘llab-quvvatlanmaganida va har tomonlama yordam ko‘rsatmaganida edi, ular
bu qadar samarali ishlay olmasdilar, albatta».
Bu misol «O‘zbeklar ishi» Moskvaning topshirig'i va ko‘rgazmasi bilan
amalga oshirilgan bo‘lsada, uning asosiy jaholat izi va o‘zagi O‘zbekistonning
o‘zida bo‘lganligini aniq isbotlaydi. «O‘zbeklar ishi» kampaniyasi davrida
O‘zbekistonda xalqni talab olib ketilgan summa miqdori to‘g'risida ham turlicha
raqamlar tilga olingan. Jumladan Gdlyanning o‘zi O‘zbekistondan 140 million
so‘m topdik, deb maqtangan. Keyinchalik «100» raqami noma'lum sabablarga
ko‘ra 40 millionga tushirilgan. Biroq bu pullar sinchiklab tekshirilganda xalqdan
o‘marilgan pul atigi 15 million so‘m chiqqan, xolos. Qolgan pullar O‘zbekistonda
«samarali» ishlaganlarning o‘pqonlariga tushib ketgan bo‘lsa ne ajab? 80-yillarda
«desantchilar guruhi» O‘zbekistonda «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi» bahonasida
ijtimoiy hayotning deyarlik barcha sohalanga o‘z burinlarini tiqib «poklik» va
«adolat» o‘rnatmoqchi bo‘ldilar. Hatto ular O‘zbekiston fani rivojiga ham
«munosib hissa» qo‘shganlar. Akademik Vosil Kobulov ma'lumotlariga qaraganda
O‘zbekiston birinchi rahbarlarining yo‘l qo‘yib berganligidan foydalangan
36

«desantchilar» respublika Markaziy Qo‘mitasida «pinhona kabinet» tuzib olgan
edilar va shu kabinet tavsiyasi
37

Qatag'onlik yillarida O‘zbekistonda sodir etilgan bunday dahshatli
vovuzliklar, adoiatsizlik va bedodliklarm o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, unga
guvoh bo‘lgan jurnalist va publitsist Komil Holmuhammad taryod
soladi, qalamidan o‘t chaqnab mamlakatda bo‘layotgan vo-qealarga
o‘z munosabatini izhor etib yozadi:
«tarixchilar o‘n yillardan keyin 1980-yillarning ikkinchi yarmida
O‘zbekiston jumhuriyatida yana ZO-50-yillarning sovuq dahshatli qora
ko‘lankasi kezib yurganliginu jur'at etib yozishar, lekin shu narsa aniqki,
1983-yilning sentabridan O‘zbekistonda ish boshlagan va had-hududsiz
vakolat bilan SSSR Bosh Prokurori nomidan kelgan Gdlyan va Ivanovlar
o‘zbek xalqi farzandlanni, milliy kadrlarimizni qirib tashlashni asosiy
maqsad qilib olishgan. Xo‘sh, butun bir xalqning taqdirini belgilashga
ularga kim bunchalik huquq berdi. Axir, O‘zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasi «mustaqil suveren» respublikami o‘zi? 20
Ha, hamma gap,
balo va fojia yolg'onchi Konstitutsiyada O‘zbekistonning mustaqil,
suveren respublika, amalda esa u ilgarigidek Rossiyaning hech qanday
huquqqa ega bo‘lmagan mustamlaka o‘lkasi bo‘lib qolayotganligida edi.
Bu nohaq berilgan qurbonlar, ona xalqimizning gunohsiz farzandlari
boshlari uzra o‘ynagan azob va jahannam gurzilari uchun tarix oldida,
Ollohu Karim oldida kimlardir ertadir-kechdir javob berishlari kerak-ku.
O‘zbekiston Respulikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov
« O`zbekiston jamoatchiligi o‘zining eng yaqin tarixidagi Gorbachyov,
Ligachyov komandasi xalqni jilovda tutib turish, uning o‘sib kelayotgan
milliy va siyosiy ongini bo‘g'ish niyatida «paxta ishi», «o‘zbeklar ishi»
deb atalmish tuhmatlarni to‘qib chiqargan, biz o‘zbeklarga turli-tuman
38

XULOSA
1985–1989-yillar O zbekiston tarixida o‘ziga xos o‘tish davri bo‘lib,ʻ
mustaqillik sari yo‘lning muhim bosqichini tashkil etdi. Bu yillarda Sovet
Ittifoqining ichki va tashqi siyosatida yuzaga kelgan o‘zgarishlar —
xususan, Mixail Gorbachyov tomonidan e’lon qilingan qayta qurish
(perestroika), oshkoralik (glasnost) va demokratlashtirish siyosatlari —
butun ittifoq bo‘ylab ijtimoiy-siyosiy hayotga ta’sir ko‘rsatdi. Bu siyosatlar
dastlab sovet tizimini isloh qilishga qaratilgan bo‘lsa-da, ularning natijasida
turli milliy respublikalarda, jumladan O zbekistonda ham mustaqillik
ʻ
g‘oyalari kuchaya boshladi.
O zbekiston SSRda bu davrda jamiyatda to‘plangan norozilik kayfiyatlari
ʻ
ochiq ifodalanishga o‘ta boshladi. Ijtimoiy-iqtisodiy sohalardagi inqiroz,
ekologik muammolar (xususan, Orol fojiasi), mehnat muhojirligi va
respublika manbalarining markaz tomonidan ekspluatatsiya qilinishi xalq
orasida adolatsizlik hissini kuchaytirdi. Ayniqsa, “paxta ishi” deb
nomlangan siyosiy kampaniya orqali o‘zbek rahbariyatining ayblanishi
mahalliy elitaning obro‘siga putur yetkazdi, bu esa markaz va respublika
o‘rtasidagi ishonchni yanada susaytirdi.
Mazkur yillarda milliy ongning uyg‘onishi, tarixiy o‘zlikni anglash, o‘zbek
tili va madaniyatiga bo‘lgan e’tibor sezilarli darajada oshdi. 1989-yilning
21-oktabrida O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining “Davlat tili haqida”gi qonun
qabul qilinishi bu boradagi muhim tarixiy qadam bo‘ldi. Shu bilan birga,
ijtimoiy faollik ham ortdi — milliy ziyolilar, yoshlar va siyosiy faollar
mustaqil fikr bildira boshlashdi, turli norasmiy harakatlar, jamiyatlar va
tashabbuslar paydo bo‘ldi.
1989-yilda Islom Karimovning O zbekiston Kompartiyasi rahbari etib
ʻ
tayinlanishi bilan mamlakat siyosiy hayotida burilish yuz berdi. U markaz
bilan ehtiyotkorona munosabat yuritish orqali mahalliy manfaatlarni himoya
qilishga intildi. Shu yili Qoraqalpog istonda yuzaga kelgan ijtimoiy
ʻ
notinchliklar, Farg ona voqealari kabi keskin holatlar ham mustaqillikka
ʻ
bo‘lgan ehtiyoj va tayyorgarlik zarurligini ko‘rsatdi.
39

Ushbu kurs ishida o‘rganilgan voqealar va tarixiy jarayonlar shuni
ko‘rsatadiki, 1985–1989-yillar O‘zbekiston mustaqilligining muhim tayanch
davri bo‘lgan. Bu yillar nafaqat siyosiy voqealar, balki xalq ongida
mustaqillik g‘oyasining shakllanishi, o‘zligini anglash, tarixiy xotirani
tiklash jarayonlari bilan ahamiyatlidir. Mustaqillik bir kunlik hodisa emas,
balki bosqichma-bosqich shakllangan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy
uyg‘onishning natijasi ekanligini tarix yaqqol tasdiqlaydi.
Shu bois, 1985–1989-yillar oraliği O zbekiston mustaqillikka yetaklaganʻ
yo lning muhim poydevorini tashkil etadi va ularni chuqur tahlil qilish
ʻ
nafaqat tarixiy, balki hozirgi zamon uchun ham muhim ahamiyatga ega.
40

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ
1. Karimov I.A. O zbekiston – kelajagi buyuk davlat
ʻ . – Toshkent:
O zbekiston, 1992.
ʻ
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q
ʻ . – Toshkent: Sharq, 1998.
3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir . – Toshkent:
O zbekiston, 1996.
ʻ
4. Abdurahmonov A. O zbekiston mustaqillikka erishish arafasida
ʻ . –
Toshkent: Akademnashr, 2014.
5. Yo‘ldoshev M. XX asr O zbekiston tarixi
ʻ . – Toshkent: Universitet,
2010.
6. Qurbonov Sh. O zbekiston Respublikasining yangi tarixi (I-kitob)
ʻ . –
Toshkent: Sharq, 2000.
7. Jo‘raev E. Milliy mustaqillik va siyosiy islohotlar . – Toshkent: Adolat,
1997.
8. Rasulov A. O zbekistonda ijtimoiy-siyosiy jarayonlar (1985–1991-
ʻ
yillar) . – Toshkent: Fan, 2003.
9. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2017.
10. Sultonov Q. Milliy uyg‘onishdan milliy mustaqillikka . – Toshkent:
Ma’naviyat, 2001.
11. Mirzaaxmedov H. Sovet davrida O zbekiston: iqtisodiy va siyosiy
ʻ
jarayonlar tahlili . – Toshkent: Fan, 2005.
12. Axmedova D. Qayta qurish davrida O zbekiston
ʻ . – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2012.
13. Bozorov K. O‘zbekistonning mustaqillik sari yo‘li: tarixiy asoslar va
omillar . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.
14. Saidov A.X. Davlat va huquq nazariyasi . – Toshkent: Adolat, 2006.
15. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi rasmiy
axborotlari. – Toshkent: 1985–1991 yillar arxiv materiallari.
41

O'zbekiston tarixi

Sotib olish