Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	1.8MB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligi

Купить

O zbekiston qishloq xo jaligiʻ ʻ
REJA:
KIRISH
I BOB. O ZBEKISTONDA QISHLOQ XO JALIGINING RIVOJLANISH
ʻ ʻ
ASOSLARI
1.1. O zbekiston qishloq xo jaligining tabiiy-geografik sharoitlari
ʻ ʻ
1.2. Qishloq xo jaligi tarmoqlari va ularning rivojlanish xususiyatlari
ʻ
1.3. Qishloq xo’jaligida mehnat jarayonlarini boshqarish
II BOB O ZBEKISTON QISHLOQ XO JALIGINING IQTISODIYOTDAGI
ʻ ʻ
O RNI VA EKOLOGIK MUAMMOLARNI BARTARAF ETISH HAMDA
ʻ
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1. Qishloq xo jaligining iqtisodiyotdagi o rni hamda ahamiyati
ʻ ʻ
2.2. Qishloq xo jaligida ekologik muammolar va ularni bartaraf etish yo llari
ʻ ʻ
2.3. Innovatsion texnologiyalarni qishloq xo’jaligi maxsulotlarini masofaviy
monitoringidagi roli
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
ILOVALAR
1

KIRISH
O zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri qishloq xo jaligiʻ ʻ
bo lib, u milliy oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, aholini band qilish va eksport
ʻ
salohiyatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mamlakatimizda qishloq
xo jaligi sohasi tarixan rivojlanib kelgan bo lib, bugungi kunda zamonaviy
ʻ ʻ
texnologiyalar, innovatsion yondashuvlar va davlat dasturlari orqali yanada
taraqqiy etmoqda. Mustaqillik yillarida qishloq xo jaligini isloh qilish, yer-suv
ʻ
resurslaridan oqilona foydalanish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
bo yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. Biroq, ushbu tarmoqda ekologik
ʻ
muammolar, suv tanqisligi, hosildorlikni oshirishdagi qiyinchiliklar kabi masalalar
ham dolzarb hisoblanadi. Shu sababli, qishloq xo jaligida innovatsion
ʻ
texnologiyalarni joriy etish va barqaror rivojlanish tamoyillariga amal qilish
muhim sanaladi.
Kurs ishining dolzarbligi. O zbekiston qishloq xo jaligi sohasi milliy
ʻ ʻ
iqtisodiyotonnaing barqaror rivojlanishiga katta ta’sir ko rsatadi. Jahon bozorida
ʻ
oziq-ovqat mahsulotlariga bo lgan talabning ortishi, ekologik muammolarning
ʻ
kuchayishi va iqlim o zgarishlari qishloq xo jaligi tarmog ining samaradorligini
ʻ ʻ ʻ
oshirishni talab etadi. Ayniqsa, ekologik toza va eksportbop mahsulotlar
yetishtirish, hosildorlikni oshirish, suv resurslaridan samarali foydalanish
masalalari dolzarb ahamiyatga ega. Shu bois, ushbu kurs ishida O zbekiston
ʻ
qishloq xo jaligining rivojlanish asoslari, iqtisodiyotdagi o rni, mavjud
ʻ ʻ
muammolar va ularni bartaraf etish yo llari hamda istiqboldagi rivojlanish
ʻ
yo nalishlari atroflicha o rganiladi.
ʻ ʻ
Kurs ishining obyekti . O zbekiston qishloq xo jaligi tarmog i hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ
Kurs ishining predmeti. Qishloq xo jaligi tarmoqlarining rivojlanish
ʻ
xususiyatlari, iqtisodiyotga ta’siri, ekologik muammolari va innovatsion
texnologiyalarni joriy etish masalalaridan iborat.
Kurs ishining asosiy maqsadi – O zbekiston qishloq xo jaligining
ʻ ʻ
rivojlanish xususiyatlarini, iqtisodiyotdagi o rnini, mavjud ekologik muammolarni
ʻ
hamda innovatsion texnologiyalarni joriy etish istiqbollarini tahlil qilishdan iborat.
2

Kurs ishining vazifalari:
O zbekiston qishloq xo jaligining tabiiy-geografik sharoitlarini o rganish;ʻ ʻ ʻ
Qishloq xo jaligi tarmoqlarining rivojlanish xususiyatlarini aniqlash;
ʻ
Qishloq xo jaligida mehnat jarayonlarini boshqarishning o’rni va
ʻ
ahamiyatini tahlil qilish;
Qishloq xo jaligining mamlakat iqtisodiyotidagi o rnini tahlil qilish;
ʻ ʻ
Qishloq xo jaligidagi ekologik muammolar va ularni bartaraf etish yo llarini
ʻ ʻ
o rganish;
ʻ
Innovatsion texnologiyalar va masofaviy monitoringning qishloq xo jaligida
ʻ
tutgan o rnini aniqlash.
ʻ
Mazkur tadqiqot natijalari qishloq xo jaligida samaradorlikni oshirish,
ʻ
muammolarni bartaraf etish va sohaga zamonaviy yondashuvlarni joriy etishda
ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
3

I BOB. O ZBEKISTONDA QISHLOQ XO JALIGINING RIVOJLANISHʻ ʻ
ASOSLARI
1.1. O zbekiston qishloq xo jaligining tabiiy-geografik sharoitlari
ʻ ʻ
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyotonnaing eng qadimgi tarmoqlaridan biri. U
xozirgi kunda jaxon, milliy va mintaqaviy iqtisodiyot tarkibida yetakchi o’rinlarni
egallaydi. Biroq, ushbu makroiqtisodiyot tarmog’ining rivojlanishi turli
mamlakatlarda turlicha kechadi; rivojlanayotgan davlatlarda qishloq xo’jaligi,
xususan dexqonchilik ko’proq ekstensiv xususiyatga ega bo’lsa, yetakchi
mamlakatlarda u intensiv rivojlanib bormoqda. Shunga mos xolda,
agroiqtisodiyotonnaing samaradorligi, mexnat unumdorligi ham geografik jixatdan
farqlanadi.
Odatda, qishloq xo’jaligi deganda, asosan, uning ikki tarkibi, ya’ni
dexqonchilik va chorvachilik tushuniladi. Bu iqtisodiyot fani nuqtai nazardan
to’g’ri, ammo iqtisodiy geografik jixatdan esa, uni qishloq axolisining mashg’uloti,
xo’jaligi ma’nosida ham e’tirof etish mumkin. Tabiiyki, qishloq joylarda ham bu
tarmoq turlanib, diversifikatsiyalanib, shu bilan bir qatorda, sanoat, transport,
rekreatsiya, turizm, ijtimoiy soxalar ham keng tarqalmoqda. Demak, qishloq
xo’jaligi, bir tomondan, fakat dexqonchilik va chorvachilik emas, ikkinchidan, u
xududiy nuktai nazardan jaxon xo’jaligi, milliy xo’jalik, mintaqaviy va maxalliy
xo’jalikdan keyingi taksonomik birlik sanaladi. Iqtisodiyotonnaing bunday
xududiy tarkibi xuddi shunday ierarxik ko’rinishga ega bo’lib, tizim-tarkib
yondoshuvga mos keladi.
Mamlakatimizning iqtisodiy-ijtimoiy hayotida qishloq xo’jaligi sohasi ham
o’ziga xos o’rinini egallaydi va ustuvor yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
Yer yuzida qishloq xo’jaligi, hech bo’lmaganda uning biron-bir sohasi bilan
shug’ullanmaydigan mamlakatonnai uchratish mushkul bo’lsa kerak. Ma’lumki,
qishloq xo’jaligi aholining turli-tuman noz-ne’matlari, qator sanoat tarmoqlarini
esa xom ashyo bilan ta’minlab turadi. Qishloq joylarda amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlar natijasiga suyanish zamonaviy agrotexnikadan keng
foydalanish, seleksiya va urug’chilik va dehqonchilik madaniyatida jahondagi
4

ilg’or tajribalaridan oqilona foydalanish tufayli qishloq xo’jaligining aksariyat
tarmoqlarida yutuqlar qo’lga kiritilmoqda.
Qishloq xo’jaligi sohasida ishlab chiqarish darajasini yuksaltirish iqtisodiy
islohotlar amalga oshirilayotgan bir paytda mustaqil O’zbekiston oldida turgan
qator muhim vazifalarni hal etishga imkon yaratdi. Qishloq xo’jaligi sohasida
iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish darajasiga qarab mustaqil respublikamizning
kelajagi qanday bo’lishi aniqlanadi.
Shunga ko’ra mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotida moddiy ishlab
chiqarish sohasining yirik mexanizatsiyalashgan tarmog’i bo’lib hisoblangan
qishloq xo’jaligiga e’tibor kuchayib bormoqda. Qulay tabiiy sharoit, mehnatsevar
xalqimizning malakasi qishloq xo’jaligi oldida turgan ulkan vazifalarni
muvaffaqiyatli bajarish imkonini beradi.
Mustaqillikning o’tgan davri ichida mamlakatimizning turli jabxalarida
bo’lgani kabi qishloq xo’jaligida ham tub o’zgarishlar ro’y berdi. Eng avvalo
o’lkamizning iqtisodiy mustaqilligini va aholi turmushi farovonligi darajasini
ko’tarish, jahon andozalariga mos keladigan qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini
vujudga keltirish va birin-ketin hayotga tadbiq etila boshladi. Natijada o’tmishdan
qolgan boshqaruv uslubiga asoslangan davlat xo’jaliklari tugatilib, qishloq
xo’jaligi sohasida faoliyat ko’rsatishi lozim bo’lgan jamoalar qayta tashkil etildi.
Ular o’rniga bozor munosabatlariga mos keladigan shirkat xo’jaliklari, fermer
xo’jaligi va dehqon xo’jaligi tizimi tarkib topdi. Ishlab chiqarishni tashkil
qilishning aynan shu ko’rinishi Respublika qishloq xo’jaligining asosiga aylandi.
2022- yil ma’lumotlariga qaraganda qishloq xo’jaligiga (o’rmon xo’jaligi
qo’shib hisoblanganda) ish bilan band bo’lgan barcha aholining 33,6 foizi to’g’ri
keladi. 1
Qishloq xo jaligida yer munosabatlarida tenglik va shaffoflikni ta minlash,ʻ ʼ
yerga bo lgan huquqlarni ishonchli himoya qilish va ularni bozor aktiviga
ʻ
aylantirish tizimi takomillashtirilishi, sohada ishlab chiqarishni bozor
munosabatlariga mos rivojlanishiga zamin yaratadi. Bu borada 2023-yilda qonun
1
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/geografiya/o-zbekistonning-qishloq-xo-jalik-tarmoqlari-geografiyasi
5

(871-son, 23.10.2023) qabul qilinishi tadbirkorlarning qishloq xo jaligi ishlabʻ
chiqarishiga yanada ko proq investitsiyalar kiritilishiga olib keladi.
ʻ
Umumiy qishloq xo jaligi mahsulotlarining joriy davrda 63,1 foizini
ʻ
dehqon va tomorqa xo jaliklariga, 29,8 foizi fermer xo jaliklariga va 7,1 foizi
ʻ ʻ
qishloq xo jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar hissasiga to g ri kelgan.
ʻ ʻ ʻ
Dehqon va tomorqa xo jaliklarining yuqori ulushi chorva mollarining asosiy qismi
ʻ
aholi xonadonlarida boqilayotganligi va shu bilan birgalikda chorvachilik
mahsulotlarining ham asosiy qismi ishlab chiqarilganligi bilan izohlanadi.
Shuningdek, dehqonchilik mahsulotlarida ulushi yuqori bo lgan sabzavot va
ʻ
mevalarni mamlakatimizda qishloq joylarda istiqomat qiluvchi 49 foiz aholining
o zini ushbu mahsulotlar bilan ta minlashi, ishlab chiqarishning katta qismini
ʻ ʼ
tashkil etishi sezilarli ta sir ko rsatgan. Bundan tashqari, klasterlar faoliyatini
ʼ ʻ
yo lga qo yilishi, ularga ekin maydonlarining biriktirilishi qishloq xo jaligi
ʻ ʻ ʻ
faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar toifasining ulushini yildan-yilga ortib
borishiga omil bo lmoqda.
ʻ
Qishloq xo jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda dehqonchilik mahsulotlari
ʻ
ulushi 50,1 foizni va chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarishning ulushi 49,9
foizni tashkil qilgan. Dehqonchilik mahsulotlari ulushining ortib borishi, intensiv
ishlab chiqarish, yerlarni foydalanishga kiritish, suv tejovchi texnologiyalarni joriy
qilinishi hamda o simliklarning hosildorligi yuqori navlari o zlashtirilishi hisobiga
ʻ ʻ
mahsulot hajmining ortishi bilan bog liq. Masalan, dehqonchilik mahsulotlari
ʻ
o sishiga don — 5,5%, paxta — 6%, kartoshka — 3,8%, poliz — 5,5% va mevalar
ʻ
— 4,1%ga yuqoriroq o sish qayd etilgan. Bunga fermerlarni kartoshka ekishini
ʻ
rag batlantirilishi, xorijdan sifatli urug lar bilan ta minlanishi, donning
ʻ ʻ ʼ
hosildorligini oshirishda ham navlarning ekin maydonlariga to g ri joylashtirilishi
ʻ ʻ
va boshqa agrotexnik tadbirlar orqali erishilmoqda.
Asosiy turdagi qishloq xo jaligi mahsulotlari bo yicha donli ekinlar – 8
ʻ ʻ
426,6 ming tonna (105,5%), paxta – 3 710,3 ming tonna (o sish 106%),
ʻ
sabzavotlar – 11 553,7 ming tonna (103,5%), kartoshka – 3 574,1 ming tonna
(103,8%), poliz – 2 553,5 ming tonna (105,5%), mevalar – 3 121,7 ming tonna
6

(104,1%), uzum – 1 737,6 ming tonna (98,7%), go sht – 2 833,3 ming tonnaʻ
(103,9%), sut – 11 968,7 ming tonna (102,9%), tuxum – 8 487,5 ming dona
(104,4%), jun — 38,6 ming tonna (103,6%), qorako l teri – 1 321,1 ming dona
ʻ
(102,6%) pilla – 25,9 ming tonna (106,5%) mahsulotlari ishlab chiqarildi.
Hududlar bo yicha eng yuqori o sish ko rsatkichlari Sirdaryoda – 106,4
ʻ ʻ ʻ
foiz, Namanganda – 104,5 foiz, Samarqandda 104,4 foiz, Qashqadaryoda – 104,3
foizni tashkil etgan bo lsa, Navoiyda 101,9 foiz, Surxondaryoda – 103,7 foiz va
ʻ
Farg onada 103,9 foiz darajada bo lib, yuqori o sish sur atlari ta minlanmagan.
ʻ ʻ ʻ ʼ ʼ
Respublikamiz hududida joriy yilda 88,8 ming ta fermer xo jaliklarining 2
ʻ
553 ming ga yer maydoni, 9,7 ming ta qishloq xo jaligi tashkilotlarining 622,9
ʻ
ming ga maydoni, 5 milliondan ortiq aholi tomorqalari hamda 753 ming ta dehqon
xo jaliklarining 640,9 ming ga yer maydonlarida 202,7 trillion so mlik
ʻ ʻ
dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarilib, o tgan yilga nisbatan 4,2 foizga o sish
ʻ ʻ
kuzatilgan.
Ekinlarni yer maydonlariga oqilona joylashtirish bo yicha olib borilgan
ʻ
davlat siyosati hamda bozor talabiga muvofiq 2023-yilda 47 452 ta fermer donli
ekinlar, 29 192 ta fermer sabzavot, 20 271 ta fermer kartoshka, 14 054 ta fermer
poliz, 25 794 ta fermer mevalar va 11 042 ta fermer uzum yetishtirgan.
2023-yilda asosiy maydonga ekinlarning ekilishi bo yicha eng katta
ʻ
ulushiga ega bo lgan fermer xo jaliklarining 70 foizga yaqini yer maydoni 50
ʻ ʻ
gektargacha tashkil etadi. Jumladan, 23 foizida 10 gektargacha, 26,4 foizida 10-30
gektargacha, 18,9 foizida 30-50 gektargacha, 24,3 foizida 50-100 gektargacha va
7,4 foizida 100 gektardan ortiq haydaladigan yer maydonlari mavjud.
Tahlillardan ko rinib turibdiki, 50 gektargacha haydaladigan yer maydoni
ʻ
bo lgan fermerlar ko pchilikni tashkil etmoqda, demak davlat siyosatinig
ʻ ʻ
islohotlari ularga ko proq qaratilishi maqsadga muvofiq bo ladi.
ʻ ʻ
2023-yilda qishloq xo jaligi ekinlari ekilgan maydonlar, bog lar va
ʻ ʻ
tokzorlar 3 816 842 gektarni tashkil etdi.
Bunda, qishloq xo jaligi ekinlari ekilgan maydonlari 3 316 512 gektar,
ʻ
bog lar 357 950 gektar, tokzorlar 142
ʻ 380 gektarni tashkil etib, dehqonchilik
7

mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 202 679,1 mlrd.so mga yetdi. O rtacha 1ʻ ʻ
gektarga to g ri keladigan dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmi 53,1
ʻ ʻ
mln.so m (4524,2 dollar)ga to g ri keldi.
ʻ ʻ ʻ
1.2. Qishloq xo jaligi tarmoqlari va ularning rivojlanish xususiyatlari
ʻ
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligida paxtachilik uning yetakchi tarmog’iga
aylangan bo’lib, shu bilan bir qatorda sholikorlik, bog’dorchilik, uzumchilik,
ipakchilik, chorvachilik ham taraqqiy etgan. Qishloq xo’jaligida yetakchi o’rinni
egallagan paxtachilik tabiiy va iqlim sharoiti, aholi qo’lga kiritgan ishlab chiqarish
malakasi, tajribasi va hosil qilingan mehnat vositalaridan samarali foydalanishga
imkon beradi.
2.1.1 – rasm Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirish hududlar
kesimida 2
Paxtachilik va qishloq xo’jaligining bir qator rivojlanib borayotgan boshqa
sohalari bilan birga ayrim sanoat tarmoqlari: qishloq xo’jaligi mashinasozligi,
mineral o’g’itlar ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi xom ashyolarini qayta ishlovchi
tarmoqlar ham rivoj topmoqda. Bunday sanoat tarmoqlari qatoriga paxta tozalash,
ipakchilik, oziq-ovqat va uning ayrim boshqa turlari kiradi.
2
Respublika statistika boshqarmasi 2022-yil
8

Paxtachilikda ilmga asoslangan urug chilik, nav tanlash, yerga ishlovʻ
berish, o g itlash, sug orish ishlarini yo lga qo yish orqali hosildorlikni oshirishga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
alohida e tibor qaratildi. Bu borada O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-
ʼ ʻ
yil 26-yanvardagi “Paxta xom ashyosi yetishtiruvchilar faoliyatini yanada qo llab-
ʻ
quvvatlashning qo shimcha choratadbirlari to g risida”gi PQ-22-son qarori qabul
ʻ ʻ ʻ
qilindi.
Respublikada joriy yilda 136 ta tumanda 142 ta paxta to qimachilik
ʻ
klasterlari va ularga biriktirilgan 31 mingdan ortiq fermer xo jaliklari tomonidan 1
ʻ
mln 12 ming gektar maydonda g o za parvarish qilindi. Hududlarning tuproq-iqlim
ʻ ʻ
sharoitiga mos va turli stress omillarga chidamli serhosil va tola sifati bo lgan jami
ʻ
45 ta g o za navlari, jumladan ertapishar va o rtapishar 29 ta navlar 78 foiz
ʻ ʻ ʻ
maydonga ekildi va 8 ta yangi navlar maydoni 157 ming gektarga (16 %)
kengaytirildi. Paxtachilik kengashi tomonidan nav joylashtirishda olimlarning
tavsiyalari asosida 13 ta tumanning tuproq-iqlim sharoiti va o ziga xos
ʻ
xususiyatlarini inobatga olib, 22 ta nav joylashtirildi (8 ta nav chiqarib tashlandi),
32 ta yangi va istiqbolli navlar sinovdan o tkazildi. Tindirilgan urug ekish va nav
ʻ ʻ
urug ini yangilash (almashtirish) 37,6 ming ga maydonga tindirilgan urug ekildi,
ʻ ʻ
44,8 ming ga maydonga ekiladigan urug lar yangilandi (33 ta nav 8-10 yil
ʻ
davomida ekib kelinayotgan edi).
2023-yil chigit ekish ishlari o tgan yilga nisbatan 18-20 kun erta boshlanib,
ʻ
10-15 kun davomida to liq yakunlandi. 500 ming gektarga 2 484 ta yuqori unumli
ʻ
pnevmatik seyalkalardan samarali foydalanilib, 15 ming tonna urug lik chigit va 5
ʻ
ming tonna dizel yoqilg isi iqtisod qilindi. Hosildorlikni oshirish maqsadida chigit
ʻ
qo shqator sxemada 113 ming gektarga (o tgan yilga nisbatan 14 ming gektar
ʻ ʻ
ko p) va mashina terimini tashkil etish uchun 76 sm sxemada 228 ming gektarga
ʻ
(111 ming gektar ko p) ekildi.
ʻ
G o zani mineral o g itlar bilan 3-marta oziqlantirish ishlari o tkazilib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bunda har gektar maydonga sof holda 100 kgdan fosforli, 41 kgdan kaliyli va 281
kgdan azotli o g itlar kiritildi. Har bir navga xos NPK nisbatini qo llash, resurs
ʻ ʻ ʻ
9

tejamkor texnologiyalarni joriy etish, tuproq tahlillari (NPK 1:0,7:0,5) va PH
ko rsatkichlari asosida takomillashgan innovatsion agrotexnologiyalar qo llanildi.ʻ ʻ
1.2.2 – rasm. Paxta yig’im terimi
O tgan yilgi tajribadan kelib chiqib, Jizzax, Samarqand, Sirdaryo,
ʻ
Surxondaryo, Xorazm va vodiy viloyatlarida 300 ming gektardan ortiq maydonda
g o za asalari bilan changlatilganligi hosildorlikni 5-7 sentonnaerga oshirish
ʻ ʻ
imkonini berdi. Bunday maydonlar har yili 100-120 ming gektarga ko paytirib
ʻ
borilmoqda. G o zani jadal o sib, rivojlanishi va turli stress omillarga
ʻ ʻ ʻ
bardoshliligini oshirish maqsadida tarkibida makro va mikro elementlar bo lgan
ʻ
biostimulyatorlar bilan o rtacha 3-4-marta suspenziya usulida bargdan
ʻ
oziqlantirildi. Shuningdek, mavsum davomida g o za qator oralarida 2-3-marta
ʻ ʻ
chuqur yumshatish, 9-10-marta kultivatsiya, 3-4-marta sharbat usulida sug orish
ʻ
tadbirlari o tkazildi.
ʻ
Joriy yilda 79 ming gektarda tomchilatib sug orishni o rnatish va 111ming
ʻ ʻ
gektarda lazerli tekislash tadbirlari amalga oshirilib, 250 ming gektarda suv
tejovchi texnologiyalar asosida va 300 ming gektar lazerli tekislangan maydonda
g o za parvarish qilindi. Bundan tashqari, mavsum davomida soha olimlari
ʻ ʻ
tomonidan oyma-oy amalga oshiriladigan agrotexnik tadbirlar bo yicha qo llanma
ʻ ʻ
10

hamda tavsiyalar tayyorlanib, barcha paxta-to qimachilik klasterlari va fermerʻ
xo jaliklariga yetkazib borildi.
ʻ
Joriy yilda 100 dan ortiq yuqori unumli paxta terish mashinalari xarid
qilinib, jami 1131 ta texnika bilan 800 ming tonna (22 %) paxta hosili terib olindi. 3
Paxtachilik rivoji natijasida hosil bo’ladigan paxta tolasini ishlatish doirasi
juda keng. Undan faqat ip gazlamalar tayyorlabgina qolmay jun va ipak
aralashtirilib chalajun va chalashoyi gazlamalar tayyorlanadi.
Yog’-moy sanoati uchun chigiti muhim xom ashyo hisoblanadi va undan
moy olinadi. Paxta moyi xalq rozg’orida keng ishlatilishidan tashqari, undan turli
xil margarinlar tayyorlanadi. Paxta moyi chiqindilaridan chorva mollari uchun
to’yimli ozuqa – kunjara olinadi. Paxta sho’lxasi ham chorva mollari uchun yem
sifatida ishlatiladi va gidroliz sanoatida ham xom ashyo bo’lib xizmat qiladi.
Sho’lxadan teri oshlovchi modda tayyorlanadi, qog’oz, karton, turli xil laklar kabi
qator maxsulotlar olinadi. G’o’zapoyadan mebel sanoatida foydalaniladi. Paxta
tivitidan paxta, suniy charm, oyna, sellofan, foto materiallar, kino tasmalari,
linoleum, suniy ipak va boshqalar olinadi. Aytilganlardan ko’rinib turibdiki, paxta
va paxta chiqindilaridan tayyorlanadigan maxsulotlar nihoyatda xilma-xil. Shunga
ko’ra, sanoat yoki texnikaning paxtadan foydalanmaydigan sohasini topish
mushkul. Respublikada paxtachilikni har tamonlama taraqqiy ettirishga e’tiborning
kuchaya borayotganligi sababi o’z-o’zidan ma’lum bo’lib turibdi. Hozir paxta
hosildorligi va uning sifatini yaxshilashga, ya’ni paxtadan olinadigan tolani
ko’paytirishga e’tibor kuchaymoqda.
Andijonlik paxtakorlar tashabbusi bilan chigitonnai plyo’nka ostiga ekish
texnalogiyasi joriy etildi. “Andijon texnalogiyasi” deb nom olgan bu usul qisqa
muddatlarda erta ekilgan chigitonnai mojallangan miqdorda undirib olib, yuqori
hosil yetishtirishga mustahkam zamin yaratdi. Respublikada paxtachilikni
rivojlantirish borasida yangi davr hisoblangan chigitonnai plyonka ostiga ekish
texnologiyasini keng joriy etish bo’yicha ibratli ishlar qilinmoqda. “Andijon
texnologiyasi”ni keng joriy etish maqsadida 1996- yil noyabr oyida Vazirlar
3
https://www.agro.uz/wp-content/uploads/2024/03/agriculture-annual-report-2023.pdf
11

Mahkamasi “Plyonka ostida paxta yetishtirish tadbirlari tog’risida” qaror qabul
qilindi. Ushbu qarorda plyo’nka ostiga chigit ekiladigan paxta maydonlari salmog’i
asta sekin oshitib borish ko’zda tutilgan. Mazkur texnalogiya ilmiy asoslangani
bois, O’zbekiston paxta yetishtirish boyicha o’z texnalogiyasiga ega bo’ldi. Hozir
paxta hosildorligini oshirish va uning sifatini yaxshilash, ya’ni paxtadan olinadigan
tolani ko’paytirishga e’tibor kuchaymoqda.
Respublikamizda paxtachilikni rivojlantirish to’g’risida gap borganda bir
muhim masalaga e’tibor berishimiz lozim. O’zbekistondan chetga paxta tolasi
chiqarishda uning bahosi yaqin-yaqinlargacha Respublikada emas, balki undan
tashqarida belgilanar edi. Mutaxasislar hisob-kitoblariga qaraganda, bundan
O’zbekiston bir yil mobaynida 1million AQSH dollarini yoqotar edi. Hozir vaziyat
o’zgardi Hukumat qarori bilan respublikada paxta tolasi navini belgilaydigan
“Sifat” markazi tashkil etilgan. Ushbu markaz barcha viloyatlarda o’z bo’limlariga
ega bo’lib, bu bo’limdagi labarato’riyalar zamonaviy asbob-anjomlarga ega, u
labaratoyilarda malakali mutaxasislar ish olib borishmoqda. Shunday qilib
mamlakatimizda yetishtirilgan paxta sifati chetga chiqarishdan oldin bevosita
o’zimizda aniqlanadi.
Respublikada paxtadan tashqari texnik ekinlardan kanop va jut ekiladi. Bu
ekinlar asosan, Toshkent viloyatida yetishtiriladi. Samarqand viloyatidagi Urgut
tumani yuqori sifatli tamaki yetishtirish bilan nom chiqargan. Tamaki qishloq
xo’jaligining eng serdaromad mahsulotlaridan biri hisoblanadi.
Republikaning deyarli barcha hududlarida g’alla ekinlari, asosan, bug’doy
yetishtitiladi. Ammo shu paytgacha mamlakatimizning g’allaga bo’lgan ehtiyojini
qondirish uchun respublika ko’p miqdorda xorijiy mamlakatlardan g’alla olib
kelishga majbur edi. Endilikda samarali agrar siyosatonnai 2010 -yili
mamlakatimizda 4 million tonnadan ortiqroq g’alla olingan bo’lsa, 2022 -yilga
kelib bu raqam 7 million 400 ming tonnani tashkil etdi. O’zbekistonda sholichilik
ham ma’lum o’rin egallaydi. Sholi yetkazadigan asosiy hududlar Qoraqalpog’iston
Respublikasi va Xorazm viloyatlari. Sholi mintaqalararo ahamiyatga ega.
12

Donli ekinlar ochiq, katta hajmdagi maydonlarda hosildorligi yuqori
bo lishi nuqtayi nazaridan, katta yer egalari – fermer xo jaliklarininghosildorlikʻ ʻ
ko rsatkichlari yildan yilga ortib bormoqda. 2022-yilga nisbatan fermer xo jaliklari
ʻ ʻ
donli ekinlarining hosildorligi o rtacha 12 foizga, qishloq xo jaligi tashkilotlarda
ʻ ʻ
22 foizga o sgan. 2023 yilda fermer va g allachilik klasterlarida jami 1 142 ming
ʻ ʻ
gektar (sh.n. 1 026 ming ga suvli, 115 ming ga lalmi) maydonlarda boshoqli don
ekinlari yetishtirildi.
1.2.3 – rasm G’alla yig’im terimi
Boshoqli don yetishtirish xarajatlarini moliyalashtirish uchun Qishloq
xo jaligini qo llabquvatlash jamg armasi hisobidan 5 trln.so m imtiyozli kredit
ʻ ʻ ʻ ʻ
mablag lari ajratildi. Hosildorlikni oshirish maqsadida biologik eskirgan navlar
ʻ
o rniga yangi yuqori hosilli, ob-havoning noqulay sharoitlariga chidamli 12 ta
ʻ
(shundan, 8 ta mahalliy) kuzgi bug doy navlarining maydoni 585 ming gektarga
ʻ
kengaytirildi.
2023-yilda qiymati 75 trln so mlik jami 17,7 million tonnna kartoshka,
ʻ
sabzavot va poliz yetishtirilib, bu qishloq xo jaligi mahsulotlari tarkibida 18,5
ʻ
(+0,3%) ulushini tashkil etdi. Jumladan, sabzavotlar yetishtirish 11,6 million
tonnani tashkil etib, 2022-yilga nisbatan 3,5 foizga o sgan. Ushbu sabzavot
ʻ
hajmlarining 6,9 million tonnasi yoki 59,4 foizi dehqon va tomorqa xo jaliklarida,
ʻ
13

4,3 million tonnasi yoki 37,1 foizi fermer xo jaliklarida va 400,1 ming tonnasi yokiʻ
3,4 foizi qishloq xo jaligi tashkilotlarida yetishtirilgan.
ʻ
2023-yilda sabzavotga bo lgan talabni qoplash maqsadida fermer
ʻ
xo jaliklari va qishloq xo jaligi tashkilotlari tomonidan 156,4 ming gektar
ʻ ʻ
maydonga sabzavotlar, 73,3 ming gektarga poliz va 120 ming gektarga kartoshka
ekildi. Sabzavotlarning 112,2 ming gektari bahorda asosiy maydonlarga, 13,5 ming
gektari 2022- yilning avgust-sentyabr oylarida, 26,1 ming gektari to qsonbosti
ʻ
usulida va 4,6 ming gektari issiqxonalarda ekildi.
Bundan tashqari 26,9 ming gektar lalmi maydonlarga poliz, shundan 24,6
ming gektar tarvuz va 2,3 ming gektar qovun ekildi.
Amalda 18,2 ming gektar dala chetlaridan 284 ming tonna oshqovoq,
qovun tarvuz, 2,5 ming gektardan 42,2 ming tonna sabzavot yig ishtirib olindi.
ʻ
Yig ib olingan jami poliz yalpi ishlab chiqarish hajmiga 11,1 foiz, sabzavot
ʻ
hajmiga 0,4 foiz ulush qo shilishiga zamin yaratdi.
ʻ
Yetishtirilgan kartoshkaning hajmi o tgan davrga nisbatan 3,8 foizga
ʻ
o sishiga qaramasdan, ichki bozordagi talab ham keskin oshib bordi va natijada yil
ʻ
davomida 516,7 ming tonna yoki 49,7 million dollarlik iste mol uchun, 5,9 ming
ʼ
tonna yoki 3,1 million dollarlik urug lik kartoshka import qilingan.
ʻ 4
Chorvachilikning asosiy tarmoqlarini joylashishi va rivojlanishi.
Mamlakatimizda chorvachilik, ayniqsa, uning asosiy tarmog’i bo’lgan qo’ychilik
katta o’rin tutadi. Qo’ychilikda esa o’ziga munosib o’rinni, qorako’lchilik
egallaydi. Buxoro, Qashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand, Jizzax viloyatlari va
Qoraqalpogi’ston qorako’lchilikning asosiy hududlari hisoblanadi. Qorak’ol
terilariga jahon bozorida talab katta. Qorako’lni “Yumshoq oltin” deb aytishlari
bejiz emas. Qorako’lchilik o’ziga xos xususiyatga ega. Bu soha bilan suv taqchil
va ko’proq joylarda, ayniqsa, boshqa tarmoqlarni rivojlantirish imkoni bo’lmagan
va aholini band etishda muammolar yuzaga keladigan mintaqalarda
shug’ullaniladi. Faqat qorako’l qo’ylar ob-havoning keskin o’zgarishi va
4
https://www.agro.uz/wp-content/uploads/2024/03/agriculture-annual-report-2023.pdf
14

suvsizlikka moslashgan. O’zbekistondagi yaylovlarning 4/5 qismi sho’r suv
manbalariga ega. Qorako’l qo’ylar ana shu suvlarni ichadi.
Mamlakatimiz qishloq xo’jaligining qadimiy tarmoqlaridan biri bo’lgan
pillachilik ham o’lkamiz iqtisodiyotida ko’zga ko’rinarli o’rinni egallaydi.
1.2.4 – rasm Chorvachilik tarmog’i va uning maxsulotlari
Respublika dunyoda kishi boshiga pilla ishlab chiqarish bo’yicha birinchi,
umumiy mahsulot hajmi bo’yicha beshinchi o’rinni egallab turibdi. Tarmoq
korxonalarida 15 ming kishi ish bilan band. Pillachilik sohasiga mablag’ sarf etish
hammaga – ham davlatga, ham huquqiy ham jismoniy shaxslarga foydalidir.
Chunki bu tarmoqning kelajagi porloq. Pillachilik paxtachilik, sabzavot-
polizchilik, bog’dorchilik bilan bir qatorda turib, yer-suv, mehnat va moddiy
resurslar hamda mahalliy aholining an’anaviy ko’nikmalaridan foydalanishda
uyg’unlashib ketadi shunday yillar bo’ldiki, pilla ishlab chiqarish borasida yuqori
ko’rsatkichlarga erishildi. Masalan 2018- yilda 40,8 ming, 2020- yilda 39,2 ming
to’nna pilla tayyorlandi. Afsuski keyingi yillarda bu ko’rsatgichlar ancha pasayib
ketdi. Masalan, 2021- yili 26,2 va 2022- yili 20-22 ming tonnadan pilla tayyorlandi
, holos.
15

Pillachilikning O’zbekiston xalq xo’jaligida tutgan o’rni hisobga olinib, bu
soha taraqqiyotini kuchaytirishga e’tibor ortib bormoqda.1998- yil 30- martda
Respublika prezidenti tomonidan “Respublika pillachilik sohasini boshqarish
tizimini takomillashtirish to’grisida”gi Farmonga imzo chekilganligi buning
yaqqol isbotidir.
Iqtisodiyotonnaing bozor munosabatlariga o’tish sharoitida Respublikada
fermer xo’jaliklarining safi kenggaymoqda. Hozir Respublikadagi barcha
xo’jaliklar fermer xo’jaliklariga aylantirildi. Iqtisodiy islohotlar davrida xususiy
yordamchi xo’jaliklarni taraqqiy ettirishga ham e’tibor ortib bormoqda. Shaxsiy
tomorqalarda ayrim qishloq xo’jalik maxsulotlari ko’plab yetishtirilyapti. Bu
maxsulotlar orasida, ayniqsa, sut-qatiq, jun, go’sht, sabzavot va poliz ekinlari katta
o’rin tutadi. Mustaqillik yillarida qishloq xo’jaligi sohasida dehqonlarning shaxsiy
tomorqalariga bo’lgan e’tibori kuchaydi. Yer o’zining haqiqiy egasini topdi, uning
mohiyati har bir dehqon qalbida o’ziga xos o’rinni egalladi. Bu haqli ravishda
qishloq xo’jaligida qo’lga kiritilgan yutuqlarimizdan biri bo’lib hisoblanadi
Qishloq ahliga ajratilgan yer, yaratilgan shart-sharoitlar, qo’lga
kiritilayotgan samaradorlik tufayli endilikda mamlakatimizda mavjud bo’lgan qora
mollar, shu jumladan, sigirlar, qo’y va echkilar, parrandalarning asosiy qismi
dehqonlarning yordamchi xo’jaliklari xissasiga to’gri keladi. Umuman olganda
qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan maxsulotlarning 60 foizidan ortig’i shaxsiy
tomorqa xo’jaliklari hisobiga to’gri kelmoqda.
Respublikada 2018- yili yetishtirilgan kartoshkaning 95,1 %
sabzavotonnaing 74,5 % poliz ekinlarining 62,3% uzumning 38,2% foizi dehqon
xo’jaliglarida yetishtiriladi.
Bu sohaning iqtisodiyotga va ayniqsa, aholining turli xil oziq-ovqat
maxsulotlariga bo’lgan talab-extiyojini qondirishdagi rolini oshirishni ko’zlab,
1997 yil mart oyida Prizidentonnaing “Shaxsiy yordamchi va dehqon
xo’jaliklarini” davlat yo’li bilan qo’lab-quvvatlash hamda mamlakatonnai oziq-
ovqat bilan ta’minlashda ularning ro’lini kuchaytirish borasidagi chora-tadbirlar
to’g’risida”gi Farmon e’lon qilindi . Shunday qilib, O’zbekistonning qishloq
16

xo’jaligi ko’p tarmoqli sohadir. Bu sohani keng ko’llamda rivojalantirish uchun
zarur bo’lgan barcha tadbir-choralarni amalga oshirish ustida tinmay ish olib
borilmoqda. 5
1.3. Qishloq xo’jaligida mehnat jarayonlarini boshqarish
Mamlakatimizning qishloq xo’jalik mahsulotlariga bo’lgan barcha
talablarini qondirishda jonli va buyumlashgan mehnatning ahamiyati ulkan.
Chunki u qiymatni yaratadi, qolaversa, insonning ongli-maqsadga yo’naltirilgan
faoliyatidir. U bilan mehnat predmetlari hamda vositalari uyg’unlashgan holda ish
jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayonning mahsuli qiymat hisoblanadi. Demak,
talabni qondira olish qobiliyatiga ega bo’lgan mahsulotlarni etishtirish, xizmatlarni
bajarish insonning jonli faoliyati (mehnati) bilan mehnat predmetlari va
vositalarining maqsadga muvofiq bog’lanishiga bog’liq. Ya’ni, inson mehnati + yer
+ traktor + chigit (urug’) + yoqilg’ilar ijobiy bog’lanishi natijasida paxta yoki
bug’doy va boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari etishtiriladi. Ularning miqdori,
sifati bevosita yuqoridagi omillarga bog’liq. Lekin inson va uning ongli faoliyati
bo’lmasa hyech qanday mahsulot yaratilmaydi, ish yoki xizmat bajarilmaydi.
Shunday ekan, faqat inson o’zining ongli faoliyati bilan mahsulotlarni yaratadi,
ishlarni, xizmatlarni bajaradi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirishda tabiiy
sharoitning (harorat, yog’in va issiq kunlar miqdori) ahamiyati katta. Ishlab
chiqarish inson mehnati hamda mehnat proyedmetlari va vositalari, tabiiy
sharoitlarni e’tiborga olgan holda samrali uyg’unlashishini talab yetadi. Inson shu
ishlab chiqarish vositalarini ma’lum hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish
jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon bir qancha mehnat jarayonlarini o’z ichiga
oladi. Jumladan, ekinlar yekiladigan yerlarni haydash, yekishga tayyorlash, yekish,
suv berish, ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish
jarayonining samarasi, avvalo, insonning ongiga, bilimiga, malakasiga,
munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab chiqarish vositalarining
sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog’liq. Demak, inson o’z faoliyatini
ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi
5
https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/geografiya/o-zbekistonning-qishloq-xo-jalik-tarmoqlari-geografiyasi
17

kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab
chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo’jaligida mehnat tarmoqning
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi xususiyatlarga yega: - mehnat va
uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog’liqligi; - mehnatdan foydalanishga ishlab
chiqarish mavsumiyligining ta’ sir qilishi; - qishloq xo’jaligidagi mehnatning
o’simliklar hamda tirik mavjudotlar (hayvonlar, o’simliklar) bilan uzviy
bog’langanligi; - qishloqdagi mehnat saviyasi va bilim darajasining nisbatan
pastligi; - o’ simchilik va chorvachilik tarmoqlarida ishlab chiqarish
jarayonlarining avtomatlashtirilganlik va mexanizasiyalashtirilganlik hamda
elektrlashtirilganlik darajasi pastligi; - tarmoqda tor doiradagi ixtisoslashishning
kamligi; - qishloq xo’jaligida sarflanayotgan mehnat tarkibida ayollar va yoshlar
mehnati salmog’i (hissasi) ning ko’pligi; - qishloq xo’jaligida mehnatga
to’lanayotgan haq va uning ijtimoiy himoyalanishi boshqa tarmoqlardagiga
nisbatan pastligi va boshqalar. Ta’kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan
mehnatning miqdoriga, sifatiga va samarasiga bevosita ta’sir yetadi. Turlicha tabiiy
sharoitda, har xil darajada ixtisoslashgan xo’jaliklarda bir xil ish jarayonlarini
amalga oshirish uchun har xil miqdorda bir turdagi mehnat sarflanadi, uning
samaradorligi ham bir-biridan farq qiladi. Kech kuz, qish va yerta bahorda mehnat
sarfi keskin kamayib, hosilni yig’ib olishda unga bo’lgan talab ortadi. Shu davrda
mavsumiy ishchilar shartnoma asosida jalb etiladi. O’simchilik va chorvachilikda
bajariladigan ishlarning ko’pchiligi yuqori darajada bilim va malaka talab etmaydi.
Qishloq xo’jaligidagi mehnat tarkibida ayollar mehnatining salmog’i hozirgi
davrda ancha yuqori. Shuning uchun ham tarmoqda mehnatga to’lanayotgan haq
kamroq. Tarmoqning yangi, unumli texnikalar bilan talab darajasida
ta’minlanmaganligi ayrim ish jarayonlarini (sug’orish, chikanka qilish, hosilni
yig’ib olish, chorva hayvonlarini oziqlantirish, sog’ish) to’liq
mexanizasiyalashtirish imkonini bermaydi, natijada oddiy jonli mehnat xarajatlari
ortadi. Qishloq xo’jaligida mehnat jarayonini amalga oshirishda uning samarali
bo’lishini ta’minlash uchun barcha xususiyatlarni e’tiborga olish maqsadga
muvofiqdir. Qishloq xo’jaligidagi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo’lgan
18

fuqarolarni mehnat resurslari deb ataladi. Ularning huquqiy asoslari tarkibi hamda
faoliyati Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Mehnat kodeksi»da
(04.1996y), «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi (05.1998y).
qonunda batafsil ko’rsatilgan. Mehnat resurslari 16 yoshdan 60 yoshgacha
bo’lgan yerkaklar, 55 yoshgacha bo’lgan ayollar hisoblanadi. Shu bilan birgalikda
mehnat qilish imkoniyatiga ega bo’lgan o’smirlar va nafaqaxo’rlar ham mehnat
resursi sanaladi. Ularning tarkibida iqtisodiy faol mehnat qilish imkoniyatiga ega
bo’lganlar alohida ahamiyat kab yetadi. Ularni 16-55 yoshgacha bo’lgan ayollar,
60 yoshgacha bo’lgan yerkaklar tashkil yetadi. Ular mehnat resurslarining asosini
tashkil yetadi. O’zbekiston Resublikasi iqtisodiyotida 2005 yilning boshiga 9910,6
ming kishi band bo’lgan. Bu jami aholining 0,9 foizini tashkil yetadi. Mavjud
mehnat resurslarining 45 foizga yaqini qishloq xo’jaligida faoliyat ko’rsatadi. Ular
o’zlarining ongli, maqsadli mehnatlari bilan qishloq xo’jaligini rivojlantirishga,
uning samardorligini yuksaltirishga ulkan hissa qo’shishi lozim. Demak, ularning
mehnatlari unumli bo’lishi kerak. Shu bilan «mehnat unumdorligi» tushunchasi
paydo bo’lmoqda. Mehnat unumdorligi deganda, foydalanilayotgan texnikalar,
texnologiyalar yordamida bir birlikdagi mahsulotni etishtirish, ishni bajarish uchun
sarflanadigan vaqtning miqdorini nazarda tutish lozim. Bu «Mehnatni tejash»
iqtisodiy qonunining amal qilishidan dalolat beradi. Mehnat unumdorligining
amaliyotdagi tushunchasi ham mavjud. Ya’ni sarflanayotgan bir birlikdagi vaqt
ichida yaratilgan qiymat yoki ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish
mehnatning unumdorlik darajasini ifodalaydi. Mehnat unumdorligi to’g’risidagi bu
tushunchalar bir-birini inkor etmaydi, aksincha to’ldiradi. Qishloq xo’jaligidagi
mehnat ongli, maqsadga yo’naltirilgan bo’lsa, uning unumdorligi yuqori bo’ladi.
Bu esa tarmoqning rivojlanishini ta’minlaydi.
Tarmoqda band bo’lgan mehnat resurslari miqdori va salmog’ining
pasayishi respublikada amalga oshirilayotgan agrar-iqtisodiy siyosatning ma’lum
darajadagi natijasidir. Mehnat resurslarini ish bilan ta’minlash, ularning mehnati
unumdorligini oshirish maqsadida respublika Prezidenti I. Karimov sanoatni
qishloqqa olib borish zarurligini asoslagan holda isbotlamoqdalar. Shu maqsadda
19

uzoqqa mo’ljallangan turli xildagi chora-tadbirlar ishlab chiqilib, ularni
bosqichma-bosqich amalga oshirishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu siyosatning
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan ahamiyatliligini quyidagilar isbotlamoqda:
dastavval aholi juda zich joylashgan Andijon viloyatining Asaka tumanidagi
qishloq hududida «O’zbekiston - Koreya» avtomobilsozlik qo’shma korxonasi
qurilib, samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona, Navoiy
viloyatlari qishloqlarida neft, gaz, to’qimachilik sanoatining yirik qo’shma
korxonalari yaxshi faoliyat ko’rsatmoqda. Shu kabi sanoat korxonalarining ishga
tushirilishi natijasida qishloqlarda yashayotgan mehnat resurslarining sezilarli
qismi ish bilan ta’minlandi. Bu ularning oilalari real daromadlar bilan
ta’minlanishini yuksaltirmoqda. Ular respublikada avtomobilsozlik, yoqilg’i,
to’qimachilik sanoatining barpo etilishini hamda rivojlanishini ta’minlamoqda.
Qishloq hududlarida mavjud bo’lgan mehnat resurslaridan to’liq va
samarali foydalanish, ularning mehnatlari unumdorligini yuksaltirish hamda
ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan himoyalash yeng dolzarb muammo hisoblanadi. Bu
muammo muvaffaqiyatli hal etilishi uchun quyidagi masalalar aniqlanib, ularning
yechimini ta’minlashga qaratilishi lozim:
- qishloq hududlarida mavjud bo’lgan mehnat resurslarining umumiy
miqdorini, istiqbolda ularning o’zgarish (ko’payish, kamayishi) darajasini
aniqlash;
- qishloq hududlaridagi barcha tadbirkorlik shakllarida qisqa va uzoq
muddatga bo’sh bo’lgan ish joylari miqdorini mutaxassislik turlari bo’yicha
belgilash;
- qisqa va uzoq muddatga bo’sh bo’lgan ish joylarini ishlovchilar bilan
ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni asoslangan holda ishlab chiqish (kadrlar
malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash ...);
- amalga oshirilishi lozim bo’lgan hamma tadbirlarni, barcha resurslar bilan
ta’minlovchi ishlarni amalga oshirish;
20

- ish bilan ta’minlanmaganlarning umumiy miqdorini aniqlash, ularni
iqtisodiy, ijtimoiy himoyalash bo’yicha me’yoriy tadbirlarni ishlab chiqish, ularni
amalga oshirish va boshqalar.
Ta’kidlangan muammolarning samarali hal etilishi mehnat qilish
qobiliyatiga ega bo’lganlar bilan mehnat jarayonini tashkil etuvchi sub’yektlar
hamda iqtisodiy, ijtimoiy himoyalashni amalga oshiruvchi tashkilotlar o’rtasida
iqtisodiy munosabatlar amalga oshirilishini taqozo yetadi. Bu masalalarni hal etish,
mehnat bozori zimmasiga yuklanmoqda. Mehnat bozori, mehnat birjasining
huquqiy asoslari yaratilmoqda. Ular o’z faoliyatlarini «Mehnat kodeksi», «Aholini
ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi hamda «Birjalar to’g’risida»gi qonunlar asosida
yuritmoqdalar. Qishloq hududlaridagi (jumladan, qishloq xo’jaligidagi)
fuqarolarning mehnat qilish imkoniyatini, ya’ni taklifini, ularni ishga yollash (sotib
olish), ya’ni ish bilan ta’minlovchilar hamda ijtimoiy-iqtisodiy himoya qiluvchilar
o’rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni qonun talablari darajasida amalga
oshiradigan maskan (hudud) yoki sub’yekt mehnat birjasi ekanligidan dalolat
beradi. Erkin bozor iqtisodi sharoitida o’z mehnatini taklif etayotgan fuqaro
mehnat bozoriga chiqadi. U yerda mavjud bo’lgan takliflarni o’rganib, o’zining
intelektual qobiliyatini, mehnatini taklif etadi. Ular bir-biriga mos kelganda
shartnomalar tuzilib, ishga yollanadi. O’zbekiston Respublikasida ham shunday
tartib j oriy etilmoqda. Bu vazifani qishloq hududlarida tuman hokimiyati
tarkibidagi Mehnat birjasi yoki aholini ish bilan ta’minlash bo’limi amalga
oshirmoqda. Demak, mehnat bozorida o’zlarining mehnat qilish qobiliyatini
(intelektini) taklif etuvchilar bir tomondan, ularning shu imkoniyatlarini iste’mol
etuvchi, ya’ni ishga yollovchi sub’yektlar ikkinchi tomondan uchrashib, mehnat
almashuv (mehnat oldi-sotdisi) jarayonini amalga oshiradilar.
Mehnat resurslari bilan ko’p ta’minlangan respublikamizmehnat bozorining
rivojlanish konsepsiyasining asosiy maqsadi - mehnatga layoqatli aholi banndligini
kamayishi, mehnat unumdorligining pasayishi, inflyasiyaning mavjudligi.
Mulkchilikning turli shakllarini sekinlik bilan vujudga kelishi, iqtisodiyotdagi
tarkibiy o’zgarishlarni juda sekinlik bilan amalga oshirilishi,
21

haqiqiydaromadlarining kamayishi kabi ishchi kuchi talabini oshirish va uning
taklifini kamaytirish bo’yicha kompleks tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. Ular
o’tish davri O’zbekiston milliy iqtisodiyotini chuqur, tarkibiy va erkinlashtirishni
isloh qilishning strategik maqsadlariga asoslanib ishlab chiqiladi. Buni hisobga
olgan holda mazkur konsepsiyaning strategik maqsadilari qilib quyidagilarni
belgilash mumkin: • ijtimoiy yo’naltirilgan mehnat bozorini bosqichma-bosqishlab
chiqarish shakllantirish; • mehnatga layoqatli ishbilan band bo’lmagan aholini ish
bilan ta’milovchi hamda ishch kuchiga talab va taklifni tartibga soluvchi
mustahkam rivojlangan mahalliy va xorijiy bandilk xizmati tashkilotlari tizimini
shakllantirish; • yangi ish joylarini tashkil etishga, ahoni bandlik darajasini
oshirishga va ishlab chiqarish salohiyatidan unumli foydalanishga asos bo’luvchi
chuqur iqtisodiy-tarkibiy islohotlarni amalga oshirish; • aholini ish bilan oqilona
bandligini ta’minlash; • qayta ishlash sanoati, xizmat ko’rsatish va shaxsiy mehnat
tarmoqlarida yangi ish joylarini yaratish va o’smirlar, ko’p bolali ayollar,
pensionerlar va nogironlar uchun mehnatni kafolatlashtirilgan mintaqani tashkil
etish; • ishchi kuchiga talabning oshishi va ishsizlikning kamayishini ta’minlovchi
kichik va o’rta biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish; • mulkchilikning
ijara, jamoa, hissadolik va xususiy shakllari va shaxsiy yordamchi xo’jaliklarni
rivojlantirish; • ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni mahalliy va xorijiy samarali
texnologiya va texnika bilan ta’minlash; • sanoat korxonalari va ishlab chiqarish -
ijtimoiy infratuzilma ob’yektlarini vujudga keltirish; • mahalliy xodimlarnining
malakasini, raqobatbardoshligini va chet elga yuborilishini amalga oshirish va
ularda yangi iqtisodiy ma’naviy va ma’rifiy tafakkurni shakllantirish, • har bir
ishsiz uchun ixtiyoriy va mustaqil ish joyini tanlash va mehnat qilish
imkoniyatlarini yaratish; • mehnat bozori, ishsizlik va aholi bandligidagi
jarayonlarni tartibga soluvchi iqtisodiy, tashkiliy va huquqiy meanizmlarni
takomillashtirish. Mazkur maqsadlarga uzluksiz erishish uchun mehnat bozori
rivojlanishining asosiy bosqichlari va vazifalarini aniq belgilash zarur. Mehnat
bozori rivojlanishining birinchi bosqichida (1991-1996y.y.) quyidagi vazifalar
bajarilgan: mehnat birjasi va bandlik xizmatining boshlang’ich tashkilotlari tashkil
22

etilib, ular ishsizlik va bo’sh o’rinlar miqdor va tuzilishning hisob-kitobi, tahlili va
kelajagi, band bo’lmagan aholiniishga joylashtirish va qayta o’qitish, bandlikka
ko’maklashish jamg’armasini takil etish va sarflash ishlari bilan shug’ullanadilar,
kichik va o’rta biznes hamda xususiy tadbirkorlik doirasida imtiyozli kreditlar
ajratish yo’li bilan yangi ish joylarini yaratishga, muayyan moliyavi yyordam
ko’rsatilildi, xalq xo’jaligi tarmoqlarida, ayniqsa qishloq xo’jaligida tarkibiy
islohotlar amalga oshirilib, «paxta yakka hukmronligi»ni tugatish uchun shart-
sharoitlar yaratildi; yollanma xodimlar va ish beruvchilar sonining huquqiy
asoslari yaratildi va boshqalar. Bu davrda aholining ish bilan bandilk darajasining
pasayishi, ishsizlikning oshishi, ishchi kuchiga talab va unnig taklifi o’rtasidagi
nomutanosiblikning ortishi sodir bo’ldi. Ushbu bosqichning yakuniy natijasi -
Mehnat bozorini shakllantirish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-huquqiy shart-
sharoitlarini yarattilish bo’ldi. Ikkinchi bosqishlab chiqarish (1997-2000 yy.)
quyidagi vazifalar bajarilishi belgilangan: mahalliy investisiyalar va juda zarur
bo’lgan holda xorijiy kreditlarni jalb qilish asosida qishloq xo’jaligida bo’lmagan
yangi ish joylarini yaratish yo’li bilan ishchi kuchiga talabni oshirish; mehnatga
layoqatli o’smirlar, ko’p bolali ayollar, pensionerlar va nogironlar uchun
kvotalangan ish joylarini tashkil etish va ularni iqtisodiy rag’batlantirishni
ta’minlash; band bo’lmagan shaxslarga yangi ish joylarini yaratish bilan
shug’ullanuvchi - ish beruvchilarga doimiy yordamlar ko’rsatish; ishchi kuchi
taklifini uning malakasini, raqobatbardoshligini va eksportni oshirish yo’li bilan
kamaytirish; mulchilikning turli formalarini shakllantirish va milliy iqtisodiyotda
chuqur islohotlarni o’tkazish asosida aholini ish bilan bandligi sohasida tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish; ish haqi va boshqa mehnat daromadlarining
manbalari darajasidan soliq stavkasidan keskin kamaytirish; bandlik xizmatining
bozor infratuzilmasini tashkil qilish; mehnat shartnomalarini tuzishni
takomillashtirish va boshqalar. Bularni barchasi bandlikni sezilarli o’sishi va
ishsizlikning kamayishi hamda ishchi kuchiga talab va uning taklifi o’rtasidagi
farqi qisqarshiga ko’maklashadi. Uchinchi bosqichda (2001-2005yy.) quyidagi
vazifalarni amalga oshirish ko’zda tutladi: ishchi kuchiga talabni oshishi va uning
23

taklifini kamayishga yo’naltirilgan tadbirlarni amalga oshirishni kuchaytirish;
bandlik xizmati va uning infratuzilmasida qudratli va tez rivojlanuvchi tizimini
yaratish; ishsizlikni yo’l qo’yiladigan darajasiga qisqatirish; ish bilan band
bo’lmagan mahalliy xodimlarning malakasi, raqobatbardoshligi, ijtimoiy himoyasi
va eksportni oshirish, mehnat bozori, bandlik va ishsizlikni tartibga solishning
samarali tashkiliy-iqtisodiy va huquqiy mexanizmlarini yaratish va hokazo. 6
6
file:///C:/Users/Lenovo/Downloads/Lecture-6%20(1).pdf
24

II BOB O ZBEKISTON QISHLOQ XO JALIGINING IQTISODIYOTDAGIʻ ʻ
O RNI VA EKOLOGIK MUAMMOLARNI BARTARAF ETISH HAMDA
ʻ
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1. Qishloq xo jaligining iqtisodiyotdagi o rni hamda ahamiyati
ʻ ʻ
O’zbekiston Markaziy Osiyoning qulay xududida joylashgan. Uning
hududida azaldan insoniyat uchun nihoyatda kerakli hisoblangan turli xildagi
qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarildi. Chunki bu hududda tabiiy-iqlim
sharoitlar yetarlidir. Jumladan, Respublikada yillik samarali temperatura 26-30° ni
tashkil etib, quyoshli soat 3600 dan ortiq bo’lib, bir yilda birnecha marta hosil
olish imkonini beradi. O’zbekistonning jami yer maydoni 44.4 mln. gektar (2020
y.) bo’lib, shundan 50,8 foizini turli xildagi qishloq xo’jalik korxonalari,
tashkilotlari hamda dehqon xo’jaliklari foydalanadilar: ularning yig’indisi
mamlakat qishloq xo’jaligini tashkil etadi. Uning asosiy maqsadi tarmoqda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar bilan mamlakat aholisining iste’mol tovarlariga, qayta
ishlash sanoatini esa xomashyoga bo’lgan talablarini qondirishdir. Buning uchun:
aholi birdaniga iste’mol qiladigan sifatli qishloq xo’jalik mahsulotlarini
barcha talablarni qondiradigan darajada ishlab chiqarish;
qayta ishlash sanoati korxonalarining qishloq xo’jalik mahsulotlariga
bo’lgan talabini qondirishi lozim.
Hozirgi davrda, bu tarmoqda aholi iste’mol qilayotgan tovarlarning 95
foizidan ko’prog’i ishlab chiqarilmoqda. Ular o’simlikchilik hamda chorvachilik
mahsulotlaridan iboratdir. 2022-yilda O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki
mahsulotining 26,8 foizi qishloq xo’jaligida yaratilgan. Shu yilda barcha sanoat
tarmoqlarida mamlakat yalpi ichki mahsulotining 17,1 foizi, qurilishda esa 4,5
foizi yaratilgan. Raqamlar qishloq xo’jalik tarmog’ining mamlakat iqtisodiyotidagi
o’rni ulkan ekanligidan dalolat bermoqda. Shu yilda qishloq xo’jaligida faoliyat
ko’rsatayotgan barcha turdagi tadbirkorlar tomonidan 4732,0 mlrd so’mlik yalpi
mahsulot yaratilgan. U asosan 3535,4 ming tonna paxta, 6017,1 ming tonna don,
3315,9 ming tonna sabzavot, 846,3 ming tonna meva, 996,3 ming tonna go’sht,
25

4280 ming tonna sut, 674,8 ming dona qorako’l teri, 1860,3 mlrd. dona tuxum va
boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlaridan tashkil topgan.
2.1.1 – rasm. Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi mahsulot
(xizmatlar)lar hajmining hududlar kesimida taqsimlanishi (2021- yil) 7
Barcha turdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarni ishlab chiqarishda respublika
iqtisodiyotida band bo’lgan mehnat resurslarining 31 foizga yaqini qatnashgan.
Lekin Respublika qishloqlarida jami aholining uchdan ikki qismi yashaydi.
Ishlab chiqarilgan barcha mahsulotlar 26 mln. gektarga yaqin qishloq xo’jalik
yerlaridan olingan, shundan 3695,7 ming gektari ekinzor.
Mamlakat dehqonchiligi sug’orishga asoslanganligi uchun katta
miqdordagi suv resurslarini talab yetadi. Lekin bu talab ichki suv resurslari bilan
atigi 40 foizgagina qondirilmoqda. Bunday hol Amudaryo hamda Sirdaryo
xavzalaridan katta miqdordagi suv resurslarini jalb etishni talab yetadi. Hozirgi
davrda qishloq xo’jaligida 42-46 mlrd m suv resurslaridan foydalanilmoqda.
Tabiatda yer va suv resurslari cheklangan, ular takror ishlab chiqarilmaydigan
resurslar hisoblanadi. Shuning uchun ularning har bir gektaridan, m dan
7
Respublika statistika boshqarmasi 2021-yil
26

tadbirkorlik bilan fan-texnika yutuqlarini joriy etib, yil davomida to’liq va samarali
foydalanish lozim.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini etishtirishda sanoat korxonalarida ishlab
chiqarilayotgan ko’plab qishloq xo’jalik texnikalari, kimyoviy vositalar, yoqilg’i,
yonilg’i, yog’lovchi materiallar va boshqa vositalardan foydalanilmoqda. Masalan,
tarmoqda 2022 yilda 78,9 mingga yaqin turli xildagi traktorlar, 22,7 mingtadan
ko’proq yuk tashish mashinalari, 4,4 mingtaga yaqin g’alla yig’ishtiradigan, bir
mingtaga yaqin paxta teradigan kambayinlar, ko’plab boshqa texnikalardan
foydalanilgan. Tarmoq miqyosida yerlarning unumdorligini, ekinlarning esa
hosildorligini oshirish maqsadida 332,7 ming tonna mineral o’g’itlardan
foydalanilgan. Qishloq xo’jaligida ishlab chiqilayotgan mahsulotlarni jahon
bozoriga chiqarilishi natijasida O’zbekistonning mavqyei oshib bormoqda. Hozirgi
davrda A va Ye tipdagi paxta tolasini ishlab chiqarish bo’yicha jahonda Xitoy,
AQSh, Hindiston va Pokiston davlatlaridan so’ng beshinchi o’rinni, ularni
yeksport qilish bo’yicha esa 2-o’rinni egallab kelmoqda. Shuning bilan birgalikda
O’zbekiston jahon bozoriga nihoyatda sifatli bo’lgan qorako’l terisini, pillasini,
sabzavot, poliz va bog’dorchilik mahsulotlarini olib chiqib sotmoqda. Lekin
Respublikaning bu boradagi salohiyatidan to’liq foydalanilayotgani yo’q. Uni
ijobiy hal etish uchun tarmoqda etishtirilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini
qayta ishlab, jahon bozoriga tayyor mahsulotlarni chiqarish lozim. Bu borada
so’ngi yillarda chet el investisiyalarini jalb etib katta ishlar amalga oshirilmoqda.
Ularni kelajakda jadal sur’atlar bilan rivojlantirish siyosiy, iqtisodiy hamda
ijtimoiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Hozirgi davrda mamlakat aholisining
qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan ta’minlash darajasi yil sayin ortib bormoqda.
2022 yilda respublika aholisining jon boshiga 160 kg.ga yaqin un mahsulotlari,
135 kg paxta xom ashyosi, 127 kg sabzavot mahsulotlari, 34 kg dan ko’proq
kartoshka, 38 kg. go’sht, 164 kg sut hamda 72 donaga yaqin tuxum ishlab
chiqarilgan. Demak, mamlakatda aholining unga va un mahsulotlariga bo’lgan
talabi qondirilgan. Kelajakda uning sifatini yaxshilashga alohida e’tibor berish
talab etiladi. Lekin boshqa mahsulotlar bo’yicha xalqimizning medisina me’yorlari
27

bo’yicha talabi to’liq qondirilganicha yo’q. Bunday xol O’zbekistonda qishloq
xo’jaligini yanada jadal sur’atlar bilan rivojlantirilishini taqozo yetadi. So’ngi o’n
yillarda bu borada muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, mamlakat qishloq
xo’jaligida erkin bozor iqtisodi talablariga mos iqtisodiy munosabatlarni
shakllantirish imkoniyatini beradigan, huquqiy, tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy
islohotlar bosqichma-bosqich qat’iy ishonch bilan amalga oshirilishini ta’minlab
beradigan tadbirlar ishlab chiqilib, izchillik bilan hayotga joriy etilmoqda.
Masalan, yer fuqarolarga umurbod meros qoldirish huquqi bilan bepul berilmoqda,
fermer xo’jaliklariga esa 30 yildan 50 yilgacha bo’lgan muddatga foydalanish
uchun ijaraga berilmoqda. Qishloqda mulk islohoti natijasida mulkdorlar sinfi
barqaror ravishda shakllanib, rivojlanmoqda.
Barcha paxta, g’alladan tashqari boshqa mahsulotlarni etishtirib, ularni
sotishda erkinlik berildi. Tadbirkorlarga ishlab chiqarishini rivojlantirish uchun
turli xildagi imtiyozli kreditlar berilgan. Lekin amalga oshirilayotgan tadbirlar
o’sib borayotgan talabni to’liq qondira olmaydi. Shuning uchun qishloq xo’jaligida
amalga oshirilayotgan barcha turdagi islohotlarni erkinlashtirish, ularni yanada
chuqurlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu kelajakda qishloq xo’jaligining yuqori
sur’atlarda rivojlanishini ta’minlab, uning ahamiyatini oshirib, respublika
iqtisodiyotining yuksalishini ta’minlaydi. 8
2.2. Qishloq xo jaligida ekologik muammolar va ularni bartaraf etish yo llariʻ ʻ
Qishloq xo jaligining ifloslanishi–atrofdagi ekotizimlarga yoki odamlarga
ʻ
va ularning iqtisodiy manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo lgan, atrof-
ʻ
muhitning ifloslanishi yoki degradatsiyasiga olib keladigan dehqonchilikning
biotik va abiotik amaliyotlarini bildiradi. Ifloslanish turli xil manbalardan kelib
chiqishi mumkin, jumladan, suvning nuqtali manbadan ifloslanishi (bitta oqizish
nuqtasidan) keng tarqalgan, landshaft darajasidagi sabablarda, shuningdek,
nuqtadan tashqari manbadan ifloslanishi va havoning ifloslanishi deb nomlangan
sabablar mavjud. Bu ifloslantiruvchi moddalar atrof-muhitga kirgach, atrofdagi
8

https://vaqt.ucoz.com/publ/iqtisod_va_moliya/qishloq_xo_jaligining_respublika_iqtisodiyotidagi_o_rni_va_ahamiy
ati/28-1-0-1268
28

ekotizimlarga bevosita ta sir ko rsatishi mumkin, ya ni mahalliy yovvoyiʼ ʻ ʼ
tabiatning nobud bo lishi yoki ichimlik suvining ifloslanishi, shuningdek, qishloq
ʻ
xo jaligi oqimi kabi quyi oqim ta siri natijasida katta suvlarda to plangan jismlar
ʻ ʼ ʻ
o lik zonalarni yuzaga keltiradi.
ʻ
Boshqaruv amaliyoti yoki ularni bilmaslik ushbu ifloslantiruvchi moddalar
miqdori va ta sirida hal qiluvchi rol o ynaydi. Boshqaruv usullari hayvonlarni
ʼ ʻ
boshqarish va yashash joylari bilan ta minlashdan tortib, global qishloq xo jaligi
ʼ ʻ
amaliyotida pestitsidlar va o g itlarlardan foydalanishga qadar bo lgan jarayonlarni
ʻ ʻ ʻ
qamrab oladi. Noto g ri boshqaruv amaliyotlari hayvonlarni boqish
ʻ ʻ
operatsiyalarini noto g ri boshqarish, haddan tashqari yaylovlarni shudgorlash,
ʻ ʻ
o g itlar va pestitsidlarni noto g ri, ortiqcha yoki noo rin tarzda ishlatishni o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi.
Qishloq xo jaligining ifloslantiruvchi moddalari suv sifatiga katta ta sir
ʻ ʼ
ko rsatadi va ular ko llar, daryolar, botqoqlar, kichik daryolar va yer osti suvlarida
ʻ ʻ
uchraydi. Qishloq xo jaligidagi ifloslantiruvchi moddalarga cho kindi moddalar,
ʻ ʻ
ozuqa moddalari, patogenlar, pestitsidlar, metallar va tuzlar kiradi. Chorvachilik
qishloq xo jaligida atrof-muhitga kiradigan ifloslantiruvchi moddalarni hajmi bilan
ʻ
katta ta sir ko rsatadi. Lagunlarda va maxsus joylarda go ngni to g ri saqlash va
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
dalalarga go ng sepilishi to g ri boshqarilmasa, go ng tarkibidagi bakteriyalar va
ʻ ʻ ʻ ʻ
patogenlar, daryolar va yer osti suvlariga kirib borishi mumkin.
Yerdan foydalanishning o zgarishi, chorvachilik va dehqonchilik
ʻ
amaliyotlari va qishloq xo jaligi faoliyati natijasida havoning ifloslanishi iqlim
ʻ
o zgarishiga katta ta sir ko rsatadi va bu muammolarni hal qilish IPCC Iqlim
ʻ ʼ ʻ
o zgarishi va yer bo yicha maxsus hisobotining asosiy qismidan o rin olgan.
ʻ ʻ ʻ
Pestitsidlar va gerbitsidlar qishloq xo jaligi yerlariga ekin yetishtirishni
ʻ
buzadigan zararkunandalarga qarshi kurashda qo llanadi. Tuproqning ifloslanishi
ʻ
pestitsidlar tuproqda saqlanib qolganda va tuproqda to planib turg un organik
ʻ ʻ
ifloslantiruvchilarga aylanganda sodir bo ladi, bu mikrobial jarayonlarni
ʻ
o zgartirishi, o simliklarning kimyoviy moddalarni o zlashtirishini kuchaytirishi va
ʻ ʻ ʻ
tuproq organizmlariga zaharli bo lishi mumkin. Pestitsidlar va gerbitsidlarning
ʻ
29

saqlanish darajasi aralashmaning o ziga xos kimyosiga bog liq bo ladi, natijada uʻ ʻ ʻ
sorbsiya dinamikasiga va tuproq muhitining taqdiri va transport xususiyatiga
kuchli ta sir qiladi. Pestitsidlar ifloslangan zararkunandalar va tuproq organizmlari
ʼ
bilan oziqlanadigan hayvonlarda ham to planishi mumkin. Bundan tashqari,
ʻ
pestitsidlar foydali hasharotlar, masalan, changlatuvchilar va zararkunandalarning
tabiiy dushmanlari (ya ni, zararkunandalarni ovlaydigan yoki parazitlik qiluvchi
ʼ
hasharotlar) uchun maqsadli zararkunandalarga nisbatan ko proq zararli bo lishi
ʻ ʻ
mumkin.
Pestitsidlarni yuvish pestitsidlarni suv bilan aralashib, tuproq bo ylab
ʻ
harakat qilishi natijasida sodir bo ladi, natijada yer osti grunt suvlarini
ʻ
ifloslantiradi. Yuvish miqdori tuproq va pestitsidlarning o ziga xos xususiyatlariga,
ʻ
yog ingarchilik va sug orish darajasiga bog liq. Agar suvda eruvchan
ʻ ʻ ʻ
pestitsidlardan foydalanilganda, tuproq qumli bo lganida, yuvish ko proq sodir
ʻ ʻ
bo ladi. Agar pestitsidlarni qo llagandan keyin ortiqcha sug orish sodir bo lsa,
ʻ ʻ ʻ ʻ
pestitsidning tuproqqa adsorbsion qobiliyati past bo adi. Yuvish nafaqat ishlov
ʻ
berilgan dalalardan, balki pestitsidlarni aralashtirish joylaridan, pestitsidlarni
qo llash uchun mo ljallangan mashinalarni yuvish joylaridan yoki utilizatsiya
ʻ ʻ
qilinadigan joylardan ham kelib chiqishi mumkin. 9
2.3. Innovatsion texnologiyalarni qishloq xo’jaligi maxsulotlarini masofaviy
monitoringidagi roli
So’nggi yillarda qishloq xo’jaligida yer va suv munosabatlarini tartibga
solish, qishloq xo’jaligi ekin yer maydonlaridan samarali foydalanish, sohaga
innovatsion texnologiyalarni joriy qilish, past hosilli paxta va g’alla maydonlarini
qisqartirish hisobiga yuqori daromadli, eksportbop mahsulotlar yetishtirish, davlat
ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari xarid narxini oshirib borish
hisobiga qishloq xo’jaligi korxonalarining moliyaviy barqarorligi ta’minlanmoqda.
Bugungi kunda, jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan
rivojlanayotgani islohotlarni mamlakatimizning jahon sivilizatsiyasi yetakchilari
qatoriga kirish yo’lida tez va sifatli rivojlanishini ta’minlaydigan zamonaviy
9
https://uz.wikipedia.org/wiki/Qishloq_xo%CA%BBjaligining_ifloslanishi
30

innovatsion g’oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarga asoslangan holda amalga
oshirishni taqozo etadi. Shu boisdan, mamlakatimizda iqtisodiyot timizning barcha
jabxalarida bo’lgani kabi qishloq xo’jaligini ham tubdan isloh qilish, sohaga bozor
mexanizmlarini joriy etish, mahsulotlarni qayta ishlash tizimi va qo’shimcha
qiymatni shakllantirishni yanada takomillashtirishda sezilarli natijalarga
erishilmoqda. Sohani rivojlantirish bo’yicha uzoq istiqbolli yangi vazifalar belgilab
olinmoqda. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi
ПФ-60-son farmonida 2022 — 2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning
taraqqiyot strategiyasi to’g’risida Inson qadrini yuksaltirish va erkin fuqarolik
jamiyatini yanada rivojlantirish orqali xalqparvar davlat barpo etish maqsadlarida
belgilab qo’yilgan.
O’zbekistonning barcha turdagi yer uchastkasida qis hloq xo’jaligi
ekinlarini hozirgi zamon talablariga rioya qilgan holda innovatsion usullar bilan
hosildorlik hajmini ko’paytirish va mehnat samaradorligini oshirish; o’rnatilgan
datchiklar orqali masofadan turib nazorat qilish va ilmiy–texnik natijalar ilmiy-
tadqiqot muassasalari, ularda faoliyat yuritayotgan ilmiy xodimlar, fermerlar,
dexqonchilik sohalarida faoliyat yuritayotgan insonlar tomonidan amalga
oshiriladigan yagona bazasini tashkil etish nazarda tutilgan.
Mamlakatimiz iqtisodchilarining tadqiqotlarida “innovatsiya” atamasi
bozor munosabatlariga o’tish munosabati bilan keng qo’llanila boshladi. Agrar
sohani innovatsion rivojlantirish muammolarini o’rgangan bir qator iqtisodchi
olimlar, jumladan A.A.Abdug’aniyev, A.V.Vahobov, A.M.Qodirov, S.S.G’ulomov,
Yo.A.Abdullayev, Ch.Murodov, T.X.Farmonov, O’.P.Umurzoqov, N.S.Xushmatov,
A.Muxtorov va boshqalar e’tiborga molik muhim ilmiy izlanishlarni olib
borganlar. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan ta’riflarni umumlashtirgan holda
innovatsiya tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Innovatsiya - bu
qandaydir yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki
jarayonni, marketingning yangi uslubini, ish joylarini tashkil qilishda yoki tashqi
aloqalarda yangi tashkiliy uslubni iste’molga kiritishdir.
31

Xorijlik olimlardan N.G.Pasyukova, А.S.Kukushkinlar esa o’z
tadqiqotlarida mintaqalarda oziq-ovqat xavfsizligini ta minlashda qishloq xo’jaligiʼ
sohasini rag batlantirish masalalariga alohida e tibor qaratgan. Аmmo yuqorida
ʼ ʼ
nomlari qayd etilgan olimlarning tadqiqotlarida qishloq xo’jaligi mahsulotlari
asosiy turlarini yetishtirish, prognozlash hamda ushbu sohadagi ijtimoiyiqtisodiy
muammolarni o’rganish yetarli darajada o’rganilmagan. Shu nuqtai nazardan
bugungi kunda qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish jarayonlarini
modellashtirish, mazkur sohaning hududlardagi rivojlanishi, uni davlat tomonidan
qo’llab-quvvatlash va istiqbolini prognozlash masalalari dolzarb bo’lib qolmoqda.
AQSh qishloq xо’jaligining samaradorligi bо’yicha dunyoda birinchi
о’rinda turadi, bu sohada mamlakat ishchi kuchining atigi 2 foizi ishlaydi.
Gollandiyada “raqamli texnologiyalar” qishloq xо’jaligida keng qо’llaniladi,
jumladan qishloq xо’jaligining turli xil jarayonlarni boshqarishda yordam
beradigan “Internet buyumlari” (IoT) dan foydalaniladi. Isroilda suо’orish suvining
keskin tanqisligini hisobga olib, dasturiy ta’minot, sug’о’orish tizimlari,
innovatsion yig’im-terim uskunalari orqali joriy etishning yuqori intensivlik va
samaradorlikga erishildi. Koreya Respublikasida qishloq xо’jaligini innovatsion
rivojlantirish tajribasi noyobdir va rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat
xavfsizligini ta’minlash va innovatsion agrar tizimni shakllantirishda foydalanish
mumkin. Tayvanda sо’nggi 5 yil ichida dasturiy ta’minot va mobil ilovalarni ishlab
chiqish va fermerlar uchun katta о’quv dasturi ishlab chiqishda yuqori natijalarga
erishmoqda. Argentinada tuproqlarning holatini kuzatish, ma’lumotlarni tо’plash
va tahlil qilish tizimi joriy etilgan. Hindiston fermerlarning bilimini oshirishga,
xususan, fermerlarga ob-havo, mahsulot narxi, ekinlarni etishtirish uchun eng
yaxshi texnologiyalar va boshqa narsalar tо’g’risida ma’lumot beradigan Agri
Value Added Services mobil ilovalarini joriy etishga e’tibor qaratilgan.
Qishloq xо’jalik ekinlarini monitoring qiluvchi apparat va dasturiy
vositalar, datchiklar asosida ma’lumot almashish algoritmlari, monitoring tizimi,
mobil ilova algoritmlari hisoblanadi.
32

Tadqiqotning asosiy maqsadi mamlakatda yaratilgan jami qishloq xo’jaligi
mahsuloti, dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini aqilli texnologiyalar
asosida boshqarish va monitoring qilishdan iborat. Tadqiqot natijasida qishloq
xo’jaligi sohasida faoliyat yurituvchi fermerlar, klasterlar uchun ularni
issiqxonalarda va boshqa yopiq maydonlarda qishloq xo’jalik mahsulotlarini
yetishtirishda ularni rivojlanishini monitoring qilish, avtomatik sug orish ishlari,ʼ
o’g itlash, yer tuprog i tarkibidagi parametrlarini aniqlash va ular asosida har bir
ʼ ʼ
qishloq maxsulotini yetishtirishga mo’ljallangan avtomatik boshqaruv tizimi
dasturiy ta minoti va texnologiyasi ishlab chiqilgan. Tadqiqot usullari sifatida
ʼ
iqlim nazorati, haroratni, namlikni, azot, kaliy, fosforni darajasini о’lchovchi
vositalari, ozuqa moddalari bilan ta’minlash, mevaning pishib yetilganligi va
sug’orish asboblari usullaridan foydalanilanilgan. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati
qishloq xo’jaligi yerlari va ularda yetishtiriladigan ekinlar holatini tezkor hamda
aniq baholashda ham sun iy yo’ldosh orqali ma lumotlaridan masofaviy
ʼ ʼ
foydalanish bo’yicha monitoring qilish usul va algoritmlarini rivojlantirishdan
iborat[8].Tadqiqotning amaliy ahamiyati tadqiqotda olingan natijalardan turli xil
yer maydonlarida qishloq xo’jaligi ekinlarini monitorning qilish tizimlarining
import o’rnini bosuvchi dasturiy ta minotini yaratish va joriy etish.
ʼ
Tahlillar hozirda davlat va shahar boshqaruvi amaliyotida qo’llanadigan
vositalarini O’zbekistonda aholini qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan ta minlashda
ʼ
butunlay qabul qilinadigan darajasini bermasligini ko’rsatadi. Ba zi oziq-ovqat
ʼ
mahsulotlar bo’yicha talabning bir qismi tashqaridan yetkazib beriladigan
mahsulotlar hisobidan qondiriladi. Shuni inobatga olgan holda “Аqilli issiqxona”
larni joriy maqsadga muvofiqdir."Аqilli issiqxona" to’liq avtomatlashtirilgan
tizimga ega.
Aqlli issiqxonalarning muhim xususiyatlaridan biri bu tizimning barcha
tarkibiy qismlarini mutlaqo istalgan, hatto ilgari qurilgan issiqxonaga o’rnatish
qobiliyatidir.
Aqlli issiqxona quyidagi tizimlarni o’z ichiga oladi:
1. Avtomatik sug’orish tizimi, tomchilatib sug’orish orqali;
33

2. Tuproq haroratini avtomatik saqlash tizimi;
3. Tuproqni avtomatik tiklash tizimi (mulchalash);
4. Avto-ventilyatsiya tizimi;
5. Avtomatik yoritish tizimi.
Tomchilatib sug’orish tufayli sug’orish to’g’ridan-to’g’ri o’simliklarning
ildizlariga suv berish bilan amalga oshiriladi. Sug’orish har bir o’simlikka alohida
qo’llaniladigan kichik dozalarda sodir bo’ladi. Ushbu usul sug’orish tizimlarining
ko’plab tarmoqlari tufayli tomchilab sug’orish yordamida amalga oshiriladi.
O’simliklarni sug’orishning bunday usuli tufayli tuproqning yuqori qismi doimo
nam bo’lib, bu o’simliklarning kerakli darajada suv olishiga imkon beradi.
Tomchilatib sug’orishning afzalliklari quyidagilardan iborat:
- begona o’t ekinlarini yoyish jarayonining yo’qligi;
- tuproqda suvning bir xil taqsimlanishi;
-suv tejamkorligi (an’anaviy sug’orish usullaridan farqli o’laroq 30% ga
yaqin). Ushbu turdagi sug’orishning kamchiliklari:
-nisbatan murakkab dizayn;
-uskunalar narxining yuqoriligi;
- suvning tozaligini doimiy ravishda kuzatib borish talab etiladi;
Yerni isitish tizimining iqtisodiy hisobini to’g’ri bajarish juda muhim,
chunki elektr energiyasining narxi tizimning samaradorligida muhim rol o’ynashi
mumkin. Sug’orish suv ombori, shuningdek, suv omboridagi suv darajasini
tartibga soluvchi elektr nasos va float bilan jihozlangan bo’lishi mumkin.
Rezervuarni avtomatik to’ldirish tizimining joriy etilishi tufayli ushbu tizimni
to’liq avtomatik deb atashimiz mumkin. "Aqlli issiqxona" tizimida tuproqni
avtomatik isitish muhim emas, uning harorati termostatda o’rnatilgan ma’lumotlar
asosida boshqariladi.
Tuproqni isitish tizimi quyidagilarni o’z ichiga oladi: Harorat regulyatori;
isitish elementi Haroratni nazorat qilish uchun termostat sizga haroratni +5 dan
+45 daraja Selsiy oralig’ida saqlashga imkon beradi. Shunday qilib, dastlab
o’rnatilgan harorat o’rnatiladi va bu harorat saqlanib qoladi.
34

Issiqxonalarni ventilyatsiya qilish jarayoni leeward tomonini ochish orqali
amalga oshiriladi va shu bilan sovuq shamolning salbiy ta’siridan qochadi. Biroq,
bu sohadagi yangi tadqiqotlar tufayli, issiqxonaning har ikki tomonida joylashgan
ikkita transomning bir vaqtning o’zida ochilishi quyidagicha. Bu usul CO2
miqdorini va havo namligini sozlashdan tashqari, issiqxona ichidagi iliq oqimlarni
maksimal darajada nazorat qilish imkonini beradi.
Avtomatik sug’orish tizimi uchun tuproqdan foydalanish kerak bo’ladi: suv
sathining sensori, bu suv omboridagi hozirgi suv miqdorini aniqlaydi va shu bilan
suv omborida suv etishmasligi bo’lsa, suv qo’shish kerakligini aniqlaydi(tuproq
namligi sensori). Shu tarzda, tizim sug’orish jarayonini qachon boshlash
kerakligini aniqlaydi.
Tuproq namligini kuzatish va sug’orish tizimini o’rnatish jarayonlarini
ko’rish uchun zarur bo’lgan LCD displeyidan foydalaniladi. Mikrokontroller
olingan natijani boshqaruv qurilmasiga uzatadi va signaldan so’ng suv ta’minoti
tizimini ishga tushiradi. Sug’orish jarayonlarining vazifalari va sozlamalarini
boshqarish tizimi ish jarayonida ogohlantirish moslamasi suv etishmasligi
tog;risida xabar berish, ma’lumotlarni ko’rsatish uchun xizmat qiladi.
Avtomatik shamollatish tizimi uchun quyidagi elementlardan
foydalanilgan: harorat va tuproq namligi sensori, bu sensor tomonidan olingan
ko’rsatkichlarga qarab, issiqxona ichidagi joriy holat aniqlanadi.
Mikrokontrollerdan kelgan signaldan so’ng boshqarish moslamasi, ya’ni
shamollatish tizimini ishga tushiriladi. Tuproqni avtomatik isitish tizimi uchun
quyidagi elementlar talab qilinadi: tuproq harorati sensori (kontakt turi).
Mikrokontrollerning signalidan so’ng yuklamani nazorat qilish moslamasi ishga
tushib topshiriqni boshqarish tizimi va tuproqni isitish jarayonlarini sozlashdan
keyin tuproqni isitishni boshladi. Tuproq harorati monitoringi va tuproqni isitish
tizimini o’rnatish jarayonlarini ko’rish LCD displeyda aks etadi.
Barcha aqlli issiqxona tizimlarini boshqarish uchun Arduino seriyali Atmel
mikrokontrolleri ishlatiladi. Arduino mikrokontrolleri boshqarish uchun zarur
35

bo’lgan afzalliklarga ega bolib u quvvatni nazorat qilish, signallarini etkazib berish
muddati va vaqtini to’liq nazorat qilish imkonini beradi.
Ushbu mikrokontrollerning asosiy afzalliklari: 16MHz protsessor, 32Kb
doimiy va 2Kb RAM. Mikrokontrollerda ma’lumotlarni kiritish va chiqarish
signallari uchun 20 ta pin mavjud bo’lib, 20 ta pin 6 ta analog turdagi pinni o’z
ichiga oladi. PWM signalini qo’llab-quvvatlaydigan 6 ta raqamli turdagi raqamli
pin, apparat uzilishining 2 ta pinlari mavjud. Dasturiy ta’minot muhitida sezilarli
miqdordagi tayyor kutubxonalar mavjud. Arduino C ++ tili bilan IDE-ni
o’zlashtirishda juda oddiy muhiti mavjud bo’lib USB quvvatiga ulanganda
Arduino o’zining 5 V kuchlanishidan foydalanish imkoniyatiga ega (bu kuchlanish
ko’pchilik sensorli platalarni quvvatlantirish uchun etarli), arzon narx.
I2C moduli tufayli Arduino-ga 4 tagacha ulanish uchun zarur bo’lgan juda
ko’p pinlar kabi muammo hal qilinadi, shuning uchun bunga qo’shimcha ravishda
I2C modulida trimmer rezistori ham mavjud, buning yordamida yorug’likni
osongina sozlash mumkin.
Tuproq haroratining o’zgarishini kuzatish uchun tuproq sirti va tuproq
harorat sensori foydalaniladi.
Sensor indikatorlardagi - 10 darajadan + 40 darajagacha bo’lgan
o’zgarishlarni aniqlaydi. Harorat ko’rsatkichlarining bunday tanlovi yuqorida
muhokama qilingan analoglar bilan bog’liq bo’lib, ularda termostatlar ushbu
chegaralar doirasida ishlaydi va tuproqni isitish tizimida + 40 ° C dan ortiq
haroratga ehtiyoj qolmaydi. O’lchangan qiymatlarning etarlicha kichik xato
chegarasi ham inobatga olinadi va harorat sensorining eng aniq qiymatlarni oladi.
Ta’minot kuchlanishi 5V. DS18B20 harorat sensorida olingan ma’lumotlar bitta
simli interfeys yordamida mikrokontroller bilan almashinadi. Ushbu protokol
interfeysi bitta aloqa liniyasidan foydalanadi, bu xususiyat bir vaqtning o’zida bir
nechta sensorlardan foydalanish imkonini beradi.
PWM signalini boshqarish uchun eng optimal variant mosfet tranzistoridir,
chunki bu tranzistorning ochilish holati bipolyar tranzistorda bo’lgani kabi berilgan
oqim va tranzistor kuchlanish bilan boshqariladi. Bu xususiyat Arduino pinlaridan
36

kichik oqimlar bilan yuklamaning o’zida katta oqimlarni boshqarish imkonini
beradi. 10
10
https://iqtisodiyot.tsue.uz/journal/index.php/iit/article/download/197/230/224
37

XULOSA
O zbekiston qishloq xo jaligi mamlakat iqtisodiyotining asosiyʻ ʻ
tarmoqlaridan biri hisoblanib, uning rivojlanishi bevosita milliy oziq-ovqat
xavfsizligi, aholi bandligi va eksport salohiyatiga ta’sir qiladi. Tadqiqot davomida
aniqlanganidek, qishloq xo jaligining rivojlanishi tabiiy-geografik sharoitlar bilan
ʻ
chambarchas bog liq bo lib, respublikaning iqlimi, tuproq unumdorligi va suv
ʻ ʻ
resurslari ushbu tarmoqning o’ziga xos xususiyatlarini belgilaydi. Sug oriladigan
ʻ
dehqonchilik, chorvachilik va bog dorchilik O zbekiston qishloq xo jaligining
ʻ ʻ ʻ
asosiy yo nalishlari sifatida shakllangan va ushbu sohalar davlat tomonidan
ʻ
qo llab-quvvatlanib kelinmoqda.
ʻ
Shuningdek, qishloq xo jaligidagi mehnat jarayonlarini samarali
ʻ
boshqarish, yuqori hosildorlikka erishish va tarmoqning barqaror rivojlanishini
ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy boshqaruv usullaridan
foydalanish, fermer xo jaliklarini qo llab-quvvatlash, agrosanoat kompleksining
ʻ ʻ
rivojlanishi va bozor iqtisodiyotiga moslashuvi qishloq xo jaligining barqaror
ʻ
o sishini ta’minlashga xizmat qiladi.
ʻ
O zbekiston qishloq xo jaligi milliy iqtisodiyotning strategik tarmog i
ʻ ʻ ʻ
sifatida mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi, bandlik darajasi va eksport
salohiyati bilan muhim rol o ynaydi. Ayni paytda, qishloq xo jaligining rivojlanishi
ʻ ʻ
ekologik muammolarni ham keltirib chiqarishi mumkin. Tuproq eroziyasi,
sho rlanish, suv tanqisligi va agrotexnik tadbirlarning yetarlicha olib borilmasligi
ʻ
natijasida yuzaga kelayotgan muammolarni bartaraf etish uchun ekologik barqaror
choralar ishlab chiqilishi lozim. Ekologik muammolarni kamaytirish maqsadida
ekologik toza texnologiyalarni joriy etish, suv tejovchi sug orish tizimlarini keng
ʻ
joriy qilish va tuproq unumdorligini oshirish bo yicha ilmiy asoslangan
ʻ
yondashuvlar qo llanilmoqda.
ʻ
Bundan tashqari, innovatsion texnologiyalar, jumladan, masofaviy
monitoring tizimlari va sun'iy intellekt asosida ma'lumotlarni qayta ishlash
tizimlarining joriy etilishi qishloq xo jaligi mahsulotlarining sifatini oshirish,
ʻ
hosildorlikni barqarorlashtirish va ishlab chiqarish jarayonlarini samarali tashkil
38

etishga imkon bermoqda. Dronlar, sun’iy yo’ldosh ma’lumotlari va raqamli
agrotexnologiyalar yordamida ekinlarning holati tahlil qilinib, hosildorlikni
oshirish strategiyalari ishlab chiqilmoqda.
Umuman olganda, O zbekiston qishloq xo jaligi tizimli rivojlanish yo lidanʻ ʻ ʻ
bormoqda. Davlat tomonidan olib borilayotgan islohotlar, ekologik
muammolarning oldini olish choralari va zamonaviy texnologiyalarning joriy
etilishi ushbu sohaning kelajakdagi istiqbolli rivojlanishini ta’minlaydi. Shu
boisdan, qishloq xo jaligi tarmog ida ilmiy yondashuvlarni kengaytirish, xalqaro
ʻ ʻ
tajribadan foydalanish va ekologik muammolarni minimallashtirish orqali
mamlakat agrar sektorining yanada samarali rivojlanishini ta’minlash mumkin.
39

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.01.2022 yildagi ПФ-60-son
farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi
«O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030
yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g risida»gi PF-5853-sonʼ
Farmoni
3. Qayumov A.A., Raxmonov R.N., Egamberdieva L.SH., Xamroqulov J.H.
Tabiatdan foydalanish va uni muhofaza qilish. – T.: “Iqtisodiyot”, 2014.
4. Nigmatov A.N. ekologiyaning nazariy asoslari. ekologiya va atrof muhit
Muhofazasi ta’lim yo’nalishi va mutaxassisligi uchun o’quv qo’llanma.—mas’ul
muharrir b.f.d. A.S.Yuldashev — T., 2013.
5. Ergasheva, Y. A., Vasieva, D. I., & Murtazova, S. B. (2019). Political
persecutions and ideological pressure on the creative intellectuals of Uzbekistan in
post-war decades. International Journal of Recent Technology and Engineering,
8(2 S10), 374-377.
6. Samatov G’.A., Rustamova I.B., Sheripbayeva U.A. Qishloq xo’jaligi
iqtisodiyoti va menejmenti.- T:2016. 346b.
7. Umrzoqov O’.P., Toshboyev A.J., Rashidov J., Toshboyev A.A. Qishloq
xo’jaligi iqtisodiyoti va menejmenti: o’quv qo’llanma. - T.: Iqtisod - moliya, 2008.
- 268 b.
8. Abasxanova X.Yu . Qishloq xo'jaligi maydonlarini monitoring qilish va
nazorat qilish uchun geoaxborot tizimlarini ishlab chiqish usullari. Monografiya.
Toshkent - 2021. “Fan va texnolo-giyalar nashriyot -matbaa uyi”. –132b.
https://scholar.google
9. Khalima A., Markhamat K., Malika M. DEVELOPMENT OF HARDWARE
AND SOFTWARE COMPLEX FOR MONITORING SYSTEM OF
AGRICULTURAL CROPS //Universum: технические науки. – 2022. – №. 9-5
40

(102). – С. 5-7. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/development-of- ardware-
and-software-complex-for-monitoring-system-of-agricultural-crops
10. Abaskhanova X.Yu. Analysis of information and communication
technologies in green environment monitoring. International Conference on
Information Science and Communications Technologies Applications, Trends and
Opportunies: ICISCT 2022. https://www.icisct2022.org/
11. texnologiyalarni agrar sohasida qo’llanish agzalligi . Agro ilm. Аграр
иқтисодий, илмий – амалий журнал. www.qxjurnal.uz.
12. Шукуров Ж.С.,Умарова Д.А. Opportunities for Business Process
Outsourcing and Knowledge Process Outsourcing in Uzbekistan “Iqtisodiyot va
innovatsion texnologiyalar ilmiy electron jurnali. http://iqtisodiyot.tsue.uz
13. https://stat.uz/img/press-reliz-uzb_p99977.pdf
41

ILOVALAR
1 – ILOVA
Yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining xo’jalik toifalari
bo’yichataqsimlanishi (% da) 2024- yil yanvar dekabr oylari
Manba: respublika statistika boshqarmasi [13]
2 – ILOVA
Yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hududlar bo’yicha
xo’jalik toifalari kesimida taqsimlanishi (% da) 2024- yil yanvar dekabr oylari
42

Manba: respublika statistika boshqarmasi [13]
3 – ILOVA
Hududlar kesimida poliz mahsulotlarini yetishtirish (ming t) 2024- yil
yanvar dekabr oylari
Manba: respublika statistika boshqarmasi [13]
43

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………… 3
I BOB. O ZBEKISTONDA QISHLOQ XO JALIGINING RIVOJLANISHʻ ʻ
ASOSLARI
1.1. O zbekiston qishloq xo jaligining tabiiy-geografik sharoitlari………………..
ʻ ʻ
5
1.2. Qishloq xo jaligi tarmoqlari va ularning rivojlanish xususiyatlari…………… 9
ʻ
1.3. Qishloq xo’jaligida mehnat jarayonlarini boshqarish……………………….. 18
II BOB O ZBEKISTON QISHLOQ XO JALIGINING IQTISODIYOTDAGI
ʻ ʻ
O RNI VA EKOLOGIK MUAMMOLARNI BARTARAF ETISH HAMDA
ʻ
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI
2.1. Qishloq xo jaligining iqtisodiyotdagi o rni hamda ahamiyati………………. 26
ʻ ʻ
2.2. Qishloq xo jaligida ekologik muammolar va ularni bartaraf etish yo llari…..
ʻ ʻ
29
2.3. Innovatsion texnologiyalarni qishloq xo’jaligi maxsulotlarini masofaviy
monitoringidagi roli……………………………………………………………… 31
XULOSA…………………………………………………………………………
38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 40
ILOVALAR……………………………………………………………………... 42
44

Oʻzbekiston qishloq xoʻjaligi

Купить