Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 2.3MB
Покупки 0
Дата загрузки 09 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Ilyos Hamidov

Дата регистрации 15 Декабрь 2024

0 Продаж

O'zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko'rsatkichlari tahlili

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI Qoraqalpoq davlat universiteti «Menejment va iqtisodiyot asoslari » kafedrasi « Makroiqtsodiyot» fanidan K U R S I SH I Mavzu : O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RIVOJLANISHINING MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLARI TAHLILI Bajargan: Matjonbek Manchonov Qabul qilgan :Niyatulla Tleuov Nukus MAVZU: O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RIVOJLANISHINING MAKROIQTISODIY KO‘RSATKICHLARI TAHLILI MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………… 1-BOB.YALPI ICHKI MAHSULOT (YIM) VA IQTISODIY O‘SISH SUR’ATLARI ……………………………………………………………………….. 1.1.2024-yil holatida YIM o‘sish sur’atlari va umumiy iqtisodiy faoliyat tahlili……. …………………………………………………………………………… 1.2.Sektorlar bo‘yicha YIM hajmi va ulushining taqsimoti.……………...…………. 2-BOB.DAVLAT BYUDJETI VA FISKAL SIYOSATI …………...…... ………… 2.1.Byudjet daromadlari va xarajatlari tahlili.……………......……………………… 2.2.Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati.……………...………...……………….. 3-BOB.INFLATSIYA VA NARXLAR BARQARORLIGI ……...……... ………... 3.1.Inflyatsiya darajasi va uning sabablari.……………………………………........... 3.2.Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi………………………………... XULOSA …………………………………………………………………………….. FOYDALANILGN ADABIYOTLAR ……………………………………………... 2 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi bozor iqtisodiyotini yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy barqarorlikka erishish va aholining turmush darajasini oshirish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlarni amalga oshirmoqda. Ushbu islohotlarning samaradorligini baholashda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning chuqur tahlili muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya darajasi, aholi bandligi, tashqi savdo balansining holati, davlat qarzi va fiskal barqarorlik kabi ko‘rsatkichlar orqali mamlakatning iqtisodiy rivojlanish tendensiyalarini aniqlash mumkin. Shuningdek, global iqtisodiy muhitda yuz berayotgan o‘zgarishlar, xususan, pandemiya ta’siri, geosiyosiy beqarorliklar, xomashyo narxlarining o‘zgaruvchanligi O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning tahlili orqali mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish dolzarb masala hisoblanadi. Bu yo‘nalishdagi ilmiy yondashuvlar davlat siyosatining iqtisodiy asosi sifatida xizmat qiladi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha bir qator mahalliy va xorijiy iqtisodchilar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. Xususan, yalpi ichki mahsulot (YIM), inflyatsiya, fiskal va monetar siyosat, davlat qarzi, tashqi savdo balansi kabi indikatorlarning tahlili iqtisodiy siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rib chiqilgan. Iqtisodiy tadqiqotlar markazi, Moliya vazirligi huzuridagi byudjet siyosati instituti, O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi tomonidan muntazam ravishda statistik tahlillar va hisobotlar e’lon qilinadi. 4 Shuningdek, Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki (OTB) kabi xalqaro moliyaviy institutlar ham O‘zbekiston iqtisodiyoti holati bo‘yicha turli tahliliy hisobotlar tayyorlagan. Bu hisobotlar O‘zbekistonning makroiqtisodiy barqarorligi, iqtisodiy islohotlarning samarasi va kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini o‘rganishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, ushbu mavzuda ilmiy maqolalar, diplom va kurs ishlari orqali ham ko‘plab nazariy va amaliy yondashuvlar ishlab chiqilgan. Kurs ishining ahamiyati - Mazkur kurs ishi O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining zamonaviy holatini chuqur tahlil qilish hamda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali iqtisodiy barqarorlik va rivojlanish tendensiyalarini aniqlashga xizmat qiladi. Ishning amaliy ahamiyati shundan iboratki, unda tahlil qilingan asosiy ko‘rsatkichlar – YIM, inflyatsiya darajasi, davlat qarzi, investitsiya hajmi va boshqa iqtisodiy indikatorlar asosida iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashga ilmiy asos yaratiladi. Bundan tashqari, kurs ishi orqali iqtisodiyotni tahlil qilishda statistik va iqtisodiy usullardan foydalanish ko‘nikmalari shakllanadi, bu esa talabalar uchun ilmiy-tadqiqot faoliyatida zarur bo‘lgan amaliy bilim va tajribani oshirish imkonini beradi. Shuningdek, ish natijalari tegishli davlat organlari, iqtisodchi-analitiklar va ilmiy xodimlar uchun axborot manbasi sifatida xizmat qilishi mumkin. Bu esa mazkur mavzuning nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbligini oshiradi. Kurs ishining asosiy maqsadi – O‘zbekiston iqtisodiyotining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilish va ularning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini aniqlashdan iborat. 5 Shuningdek, yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya, fiskal barqarorlik va investitsiyaviy faollikni statistik ma’lumotlar asosida tahlil qilish ko‘zda tutiladi. Mazkur ish orqali iqtisodiy rivojlanishning mavjud muammolari va ularni hal etish yo‘llari aniqlanadi. Iqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirishda foydali bo‘ladigan ilmiy asoslar ishlab chiqiladi. Talabalarda makroiqtisodiy tahlil ko‘nikmalarini shakllantirish ham kurs ishining muhim maqsadlaridan biridir. Kurs ishining vazifalari Kurs ishi talabani o'z sohasi bo'yicha chuqurroq bilim olishga undaydi. Uning asosiy maqsadi, nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etib, muayyan muammoni ilmiy asosda tahlil qilishdir. Kurs ishida ilmiy manbalar va adabiyotlar tahlil qilinib, yangi tadqiqotlar yoki ilgari mavjud bo'lgan metodlarni sinovdan o'tkaziladi. Ushbu ish, talabalar uchun ilmiy yozuvni shakllantirish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish ko'nikmalarini rivojlantiradi. Yakuniy natija esa, ilgari o'rganilgan bilimlar asosida aniq tavsiyalar va xulosalar shaklida taqdim etiladi. Kurs ishining obyekti — O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining makroiqtisodiy tizimi va uning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Jumladan, yalpi ichki mahsulot (YIM), inflyatsiya darajasi, davlat budjeti balanslari, tashqi savdo muvozanati, investitsion faoliyat va boshqa asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar ushbu ishning tadqiqot obyekti sifatida o‘rganiladi. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, uch asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 1-BOB.YALPI ICHKI MAHSULOT (YIM) VA IQTISODIY O‘SISH SUR’ATLARI Yalpi ichki mahsulot (YaIM) – mamlakat iqtisodiy birliklari-rezidentlarining ma’lum davr ichida, masalan, bir yildagi ish faoliyatining oxirgi natijasini ifodalovchi, iste’mol uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlarning bozor bahosida hisoblangan qiymatlari yig‘indisidir. Unga mamlakatning iqtisodiy faolligi va farovonligi darajasini ifodalovchi umumiy indikator sifatida qaraladi. YaIM quyidagilarni aniqlashga yordam beradi: ● Iqtisodiyotning tarkibi va rivojlanish darajasi, ● Hukumatning iqtisodiy siyosatidagi yutuq va kamchiliklar, ● Mamlakat va ayrim regionlarning iqtisodiy holati, ● Boshqa mamlakat va regionlar bilan solishtirish imkoniyati. Iqtisodiy tahlilda YaIM quyidagilar bilan solishtiriladi: ● Aholi soni, ● Iqtisodiy faol va band aholi soni, ● Ishlab chiqarishda iste’mol qilingan resurslar, ● Asosiy fondlar va investitsiyalar hajmi, ● Ish haqi fondi va davlat xarajatlari. Bu holat quyidagilarni tahlil qilish imkoniyatini beradi: ● Bandlik darajasi va uning dinamikasi, ● Material va mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi, ● Investitsion siyosatning yo‘nalishi va natijalari, ● Mamlakat iqtisodiy salohiyatini baholash, 7 ● Iqtisodiy rivojlanishning asosiy yakunlarini tahlil qilish. Jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM asosida: ● Mamlakatning xalqaro tashkilotlar byudjetiga to‘lovi amalga oshiriladi, ● Kredit berish sharti va hajmi aniqlanadi, ● Har xil moliyaviy va investitsion yordamlar belgilanadi, ● Investitsion muhitga baho berishda hisobga olinadi. YaIMni uch xil nuqtai nazardan ko‘rib chiqish mumkin: 1. Ishlab chiqarish jarayoni – Rezidentlar tomonidan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish natijasida yaratilgan qo‘shilgan qiymat. 2. Daromadlarni hosil bo‘lish jarayoni – Ishlab chiqaruvchilar olgan va iqtisodiy qatnashchilar orasida taqsimlangan birlamchi daromadlar. 3. Daromadlardan foydalanish jarayoni – YIMning iste’mol, jamg‘arish va investitsiya uchun ishlatilishi. YIMni o‘lchashning uchta asosiy usuli mavjud: ● Ishlab chiqarish usuli (product approach): Bu usulda YIM barcha ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning qiymati yig‘indisi sifatida hisoblanadi. ● Daromad usuli (income approach): YIM tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida ishlatilgan barcha daromadlarning yig‘indisi sifatida o‘lchanadi (ish haqi, foyda, ijaraga berishdan olingan daromad va boshqalar). ● Sarflanish usuli (expenditure approach): Bu usulda YIM xarajatlar orqali hisoblanadi, ya’ni iste’mol, investitsiyalar, davlat xarajatlari va net eksport 8 (eksport-import farqi) yig‘indisi sifatida. Iqtisodiy o‘sish sur'atlari - bu iqtisodiy faollikning vaqt o‘tishi bilan qanday o‘zgarayotganini o‘lchashga imkon beradi. O‘sish sur'atlari odatda YIMning o‘sish foizida ifodalanadi va mamlakatning iqtisodiy salohiyati va barqarorligi haqida muhim ma'lumot beradi. Iqtisodiy o‘sish sur'atlari quyidagi omillarga bog‘liq: ● Investitsiyalar: Infrastrukturani rivojlantirish, yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish usullariga sarmoya kiritish iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. ● Mehnat resurslari: Yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, mehnat bozorining samarali ishlashi va ta'lim darajasining o‘sishi iqtisodiy o‘sishga ijobiy ta'sir qiladi. ● Texnologik rivojlanish: Innovatsiyalar va yangi texnologiyalarni joriy etish ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va iqtisodiy o‘sishni kuchaytiradi. ● Tashqi savdo va eksport: Xalqaro bozorlarda raqobatbardoshlik va eksportni oshirish iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan biridir. ● Davlat siyosati: Iqtisodiy siyosat, moliyaviy va fiskal siyosatning samaradorligi, xususan, investitsiyalarni rag‘batlantirish, iqtisodiy erkinlik va sohalararo raqobatni qo‘llab-quvvatlash o‘sish sur'atlariga ta'sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy o‘sish va YIMning o‘zaro bog‘liqligi–YIMning o‘sishi iqtisodiy o‘sishning indikatoridir. Agar YIM ortsa, demak, mamlakat iqtisodiyoti o‘smoqda, ishlab chiqarish hajmi oshmoqda va umumiy farovonlik yaxshilanyapti. Aksincha, YIMning kamayishi iqtisodiy pasayishning belgisidir. Iqtisodiy o‘sishning turlari: 9 ● Barqaror o‘sish: Uzluksiz va barqaror iqtisodiy o‘sish, inflyatsiya va ishsizlik darajasi boshqariladigan holatda. Baland o‘sish: O‘sish sur'atlari yuqori, ammo bu ko‘pincha iqtisodiy noqulayliklar (inflyatsiya, resurslar yetishmovchiligi va boshqalar) bilan bog‘liq bo‘ladi. ● Past o‘sish: O‘sish sur’atlari past yoki nolga teng, bu odatda iqtisodiy turg‘unlikni yoki pasayishni anglatadi. YIM va iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari - Iqtisodiy o‘sish sur’atlarini o‘lchashda YIMning real (inflyatsiyadan tozalangan) o‘sish sur'atlari hisoblanadi. Bu mamlakatning iqtisodiy faoliyatining haqiqiy o‘sishini o‘lchashda foydalaniladi , chunki nominal YIM o‘zgarishlari faqat narxlar o‘zgarishi (inflyatsiya)ni aks ettiradi, real YIM esa aniq iqtisodiy o‘sishni ko‘rsatadi. Formulasi: Iqtisodiy o’sish sur’ati= YIM ( hozirgi davr ) − YIM ¿ ¿×100 % 1.1. 2024-yil holatida YIM o‘sish sur’atlari va umumiy iqtisodiy faoliyat tahlili Iqtisodiy o‘sish sur'atlari mamlakat iqtisodiy strategiyalarining samaradorligini, sarmoyalar oqimini, yangi ish o‘rinlarining yaratilishini va ishlab chiqarish hajmining o‘sishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar orqali mamlakat iqtisodiy holatini tahlil qilish, siyosatni shakllantirish va investitsion qarorlar qabul qilishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 2024-yil yakuniga ko‘ra joriy narxlarda 1,45 kvadrillion so‘mni tashkil qildi. Bu prezident huzuridagi Statistika agentligi ma’lumotlarida aks etgan. 10 Iqtisodiy o‘sish 2023-yil darajasiga nisbatan 6,5% ga yetdi (o‘tgan yili o‘sish 6% ni tashkil etgan ). YIM qisman ma’lumotlar “kuzatilmaydigan” iqtisodiyotni hisobga olgan holda qayta ko‘rib chiqilishi hisobiga o‘sdi. Dollar bilan ifodalanganda o‘rtacha kurs bo‘yicha (12652,7 so‘m) o‘tgan yili nominal YAIM 114,96 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2023-yilga nisbatan 24,09 milliard dollarga ko‘p. Aholi jon boshiga YIM 39,13 mln so‘mni yoki 3092,7 dollarni (2023-yilda 33,08 mln so‘m yoki 2818 dollar) tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 6 million so‘mdan ortiq yoki so‘mlik hisobda 18,3% oshdi. Inflyatsiya hisobiga real o‘sish 4,4% ni tashkil etdi. 11 Sanoat sohasida o‘sish 6,8% — 885,82 trillion so‘m (ilgari 6,4%) deb baholanmoqda. Sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida ishlab chiqarish sanoatining ulushi 85,1% ni tashkil etdi , tog‘-kon sanoati va karerlarni qazib olish — 7,6%, elektr energiyasi, gaz, bug‘ va havoni tozalash — 6,8%, suv ta’minoti, kanalizatsiya, chiqindilarni yig‘ish va chiqarish — 0,5%. Qurilish sohasi 8,8% (233,8 trln so‘mgacha), xizmatlar sohasi 7,7% o‘sdi. Qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligining hajmi 3,1% o‘sib, 467,04 trillion so‘mni tashkil etdi. Fermer xo‘jaliklari toifalari bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatadiki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari umumiy hajmining 63,1% dehqon va yordamchi xo‘jaliklar, 29,7% fermer xo‘jaliklari, 7,2% qishloq xo‘jaligi tashkilotlari hissasiga to‘g‘ri keladi. 12 13 2024-yil yakunlariga ko‘ra YIMning tarmoq tuzilmasida kichik o‘zgarishlar qayd etildi. 2023-yilga nisbatan YIM tarkibida xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 46,2% dan 47,4% ga, sanoat 25,3% dan 26,4% ga oshdi, qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligining ulushi 21,2% dan 19,2% ga, qurilishniki 7,3% dan 7% ga kamaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) xizmatlarining mamlakat iqtisodiyotidagi ulushi 2,4% ga, axborotlashtirish va aloqa sohasi 2,7% ga, transport va saqlash sohasi 5,4% ga yetdi. Kichik biznesning YIMdagi ulushi iqtisodiyotdagi umumiy qo‘shilgan qiymatning 51,2% dan 54,3% gacha ko‘paydi. 2030-yilga borib O‘zbekiston iqtisodiyoti avval prognoz qilingan 160 milliard dollardan oshib, 200 milliard dollarga yetishi kutilmoqda: “Yana bir bor aytaman, bunday natijalarga erishish uchun kuch va imkoniyatimiz ham, salohiyatimiz ham yetadi!”. — degandi prezident o‘tgan yilning noyabr oyida parlamentdagi nutqi chog‘ida. Bu ko‘rsatkichlar mamlakatlar o‘rtasidagi turmush darajasini solishtirishga yordam beradi. Aholi jon boshiga YIM yuqori bo‘lgan mamlakatda odamlar boyroq bo‘lishga moyil. Agar YAIM yuqori bo‘lsa, lekin aholi ko‘p bo‘lsa, aholi jon boshiga oziq-ovqat kamroq va turmush darajasi past bo‘lishi mumkin. YIM daromadlar tengsizligi, atrof-muhit holati yoki hayot sifati kabi muhim jihatlarni hisobga olmaydi. Aholi jon boshiga YIM — bu aholining turli qatlamlari o‘rtasidagi daromad darajasidagi farqlarni yashirishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha ko‘rsatkich. Masalan, aholi jon boshiga yuqori YIM yuqori darajadagi iqtisodiy tengsizlik bilan birga yashashi mumkin. 14 1.2.Sektorlar bo‘yicha YIM hajmi va ulushining taqsimoti YIM (Yalpi ichki mahsulot) mamlakat iqtisodiyotining uchta asosiy sektori bo‘yicha shakllanadi: I – Qishloq xo‘jaligi sektori (primar sektor) Bu sektorga dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, o‘rmon xo‘jaligi kabi iqtisodiyotning xomashyo beruvchi tarmoqlari kiradi. Kam rivojlangan davlatlarda bu sektorning ulushi yuqori bo‘ladi. II – Sanoat sektori (sekundar sektor) Bu sektor tog‘-kon sanoati, ishlab chiqarish, qurilish, energetika kabi ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan sohalarni o‘z ichiga oladi. YIMdagi bu sektor ulushi o‘rta va sanoatlashgan davlatlarda muhim o‘rin tutadi. III – Xizmatlar sektori (tertiar sektor) Bank, savdo, transport, turizm, ta'lim, sog‘liqni saqlash va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalari ushbu sektorga kiradi. Rivojlangan mamlakatlarda bu sektor YIMning asosiy qismini tashkil qiladi. YIM hajmi va ulushining sektorlar bo‘yicha taqsimoti – Amaliy yondashuv (O‘zbekiston misolida) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra (so‘nggi yillardagi o‘rtacha hisoblar asosida): Sektorlar YIMdagi ulushi Asosiy 15 (%) yo’nalishlar Qishloq xo’jaligi ~26–28% Paxta, g‘alla, meva-sabzavot, chorvachilik Sanoat(ishlab chiqarish) ~33–35% Neft-gaz, kimyo, mashinasozlik, qurilish, OTM Xizmatlar ~37–40% Bank, transport, turizm, savdo, IT xizmati https://stat.uz Eslatma: Bu ko‘rsatkichlar yilma-yil o‘zgarib boradi va YIM hajmiga bozor kon'yunkturasi, davlat siyosati, tashqi iqtisodiy ta’sirlar va texnologik omillar kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Yalpi ichki mahsulot (YIM) mamlakatning iqtisodiy faoliyatining asosiy o‘lchovidir. YIMning o‘lchovi, iqtisodiy rivojlanish, barqarorlik, ishlab chiqarish darajasi va milliy iqtisodiyotning salohiyatini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. YIM, ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning qiymatini o‘lchab, iqtisodiy tahlil va prognozlar tayyorlashda yordam beradi. YIM statistikasi mamlakatning iqtisodiy holatini baholash, iqtisodiy siyosatni shakllantirish va milliy va global iqtisodiyot o‘rtasidagi aloqalarni tahlil qilishda muhim vosita hisoblanadi. 16 Yalpi ichki mahsulotning asosiy tarkibi Yalpi ichki mahsulot (YIM) mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning qiymatini o‘z ichiga oladi. YIMning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 1. Ishlab chiqarish sektori – bu yerda sanoat, qishloq xo‘jaligi, qurilish, xizmatlar sektori va boshqa ishlab chiqarish faoliyatlari o‘z aksini topadi. Ishlab chiqarish sektori YIMning eng katta qismini tashkil etadi. 2. Sarmoyalar va investitsiyalar – yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, infratuzilmani rivojlantirish va moliyaviy aktivlarni yaratish uchun sarflangan mablag‘lar. 3. Ichki iste’mol – uy xo‘jaliklari va davlat tomonidan iste’mol qilingan barcha tovarlar va xizmatlar. 4. Eksport va import – tashqi savdo operatsiyalari, ya’ni mamlakatning tashqi iqtisodiyotdagi o‘rni va global iqtisodiyotga ta’siri. YIM statistikasi va metodologiyasi–-YIMni hisoblashda qo‘llaniladigan metodologiyalar iqtisodiy faollikni baholashning turli usullarini o‘z ichiga oladi. YIM statistikasi turli metodlardanfoydalanadi, shu jumladan: 1. Harmonik metod – YIMni ishlab chiqarish yo‘li orqali hisoblashda, sanoat tarmoqlari, xizmatlar va qishloq xo‘jaligi kabi sektorlarning ulushlarini aniqlashda qo‘llaniladi. Har bir sektorning umumiy YIMga qo‘shgan hissasini hisoblashga yordam beradi. 2. Xarajatlar metodologiyasi – YIMni hisoblashning eng keng tarqalgan usuli bo‘lib, u milliy iqtisodiyotdagi umumiy iste’mol xarajatlari, sarmoyalar, davlat 17 xarajatlari, eksport va importni o‘z ichiga oladi. Bu usul orqali mamlakatning iqtisodiy o‘sish darajasi aniqlanadi. 3. Daromadlar metodologiyasi – Bu usulda YIM iqtisodiy resurslar va daromadlarni hisoblash orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan daromadlar (ish haqi, foyda, soliq tushumlari va boshqalar) asosida YIM o‘lchanadi. 4. Nominal va real YIM – Nominal YIM, narxlarning o‘zgarishini hisobga olmaydi, real YIM esa inflyatsiyani hisobga olgan holda aniq iqtisodiy o‘sish darajasini o‘lchashga yordam beradi. Yalpi ichki mahsulotni tahlil qilish YIMni tahlil qilish, iqtisodiy o‘sishning darajasini o‘lchash, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy siyosatni shakllantirishda yordam beradi. YIM statistikasi yordamida quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar aniqlanadi: 1. Iqtisodiy o‘sish sur'ati – YIMning o‘sish sur'ati iqtisodiy rivojlanishning dinamikasini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich inflyatsiya va boshqa makroiqtisodiy parametrlar bilan to‘g‘ri muvozanatni ta’minlaydi. 2. Sektorlar bo‘yicha YIMning taqsimlanishi – YIMni ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘yicha tahlil qilish iqtisodiyotning turli sektorlarining o‘sishini va ulushini ko‘rsatadi. Sanoat va xizmatlar sektori o‘rtasidagi o‘zaro taqqoslash iqtisodiy strukturaning o‘zgarishini ifodalaydi. 3. Sof eksport va importning o‘zgarishi – Tashqi savdo operatsiyalarining YIMga ta’sirini o‘lchash eksport va importning o‘zgarishini tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Bu ko‘rsatkich mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalarini va global bozorlardagi o‘rnini aniqlashga yordam beradi. Yalpi ichki mahsulotni o‘lchashdagi muammolar YIMni o‘lchashda bir qancha muammolar mavjud: 18 1. Inflyatsiya – inflyatsiya narxlarning o‘sishi, YIMning nominal o‘sishiga ta’sir qiladi. Real YIM inflyatsiyaning ta’sirini hisobga oladi, ammo nominal YIM inflyatsiyadan ta’sirlanadi. 2. Ilmiy texnologiyalar va innovatsiyalar – yangi texnologiyalar va innovatsiyalar YIMga ta’sir qiladi. Yangi ishlab chiqarish usullarining qo‘llanilishi va yangi sanoat tarmoqlarining paydo bo‘lishi YIMning tarkibida o‘zgarishlarga olib keladi. 3. Ijtimoiy sektorlar va nomoddiy xizmatlar – YIM ko‘plab ijtimoiy sektorlar va nomoddiy xizmatlarni o‘z ichiga olmaydi, masalan, uy xo‘jaliklarida ishlab chiqarilgan xizmatlar yoki bolalar parvarishi, bu esa YIMni to‘liq ifodalashda cheklovlarni keltirib chiqaradi. Xulosa Yalpi ichki mahsulot (YIM) iqtisodiy faoliyatning asosiy ko‘rsatkichidir va mamlakatning iqtisodiy salohiyatini o‘lchashda, iqtisodiy o‘sish darajasini baholashda, hamda iqtisodiy siyosatni shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. YIMni hisoblashning turli metodlari, shu jumladan, ishlab chiqarish, xarajatlar va daromadlar usullari, iqtisodiyotning umumiy holatini tahlil qilishda yordam beradi. YIM statistikasi yordamida mamlakatning ichki iqtisodiy strukturasini va tashqi iqtisodiy aloqalarini aniqlash mumkin. 19 2-BOB.DAVLAT BYUDJETI VA FISKAL SIYOSATI 2.1.Byudjet daromadlari va xarajatlari tahlili. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining zaruriy sharti bo’lib moliyaviy nazorat xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat ijtimoiy va xususiy takror ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz rivojlanishi, ilmiy texnik taraqqiyotni tezlashuvi, iqtisodiyotning barcha sohalarida sifat ko’rsatkichlarini yaxshilanishini ta’minlashga yo’naltirilgandir. Davlat byudjeti hisobiga mablag bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiyʻ islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet mablag laridan samarali foydalanish ʻ nazoratini takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan bir hisoblanadi. Byudjet mablag laridan oqilona foydalanishga esa samarali nazorat tizimini ʻ shakllantirmasdan turib erishib bo lmaydi. Ma’lumki, byudjet jarayonining asosiy ʻ bosqichlaridan biri davlatning moliyaviy nazorati hisoblanadi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda amalga oshirilayotgan nazorat faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. Moliya, byudjet, soliq intizomiga yetarli darajada rioya qilinmayotganligi va byudjet mablag larini maqsadsiz ishlatilishida ko p sonli ʻ ʻ holatlarning mavjudligi barcha mamlakatlarda davlatning moliyaviy nazoratini kuchaytirishning zarurligini ko rsatmoqda. Byudjet mablag larini sarflashda yo l ʻ ʻ ʻ qo yilayotgan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sababi moliya hamda nazorat ʻ taftish idoralari xodimlarining ular oldiga qo yilgan asosiy vazifa-byudjet ʻ intizomiga rioya etishni ta’minlashga mas’uliyat bilan yondashishni talab qiladi. Professorlar A.V.Vahobov va T.S.Malikovlarning fikricha, barcha iqtisodiy sub’yektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsus tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Bu nazorat, eng avvalo, pul fondlarini shakllantirish va ulardan 20 foydalanish jarayonida moliyaviy-iqtisodiy qonunshilikka rioya etilishi, moliyaviyxo jalik operatsiyalarining samaradorligini baholash va amalga oshirilganʻ xarajatlarning maqsadga muvofiqligi ustidan nazoratni o z ishiga oladi. Boshqacha ʻ so zlar bilan aytganda, moliyaviy nazorat u yoki bu moliyaviy harakat sodir ʻ bo lishining baholashni o z ichiga olish bilan cheklanmasdan, balki u o zining ʻ ʻ ʻ analitik yo nalishiga ega. Byudjet mablag laridan foydalanish ustidan samarali ʻ ʻ davlat nazoratini amalga oshirishda moliyaviy nazorat organlar tizimi faoliyatini ham takomillashtirib borish muhim ahamiyatga egadir. Samarali nazoratni tashkil etishda byudjet munosabatlarida ishtirok etuvchi tashkilotlar o rtasida o zaro ʻ ʻ ma’lumot almashish tizimini keng qo yish ham muhim rol o ynaydi. Bu borada ʻ ʻ byudjet tashkilotlarini moliyalashtiruvchi moliya organlari bilan tijorat banklari, soliq va bojxona organlari, tovar xom-ashyo birjasi va uning savdo maydonchalari o rtasida o zaro axborot almashish aloqalarini yanada mukammalashtirish byudjet ʻ ʻ mablag laridan oqilona va maqsadli foydalanishni ta’minlaydi. ʻ Adabiyotlar tahlili. Davlat moliya tizimi va budjetning iqtisodiy mohiyati qadim zamonlardan iqtisodiyotchilar tomonidan o’rganila boshlangan. Masalan, G’arb olimlari tomonidan. Klassik iqtisodiy nazariya asoschilari U.Petti, A.Smit D.Rikardo tomonidan davlat budjeti daromadlari shakllanishida soliq tizimining o’rni va vazifalari yoritilgan. Ular davlatni iqtisodiyotga minimal ishtiroki tarafdorlari bo’lib, davlatning asosiy vazifalari mudofaa va ijtimoiy masalalar deb belgilaganlar. Bozor munosabatlari esa, ularning fikricha, talab va taklif qonuniga asosan iqtisodiy rivojlanish muvofiqlashadi. Yalpi talab darajasini pasayishida davlat aralashish masalalari birinchi marta A. Marshallni ilmiy ishlarida tahlil qilingan. Iqtisodiyotga davlat aralashuvi, jumladan budjet tomonidan uni barqarorlashtirish masalalari J.M.Keynsni ilmiy izlanishlarida atroflicha yoritilgan. Sharq olimlari Ibn Haldun, Al - Farobiy asarlarida davlat xarajatlari va uning mohiyati ko’rsatilgan. Budjet daromadlariga professorlar T.S Malikov va N.X 21 Haydarovlar quydagicha o’z fikrlarini bildirganlar: “Pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni ifoda etadigan, hokimiyat organlaring turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi budjet daromadlari deyiladi”. Tadqiqot jarayonida statistik, analitik, qiyosiy, kuzatuv, iqtisodiy tahlil va boshqa usullarni o’z ichiga oladi. Tahlil va natijalar Davlat byudjeti mablag’larini shakllantirishda uning ham xarajatlar qismini, ham daromadlar qismini belgilash muhimdir, chunki byudjetning daromadlari va xarajatlari o’zaro bir-birini taqozo etadi, uni to’liq hisobga olmaslik, noxush oqibatlarni keltirib chiqaradi. Budjet siyosatining asosiy yo’nalishi moliyaviy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish, moliyaviy tizim sohalari o’rtasida qayta taqsimlash va respublikamizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishni barqarorlashtirish maqsadida, davlat ixtiyoridagi moliya resurslarini markazlashtirishdan iboratdir. Respublikamizda byudjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijroetish, budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag’lardan samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Byudjet jarayonlarida, jumladan, budjet ijrosini qa’tiy ta’minlashda budjetdan birinchi darajali ustivor ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirish, byudjet mablag’laridan maqsadli, samarali foydalanish borasida olib borilayotgan ishlar bilan bir qatorda yechimini kutayotgan muammolar ham mavjud. Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayoni, bozor mexanizmining takomillashtirilishi va islohotlarning tobora chuqurlashib borishi har bir iqtisodiy jarayonni chuqur tahlil qilishni taqozo qilmoqda. Budjet jarayonini mavjud qonunchilik asosida, budjet ijrosini belgilangan parametrlar doirasida ijro etish, budjetdan mablag’ bilan ta’minlashni takomillashtirish hamda mablag’lardan 22 samarali va maqsadli foydalanish, budjet intizomini ta’minlash budjet tizimi oldida turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 1-jadval: 2023-yil uchun O’zbekiston Respublikasi Konsolidatsiyalashgan budjetining jamlanma parametrlari hamda 2024-2025-yillarga budjet mo’ljallari T/R Ko’rsatkichlar 2023- yil uchun progno z 2024- yil 2025 - yil 1 Yalpi ichki mahsulot, mlrd so’m 1068 044 1235 398 1411 965 2 Yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’ati, foizda 5,3 5,6 6 3 Iste’mol narxlari indeksi, o’tgan yilning dekabr oyiga nisbatan,foizda 9,5 5-6 5 4 Sanoat mahsulotlarining o’sish sur’ati, foizda 5,1-6,9 6 7,2 5 Qishloq, o’rmon va baliqchilik xo’jaliklarida ishlab chiqarishning o’sish sur’ati, foizda 3,5 3,7 3,9 23 T/R Ko’rsatkichlar 2023- yil uchun progno z 2024- yil 2025 - yil 6 Xizmatlar ko’rsatishning o’sish sur’ati, foizda 6 6,7 6,2 Ushbu jadvaldan ko’rishimiz mumkinki, 1-4-5- ko’rsatkichlarga qaraydigan bo’lsak, 0,3 foizli o’sishni ko’rishimiz mumkin. Ammo 3-6-ko’rsatkichlar esa buning aksini ko’rsatib turibdi. 24 2-Jadval : 2023-yil uchun O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va 2024-2025-yillarga maqsadli mo’ljallar T/r Ko’rsatkichla r 2023-yil uchun prognoz Byudjet mo’ljallari: 2024-yil 2025- yil ৷ Konsolidatsiya lashgan budjet daromadlari 310 677,90 353 697,70 397 219,40 1 Davlat budjeti daromadlari* 232 107,10 269965,60 309 829,90 2 41 250,70 46 793,80 50 609,20 3 Davlat maqsadli jamg’armalari daromadlari* 11712,00 11 394,20 9 959,00 4 O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasiga 25 608,10 25544,10 26 821,30 25 T/r Ko’rsatkichla r 2023-yil uchun prognoz Byudjet mo’ljallari: 2024-yil 2025- yil tushumlar 11 ৷ ৷ Byudjet tashkilotlarinin g byudjetdan tashqari jamg’armalarig a tushumlar 343 212,60 387197,10 428 363,70 1 Konsolidatsiya lashgan byudjet xarajatlari 227 866,60 255 324,10 285 570,50 2 Davlat budjeti xarajatlari * 70 212,9 77 565,20 85 342,80 3 Davlat maqsadli jamg’armalari xarajatlari 11 712,00 17 474,60 17 765,50 4 Byudjet tashkilotlarinin 25 608,10 25 033,20 26 284,90 26 T/r Ko’rsatkichla r 2023-yil uchun prognoz Byudjet mo’ljallari: 2024-yil 2025- yil g budjetdan tashqari jamg’armalari mablag’larinin g sarflanishi 5 Tashqi qarz Hisobidan davlat dasturlariga xarajatlar 7 813,00 11 800,00 13 400,00 ৷ ৷ ৷ Davlat maqsadli jamg’armalarig a transfertlar 29 867,60 34 341,70 37 775,50 ৷ V Konsolidatsiya lashgan budjet saldosi (profitsit +, -32 534,70 -33 499,40 -31 144,30 27 T/r Ko’rsatkichla r 2023-yil uchun prognoz Byudjet mo’ljallari: 2024-yil 2025- yil defitsit -) V Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari saldosi (profitsit +, defitsit -) -24 721,70 -16 129,90 -10 474,20 V ৷ Davlat qarzlarini so’ndirish 19 173,70 31 498,80 26 657,50 28 Ushbu jadvalda eng yuqori ko’rstakichni davlat byudjeti daromadlari ya’ni 2025-yilga borib, 309 829,90mlrd so’mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o’rtasidagi farqi 43019,8 mlrd so’mni tashkil qiladi. Davlat byudjeti xarajatlari esa, 285 570,50 mlrd so’mni tashkil qilar ekan. 1 va 2 yillar o’rtasidagi farqni olib qaraydigan bo’lsak, 27457,5 mlrd so’mni tashkil qilmoqda. Qonun loyihasi O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining 29-moddasiga muvofiq ishlab chiqilgan bo‘lib, unda: 2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi konsolidatsiyalashgan budjetining, shu jumladan, Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlari, O‘zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi daromadlari va xarajatlari prognozi hamda 2025–2026-yillar uchun mo‘ljallari, ularni tayyorlashda asos bo‘lib xizmat qilgan asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning prognozlari; -birinchi darajali budjet mablag‘larini taqsimlovchilar uchun O‘zbekiston Respublikasi respublika budjetidan (bundan buyon matnda respublika budjeti deb yuritiladi) 2024-yilda ajratilayotgan mablag‘larning cheklangan miqdorlari; - Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar hamda Toshkent shahar mahalliy budjetlarining daromadlari va xarajatlari prognozlari; respublika budjetidan mahalliy budjetlarga ajratilayotgan tartibga soluvchi transfertlar -O‘zbekiston Respublikasi nomidan va kafolati ostida olinadigan davlat qarzining cheklangan hajmlari belgilangan. “2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjeti to‘g‘risida”gi Qonun loyihasi 17 ta modda va 11 ta ilovadan iborat. 2024-yil uchun Davlat budjeti loyihasi va 2025– 2026-yillar uchun budjet mo‘ljallari asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi asosida ishlab Chiqilgan. Xususan, 2024-yilda yalpi ichki mahsulotning 5,6- 5,8 foiz o‘sishi prognoz qilingan. Yalpi ichki mahsulotning ko‘zlangan o‘sish sur’atlari sanoatda ishlab 29 chiqarish 6 foiz, xizmatlar sohasi 6,1 foiz, qishloq xo‘jaligi 4 foizga o‘sishi hisobiga ta’minlanishi prognoz qilinmoqda. Mazkur rivojlanish ko‘rsatkichlariga har bir sohada boshlangan tarkibiy islohotlarni sifatli davom ettirish orqali erishish maqsad qilingan. Davlat budjetining o‘rta muddatga mo‘ljallangan prognoz parametrlari va 2024-yil uchun budjet loyihasi “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida belgilangan maqsadlarga uyg‘unlikda, ya’ni ularni bajarish vazifasidan kelib chiqqan holda tayyorlangan. O‘rta muddatda soliq-budjet siyosatining asosiy yo‘nalishlari: - konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligini 2024- yilda yalpi ichki mahsulotga nisbatan 4 foizga, 2025– 2026-yillarda esa 3 foizdan oshirmaslik; -byudjet taqchilligi qisqartirilishi iqtisodiyotda yalpi talabning o‘sishini tartibga solish, o‘z navbatida, tashqi savdo balansi manfiy taqchilligi va inflatsion bosimni kamaytirishga xizmat qiladi; -o‘rta muddatda asosiy soliq stavkalarini o‘zgartirmasdan saqlab qolish; budjet daromadlari bazasini kengaytirish, berilgan soliq, bojxona imtiyozlarini samarasi va bergan natijasiga qarab, qayta ko‘rib chiqish va bosqichma- bosqich bekor qilish; - soliq va budjet siyosatini bosqichma- bosqich Jahon savdo tashkilotining talablariga uyg‘unlashtirish; -davlat qarzining yalpi ichki mahsulotga nisbatan 60 foizlik makroiqtisodiy xavfsiz darajadan oshib ketmasligi uchun barcha choralarni ko‘rish, bunda o‘rta muddatda YIMga nisbatan 50 foizdan oshirmaslik; -yillik budjetni shakllantirishda “Natijaga yo‘naltirilgan budjet” tizimini bosqichma-bosqich to‘laqonli joriy etish; -inson kapitali rivojlanishiga doir xarajatlar ustuvorligini ta’minlash va ijtimoiy himoyaning manzilliligini kuchaytirish; - ish haqi va pensiya miqdorlarini inflatsiyadan kam bo‘lmagan miqdorda oshirib borish; budjet ochiqligini ta’minlash hamda budjetni shakllantirishda fuqarolar ishtirokini yanada oshirish; Davlat sektorida ichki nazorat va ichki auditni takomillashtirish hamda kuchaytirish; Davlat budjeti loyihasini tayyorlash hamda ko‘rib chiqishda Milliy barqaror 30 rivojlanish maqsadlarini aks ettirish; - “Yashil budjetlashtirish” tamoyillarini bosqichma- bosqich joriy etish; Davlat investisiyalarini boshqarishni baholash mezonlariga (PIMA) muvofiqligini -ta’minlash; -atrof-muhit va tabiat muhofazasi, iqlim o‘zgarishiga moslashish tadbirlarining, suv sarfini kamaytirish va iqtisod qilib ishlatilishini rag‘batlantiruvchi tadbirlar ustuvorligini ta’minlash; - barcha sohalarda budjet xarajatlarini maqbullashtirish, iqtisod qilinadigan mablag‘larni yuqori samara beradigan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarga yo‘naltirish. Ushbu maqsad va yo‘nalishlardan kelib chiqib, 2024-yil uchun Davlat budjeti daromadlari (budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 270,3 trln so‘m, xarajatlari esa (budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 279,6 trln so‘m miqdorida (Qonun loyihasining 1-ilovasi) belgilanmoqda. Davlat maqsadli jamg‘armalari daromadlari (budjetlararo transfertlarni inobatga olmagan holda) 55,4 trln so‘m, xarajatlari esa 86,8 trln so‘m miqdorida rejalashtirilmoqda. Bunda, Davlat maqsadli jamg‘armalariga respublika budjetidan 33,1 trln so‘m transfertlar ajratish belgilangan (Qonun loyihasining 3- ilovasi).Xususan, budjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi daromadlari 46,8 trln so‘m, xarajatlari 63,1 trln so‘mni tashkil etgan holda Davlat budjetidan 16 trln so‘m miqdorida transfert ajratilishi rejalashtirilmoqda (Qonun loyihasining 3-ilovasi 3-pozitsiyasi). Davlat moliyasini boshqarishning halqaro standartlariga muvofiq budjet qamrovini oshirish hamda to‘liqligini ta’minlash maqsadida 2021-yildan boshlab, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga rejalashtirilayotgan xarajatlar konsolidatsiyalashgan budjet tarkibiga kiritildi. 2024-yilda ushbu xarajatlar 11,8 trln so‘m miqdorida bo‘lishi prognoz qilinmoqda (Qonun loyihasining 1-ilovasi). Yuqoridagilarni inobatga olgan holda 2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti taqchilligining (Davlat budjeti, Davlat maqsadli jamg‘armalari, Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasi, tashqi qarz hisobidan davlat dasturlariga amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlar bilan birga) yuqori chegarasi 52,5 trln so‘m yoki yalpi ichki 31 mahsulotga nisbatan 4 foiz miqdorida belgilanmoqda. Bunda, Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg‘armalari budjetlari 40,8 trln so‘m yoki prognoz qilinayotgan yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3,1 foiz miqdorida taqchillik bilan rejalashtirilgan (Qonun loyihasining 1-ilovasi). Davlat budjeti va maqsadli jamg‘armalarining taqchilligi davlat ichki va tashqi qarzlarini jalb qilish, davlat aktivlarini xususiylashtirishdan tushadigan mablag‘lar hamda boshqa manbalar hisobidan qoplanadi. 2024-yilda konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligining ushbu miqdorda belgilanishi jahon iqtisodiyotidagi noaniqliklar va geosiyosiy vaziyatning mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini yumshatish, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish, aholining to‘lov qobiliyati tushib ketishining oldini olish tadbirlariga qo‘shimcha mablag‘lar ajratilishi hamda davlat tomonidan tadbirkorlikni yanada qo‘llab- quvvatlash choralari ko‘rilishi bilan izohlanadi. Respublika budjetining xarajatlari Qonun loyihasining 5-ilovasida 51 ta birinchi darajali budjet mablag‘larining taqsimlovchilari (vazirlik va idoralar) kesimida tasdiqlanmoqda. Bunda, Davlat dasturlarining rejalashtirilgan davlat xarajatlari bilan uyg‘unligini ta’minlash, ularni ijrosi bo‘yicha jamoatchilik va Parlament nazoratini kuchaytirish maqsadida Qonun loyihasida birinchi darajali budjet mablag‘larini taqsimlovchilari budjetida Davlat dasturlari uchun ajratilayotgan mablag‘lar alohida ko‘rsatilgan. Misol uchun, Sog‘liqni saqlash vazirligi joriy xarajatlari qatorida 25 ta, Yoshlar siyosati va sport vazirligida 11 ta, Qishloq xo‘jaligi vazirligida 17 ta, Madaniyat vazirligida 6 ta davlat dasturlari va tadbirlar uchun ajratilgan mablag‘lar alohida satrlarda ko‘rsatilgan. Qoraqalpog‘iston Respublikasi respublika budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining daromad va xarajatlari Qonun loyihasining 6-ilovasiga muvofiq ma’lumot uchun qabul qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 27- moddasiga muvofiq, mahalliy budjetlarning xarajatlari xududiy budjet mablag‘larining taqsimlovchilari kesimida 32 Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tomonidan mustaqil ravishda shakllantiriladi hamda tegishincha Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. 2024-yilda konsolidatsiyalashgan budjet taqchilligining yuqori chegarasi 4 foiz etib belgilanishi sababli tashqi qarzni jalb qilish bo‘yicha yillik imzolanadigan yangi bitimlarning cheklangan hajmi 5,0 mlrd AQSh dollari, shundan Davlat budjetini qo‘llab quvvatlash uchun 2,5 mlrd AQSh dollari, investisiya loyihalarini moliyalashtirish uchun 2,5 mlrd AQSh dollari miqdorida belgilanmoqda. Shuningdek, davlat qarzi portfelini diversifikatsiya qilish hamda valyuta xatarlarini kamaytirish maqsadida 2024-yil uchun O‘zbekiston Respublikasi nomidan chiqariladigan davlat qimmatli qog‘ozlarining cheklangan sof hajmini 25 trln so‘m miqdorida belgilash rejalashtirilmoqda. 33 2.2.Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati. Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati Fiskal barqarorlik – bu davlatning o‘z byudjet siyosatini iqtisodiy o‘sishni ta’minlagan holda yuritishi va kelgusida moliyaviy majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olishini ifodalaydigan holatdir. Fiskal barqarorlik, asosan, davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi mutanosiblikka, soliqqa oid siyosatning izchilligi va samaradorligiga bog‘liq. Fiskal barqarorlikning asosiy ko‘rsatkichlari : ● Davlat byudjeti taqchilligi (defitsiti) darajasi (% YIMga nisbatan) ● Davlat qarzining YIMga nisbati ● Soliq tushumlarining barqarorligi va ulushi ● Joriy va kapital xarajatlar o‘rtasidagi muvozanat Davlat qarzi – bu hukumat tomonidan jalb qilingan qarz mablag‘lari bo‘lib, ular ichki yoki tashqi bo‘lishi mumkin. Davlat qarzining me’yoriy holatda saqlanishi fiskal barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Davlat qarzi turlari: ● Ichki qarz – hukumat tomonidan mamlakat ichkarisidagi manbalardan (masalan, milliy banklar, obligatsiyalar) olingan qarzlar. Tashqi qarz – chet el moliyaviy institutlari, hukumatlari yoki xalqaro 34 tashkilotlardan olingan qarzlar. Davlat qarzi xavfsizligi mezonlari: ● Davlat qarzining YIMga nisbati 60% dan oshmasligi (xalqaro me’zon) ● Davlat xizmat ko‘rsatish xarajatlarining byudjetga nisbati past bo‘lishi ● Qarzni qoplash muddatining barqarorligi va yaxshi boshqaruv Fiskal barqarorlik va davlat qarzi holati: O‘zbekiston misolida Davlat qarzining umumiy hajmi: 2024-yil 1-iyul holatiga ko‘ra, O‘zbekistonning davlat qarzi 37 milliard AQSH dollarini tashkil etib, bu yalpi ichki mahsulotga (YIM) nisbatan 33,2 foizga tengdir. Davlat qarzining tarkibi: ● Tashqi qarz: 30,9 milliard dollar (YIMning 27,7 foizi) ● Ichki qarz: 6,1 milliard dollar (YIMning 5,5 foizi) Davlat qarzining o‘sish sur’ati: So‘nggi yillarda O‘zbekistonning davlat qarzi sezilarli darajada oshdi. Masalan, 2017-yilda davlat qarzi 11,6 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yil oxiriga kelib bu ko‘rsatkich 34,9 milliard dollarga yetdi, ya’ni 3 barobarga ko‘paydi. Fiskal barqarorlik ko‘rsatkichlari: O‘zbekiston hukumati fiskal barqarorlikni ta’minlash maqsadida davlat qarzining YIMga nisbatan ulushini 60 foizdan oshirmaslikni belgilagan. Bu chora davlat moliyaviy barqarorligini saqlash va qarz yukini nazorat ostida ushlab turishga xizmat qiladi. Xulosa: O‘zbekistonning fiskal barqarorligi hozirda nisbatan ijobiy holatda bo‘lib, davlat qarzining YIMga nisbati xalqaro me’yorlardan past darajada 35 saqlanmoqda. Biroq, qarzning tez o‘sishi va uning tarkibida tashqi qarzning yuqori ulushi kelajakda ehtiyotkor fiskal siyosat yuritishni talab etadi. 36 3-BOB.INFLATSIYA VA NARXLAR BARQARORLIGI: 3.1.Inflyatsiya darajasi va uning sabablari. Narxlarning umumiy darajasi ko'tarilishi natijasida mamlakat pul birligi (milliy valyuta) xarid qobiliyatining pasayishi ro'y beradi. Bu esa o'z navbatida, davlat pul birligining qadrsizlanishiga olib keladi. Pulning qadrsizlanishi bir xil miqdordagi pulga vaqti kelib kamroq bo'lgan tovar va xizmatlarni sotib olish, ya'ni sotib olinishi mumkin bo'lgan tovar va xizmatlar miqdorining vaqti kelib kamayishi tushuniladi. Inflyatsiya birinchi galda sifati yaxshilanmagan holda tovarlar va xizmatlar narxining ko tarilishi ko rinishida, shuningdek, oltin va chet elʻ ʻ valyutasining milliy valyutaga nisbatan qimmatlashishi shaklida yuz beradi. Tovar ishlab chiqarishning to lov qobiliyatiga ega talab o sishidan ortda qolishi, bozorda ʻ ʻ talabga javob bermaydigan tovarlarning ko payib ketishi, byudjet kamomadlarini ʻ qoplash uchun qo shimcha pul emissiyasi, investitsiyalarni emissiya hisobidan ʻ moliyalashtirish, monopol narxning mavjudligi, narxni oshib ketishidan hadiksirab tovarlarni keragidan ortiq harid etish, mamlakatga qadrsizlangan chet el valyutasining ko plab kirib kelishi va boshqa omillar Inflyatsiyani yuzaga keltiradi. ʻ Inflyatsiya jarayoni narxlarning o sishi, yalpi talabning yalpi taklifdan oshib ketishi, ʻ makroiqtisodiy beqarorlik natijasidir. Inflyatsiya termini dastlab 1861—1865- yillarda Shimoliy Amerikada, so ngra Fransiya va Germaniyada qo llanilgan ʻ ʻ Mamlakat ichidagi tovar va xizmatlar bahosining o'sib borishiga ko'ra inflyatsiya turli darajalarda bo'ladi: sudraluvchi (mo'tadil) inflyatsiya, shiddatli (galloping) inflyatsiya, giperinflyatsiya inflyatsiya. Uzoq vaqt mobaynida tovar va xizmatlar narxlari barqaror bo'lgan, rivojlangan mamlakatlarda inflyatsiyaning o'rta muddatli ko'rsatkichi 2 foiz atrofida, ushbu ko'rsatkich rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti 37 shakllanayotgan davlatlar uchun esa nisbatan yuqoriroq, taxminan 2-6 foiz atrofida bo'lishi maqbul deb topilgan. Bugungi kunda har qanday darajadagi inflyatsiya salbiy jihatga ega degan fikr ommada mavjud bo'lib, aslini olganda inflyatsiyaning har qanday darajasi ham iqtisodiyot uchun zararli emas. Iqtisodiy o'sish uchun kam foizli barqaror inflyatsiya bu tabiiy jarayon. Past darajadagi inflyatsiya iqtisodiyotda qo'shimcha talab yaratishi orqali iqtisodiy o'sishga turtki beradi. Inflyatsiyaning umuman yo'q bo'lishi esa iqtisodiyotning o'sish sur'atini pasaytirib yuborishi mumkin. Shiddatli inflyatsiya kelgusida yuqori inflyatsiyaga olib kelib, iqtisodiyotni izdan chiqarishi mumkin. Shu nuqtai nazardan past darajadagi barqaror inflyatsiya ijobiy hisoblanadi. Inflyatsiyani kelib chiqishiga ko'ra ikki toifaga ajratish mumkin: - Talab inflyatsiyasi ya’ni talabning keskin oshishi natijasida iqtisodiyotda pul taklifining oshishiga yoki xaridorlar tomonidan inflyatsion kutilmalarni shakllanishiga olib keladi. Soddaroq qilib aytganda, ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to'la qondira olmaydi, taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovar va xizmatlar narxlari o'sadi. - Taklif inflyatsiya ya’ni ishlab chiqarish xarajatlarining keskin oshishi natijasida sodir bo'ladigan inflyatsiya. Ya'ni, har xil jarayonlar va tarkibiy o'zgarishlar (soliqlar o'zgarishi, energiya resurslari narxlari oshishi, davlat tomonidan tartibga solinadigan narxlar oshirilishi va boshqalar) tufayli mehnat unumdorligining pasayishi natijasida mahsulot ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar oshadi. Natijada ishlab chiqariladigan tovar va xizmatlarning narxlari oshadi. Inflyatsiyaning ochiq va yashirin (bostirma) turlari mavjud. Ochiq inflyatsiya erkin narxlar amal qiluvchi bozorlarda kuzatiladi. Narxlarning notekis o sishi bozorʻ mexanizmini buzadi, lekin uni yo qotmaydi. Iqtisodiyot bozor o zgarishlariga o z ʻ ʻ ʻ aks ta sirini ko rsataveradi va turli bozorlar muvozanat yo nalishiga o zi ʼ ʻ ʻ ʻ moslashadi. Yashirin inflyatsiya sharoitida vaziyat boshqacha bo lib, davlat narxlar ʻ 38 oshishidan xavotirga tushib, bunga qarshi kurashga kiradi, daromad va narxlar ustidan, ularni muayyan darajada muzlatgan holda yalpi ma muriy nazoratʼ o rngaadi. Yashirin inflyatsiya bozorning o z-o zini tartibga solish mexanizmini ʻ ʻ ʻ izdan chiqaradi. Muzlatilgan narxlar ishlab chiqarish xarajatlari yuqori bo lgan ʻ sohalarga kapital yotqizishdan manfaatdorlikni yo qqa chiqaradi. Shu sababli bu ʻ sohadan kapitalning qoldiqlari ham chiqib ketishga harakat qiladi va tovarlar taqchilligiga olib keladi. Bozor iqtisodiyotida taqchillik narxlarning ko tarilishiga ʻ sabab bo ladi. Bozor sharoitida ochiq, muvozanatlashgan inflyatsiya yuz beradi, ʻ bunda narxlar pariteta (nisbati) o zgarmaydi, harajatlar ortishiga qarab narxning ʻ o sishi firmalarning foyda olib ishlashini ta minlaydi. ʻ ʼ Inflyatsiya - bu pul muomalasi kanallari pul massasi bilan to'lib toshgan vaziyat. Bu holat tovarlar narxlarining o'sishida namoyon bo'ladi. Ushbu muammo iqtisodiyotda juda muhimdir, chunki uning oqibatlari davlatning iqtisodiy xavfsizligiga jiddiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Inflyatsiya deganda pul birligi qadrsizlanib, tovarlarning narxi sezilarli darajada oshadigan jarayon tushuniladi. Narxlash jarayonlarining o'zgarishi, ishlab chiqarish tuzilmalaridagi murakkabliklar, narxlar raqobatining pasayishi va boshqalar kabi ko'plab global omillar tufayli inflyatsiya bozor iqtisodiyotining bir qismidir. Inflyatsiya uchun zaruriy shart - bu narxlarning o'sish dinamikasi va uning paydo bo'lishining asosiy sabablaridan biri bu davlat xarajatlarining ko'payishi va byudjetning etarli emasligidir. Inflyatsiyaning uch turi mavjud - o'rtacha, tezkor va giperinflyatsiya. O'rtacha inflyatsiya, shuningdek, sudraluvchi inflyatsiya deb ham ataladi. Bu narxlarning nisbatan kichik o'sishida o'zini namoyon qiladi. Ba'zi tahlilchilar 39 inflyatsiyaning bu turi hatto foydalidir va iqtisodiyotning rivojlanishiga foydali ta'sir qiladi, deb hisoblashadi, chunki uning o'rtacha ko'rsatkichlari pul mablag'larini barqaror qiymatini saqlashga imkon beradi. Inflyatsiyaning ikkinchi turi iqtisodiyotda sezilarli keskinlikni vujudga keltirishi mumkin, ammo shunga qaramay narxlarni bashorat qilish mumkin. Uning boshlanishi narxlar o'sishidan ustun bo'lgan pul massasining o'sishida namoyon bo'ladi. Hozirgi vaqtda yuqori darajadagi inflyatsiya asosiy bosqichga o'tganda, barter operatsiyalari rivojlana boshlaydi. Giperinflyatsiya sharoitida narxlar yiliga 300% va undan ham oshishi mumkin. Bu pulning yo'qolishi va uning qiymati va to'planish funktsiyasining sababi. Inflyatsiya darajasi - Ma'lum bir davrda narxlarning foizlarda ifodalangan o'zgarishi inflyatsiya darajasini aks ettiradi. Bu mablag'larning sotib olish qobiliyati o'zgarganda o'zgarishi mumkin. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida inflyatsiya darajasining normal qiymati yiliga 2 dan 5% gacha o'sish sur'ati deb hisoblanadi. Inflyatsiya darajasi davlatning noishlab chiqarish xarajatlari o'sishi, tovar taqchilligi yoki davlat byudjetida mablag 'etishmasligi holatlarida keskin ko'tarilishi mumkin. Inflyatsiya darajasini o'lchash uchun uchta indeksdan foydalaniladi: ulgurji narxlar indeksi, iste'mol narxlari va yalpi ichki mahsulot deflyatori. Birinchisi, chakana savdoni hisobga olmaganda, yil davomida ulgurji savdoning umumiy tovar ayirboshlash summasini aks ettiradi. Ikkinchisi, joriy yil iste'mol savati narxlarining bazis yil narxlariga nisbati. Yalpi ichki mahsulot deflyatori - bu yalpi milliy mahsulotni tashkil etadigan xizmatlar va tovarlar narxlarining o'rtacha darajasining ko'rsatkichidir. 3.2.Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi 40 Nazariy asos: Mahsulotlar va xizmatlar narxlarining o‘zgarishi inflyatsiya jarayonining asosiy ko‘rinishidir. Narxlar o‘zgarishi deganda bozor iqtisodiyotida iste’mol tovarlari va xizmatlarining umumiy darajasidagi o‘zgarish tushuniladi. Ushbu jarayon quyidagilar bilan belgilanadi: ● Inflyatsiya – narxlar umumiy darajasining uzluksiz o‘sishi; ● Deflyatsiya – narxlar umumiy darajasining pasayishi; ● Narxlar indeksi – muayyan vaqt oralig‘ida narxlar qanday o‘zgarganini o‘lchovchi ko‘rsatkich (masalan, iste’mol narxlari indeksi – INI). Narxlar o‘zgarishi aholining real daromadlariga, ishlab chiqarish xarajatlariga va makroiqtisodiy barqarorlikka bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, hukumat inflyatsiyani nazorat qilish uchun monetar va fiskal siyosat choralarini qo‘llaydi. O‘zbekiston misolida (2024-2025-yillar): Inflyatsiya sur’atlari: ● 2023-yil yakunida yillik inflyatsiya darajasi 8,8% bo‘ldi; ● 2024-yilning aprel oyida yillik inflyatsiya 8,0% darajasida saqlanmoqda (O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi ma’lumotlari asosida). Eng ko‘p narx o‘zgarishlari kuzatilgan sohalar: ● Oziq-ovqat mahsulotlari: go‘sht, sut, non, sabzavotlar va yog‘ mahsulotlarida o‘sish kuzatilgan; ● Uy-joy va kommunal xizmatlar: gaz va elektr energiyasi tariflari oshirilgan; ● Transport va yoqilg‘i: benzin va dizel yoqilg‘i narxlari global narxlar fonida o‘zgarib bormoqda; 41 ● Ta’lim va sog‘liqni saqlash xizmatlari: xususiy xizmatlar narxlari asta-sekin ko‘tarilgan. Narxlar o‘zgarishining sabablari: ● Import qilinadigan mahsulotlar ulushining yuqoriligi; Energetika va yoqilg‘i bozoridagi narxlarning barqaror emasligi; ● Aholi daromadlarining ortishi va talabning kengayishi; ● Valyuta kurslarining o‘zgaruvchanligi. O‘zbekistonda mahsulotlar va xizmatlar narxlari barqaror bo‘lishi iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Inflyatsiyani nazorat qilish orqali aholining ijtimoiy farovonligini oshirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va investitsiya muhitini yaxshilashga erishiladi. 2025 yilning birinchi yarmida inflyatsiyaga mavsumiy xarakterga ega taklif omillari ta’sirining kamayib borishi, nisbatan qat’iy pul-kredit sharoitlari hamda makroiqtisodiy barqarorlikning ta’minlanishi inflyatsion kutilmalarning pasayishiga yordam beradi. Yangilangan prognozlarga ko‘ra, 2025 yil yakuniga umumiy inflyatsiya 7-8 foiz atrofida shakllanishi kutilmoqda. Kelgusida yuqoridagi o‘zgarishlarning bazaviy inflyatsiyaga ikkilamchi ta’sirlari darajasi pul-kredit sharoitlari yo‘nalishlarini belgilovchi muhim omil bo‘ladi. 2025 yilda yuqori iqtisodiy faollik hisobiga yalpi ichki mahsulot o‘sishi tendensiyasi davom etib, yil yakunida 6 foiz atrofida shakllanishi prognoz qilinmoqda. Bunda xususiy investitsiyalar ortishi iqtisodiy o‘sishni qo‘llab- quvvatlovchi omil bo‘lib, tovar va xizmatlar taklifining ortishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, kelgusi choraklarda jahon bozorida ayrim oziq-ovqat mahsulotlarining 42 narxi o‘sishi bo‘yicha xatarlar import narxlari orqali inflyatsiyaga oshiruvchi ta’sirga ega bo‘lishi mumkin. Qayd etilishicha, dunyoda proteksionistik kayfiyatning kuchayishi va savdo cheklovlarining ortishi global ta’minot zanjirlarida muammolarga olib kelishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, global inflyatsiyaning hozirgi pasayish tendensiyasini o‘zgartirib, inflyatsiya bosimining uzoqroq muddat saqlanib qolishi ehtimolini oshirishi mumkin. Bundan tashqari, global inflyatsiya risklarining kuchayishi sharoitida markaziy banklar pul-kredit siyosatini yumshatishni kechiktirishi mumkin, bu esa arzon pulga egalikni qiyinlashtiradi. Dunyoda davom etayotgan geosiyosiy keskinliklar (mojarolar, sanksiyalar, savdo urushlari) ham xomashyo va oziq-ovqat mahsulotlari narxining yanada oshishiga olib kelishi mumkin. Xususan, jahon bozorida oziq-ovqat narxining o‘sishi kelajakda O‘zbekistonda ichki narxlarga bosimni kuchaytirishi mumkin. Bundan tashqari, sanksiyalar xavfining ortishi to‘lovlar va yetkazib berishdagi kechikish tufayli tashqi savdo va pul o‘tkazmalariga salbiy tasir ko‘rsatadi. “Energetika islohoti”ning navbatdagi bosqichida 2025 yil aprel oyida yuridik shaxslar uchun energiya tariflarining o‘zgarishi ishlab chiqarish tannarxining oshishiga va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar inflyatsion kutilmalarining tezlashishiga olib kelishi mumkin. Shuningdek, aprel oyida kompressor yonilg‘i quyish shoxobchalari uchun tabiiy gazning ulgurji narxi oshishi, o‘z navbatida, transport xarajatlarining o‘sishi natijasida mahsulot tannarxiga ta’sir qilishi mumkin. 43 Qolaversa, iqtisodiyotdagi yuqori investitsion faollik va aholi real daromadlarining sezilarli o‘sishi iste’mol talabini qo‘llab-quvvatlashda davom etishi mumkin, bu esa kelajakda talab omillari ta’sirining saqlanib qolishiga, ya’ni inflyatsiyaning oshishiga olib keladi. O‘zbekistonda 1 apreldan elektr energiyasi va gaz narxlarining navbatdagi oshirilishi rejalashtirilgan. O‘tgan yilning noyabrida Markaziy bank 2025 yil va 2026−2027 yillarga mo‘ljallangan pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini tasdiqlagan edi. Unda iqtisodiy rivojlanishning asosiy, muqobil va xavfli ssenariylari nazarda tutilgan. Inflyatsiya jarayonlarining umumiy pasayishiga qaramay, 2027 yilga borib inflyatsiyaning 5 foizlik maqsadli darajasiga erishishni sekinlashtirishi mumkin bo‘lgan ichki va tashqi omillarning ta’siri ehtimoli saqlanib qolmoqda. Iqlim o‘zgarishi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat narxlariga ta’sir qiladi. Masalan, 2022 yil boshida ob-havoning g‘ayritabiiy sovuq bo‘lishi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir ko‘rsatgan, 2023 yilda esa beqaror iqlim sharoiti meva-sabzavot hosildorligini pasaytirib, narxlar oshishiga sabab bo‘ldi. 2024 yilda yaxshi sharoitlar oziq-ovqat mahsulotlariga deinflyatsiya ta’sirini ko‘rsatdi. Kelajakda iqlimning beqarorligi inflyatsiyani oshirishi mumkin. Faol islohotlar va tarkibiy o‘zgarishlar vaqtincha inflyatsiya kutilmalar va asosiy inflyatsiyaga bosimni oshirishi mumkin. Agar inflyatsiya uzoq vaqt davomida yuqori darajada saqlanib qolsa, Markaziy bank pul-kredit siyosatini kuchaytirishga majbur bo‘ladi. Agar jiddiy risklar yuzaga kelsa, rag‘batlantiruvchi byudjet siyosatini kuchaytirish mumkin, bu esa taklif cheklangan holda talabning oshishiga olib 44 keladi. Bu qo‘shimcha inflyatsiya bosiminikeltirib chiqaradi va byudjet taqchilligining ortib ketishiga olib kelishi mumkin. Energiya xatarlariga quyidagicha izoh berilgan. Cheklangan ta’minot sharoitida energiya resurslariga talabning ortishi taqchillik va uzilishlarga, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga va inflyatsiya bosimining kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitda pul-kredit siyosatining samaradorligi pasayadi. Oxirgi marta tariflar o‘tgan yilning may oyida, ijtimoiy normalar joriy qilingan paytda ko‘rsatilgan edi. Aholi uchun 1 kVt/soat elektr energiyasining bazaviy (ijtimoiy me’yor doirasida) narxi 295 so‘mdan 450 so‘mga (+52,5 foiz), 1 kub metr gazning narxi 380 so‘mdan 650 so‘mga (+71 foiz) oshgan. Iste’mol hajmi ko‘paygani sayin tarif bir necha barobar ortadi. 1 apreldan elektr energiyasiga (oyiga 200 kVt/soat doirasida) bazaviy tarif yana 33,3 foizga — 450 so‘mdan 600 so‘mga, gaz uchun — 650 so‘mdan 1000 so‘mga (+53,8foiz) oshadi. Aprelda elektr energiyasi va gaz tariflarining oshishi inflyatsiyaning qo‘shimcha 1,8−1,9 foiz punktiga ko‘tarilishiga olib keladi. Bu joriy yil uchun 7−8 foiz atrofida bo‘lishi kutilayotgan inflyatsiya prognozida allaqachon hisobga olingan. Qayd etilishicha, 2025 yilda byudjet taqchilligining YAIMga nisbatan 3 foiz atrofida shakllanishi belgilangan bo‘lib, fiskal konsolidatsiya davom ettiriladi. Fiskal xarajatlarning optimallashishi fonida davlat iste’moli xarajatlari o‘sishi real hisobda 2024 yil ko‘rsatkichlari doirasida bo‘lishi kutilmoqda. 45 46 XULOSA O‘zbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari mamlakatning iqtisodiy holatini har tomonlama baholash, mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Yalpi ichki mahsulot, inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi, tashqi savdo balansi kabi asosiy makroiqtisodiy indikatorlar mamlakat iqtisodiy salohiyatining o‘sishi yoki pasayishini aks ettiradi. O‘zbekiston so‘nggi yillarda iqtisodiy islohotlarni jadallashtirib, budjet siyosatini barqarorlashtirish, tashqi savdoni liberallashtirish va investitsiya muhitini yaxshilash borasida muhim natijalarga erishmoqda. Shu bois, makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning muntazam tahlili nafaqat iqtisodiy siyosatning to‘g‘ri yo‘naltirilishini ta'minlaydi, balki uzoq muddatli barqaror rivojlanish strategiyasini shakllantirishga ham xizmat qiladi. Shuningdek, makroiqtisodiy tahlillar natijalari davlat siyosatini shakllantirishda, ijtimoiy-iqtisodiy rejalashtirishda va iqtisodiy xavflarning oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ularning asosida ishlab chiqiladigan strategik qarorlar orqali milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, aholi turmush darajasini yaxshilash va barqaror o‘sish sur’atlarini ta’minlash mumkin. Shu bois, bu ko‘rsatkichlarning chuqur tahlili nafaqat iqtisodchilar, balki siyosatchilar, investorlar va xalqaro tashkilotlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning chuqur va tizimli tahlili nafaqat mavjud iqtisodiy holatni aks ettiradi, balki kelajakdagi tahdid va imkoniyatlarni oldindan ko‘ra bilish imkonini ham yaratadi. Xalqaro standartlarga asoslangan statistik yondashuvlar, raqamlashtirish jarayonlarining jadallashuvi hamda iqtisodiy 47 ma’lumotlarning ochiqligi bu boradagi tahlillar sifati va ishonchliligini oshirmoqda. Ayniqsa, global iqtisodiy muhitda yuzaga kelayotgan noaniqliklar sharoitida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shu jihatdan, bu ko‘rsatkichlarni muntazam monitoring qilish va ularni zamonaviy usullar bilan baholash O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyoti uchun asosiy omillardan biridir. 48 Glossary (Atamalar lug‘ati) Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar — mamlakat iqtisodiyotining umumiy holatini ifodalovchi YaIM, inflyatsiya, ishsizlik darajasi, tashqi savdo balansi kabi asosiy statistik ko‘rsatkichlar majmui. YaIM (Yalpi ichki mahsulot) — mamlakat hududida ma’lum davr mobaynida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymati. Inflyatsiya — pul birligining qadrsizlanishi natijasida tovar va xizmatlar narxining o‘sib borishi jarayoni. Ishsizlik darajasi — iqtisodiy faol aholining umumiy soniga nisbatan ish izlayotgan, ammo ish topa olmagan shaxslar ulushi. Tashqi savdo balansi — eksport va import o‘rtasidagi farqni ko‘rsatadigan ko‘rsatkich bo‘lib, musbat yoki manfiy bo‘lishi mumkin. Davlat budjeti — davlatning daromadlari va xarajatlari rejasini ifodalovchi moliyaviy hujjat. Fiskal siyosat — davlat tomonidan soliqlar va byudjet xarajatlari orqali iqtisodiyotni tartibga solish siyosati. Monetar siyosat — markaziy bank tomonidan pul massasi va foiz stavkalarini boshqarish orqali iqtisodiyotga ta’sir ko‘rsatish vositasi. Tovar ishlab chiqarish hajmi — ma’lum davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori yoki qiymati. Milliy daromad — mamlakat fuqarolari va kompaniyalari tomonidan olingan umumiy daromad, YaIMdan amortizatsiya va bilvosita soliqlarni chegirgach qoladigan miqdor. 49 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2024). Bozor islohotlarini yanada jadallashtirish va iqtisodiyotni liberallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Prezident farmoni PF-85-son, 3-iyun. Toshkent. Lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). Kapital bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Prezident farmoni PF-6207-son, 13- aprel. Toshkent. Lex.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2017). O‘zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida Qaror PQ-3068-son, 19-iyun. Toshkent. Lex.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2023). “O‘zbekiston – 2030” strategiyasini amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida Prezident farmoni PF-205-son, 12-dekabr. Toshkent. Marifat.uz 5) O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2023). “O‘zbekiston – 2030” strategiyasining barqaror iqtisodiy o‘sish orqali aholi farovonligini ta’minlash yo‘nalishi bo‘yicha 2023-yilga mo‘ljallangan amaliy tadbirlar rejasi Qaror PQ- 300-son, 11-sentabr. Toshkent. Marifat.uz 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni PF-6003 (2020). O‘zbekiston Respublikasining xalqaro reyting va indekslardagi o‘rnini yaxshilash to‘g‘risida. LexUZ. https://lex.uz/ru/docs/-4838762 7) Abdulazizova O. N. (2024). O‘zbekiston moliyaviy infratuzilmasining funksional tahlili. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(11), 12–20. Toshkent: TSUE. https://www.researchgate.net/publication/387049046 50 8) Yakubova N. A. (2024). Iqtisodiy siyosatga kirish. Renessans ta’lim universiteti. 112–125-betlar. https://renessans-edu.uz/files/books/2024-12-04- 11-14-13 _ d50272d7e1114d85f0cd1bd4fd5a3feb.pdf 9) Samanov A. A. (2023). Biznesni rejalashtirish. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 85–102-betlar. 37 10) Taniyev A. B. (2024). Biznesga kirish. Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 67–89-betlar. 11) Omonov A., Karaliev S. (2021). Banklarda buxgalteriya hisobi. Toshkent: “Moliyachi” nashriyoti. 120–135-betlar. 12) Isakov J. Y., Adilov Z. (2020). Bank risklari: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 98–112-betlar. 13) Mamatkulov M. Sh. (2022). Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Toshkent: “Fan” nashriyoti. 77–93-betlar. 14) Shamsiyeva F. M. (2021). Iqtisodiyotda qaror qabul qilish. Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 88–104-betlar. 15) Nazarqulov N. J. (2022). Inson resurslari iqtisodiyoti. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 95–110-betlar. 16) Razzaqov A., Tashmatov Sh. (2021). Iqtisodiy ta’limotlar tarixi. Toshkent: “Fan” nashriyoti. 130–145-betlar. 17) Sultonov P. (2022). Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari. Toshkent: “Fan va texnologiya” nashriyoti. 75–90-betlar. 18) Allayerov P. (2021). Iqtisodiyotda optimallashtirish. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 60–78-betlar. 19) Abdullayeva D. (2020). Ekonometrika. Toshkent: “Fan” nashriyoti. 85–100- betlar. 20) Yulchiyeva Z. N. (2021). Boshqaruv psixologiyasi. Toshkent: “Iqtisodiyot” nashriyoti. 90–105-betlar. 51 21) Toshmamatov N. (2020). Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Toshkent: “Moliyachi” nashriyoti. 100–115-betlar. 22) Isroilov R. I. (2020). Boshqaruv hisobi. Toshkent: “Iqtisodchi” nashriyoti. 70– 85-betlar. 52

Mavzu: Oʻzbekiston Respublikasi rivojlanishining makroiqtisodiy koʻrsatkichlari tahlili kurs ishi 

Купить