O‘zbekiston respublikasi oliy majlisining shakllantirilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	61.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

467 Sotish

O‘zbekiston respublikasi oliy majlisining shakllantirilishi

Sotib olish

O‘zbekiston respublikasi oliy majlisining shakllantirilishi.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................... 2
I Bob O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy
asoslari ............................................................................................................. 4
1.1 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini
shakllantirishdagi umumiy prinsiplar. ............................................................. 4
1.2 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatini shakllantirishning o`ziga
xos xususiyatlari ............................................................................................ 13
II Bob Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovi jarayonini tashkil etish
tartibi. ............................................................................................................ 18
2.1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining shakllantirilishi ................... 18
2.2 Senatning tashkiliy tuzilmasi va uning rahbar organlari hamda mansabdor
shaxslarini shakllantirish tartibi ..................................................................... 26
Xulosa ........................................................................................................... 36
Foydalanilgan adabiyotlar ............................................................................. 37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : O'zbekiston mustaqillik yillari davomida
umuminsoniy qadriyatlar va boy milliy an'analar bilan yo'g'rilgan o'ziga xos
rivojlanish yo'lini aniqlab oldi. Shu asosda davlat-huquqiy amaliyotda jahon
parlamentarizmining boy tajribasidan unumli foydalanilib, respublika
konstitusiyaviy tuzumida xalq hokimiyatchiligi, hokimiyatlarning bo'linishi
prinsiplariga mos davlat organlari tizimini shakllantirildi.Insoniyat huquqiy
tafakkurining mahsuli hisoblangan hamda jamiyatning umummilliy vakillik
muassasasi sifatida dunyoga kelgan parlament uzoq yillar davomidagi tarixga ega
va uning ildizlari XII-XIII asrlardagi ingliz parlamenti va ispan korteslariga borib
taqaladi. Parlament so'zining lug'aviy ma'nosi fransuz tilidan olingan bo'lib,
"gapirmoq" ma'nosini anglatadi. Parlamentarizm katta taraqqiyot bosqichini bosib
o'tdi va uning chinakam tarixi burjua inqiloblari davridan boshlanadi.
Endilikda aksariyat mamlakatlarning parlament institutiga ega ekanligini ta'kidlab
o'tmoq joiz. Hozir yer kurrasidagi 200 ga yaqin davlatning qariyb 177 tasida oliy
qonun chiqaruvchi vakillik organi-parlamentlar bor. Jamiyat manfaatlarining
ifodachisi bo'lmish parlamentlar, aholining turli ijtimoiy qatlamlari guruhlarining
vakillaridan tashkil topadilar. Ko'rinib turibdiki, dunyodagi parlamentlar rang-
barang, ammo ular o'z mamlakatlarida muhim ijtimoiy vazifa-qonun chiqaruvchi
hokimiyatni amalga oshiradilar. O'zbekiston Konstitusiyasining 10-moddasida,
davlat hokimiyatining birdan-bir manbai - xalq nomidan faqat u saylagan
Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishligi qayd etilgan.O'zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasining 11- moddasida aytilganidek, davlat
hokimiyatining tizimi-qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga
bo'linish prinsipiga asoslanadi. Unga ko'ra, davlat funksiyalari qonun chiqaruvchi
organ - Oliy Majlis, davlat va ijroiya hokimiyati rahbari - O'zbekiston
Respublikasining Prezidenti va sud hokimiyati o'rtasida taqsimlanadi.
2

Kurs ishining maqsadi : O‘zbekiston Pr е zid е ntining O‘zbekiston
R е spublik а si Milliy x а vfsizlik xizm а ti r а isini t а yinl а sh v а uni l а v о zimid а n о z о d
etish to‘g‘risid а gi f а rm о nl а rini t а sdiql а shni, shuningd е k, O‘zbekiston R е spublik а si
Pr е zid е ntining t а qdimig а bin оа n O‘zbekiston R е spublik а sining ch е t d а vl а tl а rd а gi
dipl о m а tik v а b о shq а v а kill а rini t а yinl а sh h а md а ul а rni l а v о zimid а n о z о d etishni
kiritish mumkin. Shu bil а n birg а O‘zbekiston R е spublik а si Pr е zid е ntining
t а qdimig а bin оа n а mnistiya to‘g‘risid а gi hujj а tl а rni q а bul qilish S е n а tg а b е rilg а n
yangi p а rl а m е nt v а k о l а ti his о bl а n а di.
Kurs ishining vazifasi : O‘zbekiston R е spublik а si S е n а tining birinchi
m а jlisl а ri t е gishinch а S е n а t t а rkib t о pg а nid а n k е yin bir о yd а n k е chiktirm а y
M а rk а ziy s а yl о v k о missiyasi t о m о nid а n ch а qiril а di.O‘zbekiston R е spublik а si О liy
M а jlisining S е n а t m а jlisl а ri z а rur а tg а q а r а b, l е kin yilig а k а mid а uch m а rt а
o‘tk а zil а di.
Kurs ishining predmeti : O‘zbekiston R е spublik а si О liy M а jlisi S е n а ti
m а jlisl а rid а , shuningd е k, ul а rning о rg а nl а ri m а jlisl а rid а O‘zbekiston R е spublik а si
Pr е zid е nti, B о sh v а zir, V а zirl а r M а hk а m а sining а ’z о l а ri, r е spublik а
K о nstitutsiyaviy sudi, О liy sudi, О liy xo‘j а lik Sudi r а isl а ri, B о sh pr о kur о r,
M а rk а ziy b а nki b о shq а ruvining r а isi ishtir о k etishl а ri mumkin.
Kurs ishining metadalogik asoslari : Oliy Majlisning Qonunchilik (quyi)
palatasi butun respublika aholisining siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib, uning
vakilligini ta'minlaydi. Zero, mazkur palataning deputatlari saylov okruglari
bo`yicha ko`p partiyalilik asosida saylanadi. Bu juda muhim holatdir. Zero,
yuqorida qayd etib o`tilganidek, ilg`or parlamentlar, mohiyat e'tibori bilan, jamiyat
va davlatga o`z ta'sirini ko`rsatish uchun kurashning parlament usullaridan
foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish va uni himoya qilishga qodir siyosiy
partiyalarning ishtirokisiz faoliyat ko`rsatishi mumkin emas.
3

I Bob O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy
asoslari
1.1 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini
shakllantirishdagi umumiy prinsiplar.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
va Senati qo`shma majlisida quyidagi fikrlarni bildirib o`tgan edi: “ Davlat
qurilishi va boshqaruvi sohasidagi eng muhim vazifa bu qonunchilik hokimiyati
bo`lmish mamlakat Parlamentining roli va ta'sirini kuchaytirish, hokimiyatning
qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o`rtasida yanada mutanosib va barqaror
muvozanatga erishishdan iborat”.
Demokratik va huquqiy davlat sharoitlaridagina parlament faoliyatining asosiy
prinsiplari real samara beradi. Shuning uchun ham parlament faoliyatining asosiy
prinsiplari ko`p jihatdan demokratik va huquqiy davlat umumiy prinsiplaridan
kelib chiqadi.
Qonunchilik palatasini tashkil etish va uning faoliyati zamirida quyidagi asosiy
prinsiplar yotadi:
1. Xalqning manfaatlari va xohish-irodasini ifoda etish prinsipi. Parlament –
umumdavlat vakillik organi. Parlamentning vakillik xususiyati, avvalambor,
parlament hokimiyatini, uning vakolatlarini qonuniylashtirishi, shuningdek
parlamentda jamiyatning asosiy ijtimoiy-siyosiy kuchlari, aholining turli ijtimoiy
tabaqalari vakilligini kafolatlashi lozim bo`lgan saylov bilan ta'minlanadi.
Har qanday davlat organi, birinchi navbatda parlament faoliyatining zamirida
xalqning xohish-irodasi yotishi lozim. Xalqning xohish-irodasi vaqti-vaqti bilan
bo`ladigan va soxtalashtirilmagan saylovda o`z ifodasini topadi. Mazkur saylov,
Inson huquqlari Umumjahon deklaratsiyasi (1948 yil)ga muvofiq, yalpi va teng
saylov huquqiga ko`ra, yashirin ovoz berish yo`li bilan yoki ovoz berish erkinligini
ta'minlaydigan boshqa tengma-teng shakllar vositasida o`tkazilishi kerak» (21-
modda, 3-qism). Bunda saylovni xalq suverenitetining parlamentga o`tkazilishi deb
idrok etmaslik lozim. «Birorta ham organ, xoh parlament bo`lsin, xoh xalq
4

tomonidan saylangan prezident, xalq suverenitetining tashuvchisi deb hisoblanishi
mumkin emas. U faqat o`zi saylangan muddat mobaynida o`z konstitutsiyaviy
vakolatini amalga oshirishga vakil qilingan, xolos»1, degan fikrga qo`shilish
lozim.
Muayyan (majoritar, proporsional, aralash) saylov tizimini tanlash
parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Mazkur
tanlash juda ko`p (tarixiy, milliy, siyosiy va boshqa) omillardan kelib chiqib
amalga oshirilishi va jamiyatning asosiy ijtimoiy tabaqa va guruhlari manfaatlarini
ifoda etuvchi parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashga ko`maklashishi
lozim. Ilg`or demokratiyalarda bunga, avvalambor, parlament saylovining asosiy
subyektlari – siyosiy partiyalar yordamida erishiladi. Siyosiy partiyalar
jamiyatdagi turli ijtimoiy-siyosiy kuchlarning jamoatchilik fikrini shakllantiradilar
va ifoda etadilar. 1
Siyosiy partiyalar – zamonaviy demokratiya tizimining ajralmas qismi,
saylov kompaniyalarining asosiy ishtirokchilaridan biri. Eski demokratik
an'analarga ega mamlakatlarda siyosiy partiyalar jamoatchilik fikri, xalqning
siyosiy irodasini demokratik shakllantirish va uni saylovda ifoda etish jarayonida
yetakchi marralarni egallaydilar. Ko`p partiyali barqaror tizim jamiyat va davlatni
rivojlantirishning o`ta muhim masalalariga doir muqobillar, ortiqcha qarashlar,
fikr-mulohazalarni qisqartirish, saylovchilarga mazkur masalalarni hal qilishga
nisbatan bir nechta asosiy yondashuvlarni taklif qilish va shu tariqa muayyan
siyosiy partiya, uning nomzodlari va ularning dasturlariga o`z ovozlarini
berayotgan saylovchilar eng samarali siyosiy qarorlar qabul qilishlariga
ko`maklashish imkonini beradi.
Shu bilan birga, saylov kompaniyalarida, xalqning siyosiy irodasini
shakllantirish va ifoda etishda partiyalarning roli doim ham bir xilda
baholanavermaydi. Ko`p partiyalilik prinsipi partiya ro`yxatlari (fraksiyalari)
bo`yicha saylangan deputatlar jumlasidan siyosiy uyushmalar tashkil etishda o`z
aksini topadi.
1
O’zbekiston Respublikasining Yangi Konstitusiyasi T.: 2023 y
5

Mazkur uyushmalar aholi turli tabaqalarining parlamentdagi siyosiy
vakilligini ta'minlabgina qolmasdan, balki butun parlament ishining tashkil
etilishini yaxshilashga ham ko`maklashadi. Bunda, tabiiyki, jamiyatning bir nechta
kichik siyosiy partiya va guruhlarga parchalanishi va parlamentda ularning ancha
to`liq vakilligi parlament ishiga salbiy ta'sir ko`rsatishi: qarama-qarshiliklar
natijasida (agar parlamentda barqaror ko`pchilik bo`lmasa) parlamentning
vakolatlari jumlasiga kiritilgan muayyan masalani hal qilishning iloji bo`lmasligi
mumkinligini ham e'tiborga olish lozim. Muayyan saylov tizimini tanlashda
yuqorida zikr etilgan holatni e'tiborga olish kerak: ko`pgina (proporsional saylov
tizimi amal qiluvchi) mamlakatlarda, masalan, parlament saylovida «to`siqlar»
joriy etilishi, ular parlamentda asosiy siyosiy kuchlarning vakilligini ta'minlash
bilan birga, «o`ng» va «so`l» kichik partiyalarni chetga chiqarishi bejiz emas. Bu
barqaror ko`pchilikka ega bo`lgan ishga layoqatli parlamentni tashkil etishga
ko`maklashadi.
Ko`p partiyalilik prinsipi. O`zbekiston Respublikasidagi saylov kampaniyalari
amaliyotini ham tavsiflaydi. Respublika o`z mustaqilligini qo`lga kiritganidan
keyin hokimiyatning vakillik organi ko`p partiyalilik asosida shakllantirila
boshlandi. Muqobil saylov rivojlandi. Agar 1994 yilgi saylovda 11 248 000
saylovchidan 10 526 654 tasi yoki 93,6% ishtirok etgan bo`lsa, 1999 yilning
dekabridagi saylovda 12 692 202 saylovchidan 12 061 266 tasi (ro`yxatga olingan
barcha saylovchilarning 95,03%) ishtirok etdi. Birinchi chaqiriq Oliy Majlis
tarkibida atigi ikki partiya (Xalq demokratik partiyasi»dan 69 deputat va «Vatan
taraqqiyoti» partiyasidan 14 deputat) hamda hokimiyatning vakillik organlaridan
bir blok (167 deputat) ishtirok etgan bo`lsa, 1999 yilgi parlament saylovida
partiyalar soni beshtaga yetdi. Mazkur partiyalar ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisda
to`rt fraksiya tarkibida ishtirok etdilar: «Adolat» sotsial-demokratik partiyasining
fraksiyasi – 11 deputat, «Milliy tiklanish» demokratik partiyasining fraksiyasi – 10
deputat, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasining fraksiyasi – 49 deputat,
«Fidokorlar» Milliy-demokratik partiyasining fraksiyasi (ikki partiya – «Vatan
taraqqiyoti» va «Fidokorlar» partiyalarining birlashishi negizida tashkil etilgan) –
6

54 deputat, shuningdek ikkita blok: hokimiyatning vakillik organlari bloki – 107
deputat, saylovchilarning tashabbuskor guruhlari bloki – 16 kishi2.
Mana mamlakatimizda joriy yilning 26 dekabrida saylovlar o`tkazildi. Oliy
Majlisning Qonunchilik palatasiga xamda xalq deputatlari Kengashlariga saylov
natijalariga ko`ra quyi palataga va viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga
nomzodlar demokratiya talablariga muvofiq muqobil asosda kurash olib borishdi.
Nomzodlarning nisbatiga nazar tashlasak, har bir okrugga to`rt — beshtadan,
ayrimlarida esa oltitagacha nomzod to`g`ri keldi.
2004 yil 26 dekabr va 2005 yil 9 yanvarda takroriy ovoz berish natijalariga
ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha 120
deputati saylandi va ro`yxatga olindi. Saylovda 489 deputatlikka nomzod, shu
jumladan siyosiy partiyalardan 435 va saylovchilarning tashabbuskor guruhlardan
mustaqil nomzodlar 56 kishi ishtirok etdi. 2004 yil 26 dekabrdagi asosiy saylovda
12197159 (85,1%) saylovchi, joriy yil 9 yanvarida esa 5400000 dan ortik, kishi
yoki takroriy ovoz berishda ishtirok etish xuquqiga ega saylovchilarning qariyb
80% qatnashdi. 2
Saylovlar natijasida O`zbekiston Liberal — demokratik partiyasi
saylovchilarning eng ko`p ovozini oldi, bu partiyadan deputatlarning 34,3%
saylandi, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasidan deputatlarning 23,3%
saylandi. Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 11 a'zosi, "Adolat" partiyasining 10
a'zosi saylandi.
Qonunchilik palatasiga nomzod qo`yilgan xotin —qizlar jami 159 kishi kuchli
intiluvchanlik va yuksak professionalizmni namoyish etdi, siyosiy yetuklik, aql
zakovat raqiblaridan qolishmadi. Natijada Qonunchilik palatasiga saylangan
deputatlarning qariyb 18%ni xotin —qizlar tashkil etdi, bu esa 1999 yilda Oliy
Majlisga bo`lgan saylovlaridagidan ikki yarim baravar ko`pdir.
2
Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”.
O‘zbekiston, 2017-yil.
7

Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka
saylandi, Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6%ni
tashkil etdi.
Saylangan deputatlar orasida 18,3% —yuristlar, 21,7% —iqtisodchilar.
Deputatlarning 10% sanoat, qurilish, transport va aloqa sohasi vakillari, 7,5%
qishloq xo`jaligi vakillari, 12,5% tadbirkorlar, 20% ta'lim, fan, madaniyat va
sog`liqni saqlash xodimlari, 16% nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari.
Avvalgi qonunlarimizda Oliy Majlis 250 nafar deputatdan iborat bo`lgan
yagona palata asosida vakillik organi faoliyatini olib borgan bo`lsa, zamonaviy
parlamentarizmning asosi sifatida hozirda ikki palatali 220 nafar deputatdan iborat
tarkibda faoliyat olib boradigan Parlament joriy etildi. Bu o`z navbatida
professonalizmni yuzaga keltiradi. Bunday takomillashuv jarayoni davrlarnint
o`ziga xos talabidan kelib chiqadi.
Parlament instituti zamon taraqqiyotiga mutanosib ravishda o`sib
rivojlanib bormoqda, o`z navbatida deputatlarning xam oldidagi vazifa va asosiy
ma'suliyati oshib bormoqda. Vaholanki, ular parlamentda xalq nomidan ishonchli
tarzda faoliyati olib borishi, ularning xohish istaklari bilan yaqin bo`lib, jamiyatda
doimiy o`z o`rnilariga ega bo`lib borishi lozimligini hayotning o`zi taqozo
etmoqda.
Oliy Majlisning Qonunchilik (quyi) palatasi butun respublika aholisining
siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib, uning vakilligini ta'minlaydi. Zero, mazkur
palataning deputatlari saylov okruglari bo`yicha ko`p partiyalilik asosida
saylanadi. Bu juda muhim holatdir. Zero, yuqorida qayd etib o`tilganidek, ilg`or
parlamentlar, mohiyat e'tibori bilan, jamiyat va davlatga o`z ta'sirini ko`rsatish
uchun kurashning parlament usullaridan foydalanib, jamoatchilik fikrini
shakllantirish va uni himoya qilishga qodir siyosiy partiyalarning ishtirokisiz
faoliyat ko`rsatishi mumkin emas. Bunda deputatlar faoliyati doimiy professional
asosda tashkil etiladiki, bu palataning funksiya va vakolatlarini amalga
oshirishning samaradorligini, qonunlarning sifati yaxshilanishini, ularda aholi
barcha ijtimoiy tabaqalarinig manfaatlari e'tiborga olinishini ta'minlashi lozim.
8

2. Hokimiyatni taqsimlash prinsipidan kelib chiqib, parlament funksiyalari va
vakolatlarini amalga oshirish. Qonun chiqarish, budjet va nazorat funksiyalari
asosiy funksiyalari jumlasiga kiruvchi parlament o`z faoliyatini O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan belgilangan vakolatlari doirasida
amalga oshiradi.
Hokimiyatni taqsimlash prinsipiga asosan parlament davlat hokimiyatining
boshqa bo`g`inlari faoliyatiga aralashish huquqiga ega emas. Hokimiyatni
taqsimlash prinsipi turli mamlakatlarda har xil amalga oshiriladi.
Prezident respublikalarida mazkur prinsip ayniqsa qat'iy va izchil amalga
oshiriladi. Bu mamlakatlarda hokimiyatni taqsimlash prinsipi hukumatni
shakllantirishda parlamentning ishtirokini cheklaydi va, mohiyat e'tibori bilan,
uning parlament oldidagi javobgarligini yo`qqa chiqaradi. Ammo, shu bilan birga,
parlamentning prezident tomonidan tarqatib yuborilishi, shuningdek hokimiyatning
turli bo`g`inlarida lavozimlarning o`rindoshligiga ham (deputat vazir bo`lishi
mumkin emas va h.k.) yo`l qo`ymaydi.
Parlament respublikalarida hokimiyatni taqsimlash prinsipi Prezident
respublikalaridagiga solishtirganda nisbatan «yumshoq» amalga oshiriladi.
Parlament respublikalarida hukumatning parlament oldida javobgarligi e'tirof
etiladi. Mohiyat e'tibori bilan, parlament hukumatni shakllantiradi (hukumatni,
qoida tari-qasida, parlament saylovida g`olib chiqqan partiya rahbari boshqaradi;
toki parlament qo`llab-quvvatlar ekan, hukumat hokimiyat tepasida qoladi),
deputat vazir lavozimini egallashiga yo`l qo`yiladi. Ammo mazkur mamlakatlarda
(masalan, hukumatga ishonchsizlik bildirilganida, hukumat inqirozi sodir
bo`lganida va h.k.) parlamentning muddatidan ilgari tarqatib yuborilishiga yo`l
qo`yiladi.
«Tiyish va qarama-qarshi turish tizimi» doirasida hokimiyatni taqsimlash
prinsipi nafaqat hukumat, balki boshqa davlat organlarini shakllantirishda ham
parlament ishtirok etishi mumkinligini nazarda tutadi: parlament mamlakat
prezidenti ishtirokida sudyalar, Bosh prokuror, inson huquqlari bo`yicha vakil va
boshqalarni tayinlashi mumkin.
9

Hokimiyatni taqsimlash prinsipi parlamentga keng moliyaviy-nazorat
vakolatlarining berilishini nazarda tutadi. Parlament davlat budjetini va uning ijro
etilishi to`g`risidagi hisobotni ko`rib chiqadi va tasdiqlaydi, u hisob palatasini yoki
budjet mablag`larining sarflanishi ustidan boshqa moliyaviy nazorat organini
tashkil etishga haqlidir.
Hokimiyatni taqsimlash prinsipining amalga oshirilishi darajasi boshqaruv
shaklining xususiyatlariga, davlat hokimiyati bo`g`inlari o`zaro aloqa
mexanizmining konstitutsiyaviy belgilanishi va mazkur prinsipni amalga oshirish
amaliyotiga ko`p jihatdan bog`liq..Bularning barchasi parlament va hukumat,
parlament va prezident, parlament va sud organlarining o`zaro aloqa qilish
prinsipiga, shuningdek deputatlik faoliyatiga (deputat o`z vakolatlari davrida
boshqa davlat faoliyati bilan shug`ullanishi mumkin emasligi prinsipi) ta'sir
ko`rsatadi. 3
O`zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishida prezident
respublikasining jihatlari ko`zga tashlanadi. Prezident davlat rahbari va ijro etuvchi
hokimiyat rahbari hisoblanadi, u aholi tomonidan to`g`ridan-to`g`ri saylanadi, ijro
etuvchi hokimiyat sohasida, sud hokimiyatini tashkil etish sohasida katta
konstitutsiyaviy vakolatlarga ega bo`ladi.
Prezident veto qo`yish huquqiga ega (qonunga o`z e'tirozlarini ilova etib, uni
takroran muhokama qilish va ovozga qo`yish uchun parlamentga qaytarishga
haqli), u O`zbekiston Respublikasining butun hududida amal qilishi majburiy
bo`lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Ammo, shu bilan birga,
respublikada davlat hokimiyatining tashkil etilishi bu yerda parlament respublikasi
xos tendensiya-ning rivojlanayotganligidan dalolat beradi: Bosh vazir lavozimi
joriy etilgan; parlament Konstitutsiyada nazarda tutilgan holatlarda va tartibda
Prezident tomonidan tarqatib yuborilishi mumkin.
3. Parlament deputatlari (a'zolari) faoliyatini ta'minlash prinsiplari. Deputat –
bu mustaqil fikrli inson. U qaysi partiyaga mansub bo`lmasin, avvalo xalq oldida
3
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son,
70-modda. 2017-yil.
10

javob beradi.Shuning uchun ana shu xalq manfaatlari yo`lida parlamentdagi
g`oyalar, yondashuv va qarashlar xilma-xil bo`lgani yaxshi. Hokimiyatni
taqsimlash prinsipi, deputat faoliyatining professionalligi, shaxsiy manfaatlarida
o`z mavqeini suiiste'mol qilishining taqiqlanishi deputat o`z vakolatlari davrida
ma'lum faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi prinsipini asoslashni taqozo
etadi.
Mazkur prinsip turli davlatlarda o`z xususiyatlariga ega: bir mamlakatlar
(masalan, Italiya) deputat o`z vakolatlari davrida boshqa faoliyat bilan
shug`ullanishi mumkin emasligi to`g`risida maxsus qonunlar qabul qilish yo`lini
tanlaganlar, boshqa mamlakatlar (masalan, Avstriya)da parlamentlar deputat o`z
vakolatlari davrida boshqa faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi
masalalari bilan shug`ullanuvchi maxsus qo`mitalar tashkil etadilar, uchinchi
mamlakatlar (masalan, Buyuk Britaniya)da esa deputatga parlament tomonidan
qabul qilinuvchi hujjatlardan o`zining har qanday moddiy manfaatdorligi haqida
ma'lumot berish majburiyati yuklanadi.
4. So`z erkinligi prinsipi (indemnitet).Deputatlarga parlament faoliyatining
barcha masalalari yuzasidan ochiq va tanqidiy fikr bildirish imkoniyatini
ta'minlaydi. Parlamentdagi o`z chiqishlari uchun deputat javobgarlikka tortilishi
mumkin emas. Jumladan, AQShda Kongress a'zolari qonunchilik organida
bildirgan fikrlari uchun ijro etuvchi hokimiyat tomonidan jazoga tortilishi yoki sud
organi oldida javobgar bo`lishi mumkin emas. Shu bilan birga, Kongress o`z
a'zolarini noloyiq xulq-atvori uchun jazolash yoki o`z safidan chiqarish huquqiga
ega3.
Ammo, shuni ham qayd etib o`tish kerakki, parlament deputati so`z
erkinligining yuridik kafolatlari, mazkur erkinlikni suiiste'mol qilganlik uchun
javobgarlik shakllari va usullari turli mamlakatlarda har xil belgilanadi. Masalan,
Finlyandiyada parlament deputati so`z erkinligi huquqini suiiste'mol qilganligi
uchun so`z olish huquqidan mahrum qilinishi, yig`ilishlar zalidan chiqarib
yuborilishi, Rossiyada esa – faqat so`z olish huquqidan mahrum qilinishi mumkin.
11

Ba'zi bir parlamentlar tomonidan deputatlik axloqi masalalari bo`yicha
parlament komissiyalarining tashkil etilishi, parlament yig`ilishlarida deputatlar
xulq-atvori qoidalarining tasdiqlanishi va nafaqat deputatning so`z erkinligini
himoya qilish, balki deputatning munosib xulq-atvorini ta'minlashga ham
yo`naltirilgan boshqa chora-tadbirlarning amalga oshirilishini asosli deb
o`ylaymiz.
5. Deputatning daxlsizligi (parlament immuniteti) prinsipi . Deputat o`z
huquq va majburiyatlarini erkin va mustaqil amalga oshirishini ta'minlovchi
kafolatlardan biridir. Parlament immuniteti deputatlarni jinoiy javobgarlikka tortish
maqsadida, ularga soxta ayblar qo`yilishidan himoya qilishi lozim. Bu deputat
umuman jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas, degan ma'noni anglatmaydi.
Deputat jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin, ammo bu alohida tartibda,
parlamentning deputatni jinoiy javobgarlikka tortishga roziligi bilan amalga
oshiriladi. Deputat faoliyatining mazkur kafolati barqaror demokratik siyosiy
tuzum sharoitlarida parlament faoliyati an'analari mavjud bo`lmagan
mamlakatlarda maqsadga muvofiq va zarurdir. 4
Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi to`g`risidagi Konstitutsiyaviy qonunda
deputat faoliyatining prinsiplarini belgilovchi muhim qoidalar mavjud:
a) deputat faoliyatining professionalligi, ya'ni deputatlar doimiy asosda ish
olib borishlari lozim;
b) deputat o`z vakolatlari davrida ma'lum faoliyat turlari bilan shug`ullanishi
taqiqlanadi: deputat ilmiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq to`lanadigan
boshqa turdagi faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emas. Ayni bir shaxs bir
paytning o`zida Qonunchilik palatasi deputati va Senat a'zosi bo`lishi mumkin
emas;
4
Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
12

v) deputatning daxlsizligi, ya'ni deputatni jinoiy javobgarlikka tortishning
alohida tartibi belgilanadi. Mazkur tartib deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum
qilish uchun palataning rozilik berishini talab etadi. 5
1.2 O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatini shakllantirishning o`ziga
xos xususiyatlari
Saylovlar parlament tarkibini shakllantirishning muhim vositasidir. Butun
parlament ishi samaradorligi Senatni shakllantirish qanday tamoyillar va
normalardan foydalanilgan holda kechganligiga bog`likdir. Binobarin yuqori
palatani tashkil etishdan ko`zlangan asosiy maqsadlar parlament islohotini yanada
jadallashtirish. 2005 yil 28- yanvarda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senati qo`shma majlisida Prezidentimiz tomonidan:”Senat
asosan mahalliy Kengashlar, hududlarning vakillaridan iborat bo`lishini hamda
vakillik vazifasini bajarishini inobatga olib, umumdavlat va hududiy
manfaatlarning mutanosibligiga erishish” kerak degan fikrlarida ham aynan Senat
faoliyatining muhim vazifalariga to`xtalib o`tdi.
O`z navbatida palatani shakllantirish tamoyillari va normalari Senat
zimmasiga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqadi.Ushbu o`zaro shartlilik va o`zaro
bog`liqlilik senatorlar korpusini shakllantirish va palata faoliyatini tashkil
etishining boshqa masalalari - palata ishini konstitutsiyaviy tarzda belgilangan
maqsad va vazifalar doirasida samarali tashkil etishning yagona normativ-huquqiy
tizimidan iborat ekanligini ko`rsatadi.
Garchi ushbu tizim umum e'tirof etgan oshkoralik va nomzodlarning
bellashuvi prinsiplari asosida, yuksak demokratik mezonlar zamirida barpo
etilsada, birinchi navbatda mamlakat siyosiy tizimining xususiyatlarini ifodalaydi
va shu tarzda tashkiliy mazmuniga ko`ra betakrordir. Jahonda yuqori palatalarni
shakllantirishning usul va tartiblari orasida xilma-xillik kuzatilayotganligi tasodifiy
5
R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va
texnologiya. 2012-yil.
13

hol emas. Har bir milliy tajriba tegishli siyosiy tizim va davlat mexanizmining
tarixan rivojlanishi tendensiyalarini ifodalaydi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari va Konstitutsiyaning
kafolati ekanligini, binobarin tegishlicha hokimiyat barcha tarmoqlari mutanosib
faoliyat ko`rsatishini ta'minlanishini hisobga olib, palataning muayyan miqdordagi
a'zolari uning tomonidan tayinlanishi Senatni shakllantirish tartibining uzviy
qismiga aylantirilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining (2003 yil 24
apreldagi O`zbekiston Respublikasining Qonuniga muvofiq tuzatish va
qo`shimchalar kiritilgan) 77-moddasi uchinchi qismida Senatga saylanadigan
shaxslarning tanlab olinish mezoni o`z ifodasini topgan. Ular fan. san'at, adabiyot,
ishlab chiqarish sohasida xamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa
tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan hamda alohida xizmat ko`rsatgan -
eng obro`li odamlar orasidan tanlanadilar.
Senatorlar korpusining ushbu qismi zimmasiga umummilliy manfaatlar
ifodachilarining nufuzli o`zagini shakllantirish vazifasi yuklatiladi.O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadigan senatorlar shunday axloqiy
obro`-e'tiborga ega bo`ladilarki. Senat a'zolari masalalarni ishchanlik va asos
bo`larli muhokamalar chog`ida ko`rib chiqar va hal qilar ekanlar, ularga albatta
murojaat kiladilar4.
Biroq e'tirof etish kerakki, tanlanish chog`ida «tajriba» bosh mezon sifatida
maydonga chiqadi. Tajriba esa albatta o`z-o`zidan emas, muayyan yoshga
kirgandan so`ng orttiriladi. Shuning uchun ham qator mamlakatlarda
parlamentlarni shakllantirish chog`ida nomzodning yoshiga nisbatan qo`yiladigan
talab palata ishi uchun barqaror eski tarkibni shakllantirishni ta'minlashda o`lchov
sifatida foydalaniladi.
Ammo baribir Senatni shakllantirish tartibining asosida nafaqat mintaqaviy
vakillikni, balki ushbu organning qonuniyligini ta'minlovchi ko`shimcha saylovlar
tamoyili yotadi. Ushbu talablar xalq hokimiyatchiligining O`zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlab ko`yilgan asosiy prinsiplariga
asoslanadi. Ushbu tamoyilga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
14

saylab qo`yiladigan organdir (O`zbekiston Respublikasinnng Konstitutsiyasi. 10-
modda).
Ushbu tartibni mohiyatiga ko`ra pog`onama-pog`ona deya ta'riflash mumkin:
«Xalq deputatlari viloyat. tuman va shaxar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi
O`zbekiston Respublikasi Qonuniga va O`zbekiston Respublikasi hamda
Qoraqalpog`iston Respublikasining boshqa qonun hujjatlariga muvofiq avval
Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat. tuman va shaxar davlat xokimiyati vakillik
organlariga saylovlar o`tkaziladi. Faqat shundan keyingina deputatlar tarkibidan
Senatning asosiy guruhi majmui saylanadi.
Senatga saylovlar Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, mahalliy
davlat xokimiyati vakillik organlari saylanganidan keyin bir oydan kechiktirmay
o`tkaziladi. (O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 29 avgustdagi «O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi (yangi tahriri) Qonuni, 52-
modda). Yuqori palatani shakllantirishdagi yoshga nisbatan qo`yiladigan talab juda
sezilarsiz va palatani konservatorlar (eskilikka yopishib olganlar) deya
nomlanuvchilarning eng kam miqdori bilan shakllantirishga to`sqinlik qilmaydi.
Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesining, viloyat, tuman, shahar
davlat hokimiyati vakillik organlarining saylov kuni yigirma besh yoshga to`lgan
hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan
deputati Senat a'zoligiga saylanish uchun nomzod bo`lishi mumkin.
“O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonunning
55-moddasiga binoan davlat hokimiyati vakillik oraganlarining qo`shma
majlislarini chaqirish, Senat a'zoligiga nomzod ko`rsatish, shuningdek ovoz
berishni o`tkazish Senat a'zolarini Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i
Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaxarlar davlat xokimiyati vakillik organlari
deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida saylash tartibi to`g`risidagi konun
hujjatlarida, ya'ni Markaziy saylov komissiyasi tomonidan nizom shaklida ishlab
chiqiladigan va tasdiqlanadigan huquqiy hujjatda ko`rsatilgan tartibda amalga
oshiriladi.
15

Qo`shma majlislarning vakolatliligi unda davlat hokimiyati vakillik organlari
barcha deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan
taqdirda ta'minlanadi. Ovoz berish natijalariga ko`ra boshqa nomzodga nisbatan
ko`proq ovoz olgan Senat a'zoligiga nomzodlar agar ular uchun davlat hokimiyatn
vakillik organlarining majlisda ishtirok etayotgan deputatlari ellik foizidan
ko`prog`i ovoz bergan taqdirda saylangan hisoblanadilar. Agar ovoz berish
natijasida Senatning belgilangan miqdordagi a'zolari saylanmasa, tegishli bo`sh
o`rinlarga davlat hokimiyati vakillik organalarining mana shu qo`shma majlisida
zarur miqdordagi ovozlarni to`play olmagan nomzodlari bo`yicha takroriy ovoz
berish o`tkaziladi.
Agar saylovlar davomida, ovozlarni sanab chikish chog`ida, yashirin ovoz
berish natijalarini aniklashda 2003 yil 29 avgustda qabul kilingan «O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi Qonun talablari saylov
natijalariga ta'sir qilgan tarzda buzilishiga yo`l qo`yilgan taqdirda, Markaziy saylov
komissiyasi Senat a'zolarining saylovini haqiqiy emas deb topishi mumkin.
Qonun, shuningdek saylov haqiqiy deb topilgan hollarda va agar takroriy
ovoz berish natijasida belgilangan mikdorda Senat a'zolari saylanmagan bo`lsa,
Senat a'zolarining takroriy saylovini o`tkazish ehtimolini xam nazarda tutgan.
Takroriy ovoz berish natijasida belgilangan miqdorda senatorlar saylanmagan
hollarda keyingi takroriy saylovlar Senat a'zolarining saylanmay qolgan miqdori
bo`yicha o`tkaziladi. Senat a'zolarining takroriy saylovi Senatga o`tkazilgan asosiy
saylovdan keyin ko`pi bilan o`n besh kunlik muddat ichida o`tkaziladi. Saylanmay
qolgan miqdordagi Senat a'zoligiga nomzodlar ko`rsatish va takroriy saylovlar
o`tkazish ushbu qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Senat vakolat
muddatining tugashiga olti oydan kam vaqt qolganda Senat a'zosining o`rni
bo`shab qolsa, bo`shab qolgan o`ringa Senatning yangi a'zosi saylovi
o`tkazilmasligi mumkin.
Yevropa mamlakatlari parlamentlarining ikkinchi palatasini shakllantirishda
eng ko`p ko`llaniladigan usul bilvosita (to`g`ridan-to`g`ri emas - vakillar orkali)
saylovlar ekanini ta'kidlab o`tish lozim. Italiyada «amaldagi prezident besh
16

nafardan munosib fuqarolarni senator etib umrbodlikka tayinlash huquqiga
egaligini belgilovchi konstitutsiyaviy norma amalda bo`lib turipti. Xorvatiyada
ham xuddi shunday - yuqori palataning besh a'zosi davlat rahbari tomonidan
tayinlanadi. Belorus respublikasida ham yuqori palata a'zolarini tayinlash instituti
amal qiladi. Belorus prezidenti yukori palata -Respublika Kengashining sakkiz
a'zosini (palata uchdan bir kismini) o`zi tayinlaydi. Bu miqdor (sakkiz kishi) xar
bir viloyatdan va Minsk shahridan tayinlanadigan a'zolar soniga tengdir.
Qozog`iston Prezidenti yetti nafar senatorni tayinlasa, Hindistonda esa ularning o`n
ikki nafarini tayinlaydilar.
Senat a'zoligi uchun yoshga nisbatan ko`yiladigan talab ham turlicha. Qator
Yevropa mamlakatlarida senatorlikka 18 yoshda saylanish mumkin bo`lsa
(Ispaniya, Niderlandiya. Bosniya-Gersegovina). Buyuk Britaniya va Irlandiyada bu
yosh 21 qilib belgilangan. Polsha yuqori palatasi a'zoligi uchun nisbatan «ulug`» -
30 yosh belgilangan bo`lsa, Italiya va Chexiyada eng yuqori - 40 yosh talab
qilinadi. Yuqori palata a'zolarining vakolati Bosniya va Gersegovinadagi 2 yillik
muddatan Fransiyada 9 yilgacha va Buyuk Britaniyada umrbod a'zolikkacha ega
bo`lgan vaqt ichida tebranib turadi. Aksariyat Yevropa mamlakatlarida uning
muddati 4-5 yilni tashkil etadi5.
O`zbekistonda ham Senatni tuzishning asosiga hududiylik prinsipi
joylashtirilgan. Amalga oshirilayotgan parlament islohotlarning sababi ham ayni
vaqtda ushbu prinsipdir. O`zbekiston yuqori palatani shakllantirish masalasidagi
xalqaro tajribadan faqatgina o`zining an'anaviy demokratik mamlakatlarda amaliy
yashovchanliginn ko`rsatgan. Ammo respublikamizning o`ziga xos shart-
sharoitlariga mos hamda milliy davlatchilik taraqqiyotining strategik vazifalaridan
kelib chiqib qo`llash mumkin bo`lgan holatlarnigina qabul qilib oldi. Chet el
davlatlarning tajribasidan foydalanishdagi bosh masala -senatorning ulardagi
singari saylanishi va tayinlanipsh elementlari bilan birgalikda, senatorlikka
nomzodlarni qobiliyatiga karab tanlab olishni ham o`zida mujassamlashtirgan
mexanizmni shakllantirishdan iboratdir.
17

II Bob Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovi jarayonini tashkil etish
tartibi.
2.1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining shakllantirilishi
O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasiga saylov jarayonini tashkil
etish va o`tkazish uchun quyidagi asosiy prinsiplardan foydalaniladi:
Birinchisi: umumiy saylov huquqi prinsipi. Bu prinsip shundan iboratki,
O`zbekistonning 18 yoshga to`lgan barcha fuqarolari saylash huquqiga egadirlar,
aqldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan fuqarolar bundan
mustasnodir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan
kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o`n
yil O`zbekiston hududida muqim yashagan O`zbekiston fuqarosi saylanishi
mumkin.
O`zbekistoning 25 yoshga to`lgan fuqarosi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi
deputatligiga saylanishi mumkin.
Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi
umumiydir. Saylov kunigacha 21 yoshga to`lgan O`zbekiston fuqarolari saylanish
huquqiga egadirlar.
Saylovda qatnashish uchun yosh senzidan boshqa cheklovchi senzlarning
yo`qligi saylov huquqining chinakam va real umumiyligini ko`rsatadi. Bu huquq
demokratiyaning eng muhim prinsiplariga - xalq suverenitetiga, O`zbekiston
fuqarolarining huquqiy jihatdan tengligiga asoslanadi. Aqldan ozganligi qonunda
belgilangan tartibda aniqlangan shaxslarning mustasno qilinganligi tamomila tabiiy
va qonuniyatli bir holdir. Buning boisi shuki, bunday shaxslar o`z hatti-harakatlari
to`g`risida o`zlariga hisob berolmaydilar va saylovda qatnashish huquqidan ongli
ravishda foydalana olmaydilar. O`zbekistonda saylovda qatnashish uchun yosh
darajasi oqilona kamaytirilib, 18 yosh qilib belgilangan. Shaxs aynan shu yoshda
siyosiy va fuqarolik yetukligicha erishadi.
Ikkinchisi: teng saylov prinsipi. Saylov tizimining demokratik mohiyati
saylovning umumiy bo`lishida, ya'ni barcha fuqarolarning saylovda ishtirok
18

etishidagina emas, shuningdek saylovning teng bo`lishida hamdir. Umumiy va
teng saylov prinsiplari o`zaro chambarchas bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldiradi.
Umumiy saylov bo`lmasa, teng saylov ham bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasining 117-moddasida hamda Oliy Majlisga saylov
to`g`risidagi Qonunida “Har bir fuqaro – saylovchi bir ovozga ega. O`zbekiston
Respublikasi fuqarolari ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqi va
milliy mansubligi, jinsi, ma'lumoti, tili, dinga munosabati, mashg`ulotining turi va
xususiyatidan qat'i nazar teng saylov huquqiga egadirlar”, deb belgilangan.
Saylov huquqining tengligi, saylovchi faqat bitta saylovchilar ro`yxatiga
kiritilishi va ovoz berishi bilan ta'minlanadi.
Uchinchisi: to`g`ridan-to`g`ri saylov prinsipi. O`zbekiston Respublikasida
saylov umumiy va teng bo`libgina qolmay, shu bilan birga to`g`ridan-to`g`ri
hamdir, ya'ni vakillik organlarga deputatlar to`g`ridan-to`g`ri saylanadi, xalq
deputatlarining barcha vakillik organlarga fuqarolar bevosita saylaydilar.
To`g`ridan-to`g`ri saylov to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan saylovdan shu bilan farq
qiladiki, birinchi holda deputat saylovchilar tomonidan bevosita xohish-irodalarini
erkin ifoda etishlari yo`li bilan saylanadi.
To`g`ridan-to`g`ri saylovlarning joriy etilishi saylovchilarning deputat bilan
bevosita aloqasini kuchaytiradi. To`g`ridan-to`g`ri saylov ko`p bosqichli saylovdan
shu bilan farq qiladiki, bunda saylovchilar o`z deputatini yaqin biladilar, undan
hisob berib turishini talab qila oladilar.
To`rtinchisi: yashirin ovoz berish prinsipi. O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 117-moddasida O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi,
hokimiyatning vakillik organlariga saylovlar yashirin ovoz berish yo`li bilan
o`tkaziladi.
Saylovchilarning saylovlarda yashirin ovoz berishlari demokratiyani amalga
oshirish shakllaridan biridir. Zero, bunday ovoz berishda huquqlar o`z xohish-
istaklarini erkin ifoda etish imkoniyatiga ega bo`ladilar.
Konstitutsiyada saylov huquqining prinsiplarini mustahkamlanishi
O`zbekiston Respublikasida saylovchilar uchun barcha imkoniyatlarning
19

yaratilganligi, ularning saylovlarda qatnashish huquqlari hech qanday senzlar bilan
cheklanmaganligi va fuqarolarning davlatni idora etishda aktivligi oshganligining
yaqqol namunasidir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76- moddasiga muvofiq ,
O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo`lib,
qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori
palata) iborat.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
vakolat muddati - besh yil qilib belgilanagan.
"O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunga binoan "Qonunchilik palatasi"
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi
saylov okruglari bo`yicha ko`ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma
deputatdan iborat. Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining
professional, doimiy faoliyat ko`rsatishiga asoslanadi»6.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovini o`tkazuvchi saylov okruglari
O`zbekistonning butun hududida saylovchilar soniga qarab teng holda tuziladi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasida Saylov kuni yigirma
besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida
muqim yashayotgan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi O`zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Senati a'zosi bo`lishi mumkin. Deputatlikka
nomzodlarga qo`yiladigan talablar qonun bilan belgilanadi.
Ayni bir shaxs bir paytning o`zida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Qonunchilik palatasi deputati va Senati a'zosi bo`lishi mumkin emas deb
ko`rsatilgan.Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovni o`tkazuvchi saylov
okruglari, Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi raisining, viloyatlar va
Toshkent shahri hokimlarining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov
komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov okruglarining chegaralari
Qoraqolpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ma'muriy-
20

hududiy tuzilishini inobatga olgan holda belgilanadi. Saylov okruglari, qoida
bo`yicha, O`zbekiston Respublikasining butun hududida saylovchilar soni teng
holda tuziladi.
Markaziy saylov komissiyasining qarori asosida saylov okruglarining
ro`yxatini ularning chegaralari va saylovchilar sonini ko`rsatilgan holda saylov
tayinlanganidan keyin kechi bilan o`n besh kun ichida e'lon qiladi. Saylov okrugi –
saylov o`tkazish uchun Konstitutsiya va saylov to`g`risidagi qonunlar asosida
belgilab qo`yilgan hududiy saylov birligidir.Deputat qaysi okrugdan saylangan
bo`lsa, u shu okrug aholisining vakili deb hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisiga saylov to`g`risidagi qonunga asosan, Oliy Majlisga saylov o`tkazish
uchun bir yuz yigirmata saylov okrugi tuziladi.
Har bir saylov okrugidan bitta deputat saylanadi. O`zbekiston Respublikasida
saylovlarni tashkil qilish hududiy prinsipga asoslanadi, shuning uchun saylovlar
saylov okruglari orqali amalga oshiriladi.
Saylov to`g`risidagi qonunlarga asosan saylov uchastkalari shahar, tuman
hokimlarining taqdimnomasiga asosan okrug saylov komissiyalari tomonidan
tuziladi. Harbiy qismlarda saylov uchastkalari qismlar yoki harbiy qo`shilmalar
komandirlarining taqdimnomasiga binoan okrug saylov komissiyalari tomonidan
tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari
huzurida saylov uchastkalari Tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga binoan
Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi.
Saylov uchastkalari saylov tayinlangandan keyin o`ttiz kundan kechikmay
tuziladi. Saylov uchastkalari kamida 20 nafar va ko`pi bilan 3000 nafar
saylovchilardan iborat tuziladi.O`zbekiston Respublikasida saylovni tashkiliy
ravishda o`tkazish uchun quyidagicha saylov komissiyalari tashkil etildi:
1. Markaziy saylov komissiyasi;
2. Okrug saylov komissiyasi;
3. Uchastka saylov komissiyasi.
21

O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O`zbekiston
Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovlarini,
shuningdek O`zbekiston Respublikasi Referendumini tashkil etish va o`tkazish
uchun tuziladi hamda u o`z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi.
Markaziy saylov komissiyasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasiga, Saylov to`g`risidagi qonunlarga, referendum to`g`risidagi
qonunga va boshqa qonunlarga amal qilib ish olib boradi. Markaziy saylov
komissiyasi Oliy Majlis palatalari tomonidan o`n besh nafar a'zodan iborat tarkibda
tuziladi. Markaziy saylov komissiyasining a'zolari Qoraqolpog`iston Respublikasi
Juqorg`i Kengesi, xalq deputatlari, viloyatlar va Toshkent shahar kengashlarining
tavsiyasi bo`yicha Oliy Majlis palatalari tomonidan tasdiqlanadilar. Markaziy
saylov komissiyasining raisi komissiya a'zolari orasidan Prezidentning
taqdimnomasi bilan komissiya majlisida saylanadi. Raisning o`rinbosari va
komissiya kotibi komissiya a'zolari orasidan komissiya majlisida saylanadilar.
Markaziy saylov komissiyasi respublika hududida saylov to`g`risidagi qonunning
ijro etilishini nazorat qiladi va uning hamma joyida bir xilda qo`llanishini
ta'minlaydi.
Okrug saylov komissiyasi saylov e'lon qilingandan keyin Markaziy saylov
komissiyasi tomonidan yigirma kundan kechikmay rais, rais o`rinbosari, kotib va
yana kamida 6 nafar a'zodan iborat tarkibda tuziladi. Okrug saylov
komissiyalarining vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov
to`g`risidagi qonunda to`liq ko`rsatilgan. Saylov okrugi saylov to`g`risidagi
qonunning ijrosini nazorat qiladi, saylov uchastkalarini tuzadi va ularga rahbarlik
qiladi, deputatlikka nomzodlarga saylov kompaniyasida ishtirok etishlari uchun
teng sharoit yaratilishini ta'minlaydi, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan
ro`yxatga olingan deputatlikka nomzodlar to`g`risidagi ma'lumotlarni e'lon qiladi
va bu nomzodlarga tegishli guvohnomalar beradi, saylov okrugi bo`yicha saylov
natijalarini aniqlaydi va Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etadi va qonunda
ko`rsatilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
22

Uchastka saylov komissiyasini okrug saylov komissiyasi tuzadi. Uchastka
saylov komissiyasi saylov tayinlangandan keyin ellik kundan kechikmay 5-19
nafar a'zodan, shu jumladan rais, rais o`rinbosari va kotibdan iborat tarkibda
tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari
hududida uchastka saylov komissiyasi raisning vazifalarini idora rahbari amalga
oshiradi.
O`zbekiston Respublikasi vakillik organlari saylovlariga tayyorgarlik ko`rish,
ovoz berishni tashkil qilish va berilgan ovozlarni sanab chiqish uchun saylov
uchastkalariga bo`linadi. Uchastka saylov komissiyasi aholini saylov kuni va ovoz
berish joyi to`g`risida xabardor qiladi. Ovoz berish binolari va saylov qutilari
hamda boshqa saylov ashyolari tayyorlab qo`yilishini ta'minlaydi. Oliy Majlisga
saylov to`g`risidagi qonunda uchastka saylov komissiyasining vakolatlari to`liq
ko`rsatilgan.
O`zbekiston Respublikasida saylovga tayyorgarlik ko`rish va ularni o`tkazish
bilan bog`liq bo`lgan tadbirlar orasida deputatlikka nomzodlar ko`rsatish eng
muhim va ma'suliyatli tadbirlar hisoblanadi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko`rsatish saylovga
qirq besh kun qolganida to`xtatiladi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga
nomzodlar siyosiy partiyalarning yuqori organlari tomonidan hamda fuqarolar
guruhi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod ko`satish uchun
tegishli saylov okrugining kamida uch yuz nafar saylovchisidan iborat
tashabbuskor guruh tuzishi mumkin va deputatlikka nomzod ko`rsatish huquqiga
egadir.
Siyosiy partiya saylov e'lon kilgan kundan kamida olti oy oldin Adliya
vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan bo`lsa deputatlikka nomzod ko`rsatish
huquqiga ega.
Siyosiy partiyalar, saylovchilar tashabbuskor guruhlari Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi deputatligiga 120 ta nomzod ko`rsatish huquqiga egadirlar.
Deputatlikka ko`rsatilgan nomzod faqat bitta okrugdan o`tishi mumkin.
23

Deputatlikka nomzod tanlashni siyosiy partiyalar, hokimiyatning vakillik organlari
va saylovchilar tashabbuskor guruhlarining o`zlari hal etadilar.
O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov deputatlikka nomzodlarga
qo`yiladigan talablar haqida to`xtab, quyidagilarni ta'kidlaydi: ”Deputat bo`lishni
istagan odam, avvalo, halol-pokligi, ma'naviy yetukligi, teran bilimi, qobiliyati, el-
yurt manfaatini shaxsiy manfaatidan ustun qo`yish kabi xususiyatlari bilangina
saylovchilarning ishonchiga sazovor bo`lishi mumkin”.7
Siyosiy partiyalar faqat o`z partiyasi a'zolarigina emas, balki partiyasizlarni
ham deputatlikka nomzod etib ko`rsatishlari mumkin. Quyidagilar Oliy Majlis
Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod etib ro`yxatga olinmaydilar:
1.Qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ilgari sudlangan fuqarolar, shuningdek
sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi
olib tashlanmagan fuqarolar;
2. Saylov tayinlangan kunga qadar besh yil mobaynida O`zbekiston
Respublikasi hududida doimiy yashamagan fuqarolar.
3. O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari,
Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi va boshqa harbiylashtirilgan
bo`linmalarning xodimlari.
4. Diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari.
5. Hukumat a'zolari, sudyalar, bosh prokuror va prokuratura
organlarining mansabdor shaxslari, vazirliklar, idoralar rahbarlari va ularning
o`rinbosarlari, hokimiyat ijroiya organlarining mansabdor shaxslari (viloyatlar,
tumanlar va shaharlarning hokimlaridan tashqari) deputat etib saylangudek
bo`lsalar, egallab turgan lavozimlaridan bo`shash to`g`risida ariza berganlari
taqdirdagina Oliy Majlis deputatligiga nomzod etib ro`yxatga olinadilar.
Deputatlikka nomzodlarni ro`yxatga olish saylovga o`ttiz besh kun qolganda
to`xtatiladi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi ro`yxatga
olganidan keyin besh kun ichida deputatlikka nomzod to`g`risidagi ma'lumot okrug
saylov komissiyasi tomonidan mahalliy matbuotda e'lon qilinadi. Deputatlikka
nomzodlar ko`rsatish, nomzodni keng muhokama qilish saylov oldi muhim
24

bosqichi hisoblanadi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi
tomonidan ro`yxatga olingan kundan boshlab saylov oldi tashviqotlar boshlanadi.
Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod beshtagacha ishonchli
vakilga ega bo`lishi mumkin. Mahalliy vakillik organlariga deputatlikka
nomzodlar uchtagacha ishonchli vakilga ega bo`lishi mumkin. Ishonchli vakillar
nomzod deputat etib saylanishi uchun tashviqot ishlari olib boradilar. Ishonchli
vakillarni deputatlikka nomzodlarning o`zi tanlaydi va ularni ro`yxatga olish uchun
tegishli okrug saylov komissiyasiga taqdim qiladi.
O`zbekiston Respublikasida hokimiyat vakillik organlariga saylovchilar
ro`yxatini uchastka saylov komissiyalari tuzadilar va uni har bir uchastkada
tegishli uchastka saylov komissiyasining raisi va kotibi imzolaydi.
Saylovchi faqat bitta saylovchilar ro`yxatiga kiritilishi mumkin. Uchastka
saylov komissiyasi saylovchilar ro`yxatlarini tuzish ishiga jamoatchilik vakillarini
jalb qilish asosida ish olib boradilar.Saylov kunigacha yoki saylov o`tkazilayotgan
kunda 18 yoshga to`lgan barcha fuqarolar saylovchilar ro`yxatiga kiritiladi.
O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzurida,
sanatoriylar, kasalxonalarda, invalidlar uylarida, dam olish uylarida va boshqa
davolash muassasalarida tuzilgan saylov uchastkalari bo`yicha saylovchilarning
ro`yxatlari mazkur muassasalar rahbarlarining taqdim etilgan ma'lumotlari asosida
tuziladi.
Harbiy qismlarda saylovchilar ro`yxatlari harbiy qismlarning komandirlari
taqdim etgan ma'lumotlar asosida tuziladi.Saylovchilar ro`yxatida har bir
saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi tug`ilgan yili va turar joyi
ko`rsatiladi. Saylovchilar ro`yxati saylovga 15 kun qolganda saylov uchastka
hududida hamma tanishishi uchun taqdim qilinadi. Saylovchilar ro`yxatidan tushib
qoldirilgan saylovchilar uchastka saylov komissiyasiga arz qilishi mumkin.
Uchastka saylov komissiyasi yigirma to`rt soat ichida uni ko`rib chiqib
saylovchilar ro`yxatiga kiritadi. Uchastka saylov komissiyalari ro`yxatlar bilan
tanishiladigan joyni va vaqtni saylovchilarga xabar qiladi. Agar saylov komissiyasi
25

noto`g`ri qaror qabul qilsa, bu holda saylovchi saylov komissiyasi qarori ustidan
qonunda ko`rsatilgan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin.
Saylov bulletenlari saylovga kamida uch kun qolganda yetkazib beriladi.
Saylov bulletenlari uchastka saylov komissiyalariga qat'iy hisob bilan beriladi.
Saylov bulletenlari davlat tilida, shuningdek okrug saylov komissiyasining
qaroriga binoan saylov okrugi aholisining ko`pchiligi muomala qiladigan tillarda
nashr etiladi.
Saylov to`g`risidagi qonunlarga binoan saylov kuni ovoz berish ertalab soat
6.00 dan kechqurun 20.00 gacha o`tkaziladi. Ovoz berish odatda maxsus ajratilgan
binoda o`tkaziladi. Shuning uchun ovoz beradigan joylarni jihozlab qo`yiladi,
saylov bulletenlari beriladigan joy belgilanadi va saylov qutilari o`rnatiladi.
Saylov qutilari shunday o`rnatiladiki, ovoz beruvchilar uning oldiga borish
uchun yashirin ovoz beradigan kabina yoki xonalar orqali o`tadilar. Ovoz berish
kabinalari yoki xonalarining nechta bo`lishi saylov uchastkalaridagi
saylovchilarning soniga qarab belgilanadi. Saylovchi ovoz berish binosiga kelgach,
uchastka saylov komissiyasining a'zosiga o`z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni
ko`rsatadi hamda saylovchilar ro`yxatiga imzo qo`yadi. Shundan keyin unga
saylov bulleteni beriladi. Agarda saylovchi bir sababga ko`ra saylovchilar
ro`yxatiga familiyasi kirmay qolgan bo`lsa uning shaxsi, fuqaroligi va turar joyini
tasdiqlovchi hujjatga asosan saylovchilar ro`yxati ilovasiga kiritiladi. Ovoz berish
vaqtida saylovchi qarshi ovoz berayotgan nomzodlarning saylov bulletenidagi
familiyalarini o`chiradi.
2.2 Senatning tashkiliy tuzilmasi va uning rahbar organlari hamda
mansabdor shaxslarini shakllantirish tartibi
Senatning tuzilmaviy-funksional tizimi asoslari O`zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida aks ettirilgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining 2003 yil
24 aprelda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o`zgartish
26

va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi Qonuniga asosan tuzatish va qo`shimchalar
kiritilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 86-moddasi Senat Raisi
va uning o`rinbosarlari misolida palata raxbariyatini shakllantirish tartibini,
Raisning vakolatlarini belgilab beradi. Senatning muhokamaga kiritiladigan
masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, shuningdek O`zbekiston
Respublikasi qonunlari hamda Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning
ijrosini nazorat qilish uchun o`z vakolatlari muddatiga senatorlar orasidan
qo`mitalarni saylashini (shakllantirishni) tartibga soladi. Senat zarur hollarda
muayyan vazifalarni bajarish uchun senatorlar orasidan komissiyalar ham tuzishi
mumkin.
«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonuni bu tuzilmaga yana bir - Kengash kabi
organni ilova qiladi va Senat qo`mitalarining vakolatlarini yanada aniqlashtiradi.
Senatning Konstitutsiya va ”O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Senati to`g`risida»gi,” Konstitutsiyaviy Qonuni, ” O`zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining Senati Reglamenti to`g`risida”gi Qonuni bilan belgilangan bazaviy
tuzilmasi o`z tarkibida Senat Raisi, uning o`rinbosarlari, Kengash, qo`mita va
komissiyalarni qamrab oladi.
Senatning o`z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan
bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishdan iborat mutlaq vakolatidan
foydalanadi. Palataning qarorlarini qabul qilish singari yo`llardan foydalanishdan
iborat qilib belgilab qo`yilgan. Agar «tashkil etish» iborasi ostida palatalarning
tuzilishi ham tushuniladigan bo`lsa palatalarning bazaviy tuzilishi Reglament yoki
Senatning o`zga qarori orqali to`ldirilishi mumkin. Bunday qarorlarni palata
«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi
Qonun asosida qabul qilib, ushbu Qonunning 1-moddasi birinchi qismida, mazkur
Qonun Senat tomonidan o`z faoliyatini tashkil etish hamda palataning ichki tartib-
qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish uchun asos
ekanligi belgilab qo`yilgan. Senatning Konstitutsiyaviy bazaviy tuzilmasiga
27

mumkin bo`lgan qo`shimchalar kiritish Senatning ishi davomida yuzaga keladigan
tashkiliy ehtiyojlarga bog`liq bo`ladi.
Yuqori palatalar faoliyatining jahon tajribasi palatalar faoliyatining
samaradorligini oshirish maqsadida tuzilgan asosiy va qo`shimcha organlarning
turli ko`rinishlarini namoyish etadi. Ushbu munosabat bilan ayrim rossiyalik
olimlarning parlamentlar oldida turgan vazifalar ularni o`z funksiyalarini amalga
oshirishga doimiy ko`maklashuvchi maxsus hay'atiy organlar va muassasalarni
tuzishga, shuningdek, palatalar a'zolari orasidan maxsus mansabdor shaxslarni
tayinlashga (saylashga) majbur etishi haqidagi fikrlari mavjud. Ushbu organlar va
muassasalar o`zlarining vazifalari, vakolatlari, shakllantirilishi va faoliyat tartibi,
javobgarlik prinsiplariga ko`ra nihoyatda xilma-xildir.
Parlamentning ta'riflangan barcha tuzilmalari va lavozimlar ko`p yillik
amaliyot davrida tobora murakkab ijtimoiy munosabatlar maydonga
chiqayotganligi va parlamentlar ularni qonunchilik, siyosiy (Vakillik), nazorat
yo`llari orqali va faoliyatning boshqa turlari bilan tartibga solishga da'vat
etilganligi natijasida o`sha murakkabliklarga nisbatan tashkiliy javob tariqasida
yuzaga keldi. Shu ma'noda Senat ishi davomida yana qandaydir organlarni tashkil
etishga ehtiyoj tug`ilishi ham mumkin.
Senatda deputatlik birlashmalari mavjud bo`lmaydi va ular rahbar hamda
ishchi organlarining ishiga ta'sir ko`rsata olmaydi. Senat ishining xususiyati va
borishi senatorlarning, shuningdek, yuqori palata Raisi, uning o`rinbosarlari,
Kengashi, qo`mitalari va komissiyalari harakati va irodasiga bog`liq bo`lib, ular
tamomila mamlakat manfaatlaridan kelib chiqadi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida deputatlik
birlashmalarining mavjud bo`lmasligi uning tuzilmaviy-funksional
tizimidagi alohida xususiyatdir.
Senatorlar xududlar manfaatlarini milliy manfaatlarning mintaqaviylaridan
ustuvor ekanligini hisobga olgan holda ifoda etuvchi bog`lovchi zanjir bo`lishi
lozim. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Senati to`g`risida»gi
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonunining 2-moddasi beshinchi
28

qismi me'yorlari mazkur ustuvorlikni ta'minlashga. xizmat qiladi. Unga binoan
Senatda hududiy mansublikka ko`ra hamda na siyosiy va na boshqa asosda
guruhlar tuzishga yo`l qo`yilmaydi. Ko`rsatilgan norma prinsipi palataning nafaqat
tuzilmasi tabiatida, balkim uning organlarini shakllantirish tartibida ham o`z aksini
topgan.
«O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi
O`zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasiga binoan Senatning O`zbekiston
Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi ochadigan va Senat Raisi
saylangunga qadar unga raislik qiladigan birinchi majlisida muvaqqat kotibiyat va
sanoq komissiyasi saylanadi. Keyin elektron tizimdan foydalanish ustidan
muvaqqat nazorat qilish guruhi saylanadi va Senat Raisi hamda uning
o`rinbosarlarini saylash marosimiga kirishiladi.
Xorij tajribalariga qaraydigan bo`lsak, Britaniya parlamentida yuqori palatani
lord-kansler boshqaradi. Uning palatadagi maqomi va roli quyi palataning spikeri
egallab turgan mavqedan ancha farq qiladi. Lord-kansler - mahkama a'zosi va u
shaxsan Bosh vazir tomonidan tayinlanadi. U Lordlar palatasidagi munozaralar va
ovoz berishda ishtirok etadi. Lord-kansler bir vaqtda mamlakat sud tizimining
boshlig`i hamdir. Lordlar palatasining majlislari parlament tartibi qoidalari bilan
chegaralab qo`yilmagan va lord-kansler munozaralar yuritilishi tartibiga ko`p ham
aralashishga majbur emas. U tartib-qoida bo`yicha qarorlar chiqarmaydi, tegishli
savollar tug`ilganda esa palata unga emas, palata yetakchisiga murojaat etadi.
Italiyada Senat Raisi deputatlar tomonidan palata raisi singari deputatlar
ovozlarining uchdan ikki qismi ko`pchiligi bilan saylanadi (uchinchi bor ovoz
berishdan boshlab oddiy ko`pchilik ovozlar yetarli). Qozog`iston
Konstitutsiyasining 58-moddasiga muvofiq Senatga Senat a'zolari orasidan
yashirin ovoz berish orqali umumiy ko`pchilik ovoz bilan saylanadigan. davlat
tilida erkin gaplasha oladigan rais boshchilik qiladi. Senat raisi lavozimiga nomzod
Prezident tomonidan taqdim qilinadi.
Yuqori palataning raisini saylash tartibini har bir davlat o`zining tegishli
davlat tuzilishi turi, siyosiy tizimi, parlament an'analari va yuqori palataga,
29

umuman parlamentarizmga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqqan holda o`zi
belgilashi yakqol ko`zda tashlanadi.
O`zbekistonda yuqori palataning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda
unda Senat va Prezidentning o`zaro hamkorligi masalasi katta rol o`ynaydi. Har
ikkala huquqiy shaxs umummilliy manfaatlarning ifodachisi sifatida maydonga
chiqadilar, har biri o`z sohasidagi davlat mexanizmi hisoblanadilar, biroq Senat o`z
mutlaq vakolatlarini amalga oshirish doirasida qabul qiladigan qator qarorlar borib,
qo`sh tuzilmaga (binar strukturasiga) egadir.
Bunga Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlariga kiruvchi
masalalar bo`yicha Parlament va Prezidentning qabul qilingan qarorlar uchun
yagona konstitutsiyaviy javobgarligini belgilovchi vakolatlarni amalga oshirishni
qo`shish lozim. Xususan, bu yerda so`z, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining
vazirliklar, davlat qo`mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish
hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash (O`zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 78-moddasi 13-bandi); O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining takdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining
nomzodini ko`rib chiqish va tasdiqlash (15-bandi): O`zbekiston Respublikasi
Prezidentining O`zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-
birini mudofaa qilish yuzasidan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati
tug`ilganda urush holati e'lon qilish to`g`risidagi farmonini tasdiqlash (18-bandi):
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e'lon
qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish
to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash (19-bandi) haqida bormoqda. 6
So‘nggi yillarda O‘zbekiston demokratik yangilanishlar, jadal rivojlanish va
keng ko‘lamli islohotlar mamlakatiga aylanib bormoqda. Dastlab, O‘zbekiston
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi, undan so‘ng 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning
6
Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
“O‘zbekiston”, 2017-yil.
30

taraqqiyot strategiyasi doirasida milliy parlamentarizmni rivojlantirishning
huquqiy asoslari mustahkamlandi. O‘tgan qisqa davrda parlamentning mamlakat
ijtimoiy-siyosiy hayotidagi o‘rni va ahamiyati tubdan o‘zgardi.
Ta’kidlash joiz, 2017 yildan yangi demokratik institut – O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi amaliyotga joriy
qilindi. Murojaatnoma parlamentning mamlakat hayotidagi rolini chinakamiga
oshirdi, desak aslo mubolag‘a bo‘lmaydi.
Mamlakatimiz taraqqiyotining yangi bosqichida amalga oshirilayotgan
islohotlarga hamohang tarzda parlament faoliyatida ham ochiqlik va shaffoflik
bosh mezonga aylandi. Jumladan, media makonining talab va ehtiyojlariga mos
tarzda Qonunchilik palatasi majlislari, parlament nazorati tadbirlari ommaviy
axborot vositalari hamda ijtimoiy tarmoqlar orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri efirga uzatish
amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Bu esa xalqimiz, keng jamoatchilikning Qonunchilik
palatasida qonun loyihalarining muhokamalari va qabul qilish jarayoniga bo‘lgan
qiziqishini yanada oshirmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, “Elektron parlament” mexanizmlaridan
samarali foydalanilishi natijasida, hatto pandemiya sharoitida ham milliy
parlamentimiz bir kun ham o‘z ishini to‘xtatmadi. Barcha muhokamalar va ovoz
berish jarayoni onlayn tarzda o‘tkazilishi yo‘lga qo‘yildi. Parlamentning qonun
ijodkorligi sohasidagi ishlari ham butunlay yangi yo‘nalishda tashkil etildi.
Parlamentning qonun ijodkorligi faoliyatining ilmiy va ekspert-tahliliy
ta’minoti mustahkamlandi va Oliy Majlis Qonunchilik palatasi huzurida Parlament
tadqiqotlari instituti tashkil etildi.
Ta’kidlash joizki, 2018 yilda qabul qilingan Norma ijodkorligi faoliyatini
takomillashtirish konsepsiyasi parlamentning qonun ijodkorligi faoliyatini sifat
jihatdan yangi bosqichga ko‘tardi. Jumladan, qonun loyihalarining xalqaro
shartnomalarga, O‘zbekistonning xalqaro reytinglardagi o‘rnini yaxshilash
bo‘yicha tavsiyalarga mosligini o‘rganish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. To‘g‘ridan-
to‘g‘ri amal qiladigan, ya’ni ijro etilishi uchun qonunosti hujjati ishlab chiqilishi
talab etilmaydigan qonunlarni qabul qilishga e’tibor kuchaytirildi.
31

Muayyan sohaga taalluqli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan bir
nechta qonun o‘rniga, yagona kodeks qabul qilish amaliyoti qaror topdi. Masalan,
saylovga oid 5 ta qonun o‘rniga yagona Saylov kodeksi qabul qilindi. Xuddi
shunday, yangi Mehnat kodeksi qabul qilindi.
Ilgari qonunchilik tashabbusi huquqi subyektlari parlamentga qonun
loyihasini kiritish bilan kifoyalanib, uni deputatlar oldida himoya qilish masalasiga
uncha e’tibor qilishmas edi. Natijada, boshqa subyektlar kiritgan qonun loyihasini
parlamentda himoya qilish ham deputatlik korpusi zimmasiga yuklatilar edi. Bu
esa loyihaning qizg‘in muhokama qilinishida salbiy ta’sir ko‘rsatar edi. Endilikda
esa qonun loyihasi birinchi o‘qishda qabul qilinayotganda qonunchilik tashabbusi
huquqi subyektining o‘zi yoki uning vakili ma’ruza bilan chiqishi belgilandi.
Natijada qonun loyihasining muhokamasi tom ma’noda jonlandi.
O‘tgan davrda davlat va jamiyat qurilishi, sud-huquq tizimi, iqtisodiyot va
ijtimoiy sohani rivojlantirishning huquqiy asoslarini yaratishga qaratilgan ilgari
mavjud bo‘lmagan 50 dan ziyod qonunlar qabul qilindi. Masalan, “Fuqarolarning
reproduktiv salomatligini saqlash to‘g‘risida”gi, “Korrupsiyaga qarshi kurashish
to‘g‘risida”gi, “Ma’muriy tartib-taomillar to‘g‘risida”gi, “Jamoatchilik nazorati
to‘g‘risida”gi, “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to‘g‘risida”gi, “Volontyorlik
faoliyati to‘g‘risida”gi qonunlar shular jumlasidandir.
Shuningdek, qonunlarning asl mazmun-mohiyatini sodda va tushunarli
tarzda aholiga yetkazish maqsadida o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
xususiyatidagi qonunlarning kirish qismida ularning mazmun-mohiyatini ochib
beruvchi muqaddimalarni bayon etish amaliyoti joriy etildi. Bu esa o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritish ko‘zda tutilgan qonunning fuqarolarga, qonunni
qo‘llovchilarga sodda va xalqchil tilda tushunish imkonini beryapti.
Milliy qonunchilikni tizimlashtirish va rivojlantirish maqsadida yangi
tahrirdagi qonun o‘rniga yangi qonunni qabul qilish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Bu
qonunchilik bazasining tizimliligini va kompleksliligini ta’minlashga xizmat
qilmoqda.
32

Parlamentarizm tizimining salohiyatini oshirish sohasida so‘nggi yillarda
amalga oshirilgan islohotlar tufayli parlamentning nazorat qilish vakolatlari ham
sezilarli darajada kengaytirildi.
Jumladan, Vazirlar Mahkamasining Davlat dasturi ijrosi bo‘yicha parlament
oldida har chorakda hisobot berish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Parlament
nazoratining ushbu yangi shakli Hukumatning xalq vakillari oldidagi mas’uliyatini
oshirish, Davlat dasturlarida belgilangan vazifalarning o‘z vaqtida bajarilishi
ustidan nazoratni kuchaytirish hamda deputatlik korpusining islohotlar jarayonida
faol ishtirokini ta’minlash yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi.
Hukumat a’zolarining deputatlar savollariga javoblarini eshitish – “hukumat
soati” instituti amaliyotga samarali joriy etildi. Mazkur institut parlament nazorati
faoliyatiga yangicha ruh olib kirdi. Bugungi kunda aholini tashvishga solib
kelayotgan hayotiy dolzarb muammolarga aynan “hukumat soati” tadbirlarida
yechim topilmoqda.
Ilk bor O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti qonun shaklida qabul
qilindi. O‘z navbatida, budjet ijrosi ustidan nazorat ham endilikda vazirlik va
sohalar kesimida manzilli olib borilmoqda.
Bugungi kunda nafaqat Hukumat faoliyatini nazorat qilish, balki, Hukumat
a’zoligiga nomzodlarni Qonunchilik palatasi tomonidan ko‘rib chiqish va
ma’qullash amaliyoti joriy etildi. Bu esa hukumat tarkibini shakllantirishda xalq
vakillarining bevosita ishtirokini ta’minlamoqda hamda ularning fikri va ovozi
asosida muayyan bir vazir yoki boshqa hukumat a’zosini lavozimga qo‘yish
amalga oshirilmoqda. Qolaversa, Vazirlar Mahkamasining Oliy Majlisdagi
vakolatli vakili lavozimi joriy etildi.
O‘tgan davrda aholi bilan doimiy muloqot qilish, ularni qiynayotgan
muammolarni hal etishning yangi mexanizm va samarali usullarini joriy etish
deputatlarning saylov okruglaridagi faoliyatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi.
Saylov okruglaridagi saylovchilar bilan hamkorlikning shakl va usullari
o‘zgartirildi. Xalq vakillari faoliyatida saylovchilar deputat oldiga emas, deputat
o‘z saylovchilari huzuriga borishi shart, degan tamoyil ustuvorlik kasb etdi. Ilgari
33

deputatlar o‘z saylovchilari bilan yilda 2-3 marta uchrashgan bo‘lsa, bugungi
kunda deputatlar har oyning oxirgi haftasida saylov okruglarida bo‘lib, ularni
qiynab kelayotgan muammolarni hal etish bilan shug‘ullanmoqda.
Qolaversa, deputatlar o‘z saylovchilari bilan Axborot kommunikatsiya
texnologiyalari orqali muloqot olib bormoqdalar. Axborot maydonida deputatlar
faoliyati sezilarli darajada faollashdi. Deputatlar “facebook” va “telegram” ijtimoiy
tarmoklarida o‘z sahifalari va kanallarini ochib, aholi bilan qayta aloqani yo‘lga
qo‘yganlar. 7
O‘tgan davrda deputatlar hududlarda odil sudlovni ta’minlash, korrupsiyaga
qarshi kurashish, shaxsiy tomorqalardan samarali foydalanish, “Temir daftar”ga
kiritilgan aholini qo‘llab-quvvatlash, “Yoshlar daftari” va “Ayollar daftari” asosida
ishsiz yoshlar hamda xotin-qizlar bandligini ta’minlash borasidagi ishlarni
atroflicha o‘rganib, sohada tegishli choralar ko‘rilishiga erishishdi.
So‘nggi yillarda parlamentda yoshlarning o‘rnini kengaytirish masalasiga
ham alohida e’tibor qaratildi. Jumladan, Qonunchilik palatasi deputatlarining 9
nafari yoki 6 foizi 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlarni tashkil etadi.
Bugungi kunda palatada tashkil etilgan Yoshlar parlamenti a’zolari qonun
ijodkorligi jarayoniga yoshlarni jalb qilish orqali ularning parlament hayotiga
daxldorligini oshirishda faol ishtirok etmoqda.
O‘zbekiston dunyodagi eng nufuzli xalqaro parlament tashkilotlari bo‘lgan
Parlamentlararo Ittifoqda, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti
Parlament Assambleyasida, Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi Parlamentlararo
Assambleyasida o‘zining a’zoligini tikladi. Bu esa, keng doiradagi masalalar
bo‘yicha samarali hamkorlik borasida qo‘shimcha imkoniyatlar eshigini ochdi.
O‘tgan davrda Oliy Majlisning xorijiy mamlakatlar parlamentlari bilan
hamkorlik bo‘yicha qator parlamentlaro hamkorlik guruhlari tashkil etildi.
Jumladan, Qonunchilik palatasida 2015–2019 yillarda 28 ta parlamentlararo
7
. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-
yil.
34

hamkorlik guruhi faoliyat olib borgan bo‘lsa, bugungi kunda ularning soni 50 dan
oshdi.
O‘zbekistonning xalqaro shartnomalardagi majburiyatlari bajarilishi hamda
xalqaro yo‘nalishda qabul qilingan “Yo‘l xaritalari” ijrosi ustidan parlament
nazorati kuchaytirildi. Masalan, parlamentimiz BMTning barqaror rivojlanish
maqsadlarini O‘zbekiston tomonidan bajarishga, mamlakatimizning xalqaro
reytinglar va indekslardagi ko‘rsatkichlarini yanada yaxshilashga doir rejalar
ijrosiga ham faol hissa qo‘shmoqda.
Mamlakatimizda olib borilayotgan konstitutsiyaviy islohotlar natijasi
o‘laroq, parlamentning davlat va jamiyat hayotidagi o‘rni yanada oshdi.
35

Xulosa
Xulosa kilib ta'kidlash lozimki, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Senatini tuzish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tizimidagi palataning
maqsad va vazifalari bilan chambarchas bog`liq holda olib boriladi. O`z faoliyatini
tashkil etish va ichki tartib qoidalariga bog`liq masalalar yuzasidan yuqori palata
mutlaq vakolatlarga ega ekanligi, shuningdek, ularning reglament shaklida
tasdiqlanipsh munosabati bilan ushbu tuzilma nihoyatda ixcham tarkib topadi.
Shuning uchun uning Senat Raisi, Rais o`rinbosarlari. Kengash, qo`mitalar va
komissiyalardan iborat bazaviy tuzilmasi Senat ishi davomida yuzaga kelgan
ehtiyojlarga bog`liq holda qo`shimcha shtatlarga ega bo`lishi mumkin.
Senat qo`mitalari va komissiyalari konstitutsiyaviy maqomga ega. Bunda
qo`mitalar amalda Senatning doimiy faoliyat yurituvchi tarkibiy birligi
hisoblanadi. Birinchisi - Senatga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib
chiqish va tayyorlash. Ikkinchisi - O`zbekiston Respublikasi qonunlari va Senat
tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilib borish. Qo`mitalar
rais, uning o`rinbosarlari va qo`mita a'zolaridan iborat tarkibda senatorlar orasidan
palataning vakolatlari muddatiga saylanadi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida reglament bo`yicha,
budjet va ijtimoiy-iqtisodiy masalalar bo`yicha. tashkiliy-ma'muriy masallar
bo`yicha, qonunchilik va sud-huquq masalalari bo`yicha. mudofaa va xavfsizlik
masalalari bo`yicha, tashki siyosiy masalalar bo`yicha qo`mitalar albatta tuziladi.
O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi to`g`risidagi qonun hujjatlari
tuzilishi shartligi «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti
to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 7-moddasi uchinchi qismida
nazarda tutilgan qo`mitalardan tashqari boshqa qo`mitalar ham tuzilishi
mumkinligiga yo`l qo`yadi, ammo baribir ularning sonini, qoida tariqasida,
sakkiztadan ko`paytirmasligi shart. Senat qo`mitalarini shakllantirishning huquqiy
tartibga solinishi shu bilan kifoyalanadi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1.O’zbekiston Respublikasining Yangi Konstitusiyasi T.: 2023 y
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Asosiy adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv
yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –
T.: Nur, 2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta
asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -
‖
368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy
to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224
‖
bet.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней
37

Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
38

O‘zbekiston respublikasi oliy majlisining shakllantirilishi

Sotib olish