Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 185.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining maqsadi operatsiyalari va ularni takomillashtirish yo’llari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining maqsadi operatsiyalari va ularni takomillashtirish yo’llari Bajardi:____________ ______ _____________ Qabul qildi:____________________________ RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ Reja Kirish 3 1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsadi va vazifalari ........... 5 2. Markaziy bank faoliyatining asoslari. .......................................................... 13 3. Markaziy bankning funksiyalari 16 4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning pul-kredit siyosatini shakllantirish amaliyotini takomillashtirish yo‘llari .................................... 21 Xulosa ..................................................................................................................... 31 Foydalingan adabiyotlar ....................................................................................... 33 2 Kırısh Xalqaro moliya tizimida yuz berayotgan jiddiy o‘zgarishlar, shuningdek mamlakatda milliy iqtisodiyotni keng ko‘lamli isloh qilish bo‘yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar bank tizimini yanada rivojlantirishda yangicha yondashuvlarni taqozo qiladi. Shu sabab mamlakatimizda moliya hamda bank tizimini izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg‘or bank tizimini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. 2017-yilda boshlangan bank sektorini isloh qilishning faol bosqichi valyuta bozorini liberallashtirish, bank faoliyatidagi eskirgan cheklovlarni olib tashlash va banklarni ularga xos bo‘lmagan funksiyalardan ozod qilish, bank xizmatlari ommabopligini oshirishga qaratildi. Shuningdek, bankning faoliyatining o’ziga xos uslubi bo’lib, bu uslub bank tizimini yanada zamonaviylashtirish, raqamlashtirish hamda moliyaviy barqarorligini oshirish imkoniyatini yaratib beradi. Markaziy bank 2018-2019- yillarda xodimlarning oqilona tanlovini, joy-joyiga qo’yish va rotatsiyasini, kadrlar zaxirasini sifatli shakllantirishni, shuningdek xodimlarning mehnati samaradorligi va motivatsiyasini oshirishni ta’minlovchi zamonaviy kadrlar xizmatini bosqichma-bosqich joriy qilgan. O zbekiston Respublikasi Markaziy bankiʻ xodimlari tarkibi ko’plab malakali mutaxassislardan iborat bo’lib, ulardan zamonaviy ko’nikmalarni, ish faoliyatini o rganish menda malakaviy bilimlar va ʻ bank ishi sohasiga qiziqishimni yanada ortishiga o’z hissasini qo’shdi, shuningdek, hamkasblarni qo‘llab-quvvatlash, hamjixatlik, o‘zaro yordamga xozirlik, hamkasblarning “elkadoshligini” his qilish hamda Markaziy bankning muvaffaqiyatlarga erishishida, uning jamoasi a’zosi bo‘lishdan faxrlanish tuyg’larini shakllantirdi. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki ʻ tashkiliy ishlar a’lo darajada yo’lga qo’yilgan. Nazariy ma’lumotlar asosida amaliy harakatlarni kuzatish imkoniyati yaratib berildi va bu amaliyotimni to’laqonli o’tashimni ta’minladi. 3 Kurs ishining maqsadi pul-kredit siyosatining nazariy asoslarini o’rgangan holda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatinini amaliy holatini tahlil qilish hamda pul-kredit siyosatini takomillashtirishga qaratilgan takliflar va tavsiyalar ishlab chiqish hisoblanadi. Kurs ishining vazifalari: - P ul-kredit siyosati ning mohiyati, maqsad va vazifalari ; - Valyuta siyosati va uning asosiy shakllari ; - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining amaldagi holati tahlili ; - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining strategik maqsadlari amaliyoti - O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatini takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar va ularni bartaraf etish yo‘llari Kurs ishining ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul- kredit siyosati hisoblanadi. Kurs ishining predmeti O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan moliyaviy munosabatlar tashkil etadi. Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, ishlab chiqilgan takliflar va tavsiyalardan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosatini takomillashtirishga karatilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda foydalanish mumkin. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ish ida kirish, 4 ta reja , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 1. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsadi va vazifalari O‘zbekiston Markaziy bankining dastlabki nomi O‘zbekiston SSR Davlat banki bo‘lgan va O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risi da»gi qonun asosida faoliyat ko‘rsatgan. So‘ngra 1991 yil 30 sentyabrda Konstitusiyaga o‘zgartirishlar kiritilgach, O‘zbekiston SSR Davlat banki O‘zbekiston Respublikasi Davlat banki deb, 1992 yil 2 iyulda esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki (keyingi o rinlardaʻ Markaziy bank) deb nomlangan. O‘zbekiston Markaziy bankining huquqiy maqomi, vazifalari, funksiyalari, vakolatlari, tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish tamoyillarini belgilovchi hujjatlari bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi (XXV bob, 124- modda), «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida» , «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun va boshqa rasmiy qonun hujjatlaridir. 1 1993–1994 yillarda bank tizimidagi islo hotlar davom etdi. 1994 yilning 1 iyulidan e' tiboran milliy valyuta — so'mning muomalaga kiritilgani mustaqil bank tizimining, umuman, O‘zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Bu Markaziy bank o'z faoliyatida to'liq mustaqil bo'lganini, kelgu sida bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil eti - lishiga yordam berishi mumkin ekanini ang latar edi. Aynan shu vaqtdan boshlab Markaziy bank ning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to'lov tizimi ni yaratish bo'yicha faoliyati to'laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini ta'minlash ga qaratildi. 1995 yil bank qonunchiligini takomillashti rish davri bo'lgani bilan ajralib turadi. Tari xiy muhim hujjat — “O‘zbekiston Respublikasi ning Markaziy banki to'g'risida”gi Qonun bank tizimining huquqiy asosini boyitdi. 2017 — 2021- yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq, shuningdek pul-kredit siyosati, 1 O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O'zbekiston, 2018. – 76 b 5 umuman bank tizimining barqaror faoliyat ko‘rsatishi ustidan samarali nazoratni va Markaziy bank faoliyatini yanada takomillashtirishni ta’minlash maqsadida 2019 yil xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O‘zbekiston Respublikasining “ O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida ”gi, “ Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida ”gi, “ Valyutani tartibga solish to‘g‘risida ”gi hamda “ To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida ”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. 2 O zbekiston Respublikasi Markaziy bankiʻ Toshkent shahri, Islom Karimov ko chasi 6-uyda joylashgan. ʻ Markaziy bank o z sarf-harajatlarini o zining daromadlari hisobidan amalga ʻ ʻ oshiradigan, iqtisodiy jihatdan mustaqil yuridik shaxs bo lib, davlatning mutlaq ʻ mulki hisoblanadi. Markaziy bank huquqiy maqomi, vazifalari, vakolatlari, tashkil etilishi va faoliyati prinsiplari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi , ushbu Qonun hamda boshqa qonunlar bilan belgilanadi.Markaziy bank o‘z vakolatlari hamda vazifalari doirasida davlat hokimiyati va boshqaruvining boshqa organlaridan mustaqil ravishda qarorlar qabul qiladi. Markaziy bank davlatning majburiyatlari yuzasidan, davlat esa Markaziy bankning majburiyatlari yuzasidan, agar ularning o‘zi bunday majburiyatlarni o‘z zimmasiga olmagan bo‘lsa yoki qonunda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, javobgar bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank faoliyati sohasini tartibga soluvchi va litsenziyalash, tartibga solish hamda prudensial nazorat bo‘yicha vakolatlarni amalga oshiruvchi davlat organidir. Markaziy bank faoliyatining asosiy maqsadlari:  narxlarning;  bank tizimining;  to‘lov tizimlari ishlashining barqarorligini ta’minlashdan iboratdir. 2 O'zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi qonuni”. 11.11.2019 yil, № O'RQ-580. 6 Markaziy bankning bank tizimi barqarorligini ta’minlash bo‘yicha faoliyati narxlarning barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Foyda olish Markaziy bankning maqsadi hisoblanmaydi. Markaziy bankning vazifalari:  pul-kredit siyosatini, shu jumladan valyuta siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi;  O‘zbekiston Respublikasida inflyatsiya darajasini monitoring, tahlil va prognoz qiladi, tegishli axborot materiallarini hamda statistik ma’lumotlarni e’lon qiladi;  O‘zbekiston Respublikasining to‘lov balansini, xalqaro investitsiyaviy mavqeini, tashqi qarzini va zaxira aktivlarini o‘z ichiga olgan bank, pul-kredit statistikasini, tashqi sektor statistikasini shakllantirishni hamda e’lon qilishni amalga oshiradi;  har yili O‘zbekiston Respublikasi Hukumatiga Davlat byudjeti loyihasini tayyorlashga doir tavsiyalarni o‘z ichiga olgan iqtisodiy va moliyaviy masalalar bo‘yicha axborotni taqdim etadi;  naqd pul muomalasini tashkil etadi;  valyutani tartibga solishni va valyutani nazorat qilishni amalga oshiradi;  valyuta operatsiyalari bo‘yicha buxgalteriya hisobi, statistik hisobotlar va boshqa hisobotlar maqsadlari uchun, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi hududida bojxona hamda boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarish uchun valyuta kursini muntazam ravishda belgilab boradi;  banklarni va kredit byurolarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazishni amalga oshiradi;  banklarning, mikrokredit tashkilotlarining, lombardlarning, to‘lov tashkilotlarining, to‘lov tizimlari operatorlarining, valyuta birjalarining, kredit byurolarining faoliyatini va qimmatli qog‘ozlar blankalarini ishlab chiqarishni litsenziyalaydi, shuningdek kredit tashkilotlarining, to‘lov tashkilotlarining, to‘lov tizimlari operatorlarining, valyuta birjalarining, kredit byurolarining va banklar 7 guruhlarining faoliyatini tartibga soladi hamda ushbu faoliyat ustidan nazoratni amalga oshiradi;  hukumatning fiskal agenti vazifalarini bajarish uchun zarur bo‘lgan bank operatsiyalarini va boshqa bitimlarni mustaqil ravishda yoki O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining topshirig‘iga binoan amalga oshiradi;  O‘zbekiston Respublikasida to‘lov tizimlari barqaror ishlashini ta’minlash choralarini ko‘radi;  ichki nazorat qoidalariga hamda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga, terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg‘in qurolini tarqatishni moliyalashtirishga qarshi kurashish bilan bog‘liq axborotni maxsus vakolatli davlat organiga taqdim etish tartibiga Markaziy bank tomonidan litsenziyalanadigan tashkilotlarning rioya etishi yuzasidan monitoring hamda nazoratni amalga oshiradi;  Xalqaro valyuta fondining O‘zbekiston Respublikasi valyutasidagi mablag‘lari depozitariysi hisoblanadi, operatsiyalarni va bitimlarni, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida nazarda tutilgan operatsiyalar va bitimlarni amalga oshiradi;  kredit tashkilotlari xizmatlari iste’molchilari huquqlari va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlash, moliyaviy xizmatlarning ochiqligini hamda aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy savodxonligi darajasini oshirish choralarini ko‘radi;  O‘zbekiston Respublikasining xalqaro zaxiralarini, shu jumladan kelishuvga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining zaxiralarini boshqarishni, hisobga olishni va saqlashni amalga oshiradi. Shuningdek,Markaziy bank:  O‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarni amalga oshirish qoidalarini belgilaydi;  bank tomonidan milliy va chet el valyutasida mijozlarning hisobvaraqlarini ochish, yuritish va yopish tartibini belgilaydi; 8  O‘zbekiston Respublikasi hududida pul belgilarini muomalaga kiritadi va muomaladan chiqaradi;  qimmatbaho metallardagi aktivlarni to‘ldirish uchun davlatning affinlangan oltin sotib olishga bo‘lgan ustuvor huquqini amalga oshiradi;  qimmatbaho metallardan tayyorlangan quymalarni muomalaga chiqaradi;  qimmatbaho metallardan tayyorlangan pul belgilarini sotib olish va sotish tartibini belgilaydi;  banklar tomonidan qimmatbaho metallar bilan operatsiyalarni amalga oshirish tartibini belgilaydi;  o‘zi belgilaydigan tartibda va shartlarda banklarga qisqa muddatli kreditlar, shuningdek likvidlilikni tezkor sur’atda qo‘llab-quvvatlash uchun kreditlar beradi;  banklar, mikrokredit tashkilotlari faoliyatini litsenziyalashda hamda banklar, mikrokredit tashkilotlari, lombardlar va ipotekani qayta moliyalashtirish tashkilotlarini (bundan buyon matnda kredit tashkilotlari deb yuritiladi) va banklar guruhlarini tartibga solish va nazorat qilishda asoslantirilgan mulohazadan foydalanadi;  o‘z vakolatlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan axborotni davlat organlari va tashkilotlaridan so‘rab oladi;  o‘z balansida aks ettirilgan mol-mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi;  o‘z tasarrufidagi tashkilotlarni, shu jumladan valyuta birjasini tashkil etadi;  moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi, shu jumladan chet el hukumatlariga, boshqa davlatlarning markaziy banklariga bank xizmatlarini ko‘rsatadi;  boshqa davlatlarning markaziy banklarida va xalqaro moliya institutlarida O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarini o‘z vakolatlari doirasida ifoda etadi;  chet davlatlarda vakolatxonalar ochadi;  obligatsiyalar emissiyasini amalga oshiradi;  o‘z nomidan yoki O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining topshirig‘iga binoan O‘zbekiston Respublikasi nomidan kliring va to‘lov bitimlari tuzadi; 9  kredit tashkilotlaridagi qoidabuzarliklarni aniqlash yuzasidan nazorat tadbirlarini amalga oshiradi, shu jumladan masofadan turib ham amalga oshiradi;  banknotalar va tangalar tasvirlarini aks ettirishga doir talablarni belgilaydi;  banklar uchun hisobvaraqlar ochadi;  autrayt (spot va forvard) sotib olish va sotish yoki kelishuvga binoan qaytarib sotib olish yo‘li bilan, shuningdek bozor vositalarini, valyutalarni va qimmatbaho metallarni kreditlash yoki jalb etish yo‘li bilan moliya bozorlarida faoliyatni amalga oshiradi. Markaziy bank qadriyatlari bular burch, ma’suliyat hamda jamoaviylikdir. Burch – bu Markaziy bankda ishlashning naqadar muhimligini anglash va Markaziy bankning strategik maqsadlarini tushunib etgan holda birgalikda baham ko‘rish; Markaziy bankda ishlash – bu jamiyatga va davlatga xizmat qilishlikni anglash; Markaziy bank o‘z strategik maqsadlariga erishishida daxldorlik hissi; Burch – bu o‘z ishiga innovatsiyalarni, ya’ni yangilanishlarni kirita bilish qobiliyati Burchni amalga oshirish uchun to‘xtovsiz rivojlanish, o‘z ustida ishlash va kamolotga etish tushiniladi. Mas’uliyat - bu berilgan barcha va’dalarning va yuklatilgan vazifalarning yuqori darajada ado etilishiga tayyorlik; Mas’uliyat - bu murakkab vaziyatlarda nafaqat o‘zi uchun, balki jamoa uchun ham qarorlar qabul qila bilish; Mas’uliyat - bu xatolik emas, bu bildirilgan ishonch. Mas’uliyat - o‘z o‘ziga hisobdorlik, Markaziy bank, jamoa va o‘zining manfaatilari uchun axloqiy me’yorlar doirasida harakat qilish qobiliyatini o‘z ichiga oladi; Mas’uliyat - bu shaxsning qarorlari yoki harakatlari natijasiga ta’sir etuvchi omil ekanligini anglash. 3 Jamoaviylik - bu shunday tushunchaki, - “Biz barchamiz umumiy maqsad sari birlashganmiz va unga erishish uchun birga faol ishlaymiz”; Jamoaviylik – bu 3 O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni. – T.: “O‘zbekiston ” 2019 yil.“Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonun va unga sharhlar; 2019 yil. 10 murakkab masalalar vujudga kelganda Biz barchamiz kuchlarimizni safarbar etib, yagona muvofiqlashtirilgan mexanizm bo‘lib ishlashga bo‘lgan ishonchimiz; Men amaliyot o tagan Markaziy bank Toshkent viloyat hududiy Bosh boshqarmasiʻ barcha bo’lmlari faoliyati vazifalari va xususiyatlari bilan tanishib chiqdim. Shu bilan birga Markaziy bankning Ijro apparati faoliyati bilan tanishdim. Markaziy bank ijro apparati 4 ta boshqarmadan iborat.  Ijrochilik intizomini ijro intizomining ahvoli monitoringini olib borish boshqarmasi  Boshqaruv Kotibiyati  Kotibiyat  Jismoniy va yuridik shaxslar murojaatlari bilan ishlash boshqarmasi Departamentning vazifalari:  O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qaror va topshiriqlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon, qaror, farmoyish va topshiriqlari hamda uning Devoni topshiriqlari, shuningdek Vazirlar Mahkamasi qaror, farmoyish, bayoni va topshiriqlari hamda Markaziy bank Boshqaruvi qarori va bayonnomalari, Markaziy bankning buyruq va farmoyishlarini Markaziy bankning tarkibiy bo‘linmalari, hududiy bosh boshqarmalari, tizimga kiruvchi korxona va tashkilotlar tomonidan o‘z vaqtida ijro etilishini tashkil etish, ularning bajarilishi bo‘yicha tizimli nazorat o‘rnatish;  elektron ish yuritish va hujjatlar aylanishi tizimi asosida hujjatlar va topshiriqlarning o‘z vaqtida ijro etilishini, ularning harakati, tahlili va nazoratining yagona tizimi amalga oshirilishini ta’minlash; Departamentning funksiyalari: Markaziy bankning respublika apparatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining hujjatlari va topshiriqlari samarali va natijali ijro etilishi, shuningdek ijro intizomi mustahkamlanishi uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Davlat maslahatchilarining, Vazirlar Mahkamasi va uning komplekslari, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari hamda barcha darajalardagi hokimliklar rahbarlarining 11 shaxsiy javobgarligi to‘g‘risida» 2017 yil 11 apreldagi PQ-2881-sonli va Vazirlar Mahkamasining «Ijro intizomini mustahkamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida» 1999 yil 12 yanvardagi 12-sonli qarorlariga muvofiq hujjatlar va topshiriqlarning o‘z vaqtida ijro etilishi bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtiradi; Markaziy bank tizimida O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri tomonidan 2009 yil 30 avgustda tasdiqlangan «Vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, xo‘jalik birlashmalari, ularning tarkibiy bo‘linmalarida hujjatlar bilan ishlashni tashkil etish hamda ijro intizomining ahvoli monitoringini olib borish tartibi» talablarining bajarilishini tashkil etadi; 4 hujjatlar va topshiriqlarning avtomatlashtirilgan nazoratga qo‘yilishini, ularning bajarilishini nazorat qilib borishni, ijro intizomini ta’minlovchi elektron ish yuritish va hujjatlar aylanishi yagona tizimining ma’lumotlar bazasini yuritadi. Markaziy bank ijro apparatida umumiy 47 ta xodim ish faoliyatini yuritadi. 4 O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi qonuni. O‘zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solishga oid normativ-huquqiy hujjatlari to'plami. - Toshkent: O‘zbekiston , 2019 yil. 12 2. Markaziy bank faoliyatining asoslari. Markaziy bank hamda O‘zbekiston Respublikasi Hukumati pul-kredit va soliq- budjet siyosati sohasida hamkorlik qiladi. Markaziy bank va O‘zbekiston Respublikasi Hukumati O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining iqtisodiy siyosat uchun ahamiyatga ega bo‘lgan mo‘ljallanilayotgan harakatlar hamda erishilgan natijalar to‘g‘risida bir-birini xabardor qilishi va muntazam ravishda maslahatlashuvlar o‘tkazishi shart hisoblanadi. Markaziy bank o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining iqtisodiy siyosati amalga oshirilishiga, uning asosiy maqsadlariga ziyon yetkazmagan holda, ko‘maklashadi. Markaziy bank va O‘zbekiston Respublikasi Hukumati tizimli moliyaviy tanazzul vujudga kelishining oldini olish va uning oqibatlarini kamaytirish maqsadida moliyaviy barqarorlik uchun tavakkalchilik omillarini birgalikda baholash, kelishilgan qarorlar majmuini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirish orqali moliyaviy tizim barqarorligini ta’minlash masalalari bo‘yicha hamkorlik qiladi. Markaziy bank bank tizimi ehtiyojlari uchun hamda tegishli davlat boshqaruvi organlari bilan statistik ma’lumotlarni almashish uchun axborot tarmog‘ini yaratadi va saqlab turadi. Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasida statistik ma’lumotlarni yig‘ish, ularga ishlov berish, ularni saqlash va tarqatish qoidalarini tegishli davlat boshqaruvi organlari bilan kelishib oladi. Markaziy bank o‘z vakolatlarini amalga oshirish uchun tegishli davlat boshqaruvi organlaridan yoki bevosita tadbirkorlik faoliyati subyektlaridan axborotni (shu jumladan maxfiy axborotni) qonunchilikda belgilangan tartibda so‘rab olishga haqli. Markaziy bankka qarzdorning Markaziy bankdagi hisobvaraqlaridagi qoldiqlari va boshqa aktivlari hisobidan o‘zining qonunchilikda belgilangan talablarini qanoatlantirishda ustuvor huquq beriladi. 13 Markaziy bank o‘zining ustuvor huquqini hisobvaraqlardagi qoldiqlarni ushlab qolish yoki boshqa aktivlarni maqbul narxlarda sotish va sotish xarajatlari chegirib tashlanganidan keyin o‘ziga tegishli bo‘lgan miqdordagi tushumni ushlab qolish orqali amalga oshirishi mumkin. Markaziy bankning pul kredit siyosati asosiy korsatkichlari. Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi Asosiy foiz stavka – tijorat banklari uchun qarz olish foiz stavkasini hamda qarz oluvchilar uchun kredit xarajatlarini belgilab beruvchi foiz stavkasi. Asosiy foiz stavkasi o‘zgarishi banklararo pul bozoridagi foiz stavkalariga ta sir ko‘rsatadi.ʼ Majburiy rezervlar normativlari Majburiy rezervlar – tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda alohida ochilgan hisobvaraqqa majburiy tartibda milliy valyuta va chet el valyutasida depozitga o‘tkazilgan pul mablag‘lari. Markaziy bank tijorat bankining rezerv shakllantiriladigan majburiyatlariga nisbatan foiz miqdorini o‘rnatadi. Majburiy rezervlar normativ miqdori rezerv shakllantiriladigan majburiyatlarning hisobkitob davridagi o‘rtacha miqdoriga majburiy rezervlar normativini ko‘paytirish orqali hisoblanadi Majburiy rezervlar qoldig‘i Majburiy rezervlar qoldig‘i – tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda alohida ochilgan hisobvaraqqa milliy va chet el valyutasida o‘tkazilgan majburiy rezervlarning ma lum bir sana holatiga qoldiqlari. ʼ Markaziy bank tomonidan muomalaga chiqarilib, tijorat banklari orasida joylashtirilgan obligatsiyalar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki obligatsiyalari bank tizimi likvidligini tartibga solish hamda pul-kredit siyosati foiz instrumentlari samaradorligini oshirish maqsadida tijorat banklari orasida joylashtiriladi. Ushbu obligatsiyalar “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki obligatsiyalarining chiqarilishi va muomalada bo‘lishi tartibi to‘g‘risida”gi (ro‘yxat raqami 3080, 2018 yil 25 oktyabr) nizomga ko‘ra bir yilgacha bo‘lgan muddatlarda chiqariladi. Auksion o‘tkazilishi to‘g‘risidagi ma lumot auksion ʼ o‘tkaziladigan kundan kamida bir ish kuni oldin Markaziy bankning rasmiy sahifalarida e lon qilinadi. Markaziy bank obligatsiyalari – obligatsiya egasiga ʼ belgilangan tartibda daromad olish huquqini beruvchi Markaziy bank tomonidan 14 elektron shaklda chiqariladigan emissiyaviy qimmatli qog‘ozlar. Kupon davri – obligatsiya egasiga foizli daromad to‘lab beriladigan, Markaziy bank tomonidan belgilangan davr. Savdo tizimi – obligatsiyalar bo‘yicha elektron savdolarni tashkillashtirish, obligatsiyalarni saqlash va ularga bo‘lgan huquqlarni hisobga olish, tuzilgan bitimlar bo‘yicha kliring va hisobkitoblarni amalga oshirishni ta minlovchi valyuta birjasining avtomatlashtirilgan elektron tizimi. Diler –ʼ Markaziy bank hamda valyuta birjasi bilan tuzilgan Bosh bitim asosida obligatsiyalar bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiruvchi tijorat banklari. Auksion savdolari – obligatsiyalarni joylashtirish bo‘yicha Markaziy bank tomonidan tijorat banklari o‘rtasida amalga oshiriladigan kimoshdi savdolari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘tkazilgan depozit, valyutaviy svop, REPO auksionlari hamda overnayt depozit operatsiyalari natijalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan depozit auksionlari va overnayt depozit operatsiyalari “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari bilan depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi (ro‘yxat raqami 3079, 2018 yil 25 oktyabr), REPO auksionlari “O‘zbekiston Respublikasining Davlat qimmatli qog‘ozlari bilan REPO bitimlarini tuzish va ijro etish tartibi to‘g‘risida”gi (ro‘yxat raqami 1829, 2008 yil15 mart) nizomlarga, valyutaviy svop auksionlari “O‘zbekiston Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari”ga (ro‘yxat raqami 3281, 2020 yil 31 avgust) asosan o‘tkazilib boriladi. Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan ushbu operatsiyalar tijorat banklariga likvidlik berish yoki jalb qilish maqsadida amalga oshiriladi. Auksion o‘tkazilishi to‘g‘risidagi ma lumot auksion o‘tkaziladigan ʼ kundan kamida bir ish kuni oldin Markaziy bankning rasmiy veb-saytida e lon ʼ qilinadi. 5 5 Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O'zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 15 3. Markaziy bankning funksiyalari Markaziy banklar asosiy to‘rtta funksiyasi  banknotalar emissiyasi;  pul-kredit munosabatlarini tartibga solish;  banklarning banki;  hukumat banki. Banknotalarni emissiya qilish - Markaziy bankning eng asosiy va dastlabki funksiyalaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, muomaladagi pul massasi hajmini oshirish yoki kamaytirish aynan Markaziy bankning banknotlarni emissiya qilish funksiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, uning hajmi iqtisodiyotdagi pul massasining hajmi bilan belgilanadi. Markaziy bankning pul-kredit munosabatlarini tartibga solish funksiyasi ning asosiy maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, ushbu funksiya qator pul-kredit instrumentlari orqali amalga oshiriladi. Ushbu instrumentlar sifatida: 1) tijorat banklariga nisbatan o‘rnatilgan majburiy zaxira siyosati; 2) tijorat banklarini qayta moliyalash siyosati (hisob stavkasi); 3) ochiq bozordagi siyosati; 4) valyuta va depozit siyosatlarini keltirish maqsadga muvofiq. Markaziy bank banklarning banki sifatida mamlakatdagi barcha kredit muassasalariga litsenziya beradi va ularni qaytarib oladi, shuningdek, tegishli iqtisodiy me’yorlar asosida kredit muassasalari faoliyatini tartibga solib, ularning ustidan tegishli nazoratni amalga oshiradi. Markaziy bank hukumatning banki funksiyasini bajarishda asosiy e’tibor hukumatning oltin va valyuta zaxiralarini saqlash va ularni tasarruf qilish, shuningdek, davlat byudjeti taqchilligini qoplash maqsadida tegishli moliyaviy yordamni (kredit) berishga qaratiladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati 16 Markaziy bank milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash maqsadida mamlaklakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni e’tiborga olib o‘zining pul-kredit siyosatini ishlab chiqadi va amalga oshiradi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati: restriksion (qattiq) - iqtisodiyotda pul massasi va kredit operatsiyalar hajmini kamaytirish va foiz stavkalarini oshirish bilan bog‘liq tadbirlar amalga oshiriladi. ekspansion (yumshoq) - odatda kreditlash hajmini oshirish, iqtisodiyotda pul massasining oshishi ustidan nazoratni susaytirish, soliq va bank foiz stavkalarini pasaytirish masalalariga e’tibor qaratiladi. Markaziy bank arzon pullar siyosati ni qo‘llashi mumkin. Bunday siyosatning maqsadi kredit foiz stavkalarini pasaytirish orqali iqtisodiyotga pul taklifi va investitsiyalar hajmini oshirishga qaratilgan, bu albatta mamlakatda iqtisodiy o‘sish va bandlik darajasini oshirishga xizmat qiladi. Demak, iqtisodiyotda pul taklifini oshishi kredit foiz stavkalarini pasayishiga olib keladi, bunday sharoitda Markaziy bank ko‘pchilik hollarda davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotib olishi, majburiy zaxira normasi va qayta moliyalash stavkasi (hisob stavkasi) darajasini pasaytirishi lozim. Iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi yuqori bo‘lgan hollarda Markaziy bank qimmat pullar siyosati ni qo‘llaydi, buning asosiy maqsadi umumiy xarajatlar va umumiy taklifni qisqartirishga qaratiladi. Bunda Markaziy bank tijorat banklarning ortiqcha pul mablag‘larini sterilizatsiya qilish maqsadida davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotadi, majburiy zaxira va hisob stavkalari normasini oshiradi. Pul-kredit siyosatining qator usullari mavjud bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: – tijorat banklariga nisbatan o‘rnatilgan majburiy zaxira siyosati; – tijorat banklarini qayta moliyalash siyosati (hisob stavkasi); – ochiq bozordagi siyosati; – valyuta va depozit siyosati. 17 Tijorat banklariga nisbatan o‘rnatilgan majburiy zaxira siyosati. Markaziy bankning pul-kredit siyosatini asosiylaridan biri tijorat banklariga o‘rnatgan majburiy zahiralar siyosati hisoblanadi. Markaziy bank ushbu siyosati orqali, birinchidan, banklarning resurslarini chegaralashi natijasida iqtisodiyotda pul massasini tartibga soladi, ikkinchidan, bank iqtisodiy jihatdan to‘lovga layoqatsiz holatiga tushib qolgan paytda, qisman bo‘lsada uning mijozlarining manfaatlarini himoya qiladi. Tijorat banklarini qayta moliyalash siyosati (hisob stavkasi). Bozor iqtisodiyotining doimiy ravishda rivojlanib va takomillashib borishi iqtisodiyotda qo‘shimcha pul resurslariga bo‘lgan talabni keltirib chiqaradi. Tijorat banklari xo‘jalik yurituvchi subyektlarining moliyaviy resurslariga bo‘lgan talabini iqtisodiyotda vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini o‘ziga jalb qilish orqali qondiradi. Markaziy bankning ochiq bozordagi siyosati – bu davlatning obligatsiyalari, xazina veksellari va boshqa qimmatli qog‘ozlarini yuridik va jismoniy shaxslarga sotishi va sotib olishi bilan bog‘liq operatsiyalaridir. Markaziy bank davlatning va o‘zining qimmatli qog‘ozlarini sotish orqali iqtisodiyotda pul massasini pasaytiradi. Bu o‘z navbatida milliy valyutaning sotib olish qobiliyatini mustahkamlash va inflyatsiya darajasining pasayishiga olib keladi. Ochiq bozordagi siyosati. Markaziy bank valyuta siyosatining asosiy maqsadi milliy valyuta kursining xorijiy mamlakatlar valyutasi kursiga bo‘lgan nisbatining barqarorligini ta’minlashga qaratilgan. 6 Markaziy bank o‘zining vakolati doirasida hukumat bilan hamkorlikda davlatning valyuta munosabatlari bo‘yicha siyosatining asosiy yo‘nalishlarini belgilaydi. Mamlakatda valyuta siyosatining joriy va kelgusi davrdagi holati yuzasidan rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqadi. Valyuta va depozit siyosati. 6 Mirziyoyev Sh.M. Yerkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O'zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b. 18 Markaziy bank valyuta siyosatini olib borishda quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi: o Vakolatli tijorat banklarining o‘zlari va mijozlari nomidan chet el valyutalarini sotish va sotib olishning miqdorini, ya’ni ochiq valyuta pozitsiyalarini belgilaydi. Ochiq valyuta pozitsiyasi deganda, bankning tegishli chet el valyutasidagi aktivlarini uning majburiyatidan ortiqchaligi (uzun valyuta pozitsiyasi) yoki ushbu aktivlarning majburiyatdan pastligi (qisqa valyuta pozitsiyasi) tushuniladi. o O‘zbekiston Respublikasi valyuta bozorida chet el valyutalarini sotish va sotib olishni tartibga solib boradi; o Tijorat banklarida chet el valyutasi va to‘lov hujjatlari hamda boshqa qimmatliklar bo‘yicha kassa operatsiyalarini tashkil etish va amalga oshirishning tartibini belgilaydi; o Vakolatli banklarda norezedentlarning O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasidagi hisob – varaqlarining yuritish tartibini belgilaydi; o Vakolatli banklarda rezident va norezedent (yuridik va jismoniy shaxs)larga chet el valyutasida hisobvaraqlarni ochish va yuritish tartibini belgilaydi; o O‘zbekiston Respublikasida korxona va tashkilotlarning chet el valyutalarini qabul qilish, hisobga olish, saqlash va kassa intizomiga rioya etishni tartibga soladi; o Investitsion loyihalarni erkin valyutalarda kreditlashning tartibini belgilaydi. Markaziy bank valyuta siyosatini amalga oshirishda valyuta intervensiyasi dan keng miqyosda foydalandi. Valyuta intervensiyasi – bu Markaziy bankning milliy valyuta kursi va pulning yalpi taklif va talabiga ta’sir etishi uchun moliya bozorida chet el valyutasini sotish va sotib olish bilan bog‘liq operatsiyasidir. 1. Valyuta interventsiyasi. 2. Deviz siyosati. 19 3. Svop operatsiyalari. 4. Devalvatsiya. 5. Revalvatsiya. 6. Valyuta cheklovlar siyosati va boshqalar. Markaziy bankning asosiy valyuta siyosati: O‘zbekiston Respublikasi Bank tizimi tarkibi Kredit tashkilotlari Chet el banklari vakolatlari bo’limi Nobank kredit tashkilotlari Banklar va ularning bo’limlari Sanoatqurilishbank, Asaka bank, Ха lq banki va boshqalar Innovatsion banklar, Investitsiya banki, Ipoteka va boshqa banklar Tarmoqlar bo’yicha ixtisoslashgan Funksiyalari bo’yicha ixtisoslashgan Maxsus ixtisoslashgan banklar Universal banklar O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki Viloyat bo’yicha Markaziy bank boshqarmalari Markaziy apparat 20 4. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankning pul-kredit siyosatini shakllantirish amaliyotini takomillashtirish yo‘llari Bugungi kunda ham respublika bank-moliya tizimini isloh qilishni yanada chuqurlashtirish va uning barqarorligini oshirish, banklar faoliyatini va butun bank tizimini baholashga nisbatan yondashuv va uslublarni tubdan o'zgartirish, uning umum qabul qilingan xalqaro printsiplar, standartlar va me'yorlarga hamohang tarzda rivojlantirishni ta'minlash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo'nalishlaridan bo'lib qolmoqda. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 26-noyabrdagi «2019-2022 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishishning ustuvor yo'nalishlari to'g'risida»gi PQ-1439-sonli Qarori ushbu vazifalarning ijrosini ta'minlash borasida qabul qilingan dasturiy me'yoriy-huquqiy hujjat hisoblanadi. Bugungi kunda moliya bozorining eng asosiy qismini tashkil etuvchi tijorat banklari faoliyatini yanada rivojlantirish va uning mustahkamligini oshirish, markaziy bankning mazkur institutlarga, xususan milliy moliya bozoriga ta'sirini oshirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirilishi muhim ahamiyatga ega bo'lib qolmoqda. Xususan, ular jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin. -Bazel qo'mitasi tomonidan belgilangan xalqaro andozalar talablariga asosan tijorat banklariniig yanada kapitallashuvi, ushbu sohaga xususiy kapitalni jalb qilish, resurs bazalarini oshirish, aktivlar sifatini yaxshilash, bank ishini takomillashtirish hisobiga banklarning moliyaviy barqarorligini va likvidligini oshirish; -omonatchilar uchun kafolatlarni kuchaytirish hamda aholi va xorijiy investorlarning bank tizimiga bo'lgan ishonchini yanada mustahkamlash, yangi jozibador omonat va depozitlar turlarini joriy qilgan holda aholi va xo'jalik sub'ektlarining bo'sh pul mablag'larini bank aylanmasiga keng jalb qilish bo'yicha tizimli chora-tadbirlarni qabul qilish, ko'rsatilayotgan bank xizmatlari ko'lamini kengaytirish; 21 -etakchi xalqaro reyting kompaniyalari tomonidan qo'llaniladigan va alohida banklar hamda butun bank tiziminingbutun dunyoda qabul qilingan baholash ko'rsatkichlari bo'yicha yanada yuqori darajaga ko'tarilishini ob'ektiv baholash imkonini beruvchi xalqaro normalar, standartlar va mezonlar asosida alohida banklar va butun bank tizimi faoliyatini tahlil qilish va baholashning zamonaviy tizimini joriy qilish; -moliya-bank faoliyatining me'yoriy-huquqiy bazalariniyanada takomillashtirish, davr talablari va xalqaro me'yorlarhamda andozalarga muvofiq amaldagi qonun hujjatlariga o'zgartishlar va qo'shimchalar kiritish, yangi qonunlar va normativ hujjatlarni qabul qilish; -tijorat banklarining investitsiyaviy faolligini kuchaytirish va ularning investitsiyaviy loyihalarni moliyalashtirishdagi ishtirokini yanada kengaytirish, tavakkalchiliklarni baholash va loyihalarni ekspertiza qilish tizimini takomillashtirish orqali kredit portfeli sifatini yaxshilash va doimiy o'sishini ta'minlash, kreditlar bo'yicha muammoli qarzdorlikning shakllanishiga yo'l qo'ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar ko'rish; -nobank moliya tashkilotlari, kredit uyushmalari, lizing, sug'urta va auditorlik kompaniyalari tarmogini yanada rivojlantirish va rolini oshirish, xalqaro me'yorlar va andozalarga muvofiq, ularning barqarorligini va samaradorligini ta'minlash, ular tomonidan ko'rsatilayotgan xizmatlar ko'lamini kengaytirish va moliya bozori infratuzilmasi institutini mustahkamlash; -tijorat banklarida hisob va hisobotning zamonaviy texnologiya uslublarini yangicha yondashuvlarini shakllantirish va joriy etish, moliya-bank axborotlari sifat darajasini oshirish, etakchi xalqaro reyting tashkilotlari talablariga muvofiq undan keng foydalanish imkoniyatlarini yaratish; -respublika tijorat banklari va moliya institutlarini butun jahonda qabul qilingan andozalar, uslublar va baholash ko'rsatkichlari tizimida ishlay oladigan, mukammal tayyorlangan yuqori malakali mutaxassislar bilan mustahkamlash, moliya-bank faoliyati sohasida kadrlarni tayyorlash va qaytatayyorlash tizimini yanada takomillashtirish masalalari respublika bank-moliya tizimini yanada isloh 22 qilish va uning barqarorligini oshirishning ustuvor yo'nalishlaridan hisoblanadi. Istiqlolimizning dastlabki yillaridanoq mamlakatimizda yangi bank tizimini tashkil qilish va rivojlantirishda davlatimiz rahbari tomonidan ishlab chiqilganva amalga oshirib kelinayotgan iqtisodiy islohotlarning «o'zbek modeli» tamoyillariga asoslandi. Sohadagi islohotlar boshlangan davrda, hattoki xalq xo'jaligidagi to'lovlarni o'tkazishni samarali tashkil qilishga qodir bo'lmagan bank tizimi qisqa vaqt ichida eng zamonaviy talablarga javob beradigan, eng zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalari bilan jihozlangan, turli moliyaviy va iqtisodiy inqirozlarga bardoshli bo'lgan, barqaror, mustahkam va tom ma'nodagi mustaqil bank tizimiga aylanib ulgurdi. Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida mamlakatimiz moliya-bank tizimi o'zining barqaror va ishonchli ekanligini isbotladi. Izchil yuqori o'sish sur'atlari, yurtimizda barpo etilgan bank-moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan yangilanish va o'zgarishlar, umuman, mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo'lidagi dadil qadamlarimiz dunyo jamoatchiligi tomonidankeng e'tirof etildi. Xususan, 2019 yilning iyun oyida Xalqaro valyuta fondining Bosh direktori tomonidan respublika rahbariyati bilan o'tkazgan uchrashuvi davomida «O'zbekiston Respublikasitomonidan olib borilayotgan islohotlar boshqa mamlakatlarnikiga nisbatan farq qilib, o'zining afzalliklarini namoyon qildi», deb bildirgan bahosi e'tiborga sazovordir. Shuningdek, O'zbekiston Respublikasiga Xalqaro valyuta fondi missiyasining navbatdagi 2020 yildagi tashrifi natijasi bo'yicha qilgan bayonotida, O'zbekiston global moliyaviy inqiroz sharoitida ham barqarorligini saqlab, o'z manbalarini sezilarli darajaga o'sishini ta'minlashiga Hukumatning ehtiyotkorona iqtisodiy siyosati sabab bo'lganligini qayd etib o'tdi. Bugungi kunda mamlakatimiz moliya bozorini barqror rivojlanishini ta'minlashda Markaziy bank o'zining pul-kredit siyosati orqali katta rol o'ynaydi va mazkur vazifani amalga oshirishda quyidagi masalalarni hal qilishga asosiy e'tiborni 23 qaratish lozim. -mamlakatni modernizatsiya qilish va yangilash chora-tadbirlarini amalga oshirishning muhim sharti va manbai sifatida faol investitsiya siyosatini amalga oshirish va xorijiy investitsiyalarni jalb etish, zarur ishbilarmonlik muhitini yaratish; -ichki bozorda iste'mol tovarlari narxlarining shakllanishiga ta'sir qiluvchi omillarni, jahon bozoridagi narxlar dinamikasini, shuningdek, ichki talabni rag'balantirish bo'yicha amalga oshiriladigan chora-tadbirlarni inobatga olgan holda, 2020 yil uchun inflyatsiya darajasi 5,5-6,5 foiz miqdorida bo'lishini ta'minlash; -asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar prognozi doirasida, 2020 yilda yalpi ichki mahsulotning 7,8 foizga o'sishining pulga bo'lgan real talablarini va aholi daromadlari o'sib borayotganligidan kelib chiqib, pulning jamg'arish omilini inobatgan olgan holda, o'rtacha yillik pul massasi yalpi ichki mahsulotga nisbatini 1,0 foiz puntga oshishiga erishish;. -inflyatsiya darajasi va pul massasini maqsadli parametrlar doirasida ushlab turish maqsadida 2020 yilda Markaziy bank qat'iy pul-kredit siyosatini amalga oshirishni davom ettirishi va ushbu maqsadda monetar siyosatning bozor instrumentlaridan faol foydalanishi, Xususan, tashqi savdo balansi ijobiy saldosining ta’minlanishi va Davlat budjetining ko‘zda tutilayotgan (1 foiz) taqchillik bilan ijro etilishi natijasida bank tizimida vujudga kelishi mumkin bo‘lgan ortiqcha likvidlikning inflyatsiyaga ta’siri oldini olish hamda pul massasini tartibga solish maqsadida tijorat banklarining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini Markaziy bankdagi muddatli depozitlarga jalb qilish orqali sterilizatsiya operatsiyalari o‘tkazib boriladi. -2020 yilda ham inflyatsiya darajasi 2019 yildagi kabi 5,5-6,5 fo iz doirasida prognoz qilinayotganligini hisobga olib, qayta moliyalash stavkasini 9 foiz darajasida qoldirish ko‘zda tutilmoqda. Qayta moliyalash stavkasining 9 foiz darajasida saqlab qolinishi inflyatsiya darajasini belgilanayotgan prognoz 24 siyosatini yuritish uchun qulay sharoit yaratadi. -Foiz siyosatida asosiy e'tibor pul bozorining barqarorligini va bank ko‘rsatkichlari doirasida bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan qat’iy pul-kredit depozitlari jozibadorligini ta'minlashga, jumladan, aholi omonatlari bo'yicha real foiz stavkalarining ijobiyligini saqlab qolish hamda tijorat banklari depozitlar portfelidagi uzoq muddatli depozitlar ulushini oshirishga, shuningdek iqtisodiyotning real sektoriga ajratiladigan kreditlar bo'yicha foiz stavkalarining maqbulligini ta'minlashga qaratish zarur. Valyuta almashuv kursini eksportni rag'batlantiruvchi va inflyatsiyaning oldini olishga qaratilgan mexanizm sifatida qo'llash maqsadga muvoq. Ushbu maqsadda o'zgarib boruvchi boshqariladigan almashuv kursi strategiyasi qo'llash lozim va almashuv kursi maqsadli koridor doirasida ushlab turish kerak. Bunda asosiy e'tibor so'mning real effektiv almashuv kursining barqarorligini ta'minlashga qaratiladi. Markaziy bank, ichki va tashqi moliya bozorlaridagi holatlardan kelib chiqib, monetar siyosatning tegishli bozor instrumentlarini qo'llagan xolda pul-kredit siyosati yuritishni davom ettiradi. Shu bilan birga, monetar siyosat instrumentlarining samaradorligini yanada oshirish va ko'rilayotgan chora- tadbirlarning pul bozorining holatiga ta'sirini kuchaytirish bo'yicha aniq maqsadli ishlar amalga oshirish kerak. Markaziy bank tomonidan bank tizimi likvidligini domiy ravishda monitoring qilib borish doirasida tijorat banklarining vakillik hisobvarag'idagi va boshqa yuqori likvidli aktivlarining harakati tahlil qilib qilib boriladi va ularning eng maqbul darajada bo'lishini ta'minlash uchun Markaziy bank tomonidan aniq maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirilishi ayni vaqtdagi muhim masalalardan hisoblanadi. Majburiy rezervlar normasi bank tizimining likvidlik darajasi, pul massasining va tijorat banklari kredit qo'yilmalarining o'sish sur'atlaridan kelib chiqqan holda belgilab, zarur hollarda uni o'zgartirib borish lozim. Shuningdek, bank tizimida vujudga kelishi mumkin bo'lgan ortiqcha likvidlikning inflyatsion bosimining oldini olish hamda pul massasini tartibga solish maqsadida, 25 tijorat banklarining mablag'larini Markaziy bankdagi turli muddatli depozitlarga jalb qilish orqali sterilizatsiya operatsiyalari o'tkazib borish mamlakatimiz moliya bozorining barqaror rivojlanishiga o'z ta'sirini ko'rsatadi. Bank tizimida vaqtinchalik likvidlik muammosi yuzaga kelganda Markaziy bank tomonidan likvidlik bilan ta'minlash instrumentlaridan, xususan: Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridan xorijiy valyutani (AQSh dollari, evro, yapon ienasi va funt sterling), belgilangan muddat va almashinuv kursida qayta sotish sharti bilan, sotib olish operatsiyalari - valyutaviy SVOP operatsiyalaridan zamonaviy sharoitdan kelib chiqib foydalanishi kerak. Shuningdek, ichki valyuta bozoridagi barqarorlikni va so'mning almashuv kursining belgilangan koridor doirasida bo'lishini ta'minlash maqsadida, Markaziy bank banklararo valyuta bozorida oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirishi lozim. Markaziy bank, zarur hollarda, pul bozorida so'nggi instantsiyadagi kreditor sifatida, tijorat banklariga ularning likvidligini saqlash maqsadida, qisqa muddatli kreditlar ajratish faoliyatini davomiyligini ta'minlashi kerak. Bank tizimi likvidligini tartibga solish tizimini bozor tamoyillari asosida yanada takomillashtirish foiz siyosatining samaradorligini oshirish va pul bozorida foiz xatarlarini pasaytirish imkonini beradi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, mustaqillikning ilk davridayoq yillarida biz mustahkam poydevorga ega bo'lgan bank tizimini shakllantirdik va rivojlantirdik. Bizning bank tizimimiz mamlakatimizni har tomonlama taraqqiy ettirish, xalq farovonligini oshirish maqsadida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni muvaffaqiyatli davom ettirish ishiga bundan buyon ham o'zining salmoqli hissasini qo'shib boradi. Ayni paytda MDH davlatlarida, jumladan O’zbekistonda ham monetar siyosatning ochiq bozordagi operatsiyalar, valyuta siyosati, majburiy zahira talablari, foiz siyosati, depozit operatsiyalari kabi bir qator bilvosita vositalaridan samarali foydalanilmoqda. Shuningdek, tijorat banklarining bo’sh pul mablag’larini mahsus depozitlarga va 26 Markaziy bankning qimmatli qog’ozlariga jalb qilish bo’yicha operatsiyalar ham muntazam ravishda o’tkazilmoqda. Ushbu operatsiyalar bir kunlik, bir haftalik, ikki haftalik depozit auksionlari ko’rinishida amalga oshirilmoqda. Ushbu vositalar, o’z navbatida, Markaziy bankka monetar siyosat samaradorligini oshirish imkonini bermoqda. Monetar siyosatning bilvosita vositalarini qo’llash xususida mamlakat Prezidenti Shavkat Mirziyoyev, jumladan, shunday deydilar: ”Kassa rejalarini nazorat qilish singari eskirgan usullardan voz kechib, yalpi pul massasini boshqarishning foiz stavkalari kabi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan, zamonaviy, tez moslashuvchan uslublari joriy etilgani bu boradagi muhim qadam bo’ldi” 7 . So’nggi yillarda mamlakatimizda monetar siyosat sohasida qator ijobiy natijalarga erishildi.Ularning asosiylari quyidagilar: 1. Investitsiya loyihalari va davlat byudjeti taqchilligini O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki kreditlari hisobidan moliyalashtirish amaliyotiga chek qo’yildi. Bu esa, monetar siyosatni yuritishda Markaziy bank mustaqilligini yanada oshirish imkonini berdi; 2. Bank tizimida yagona vakillik hisobraqamiga va yagona balans dasturiga o’tilishi, o’z navbatida, bank tizimining aktivlari, passivlari va likvidliligini tartibga solish samaradorligini oshirishga hamda bank tizimining risklarini kamaytirishga olib keldi. 3. Amaldagi mavjud almashuv kurslari birxillashtirilishi natijasida, milliy valyutaning barqarorligi ta’minlanmoqda. Inflyatsiya va foiz stavkalari sezilarli darajada pasaytirildi. Bu esa, aholi va xo’jalik yuriyuvchi sub’yektlarning bank tizimi va milliy valyutaga bo’lgan ishonchining oshishiga, aholining banklardagi omonatlari miqdorining sezilarli darajada o’sishiga olib keladi. 4. Xalqaro bankchilik tajribasidan kelib chiqqan holda, majburiy zahiralarga deponetlanadigan mablag’larni hisoblash uslubiyotining takomillashtirilishi, bank 7 Shavkat Mirziyoyev Erishgan marralarimizni mustahkamlab, islohotlar yo’lidan izchil borish asosiy vazifamiz. T.: “O’zbekiston “, 2020. 7-bet. 27 tizimining likvidligi va pul massasini tartibga solish samaradorligini yanada osirish imkonini berdi. Uning miqdori tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lariga nisbatan foizda belgilanadi. Ushbu vosita orqali banklarning minimal likviqliligi ta’minlanadi. Bank tizimining amaldagi likvidlilik darajasini inobatga olgan holda, ayni paytda majburiy zahira talablari me’yori yuridik shaxslarning milliy va xorijiy valyutada 1yilgacha jalb qilingan mablag’lari bo’yicha 15 foizni tashkil etmoqda. Shuningdek, 3 yilgacha jalb qilingan depozitlarga 12 foiz, 3 yildan yuqori bo’lgan muddatga jalb qilingan depozitlar uchun 10,5 foizni tashkil etmoqda. Jismoniy shaxslarning depozitlari va yuridik shaxslarning xorijiy valyutadagi depozitlari, shuningdek qimmatli qog’ozlarga jalb qilingan mablag’lar majburiy zahira jamg’armasiga deponentlashdan ozod qilingan va Markaziy bankda mablag’larni majburiy zahiralarga deponentlashning o’rtacha oylik uslubiga ko’ra hisoblash mehanizmi joriy qilingan. Mamlakatimiz prezidentining 2019 yil 5 avgustdagi ”Banklardagi depozit hisobvaraqlardan naqd pul to’lovlarini uzluksiz ta’minlash kafolatlari to’g’risida” PQ-147-sonli qarori asosida banklardagi depozit hisobvaraqlaridan naqd pullarni olish yuzasidan barcha cheklovlar olib tashlanib, naqd pul mablag’larini mijozlarning birinchi talabi bo’yicha uzluksiz berilishi yo’lga qo’yildi. Bu esa, aholi va xo’jalik sub’yektlarini bank tizimiga bo’lgan ishonchini yanada oshirishini ta’minladi. O’zbekistonda monetar siyosatni asosiy yo’nalishlarini Markaziy bankning Monetar siyosat departamenti tomonidan departament va mustaqil boshqarmalar hamkorligida ishlab chiqiladi. Xususan, har moliya yili boshlanishidan oldin Markaziy bank tomonidan mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining 9 oyi yakunlari tahlil qilinib, IV choragi bashorat ko’rsatkichlari ishlab chiqiladi. Hukumat tomonidan iqtisodiy o’sish sur’atlari va inflyatsiya darajasi kabi belgilangan maqsadli ko’rsatkichlar asosida Markaziy bank kelgusi yil uchun pul- kredit ko’rsatkichlari bo’yicha maqsadli ko’rsatkichlarni belgilaydi va moneatar 28 siyosatning asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqadi. Moliya yili boshlanishidan 1 oy oldin Markaziy bank monetar siyosat asosiy yo’nalishlarini Oliy Majlisga taqdim etadi. Tegishli taklif va tavsiyalardan so’ng monetar siyosat asosiy yo’nalishlari Markaziy bank boshqaruvi tomonidan tasdiqlanadi va ijrosi yil davomida amalga oshirib boriladi. Buning uchun Markaziy bank ixtiyoridagi monetar vositalardan foydalangan holda, bank tizimi va pul bozori likvidligi va butun iqtisodiyotni tartibga soladi. Pul - kredit ta’limotlarining asosiy masalaridan biri monetar siyosatning maqsadli ko’rsatkichlarini to’g’ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlari muhokama qilinayotganda Markaziy bankning ma’sul mutaxassislari asosiy e’tiborni mamlakatda iqtisodiy o’sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator masalalarga qaratadilar. Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo’yilgan maqsadlarga muvaffaqiyatli darajada erishib bo’lmaydi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo’lgan bir yoki bir necha maqsadli ko’rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda Markaziy bank monetar siyosatining oraliq maqsadi sifatida pul agregatlari, jumladan, pul massasi yoki pul bazasidan foydalanadi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu – yagona monetar ko’rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko’rsatkich ma’lum kamchiliklarga ega bo’lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to’liq o’zida aks ettira olmaydi. Masalan, Markaziy bank monetar ko’rsatkichlardan biri- pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo’lgan real talab va taklifni aniqlash, monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga, 29 almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, xolos. Shuningdek, iqtisodiy konyunkturaning o’zgarishi, makroiqtisodiy va moliyaviy ma’lumotlar hamda bank tizimining monetar siyosat pirovard maqsadlariga ta’sir etish ko’lami kabi ma’lumotlarga ega bo’lish markaziy banklar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. O’z navbatida, monetar siyosatning asosiy yo’nalishlarida makroiqtisodiy siyosatning maqsadlari, iqtisodiy konyunkturaning tahlili, jumladan, real sektor, davlat byudjeti, investitsiya, tashqi savdo aylanmasi, to’lov balansi, asosiy makroiqtisodiy va monetar ko’rsatkichlar holati, bank tizimining rivojlanishi kabi bir qator ma’lumotlar mujassamlashgan bo’ladi. Ushbu ma’lumotlarni tahlil qilish asosida markaziy bank inflyatsiyaning yoki pul massasining maqsadli ko’rsatkichlarini belgilab oladi va unga erishish uchun o’z ixtiyoridagi barcha vosita hamda usullardan samarali foydalanadi. 30 Xulosa Xulosa o’rnida Pul-kredit ta’limotlarining asosiy masalalaridan biri monetar siyosatning maqsadli ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri tanlash masalasi hisoblanadi. Jahon iqtisodiy amaliyotidan ma’lumki, monetar siyosatning asosiy yo‘nalishlari muhokama qilinayotganda Markaziy bankning mas’ul mutaxassilari asosiy e’tiborni mamlakatda iqtisodiy o‘sish, narxlar, foiz stavkalari, moliya va valyuta bozorlarining barqarorligini ta’minlash hamda mustahkamlash kabi bir qator masalalarga qaratadilar. Yuqorida qayd etilgan maqsadlarga erishishda mamlakatda amalga oshirilayotgan makroiqtisodiy, monetar va fiskal siyosatning muvofiqligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Aks holda qo‘yilgan maqsadlarga muvaffaqiyatli darajada erishib bo‘lmaydi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirish va uning maqsadlariga erishishda yetarli darajada samara berishi mumkin bo‘lgan bir yoki bir-necha maqsadli ko‘rsatkichlarni tanlab olishi muhim ahamiyatga egadir. Odatda markaziy bank monetar siyosatning oraliq maqsadi sifatida pul agaregatlaridan, jumladan, pul massasi yoki pul bazasidan foydalanadi. Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirayotganda yakkayu-yagona monetar ko‘rsatkichga asoslanmasligi kerak. Chunki har bir ko‘rsatkich ma’lum kamchiliklarga bo‘lishi bilan birga, ular iqtisodiyotdagi ma’lumotlarni to‘liq o‘zida aks ettira olmaydi. Masalan, markaziy bank monetar ko‘rsatkichlardan biri - pul massasi orqali iqtisodiyotda pulga bo‘lgan real talab va taklifni aniqlash, monetizatsiya darajasi, pulning aylanish tezligi yoki pul massasining inflyatsiyaga, almashuv kursiga, foiz stavkalariga va umuman iqtisodiyotga qay darajada ta’sir etishi kabi ayrim masalalarni aniqlashi mumkin, xolos. Iqtisodiyotda shunga o‘xshash ziddiyatli holatlar iqtisodiyotni, jumladan, bank tizimi va moliya bozorlarini erkinlashtirish jarayonlarining chuqurlashuvi, almashuv kursi bo‘yicha cheklovlarni olib tashlash natijasida kuchayadi. Bunday 31 salbiy holatlarni bartaraf etish uchun makroiqtisodiy va monetar siyosatning moslashuvchan bo‘lishini talab etadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatini takomillashtirish bo’yicha takliflarim quyidagilardan iborat: 1. Pul-kredit siyosatining bozor instrumentlaridan ya’ni, ochiq bozor siyosati, valyuta siyosati, deposit siyosatilaridan foydalanishni yo’lga qo’yish kerak; 2. Qimmatli qog’ozlar bozorini rivojlantirish zarur. Buning uchun yirik yuridik shaxslarga birja savdolarida ishtirok etish uchun imkoniyat yaratib berish, shuningdek fond birjasini zamonaviy talablarga javob berishini ta’minlash zarur; 3. Davlat yirik tijorat loyihalarini amalga oshirishda o’z mablag’lari hisobidan foydalanishi va bosh islohotchi sifatida qatnashishi lozim; 4. Respublikamiz hududidagi yirik kompaniya va firmalarga obligatsiyalar chiqarish uchun huquqiy va amaliy imkoniyatlar bilan ta’minlash; 5. Naqd pulsiz hisob-kitoblar o’rtasidagi farqni bartaraf etish uchun chora- tadbirlarni kengaytirish zarur. Buning uchun mamlakatimizda naqd pulsiz hisob- kitoblar bo’yicha yangi xizmat turlarini joriy qilish zarur. 32 Foydalanilgan adabiyotlar royxati 1. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O'zbekiston, 2018. – 76 2. O'zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to'g'risidagi qonuni”. 11.11.2019 yil, № O'RQ-580. 3. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni. – T.: “O‘zbekiston ” 2019 yil. 4. “Banklar va bank faoliyati to'g'risida”gi Qonun va unga sharhlar; 2019 yil. 5. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi qonuni. O‘zbekiston Respublikasining valyutani tartibga solishga oid normativ- huquqiy hujjatlari to'plami. - Toshkent: O‘zbekiston , 2019 yil. 6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022-2026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida” gi PF-60-sonli Farmoni. 7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 18 noyabrdagi “Inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o'tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish to'g'risida”gi PF-5877 – sonli Farmoni. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli Farmoni. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. - Toshkent, 2017. - № 6 (766). - 70-modda. Foydalanilgan internet saytlari 1. www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki); 2. www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi); 3. www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi statistika ko’mitasi); 4. www.my.gov.uz (Yagona interaktiv davlat xizmatlari portal); 5. www.xb.uz (Aksiyadorlik tijorat Xalq banki); 6. www.banker.uz (Banklar to’g’risidagi sayt). 33

O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining maqsadi operatsiyalari va ularni takomillashtirish yo’llari

Sotib olish