Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 347.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 10 Август 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari

Купить
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI SIRTQI FAKULTET “________________________________________________________” KAFEDRASI “ _______________________________________________________________ ” fanidan KURS ISHI МАVZU: _____________________________________________________________________ ______________________________________________________________. Bajardi:____________ ______ _____________ Qabul qildi:____________________________ TOSHKENT – 20 23RO‘YXATGA OLINDI “ ____ ” _______20 23 y. №_________ Imzo _________ Kurs ishi himoya ga tavsiya qilingan sana “____” _______20 23 y. Ilmiy rahbar __ ________ Imzo _______________ Kurs ishi himoya qilingan sana «____» _______202 3 y . Baho « _____ » _________ ___________ ( imzo ) _ _ _________ ( imzo ) ___________ ( imzo ) Komissiya a’zolari : __________________ _________________ _ _________________ 2O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari MUNDARIJA KIRISH ……….…………….……………………........………. 3 I BOB . Davlat byudjet xisobi daromadlar man’baini ta’minlashda soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati …........…...... ….6 1.1. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning nazariy asoslari .......................................................... 6 1.2. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosati va uning ta’siri ................................................................ 14 II BOB. 2.1. 2.2. Davlat byudjet xisobi va nazoratini shakllantirish va xududlar soliq salohiyatini takomillashtirish yo’llari .......... Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va xududlar soliq salohiyatini baholash muammolari …................ Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlash va mahalliy byudjet salohiyatini oshirishda soliq siyosatiga ta’sir etuvchi omillar ... .. 21 21 26 Xulosa ......................…………………………………….…..… 32 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………....….…. 81 3KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ishlab chiqarishning modernizatsiyalashuvi sharoitida soliqlar vositasida bir tomondan tartibga solish ikkinchi tomondan esa rag’batlantirish hamda ikkala jarayonni to’g’ri tashkil eta olish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarimiz faoliyatining bozor munosabatlarining iqtisodiy talablariga moslashishida, ularning bosqichma-bosqich rivojida muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tish xususiyatlaridan biri davlatning iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisi qilib belgilanganligidir. Iqtisodiy islohotlar boshlangan to hozirgi davrga qadar respublikamizda iqtisodiy islohatlar yangi bosqichga ko’tarildi. Bu esa o’z navbatida iqtisodiy, shu jumladan soliq siyosatida ham bir qancha o’zgarishlarni amalga oshirishni talab etadi. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 2022-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2023-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi. Kurs ishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi iqtisodiy islohatlar sharoitida davlat soliq siyosatining barqarorligini ta’minlash va davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning amaldagi holatini nazariy jihatdan o’rganish, mavjud muammolarni aniqlash va Respublikamizda iqtisodiy islohatlar va tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirilishida mamlakatimizda mavjud an’analarni 4hisobga olgan holda uni takomillashtirish bo’yicha aniq taklif va mulohazalar berishdan iboratdir. Yuqoridagi maqsadlarga asoslangan holda Kurs ish oldiga quyidagi vazifalar qo’yildi.  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganish;  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va ahamiyatini yoritish;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlash;  soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganish;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berish. Kurs ishning ob’ekti sifatida O’zbekiston Respublikasining soliq tizimida olib borilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi, shuningdek unga ta’sir etuvchi omillar. Kurs ishning ilmiy yangiliklari shundan iboratki, soliq siyosati strategiyasi va taktikasi har tomonlama tahlil qilinib, ana shu tahlil asosida aniqlangan muammo va kamchiliklarni bartaraf etish, shuningdek korxona va tashkilotlar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish va shu orqali korxona va tashkilotlar rentabelligini oshirishning asosiy yo’nalishlari ishlab chiqilgan.  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning iqtisodiy mohiyati, mazmuni va ob’ektiv zarurligini asosli ravishda o’rganildi;  davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosatining roli va ahamiyatini yoritildi;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmi va undagi muammolarni aniqlandi;  soliq siyosatini tashkil qilishning xorijiy mamlakatlar tajribalarini o’rganildi;  byudjetni daromadlar man’baini shakllantirishda mahalliy soliq salohiyatini baholash mexanizmining samaradorligini oshirish bo’yicha takliflar berildi. 5Kurs ishning asosiy amaliy ahamiyati. Kurs ishi natijalari respublikamizda amalda bo’lgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasini yanada takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari bu ilmiy ishimiz hozirgi kunda eng dolzarb muammolar echimlarini hal etishga bag’ishlangandir. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, va takliflar, foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. Davlat byudjet xisobi daromadlar man’baini ta’minlashda soliqlarning iqtisodiy mohiyati va ahamiyati 1.1. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliqlarning nazariy asoslari Iqtisodiyotimiz barqarorligini ta’minlash yo’lida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni olib borishda jumladan, Xalq manfaatlariga mos bulib tushadigan mustakil iqtisodiy siyosat har qanday davlatning erkin rivojlanishida majburiy shart xisoblanadi. Aynan shunday siyosatni ezgulik bilan amalga oshirib borish, Soliq siyosati amalga oshirilishi natijasida byudjet daromadining barqaror safarbarligini ta’minlashdek vazifaning bajarilishi printsipial ahamiyatga egadir. Bu vazifaning bajarilishi davlat moliyaviy ahvolining mustahkamligidan dalolat beradi, davlat zimmasiga yuklangan majburiyatlarning o’z vaqtida bajarilishiga moliyaviy zamin yaratadi, byudjet sohasini uzluksiz moliyalashtirishda muammolar paydo bo’lmaydi, davlat o’zining funktsiyalarini to’liq va o’z vaqtida bajarish imkoniga ega bo’ladi va aksincha, soliq siyosatini amalga oshirish natijasida byudjet daromadlarining barqaror safarbarligini ta’minlash vazifasining bajarilmasligi juda yomon oqibatlariga olib kelishi mumkinligi shundoq ham ayondir. Ikkinchi tomondan, soliq siyosati yuridik shaxslar uchun zarur bo’lgan mahsulotlar ishlab ishlab chiqarishni ko’paytirishga rag’batlantirishi ham kerak. Bu erda gap soliq siyosatini amalga oshirish natijasida, eng avvalo, respublikamiz ichki bozorining ehtiyojlarini to’laroq qondirishga xizmat qilishi kerak. Undan tashqari, soliq siyosati strategiyasi umumiy tarzda respublikamiz uchun zarur bo’lgan yoki respublikamizda hamda halqaro talabga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarishni ko’paytirishga rag’batlantirishi kerak. Mustaqil moliyaviy siyosatni respublikaning byudjet tizimini mustahkamlash, byudjet daromadlarini to’ldirishni ta’minlaydigan va amaliy faollikni rag’batlantiradigan izchil soliq siyosatini o’tkazish yo’li bilan shakllantirish zaruriyati vujudga kelmoqda. 7Mamlakat byudjetining tarkibi avvalo uning davlat qurilishiga bog’liq. Unitar tizimga ega bo’lgan mamlakatlarda, byudjet tizimi bamisoli ikki qavatli qurilmaga-davlat byudjeti va mahalliy byudjetlarga ega buladi. Federativ tizimga ega bo’lgan mamlakatlarda oraliq bug’inlar-shtatlar, o’lkalar va ularga muvofiq ma’muriy tuzilmalarning shtatlari mavjud. Prezidentimiz o’z ma’ruzasida “2022-yilda amalga oshirgan keng ko‘lamli, uzoqni ko‘zlagan islohotlarni hayotga tatbiq etish erkin tadbirkorlikka keng imtiyoz va preferensiyalar yo‘lini ochib berish, investitsiyalar, avvalo, chet el investitsiyalarining hajmini oshirish va joriy etish iqtisodiyotimizning barqaror o‘sish sur’atlarini va uning makroiqtisodiy mutanosibligini ta’minlash bo‘yicha o‘z ijobiy ta’sirini berdi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo‘lamiz. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etayotganiga qaramasdan, hisobot yilida yalpi ichki mahsulot 8 foiz, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 8 foiz, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qariyb 7 foiz, qurilish-montaj ishlari hajmi salkam 18 foizga oshdi. Yillik byudjet yalpi ichki mahsulotga nisbatan 0,1 foiz profitsit bilan bajarildi. Inflatsiya darajasi 5,6 foizni tashkil qildi, ya’ni prognoz ko‘rsatkichlari doirasida bo‘ldi. Xalqaro miqyosda katta nufuzga ega bo‘lgan Jahon iqtisodiy forumi reytingiga ko‘ra, O‘zbekiston 2021-2022-yillardagi rivojlanish yakunlari va 2016- 2017-yillarda iqtisodiy o‘sish prognozlari bo‘yicha dunyodagi eng tez rivojlanayotgan beshta mamlakat qatoridan joy olgani albatta barchamizga mamnuniyat yetkazadi. Bundan tashqari, 2022-yilda mamlakatimiz Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO)ga a’zo davlatlarning oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash sohasida Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishgani uchun beriladigan mukofotiga sazovor bo‘lgan 14 ta davlatdan biri sifatida e’tirof etildi. O‘tgan yili bank tizimini yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv darajasini oshirish va investitsiyaviy faolligini kengaytirish ta’minlandi. Bank 8tizimining jami kapitali 2021-yilga nisbatan 23,3 foiz ko‘payib, 7 trillion 800 milliard so‘mga yetdi. So‘nggi 5-yilda mazkur ko‘rsatkich 2,4 barobar o‘sdi. Bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi qariyb 24 foizni tashkil qildi. Bu umumiy qabul qilingan xalqaro standartlardan 3-marta, bank likvidligi esa eng yuqori ko‘rsatkichlardan 2-marta ko‘pdir. Jahon miqyosida savdo-sotiq ishlarining o‘sish sur’ati sezilarli darajada sustlashgani, eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi talabning kamayishi va narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo aylanmasida ijobiy saldoga erishdik. Bu esa davlatimizning oltin-valyuta zaxirasini oshirish imkonini berdi. Davlat qarzi darajasining pastligi, ya’ni yalpi ichki mahsulotga nisbatan 18,5 foizdan oshmagani ham mamlakatimizda erishilgan ijobiy natijalar va makroiqtisodiy barqarorlik mustahkamlanayotganidan dalolat beradi. O‘ta og‘ir va murakkab vaziyatda qo‘lga kiritilgan bunday yutuq va marralar avvalo chuqur va atroflicha o‘ylangan siyosatning natijasi bo‘lib, ularning zamirida mehnatkash, mard va matonatli xalqimizning qahramonona mehnati mujassam ekanini ko‘ramiz. 2 Diagrammadan ko’rinadiki, 2015-2022 yillar davomida esa davlat byudjeti taqchilligiga barham berib, davlat byudjeti profitsitini 0,1 foizdan 1,5 foizga qadar oshirishga erishildi. Keyingi yillarda mazkur jarayonlarga ham jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatishiga qaramasdan, byudjet profitsitini saqlab qolishga erishilmoqda. Xususan, juda murakkab kechgan 2021 va 2022 yillarda ham maqsadga muvofiq yo’naltirilgan chora-tadbirlar natijasida byudjet daromadlari uning harajatlaridan ortish hajmi YaIMning 0,2 dan 0,1 foizi darajasida bo’lishiga erishildi. Umuman olganda, davlat byudjeti sohasidagi bunday natijalarni qo’lga kiritishda mamlakatimiz iqtisodiyotini bosqichma- bosqich o’zgartirish va erkinlashtirish, ilgari davlat zimmasida bo’lgan bir qancha 92 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2022- yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi 10vazifalarning xususiy sektorga o’tkazish orqali davlat byudjeti harajatlarini optimallashtirish, yangi sanoat yo’nalishlarining rivojlantirilishi hamda xususiy sektor moliyaviy holatining mustahkamlanishi, shuningdek, uning mamlakat iqtisodiyotidagi roli va ulushining ortishi kabi omillar sezilarli ta’sir ko’rsatdi. 1- diagramma Davlat byudjeti ko’rsatkichlarining bajarilish darajasi, foizda 3 . Bundan kelib chiqadigan dastlabki xulosa, soliq siyosati moliyaviy siyosatning hayotga tatbiq etilishi ko’p jihatdan, soliq siyosati strategiyasining muvaffaqiyatiga bog’liqdir. Shuning uchun ham bu erda haqli ravishda mamlakatimizda mustaqil moliyaviy siyosatni «soliq siyosatini o’tkazish yo’li bilan shakllantirish degan fikr bildirilmoqda. Bir vaqtning o’zida mustaqil moliyaviy siyosatni amalga oshirishda soliq siyosati strategiyasining oldiga qo’yilishi lozim bo’lgan vazifalar ham shu joyning o’zida o’z aksini topgan. Bu vazifalar quydagilardan iboratdir:  respublikaning byudjet tizimini mustahkamlash;  byudjet daromadlarini to’ldirishni ta’minlash;1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1,5 1,1 0,4 0,2 0,3 0,4 0,3 0,2 0,1 202120222016201720182019202020212022 113 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2022- yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi 12 amaliy faollikni rag’batlantirish. Agar yurgizilayotgan soliq siyosati strategiyasi ana shu uch vazifani bajarish imkonini bersa, uni sira ikkilanmasdan izchil soliq siyosati taktikasi deb hisoblash va u mustaqil moliyaviy siyosatni shakillantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega deb qayd etish mumkin. 1. Soliq tushumlari tarkibini tubdan o’zgartirish. Yangi soliq siyosati doirasida dastlabki vazifaning bu tarzda qo’yilishi amaldagi soliq tushumlarining tarkibi zamonaviy davrning talablariga etarli darajada to’liq javob beraolmayotganini ko’rsatmoqda. Soliq tushumlarini tubdan o’zgartirish, bir tomondan, saqlanib qolishi mo’ljallanayotgan soliq tushumlarining o’zaro nisbatini ancha o’zgartirishni talab qiladi. 2. Resurslar, mol-mulk solig’ining rolini oshirish. Qo’yilgan bu vazifa birinchi vazifaning mantiqiy davomi hisoblanadi. Chunki resurslar va mol-mulk solig’ining rolini oshirish sari yuz tutish, o’z navbatida, soliq tushumlari tarkibining o’zgarishiga olib keladi. Boshqa bir tomondan resurslar va mol-mulk solig’ining rolini oshirish to’g’risida aniq vazifa belgilangan ekan, bu narsa bizning sharoitimizda hamon resurslar va mol-mulkdan etarli darajada samarali va oqilona foydalanib kelinmayotganini bildiradi. Bu erda resurslar va mol-mulk solig’ini rolini oshirishdan ko’zlangan maqsad ana shu soliqlar yordamida ulardan samarali va oqilona foydalanishga ijobiy ta’sir ko’rsatishdir. 3. Jismoniy shaxslardan soliq undirilishining progressiv tizimini joriy etish. Yangi soliq siyosati strategiyasi doirasida bu vazifaning qo’yilishi jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar mexanizmida bir necha kamchiliklarning borligi, amaldagi soliqqa tortish mexanizmi jismoniy shaxslarning faollik darajasini oshirishga etarli darajada ta’sir ko’rsatmayotganligi, bu mexanizmni davr talabidan kelib chiqqan holda takomillashtirishning zarurligi bilan belgilanadi. Gap bu erda jismoniy shaxslar daromadlarining ortib borishi bilan to’lanadigan soliq summalarining ham ortib borishi to’g’risida emas, balki ulardan soliq undirishning ilg’or tizmini joriy etish to’g’risida ketayapti. Bu ilg’or tizimining joriy etilishi 13jismoniy shaxslar va byudjetning manfaatlariga baravar mos kelishi, jismoniy shaxslarning mehnat faoliyatini faollashtirish va o’z mehnat faoliyatini faollashtirish va o’z mehnatlarining natijalaridan manfaatdorligini oshirishga olib kelmog’i lozim. Aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish siyosatini ya’ni to’g’ri soliq siyosatisiz amalga oshirishning iloji yo’qligi qayd etilyapti. Shu o’rinda davlat byudjeti daromadlarining yuksalishi soliqlarning o’z vaqtida kelib tushishi korxonalar, jumladan kichik biznes va xususiy tadbirkorlarning faoliyatiga chambarchas bog’liqdir. Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyoti, iqtisodiy mustaqilligi, xalqining faravon turmush darajasi, qolaversa mehnat resurslarining ish bilan bandlik darajasi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivoji bilan bog’liqdir. Bu holat esa korxonalarning iqtisodiy erkinligini rag’batlantirish darajasining rivojlanishi bilan tavsiflanadi. Istiqbolda iqtisodiyot tarmoqlarida ham o’zgarishlar yuzaga keladi. Bu holat ham kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi asosida ro’y beradi. Umumiy sanoat mahsulotini ishlab chiqarishda istiqbolda o’zgarishlar sanoat sohasiga talab natijasida sodir bo’ladi, shuningdek qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlovchi kichik korxonalarning rivojlanish hisobiga bu soha yanada yuksaladi. Savdo aylanmasining to’liq muvofiqlashuvi natijasida bu sohada ko’rsatkich ulushi pasayishi sodir bo’ladi. Mahalliyning mashinasozlik va metallga ishlov berish, engil sanoat, ayniqsa, trikotaj, tikuvchilik buyumlari tayyor mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sohalarida kichik biznesning o’rni va ulushi etarli darajada emas. Vaholanki barcha sohada ishlab chiqarish faolligi tenglashsa, ijobiy natijalarga erishamiz. Respublikamizda kichik korxonalar tomonidan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishning o’sishini yaratilgan imkoniyatlardan faollik bilan foydalanish evaziga ta’minlash mumkin. Bizning hisoblarimizga ko’ra, 2022 yilga borib, respublika bo’yicha kichik biznesning ishlab chiqarilgan YaIM hajmidagi ulushini 66,1 foizga etkazish Xorazm viloyati bo’yicha esa bu ko’rsatkichni 81.9 foizga 14etkazish ko’zda tutilgan, kichik tadbirkorlik korxonalarining yillik mahsulot ishlab chiqarishining o’sishi 2,5 foizdan kam bo’lmagan holatdagina amalga oshadi 4 . Soliq siyosatining turli makroiqtisodiy modellardagi nazariy asosini, 1936 yili ingiliz iqtisodchisi Jon Meynard Keyns iqtisod fanining butun bir yo’nalishiga- keynschilikka «hayot» bergan va «Bandlik, foiz va pullar umumiy nazariyasi» degan kitobni nashr etgan. Xozirgi keynschilik quydagi nazariy xulosalarga tayanadi: 1. Tovar va resurslar bozorlarida nomukammal raqobat hukum suradi. Binobarin, narxlar pasayish tomon qayishqoq emas: talab kamayganda ishlab chiqaruvchilar o’z mavqelaridan foydalanib, narxlarni avvalgi darajada ushlab turadilar. Narxlar asosan resurslar bozorlari monopollashtirish yuqori darajadaligi tufayli pasaymayapti. 2- diagramma O’ZBEKISTONDA 2007-2022 YILLARDA YaLPI IChKI MAHSULOTNING O’SIShI DINAMIKASI, foizda 5 154 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzalari. 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2007 -2022 yillarda yilning asosiy yakunlari va O’zbekistonni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzalari asosida muallif tomonidan tuzilgan . 162. Resurslar narxining tovarlar narxining o’zgarishlaridan orqada qolishi mehnat bozori va sanoat bir qator xom ashyo tarmoqlari (neft va gaz qazib olish) monopollashtirishning yuqori darajadaligi natijasidir. Shuning uchun narxlar umumiy darajasi o’sganda jamuljam taklifning miqdori o’sadi, pasayganda esa kamayadi. 3. Iqtisodiyot tushkunligi sharoitida ishlab chiqarishni o’stirishga narxlarni anchagina hajmda o’stirishsiz erishib bo’lmaydi (chunki ommaviy ravishda ishsizlik va ishlab chiqarish quvvatlarini to’liq band qilmaslik mavjud). To’liq bandlikka erishilganda taklifning o’sishiga erishib bo’lmaydi: mehnat resurslarini tarmoqlar o’rtasida qayta taqsimlash mumkin, lekin bunda ishlab chiqarishning umumiy hajmi ko’paymaydi. Makroiqtisodchilar jamg’arishlarga, import tovarlarga oid soliq va harajatlarga ham e’tibor qaratishlari kerak. Mikro ma’lumotlarining o’zgarishi bilvosita jamuljam talabga ta’sir ko’rsatadi. Chunonchi, masalan, import tovarlari narxining qimmatlashuvi ko’pincha mamlakat mahsulotiga talabning o’sishiga olib keladi. Soliqlarning ko’payishi, aksincha, investitsiya va iste’mol harajatlarini qisqartirishga qodir. 4. Pul iqtisodiyotda muhim rol o’ynamaydi. Biroq muomalada pul miqdorining o’zgarishi foiz stavkasiga ta’sir ko’rsatadi, bu esa o’z navbatida investitsiyalar hajmini o’zgartiradi. Muomalada pul massasining o’sishi natijasida foiz stavkasi kamayadi, bu esa tadbirkorlarning ievestitsiyalarga bo’lgan talabni rag’batlantiradi. Pul massasi qisqarganda teskari jarayonlar yuz beradi. Shunday qilib, pul massasi ko’payganda nafaqat narxlar o’sadi, balki haqiqiy ishlab chiqarish kengayadi ham, narxlar va haqiqiy YaMM darajalari o’sishining nisbati iqtisodiyot jamuljam taklif egri chizig’ining qanday kesimda joylashishiga bog’liqdir. Agar chuqur tushkunlik ko’zga tashlansa, ishlab chiqarishning o’sishidan ancha ahamiyatli bo’ladi. Agar haqiqiy vaziyat to’liq bandlik holatiga yaqin bo’lsa, narxlarning o’sishi ishlab chiqarishning o’sishidan ildamlab boradi. 5. Ishsizlik va inflyatsiyaga qarshi kurashish uchun davlat iqtisodiy jarayonlarga faol aralashishi kerak. 17tushumlarning ko’payishini anglatishi shart emas. Aksincha, muayyan chegaralar mavjud bo’lib, ulardan tashqarida stavkaning o’sishi byudjetga tushumlarning qisqarishiga olib keladi, chunki yuqori miqdordagi soliqlar xo’jalik faoliyatiga rag’batlarni yo’qotadi va ishlab chiqarish hajmlarini, binobarin, soliqqa tortiladigan daromadlarning ham qisqarishiga olib keladi. Shunga muvofiq, muayyan hollarda stavkalarning pasayishi nafaqat ishlab chiqarishni o’stirishga, balki hatto byudjetga soliq tushumlari ko’payishiga ham olib kelishi mumkin. Yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqqan holda bu bo’limni yakunlar ekanmiz demak, xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, O’zbekiston Respublikasida soliq siyosati strategiyasi va taktikasi o’rtasida uzviylik mamjud bo’lib, to’g’ri, ilmiy asoslangan soliq siyosati strategiyasi, soliq taktikasining qisqa muddatlarda bajarilishiga va buning natijasida esa davlat byudjetining moliyaviy resurslar bilan ko’proq ta’minlanishiga shuningdek, mamlakatimiz aholisining yaxshi turmush kechirishiga olib keladi. 1.2. Davlat byudjeti daromadlar man’baini shakllantirishda soliq siyosati va uning ta’siri. O’zbekiston Respublikasining amaldagi soliq tizimining qanday sharoitlarda vujudga kelganligi ham esdan chiqmasligi kerak bozor toifasidagi iqtisodiyotda soliqlar va soliq tizimi bozorning eng asosiy instrumenti hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat boshqaruvining barcha darajalarida olinadigan soliqlar byudjet jam daromadlarining 90-95 foizni shakllantiradi. Ana shu munosabat bilan soliq tizimini shakillantirish, soliqlarni to’plash va ulardan foydalanish mexanizmini yaratish alohida ahamiyat kasb etadi. Amaldagi yangi soliq tizimi tuzilishi tamoyillari va tarkibiy qisimlarga ko’ra butun jahon amaliyotida keng tarqalgan soliq tizimini aks ettirgan. Yangidan joriy etilgan qo’shilgan qiymat solig’i va aktsizlar bekor qilingan oborot solig’i va sotuvdan olinadigan soliq singari egri (bilvosita) soliqlar hisoblanib, ular o’zlarining mohiyatiga ko’ra iste’molga solinadigan soliqlardir. Chunki bu soliqlar bilan iste’molchilar tomon yuz tutgan mahsulotlar va xizmatlar soliqqa tortiladi. 18Oxirgi iste’molchi bu erda faqat shaxs sifatida maydonga chiqmasdan, balki bu soliqlarni to’lovchilari bo’lib noishlab chiqarish sohasidagi iste’molchilar ham hisoblanadi. Qo’shilgan qiymat solig’i va aktsizlar bozor iqtisodiyotiga ega bo’lgan juda ko’p mamlakatlarda o’zlarini faqatgina byudjetning samarali fiskal instrumentlari sifatida namoyon etib qolmasdan, balki barcha tadbirkorlar uchun xo’jalik yuritishda teng sharoitlar yaratib beradigan vosita sifatida ham yaqqol ko’rinadi. Rivojlangan mamlakatlar uchun rivojlangan soliq tizimi harakterlidir. Masalan, Germaniyada 50dan ortiq turli soliqlar mavjuddir. Amalda nima sotilayotgan bo’lsa, o’shandan ma’lum foizi davlat ixtiyoriga o’tkaziladi. Xorijdagi soliqlarni rang-barangligi davlat organlariga har bir soliq to’lovchi (yuridik va jismoniy shaxs) ustidan va ishlab chiqarish, muomala, taqsimlash va iste’mol ustidan nazorat qilish imkonini beradi. So’ngi yillarda soliq tizimlarida sodir bo’lgan o’zgarishlar quydagilardan iboratdir: 1. Juda ko’p mamlakatlarda daromad solig’i eng muhim soliq hisoblanib, u keng aholi qatlami orasida ommaviy soliqqa aylangandir. Ko’pgina mamlakatlarda amal qilib kelgan shedulyar soliq undirish qulay va tejamli bo’lgan global soliq bilan almashtirildi. 2. O’z ahamiyatiga ko’ra ijtimoiy sug’urtaga badallar davlatning ikiinchi muhim soliq daromadi hisoblanadi. Bu maqsadli soliq bo’lib, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishga mo’ljallangandir. Ijtimoiy sug’urta badallari jismoniy shaxslardan soliq chegirmalari inobatga olinmagan holda ularning daromadlaridan proprotsional stavkalarda olinsa, yuridik shaxslardan esa ish haqi fondiga nisbatan foizda olinadi. Bir vaqtning o’zida stavka qo’llaniladigan maksimal badal yoki maksimal daromad ham belgilanadi. Ko’pgina mamlakatlarda ijtimoiy sug’urta badallarining tushib turish sur’atlari boshqa soliqlarga tegishli bo’lgan shu ko’rsatkichlardan yuqoriroqdir. 3. Yuridik shaxslardan olinadigan muhim soliq sifatida hamon korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq qolayotir. Bu soliq foydadan imtiyozlar chegirilgandan so’ng joriy yildagi soliqqa tortiladigan foydadan olinadi. Soliqning stavkasi proportsional bo’lib, oxirgi yillarda tadbirkorlik faoliyatining 19manfaatlarini hisobga olgan holda birmuncha pasaytirildi. Umumiy ko’rinishda yuridik shaxslar foydasini soliqqa tortish daromadlarni soliqqa tortishga nisbatan ancha pastdir. Yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarning qonunchiligi investitsiyalarni soliqqa tortishda qulay sharoitlar yaratishni ko’zda tutgan. Bu mamlakatlarda investitsion soliq kreditiga amal qilinib, tezlashtirilgan amartizatsiya qo’llanib, bu narsa xususiy kapital qo’yilmalarining o’sishini ta’minlamoqda. 4. Undirilishining engilligi va oddiyligi uchun xorijiy mamlakatlarga egri ( bilvosita) soliqlar keng tarqalgandir. Soliqlarni ob’ekti va iqtisodiy mohiyati buyicha guruhlanadi. Soliqlarni bu tartibda guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarini o’rganishning ilmiy va amaliy uslubdir. Soliqlar soliqqa tortish ob’ektiga qarab 3 guruhga bo’linadi. 8 1. Oborotdan olinadigan soliqlar. 2. Daromaddan olinadigan soliqlar. 3. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan soliqlarga QQS, aktsiz solig’i, bojxona va davlat bojlaridan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot tushunchasi bizning qonunchiligimiz buyicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi oborotdan emas, balki mahsulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o’lchanadi. Yalpi tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga huquqiy shaxslarning daromadiga solinadigan soliq savdo tashkilotlarning daromadidan soliqlari kiradi. Bu guruh soliqlariga sotsial infrastrukturani rivojlantirish solig’i ham kiradi. Mol-mulk qiymatlaridan olinadigan soliqlarga: mol mulk solig’i, er solig’i, konlardan foydalanish solig’i va boshqalar kiradi. Iqtisodiy mohiyatga qarab soliqlar to’g’ri va egri soliqlarga bo’linadi. To’g’ri soliqlarni to’g’ridan to’g’ri soliq to’lovchilarning o’zi to’laydi, ya’ni soliqning huquqiy to’lovchisi ham, haqiqiy to’lovchisi ham bitta shaxs bo’ladi. 20 21Soliq yukini boshqalarga ortish holati bu erda bo’lmaydi. Soliqlarga hamma daromaddan to’lanadigan va barcha mulk soliqlari kiradi. To’g’ri soliqlarda to’g’ridan-to’g’ri daromaddan soliq to’langanligi uchun soliqlar stavkasini kamaytirilishi korxonalar daromadining ko’p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari ko’paytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. Demak, bu guruh soliqlarning stavkalari to’g’ridan-to’g’ri bozor iqtisodiyoti bilan bog’liqdir. Egri soliqlarning huquqiy to’lovchilari mahsulot yuklab yuboruvchilardir. Lekin soliq og’irligining haqikatan ham byujetga to’lovchilari tovarni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni haqiqiy soliq to’lovchilar bu erda yashiringan. Bu soliqlar tovar qiymati ustiga ustama ravishda qo’yiladi. Bu soliqlarning ijobiy tomoni respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarning chekkaga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko’p ishlab chiqarilishga yordam beradi. Egri soliqlar oqali tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Soliqlar stavkasini oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatni qisqartirmaydi. Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Biroq bu soliqlar mehnatkashlar real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to’g’ri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko’proq mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, tovarlar mo’l-ko’lligini ta’minlashi kerak. Yuqorida aytib o’tilganidek, to’g’ri va egri soliqlar yagona soliq tizmini tashkil etib bir biri bilan o’zaro bog’langan. Umumiy soliq summasi o’zgarmagan holda birini stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini oshirishni talab etadi. Soliqlar umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linadi. Soliqlarni umumdavlat va mahalliy soliqlarga bo’linishi xukumat idoralarning respublika xukumati va mahalliy xukumatlarga bo’linishi asosidan kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o’z byudjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlarga ega bo’lishi kerak. Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika byudjetiga tushadigan 22soliqlardan mahalliy byudjetlarini boshqarib borish uchun ajratma sifatida tushishi mumkin. Agar kelgusi yili mahalliy byudjetlarning o’z manbalari ko’payib qolsa, respublika soliqlaridan ajratma berishni xojati qolmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlardir. Mahalliy soliqlar maxaliy xukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib berilgan. Mahalliy xukumatlar asosan mehnatkashlarga yaqin bo’lganligidan ular ijtimoiy masalalarini maktab, sog’liqni saqlash, madaniyat, maorif, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin bu soliqlar va yig’imlar ularni byudjet harajatlarini 30-40 foizini qoplaydi, holos. Keyingi vaqtlarda mahalliy byudjetlar daromadlari salmog’ini 50- 60 foizga etkazish kabi xukumat qarorlari mavjud. Mahalliy byudjetlar daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan birdir. Faqat o’z darodam manbaiga to’liq ega bo’lgan mahalliy xukumatlar o’z faoliyatlarini to’liq amalga oshirishlari mumkin. Aks holda turli moliyaviy kamchiliklarga yo’l qo’yish ehtimoli bor. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki ular faqat shu hududning byudjetiga tushadi. Boshqa byudjetlarga ajratmalar berilmaydi. Mahalliy byudjetlarning soliq va yig’imlari kam bo’lganligidan bu byudjetlarning daromad va harajatlarini barqarorlashtirish ancha murakkabdir. Bu masalani echishda ilgari ko’rsatganimizdek, xududdan tushadigan soliqlardan ajratmalar beriladi. Amaliyotda shu soliqlardan mahalliy byudjetlarga ular byudjetini barqarorlashtirish uchun 100 foizgacha ajratma bermasdan turib subventsiya beriladi. Subventsiya yoki subsidiya uslublari esa mahalliy xukumatlarning respublika xukumatiga murojat etish lozimligini bildirib, ularni o’z mahalliyidagi soliqlar to’liq undiriishi qiziqtirmaydi, ulardagi boqibeg’amlik fazilatini kuchaytiradi. Mahalliy xukumatlar o’z xoxishlaricha soliq va yig’imlar kiritish huquqiga ega emas. Soliq Kodeksida ko’rsatilgan soliqlarni o’z xududlarida qo’llash yoki qo’llamaslik huquqi bor. Undan tashqari, mahalliy soliqlar va yig’imlardan byudjetga tushgan summa atrofida soliq to’lovchilarga imtiyozlar huquqiga ega. Mahalliy soliqlar va yig’imlarning byudjetga to’liq tushishini tashkil qilish ularning zimmasidagi vazifa hisoblanadi. 23O’zbekiston soliq tizimi manbaiga qarab soliq huquqiy shaxslardan va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga ajratiladi. Huquqiy shaxslardan olinadigan soliqlarga hamma egri soliqlar, korxonalar daromadiga soliq, konlardan foydalanganlik, suv resurslaridan foydalanganlik, savdo tashkilotlarning yalpi tushum solig’i, er solig’i, mol-mulk solig’i, kichik biznes uchun yagona soliq va boshqalar kiradi. Ba’zi soliqlarni ham huquqiy shaxslar, ham jismoniy shaxslar to’laydilar. Jismoniy shaxslar to’laydigan soliqlarga daromad solig’i, er, mol-mulk, soliqlari kiradi. Huquqiy shaxslardan olinadigan soliqlar davlat byudjeti daromadlarning xal qiluvchi qismini (85-86 foizini) tashkil etadi. Bu soliqlarning muhim xususiyati naqd pulsiz korxonalar hisob schyotlaridan byudjet schyotlariga ko’chirib qo’yiladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan ba’zi soliqlar naqd pulda undirilganligi uchun uni to’lash qiyin kechadi. Soliqlar yig’ish harajati ko’payib ketadi, chunki bu ish bilan maxsus tajribaga ega bo’lgan soliq inspektorlari shug’ullanadi, xujjatlar ko’p yoziladi. Jismoniy shaxslar soliqlari ichida eng yirigi fuqarolar daromadiga soliqdir. Bu soliq orqali fuqarolarning guruhlari daromadlarini boshqarib borish imkoniyati yaratildi. Umumiy jihatdan olib qaraganda mamlakatimiz soliq tizimini isloh qilishning bir necha soliq siyosati strategiyasi yo’llari mavjud, ular quyidagicha bo’lish mumkin.  muvaffaqiyatli ravishda faoliyat ko’rsatayotgan va O’zbekiston sharoitiga yaqin bo’lgan g’arb mamlakatlaridan birining soliq tizimidan nusxa olish;  o’tish davri iqtisodiyotiga moslashtirilgan soliq tizimilarining biridan foydalanish;  iqtisodiy taraqqiyot yo’lidan muvafaqqiyatli ravishda ilgari borayotgan o’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlar va rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasiga tayangan holda butunlay yangi soliq ishlab chiqarish. Chunki, O’zbekistonda hozirgi payitda amal qilib kelayotgan soliq tizimini tezda va tubdan o’zgartirishga qaratilgan har qanaday tadbir, mamlakat iqtisodiyotiga tuzatib bo’lmaydigan zarar etkazish mumkinligi, shubhasizdir. 24Amaldagi soliq tizimi barcha resurslardan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishi lozim. Bu erda resurslarning qanday shaklda bo’lishi printsipial ahamiyatga ega emas. Bozor iqtisodiyoti barcha resurslardan har doim samarali foydalanishni taqozo etadi. Bu fikrdagi «samarali» so’ziga alohida e’tibor berilishi uning tub mohiyatini ochib berishga yordam beradi. Soliq tizimining oldiga qo’yilgan rag’batlantirish bilan bog’liq bo’lgan eng muhim vazifalarning navbatdagisi to’plangan mol-mulkddan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishdir. Bu erda ham to’plangan mol- mulkning tegishli ekanligi printspial ahamiyatga ega emas. Soliq tizimi orqali, aksincha to’plangan mol-mulkdan samarali foydalanishga rag’batlantiruvchi ta’sir ko’rsatishga harakat qilaveradi. Davlatning bu sohadagi xatti-harakatini tabiiy ravishda qabul qilmoq lozim. Soliq tizimini o’zgartirishda asos qilib olingan bosh tamoyil-korxonalar zimmasidagi soliq yukini keskin kamaytirishdir. Iqtisodchi-olimlar va amaliyotchi mutaxassislar, moliyachilar, soliq xizmati xodimlari va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning rahbarlari orasida juda ko’p munozaralarga sabab bo’layotgan masalalardan biri «soliq yuki» yoki «soliq og’irligi» masalasidir. Bu muammoga nisbatan bildirilgan fikrlarni bir necha guruhlarga bo’lish va unga munosabatni eng umumiy tarzda qisqacha qilib quydagi ko’rinishlarda ifoda etish mumkin:  soliq yuki haddan ziyod og’ir;  soliq yuki shu kecha-kunduzning talablari darajasida belgilangan;  ayrim rivojlangan mamlakatlar bilan qiyoslaganda soliq yuki og’ir emas; Bu erda hozirgi paytda korxonalar zimmasidagi soliq yukining ancha og’ir ekanligi tan olinayapti. Shuning uchun ham soliq yukini kamaytirish emas, balki keskin kamaytirish zarurligini ta’kidlanayapti. Shu o’rinda yana bir narsani alohida qayd etib o’tmoq lozim. Gap shundaki, davlatimiz rahbari tomonidan korxonalar zimmasidagi soliq yukiga nisbatan bu tarzdagi fikrini xaspo’shlamasdan ochiq- oydin aytilishi quyi doiralarda «soliq yukiga nisbatan aniq vaziyatni «yuqoridagilar» bilishmaydi», tarzida aytiladigan fikrlarning asossiz ekanligini ko’rsatib beradi. 25II-BOB. Davlat byudjet xisobi va nazoratini shakllantirish va xududlar soliq salohiyatini takomillashtirish yo’llari 2.1. Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq salohiyatini baholash muammolari Davlat byudjetining daromadlar man’baini shakllantirish va mahalliy soliq salohiyatini baholashda barcha soliq turlari joylardagi korxonalar faoliyati ulardan kelib tushadigan soliq salmog’i tuman davlat byudjetidagi tutgan o’rni alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birgalikda xukumat faoliyati, makroiqtisodiy barqarorlashtirishdan tashqari, barqarorlashtirish vazifasiga zid kelishi mukin bo’lgan boshqa maqsadlarni ham ko’zlaydi. Soliq yukining kamayishi, davlat harajatlarining ko’payishi odatda turli xil saylovoldi tadbirlari boshlanishi bilan muvofiq kelishi avvaldan ko’zga tashlanib keladi. Bundan tashqari, byudjet siyosati doimo hammaning ko’z o’ngida: saylovchilar madadiga tayanmoqchi bo’lgan siyosatchilar, hatto buni iqtisodiy zarurat talab qilgan taqdirda ham, soliqlarni ko’paytirishga yoki ijtimoiy ehtiyojlar uchun harajatlarni kamaytirishga jur’at eta olishmaydi. Joylarda imkoniyatlarning tengligi ulardan hammaning ham foydalana olishi mumkinligidan dalolat bermaydi. Yagona iqtisodiy manfaatlar mavjut bo’lmaganligi uchun hozirgi jamiyat nohoyatda rang-barangdir. Hozirgacha mamlakatlarda, hatto yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda ham tengsizlik mavjuddir. Soliq siyosati tashqi tomondan qanchalik demokratik bo’lishiga qaramasdan jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlari o’rtasida farq bo’lganligi uchun hammani bir hil tarzda qanoatlantira olmaydi. siyosat, eng avvalo, kapital egalariga, ko’proq ta’minlangan go’ruhlarga qulayliklar to’g’diradi va ular qo’shimcha afzalliklarga ega bo’ladi. Iqtisodiy jarayonlarga ta’sir etishdagi ziddiyatlar. Soliq siyosati yordamida tartibga solishdan foydalangan holda davlat umummilliy maqsadlarni hisobga olib ayrim tarmoqlarda, iqtisodiyotning sohalarida va mamlakatning ayrim mintaqalarida kapitalning jamg’arilishini rag’batlantiradi. Bir vaqtning o’zida u xo’jalikdagi vujudga kelishi mumkin bo’lgan nomutanosiblikni susaytirishga 26harakat qiladi. Tadbirkorlarning bir guruhi uchun qulay soliq muhitini yaratib berib, ularning ikkinchi bir guruhiga zarar etkazadi va ularning noroziligia sabab bo’ladi. Xuddi ana shunday holat AQShda butun sanoat uchun soliqqa tortishni tenglashtirish maqsadida sanoatning qazib chiqaruvchi tarmoqlari uchun qazilma boyliklariga nisbatan ustamaning keskin qisqartirilishi notijasida sodir bo’ldi. Tadbirkorlarning umumiy manfaatlariga javob beradigan bu tadbir oldin xuddi shu imtiyozdan foydalanib kelganlarning, ayniqsa, neft kompaniyalarining noroziliklariga sabab bo’ldi. Tartibga solish maqsadlarining ziddiyatliliga. Davlat soliq tadbirlarini amalga oshira borib, turli, ayrim hollarda bir-biri bilan mutlaqo to’g’ri kelmaydigan maqsadlarni ko’zlaydi. Masalan, AQSh ma’muriyati 1981-1986 yillar davomida soliq islohotining amalga oshirish yordamida federal byudjet kamomadiga barham berish va inflyatsiya jarayonlarini susaytirishni ko’zda tutgan edi. Islohot inflyatsion jarayonlarga ijobiy ta’sir ko’rsatib, byudjet taqchilligini qisqartirish tomon bir oz qadam tashlangan bo’lishiga qaramasdan barbir byudjetning balansligini ta’minlashning iloji bo’lmadi. Soliq tadbirlarining e’lon qilinadigan demokratik tamoyillar va ularning real namoyon bo’lishlari o’rtasidagi nomutonosiblik. Soliq qonunlari yaratilayotgan payitda bu qonunlarning odatda tenglik, oddiylik va ommaviylik kabi maqsadlarning ko’zlash rasmiy ravishda e’lon qilinadi. Biroq amaliyotda ijroya hokimiyat, kasaba uyushmalari kabi siyosiy kuchga ega bo’lgan jamoatchilik tashkilotlariga, birlashgan guruhlarga tayanadi. Shuning uchun ham aholining bu qatlami ko’proq soliq afzalliklariga ega bo’lgan bir payitda, jamoatchilik tashkilotlariga birlashmagan aholi qatlami o’zlarining tegishli muammolarini echish imkoniga ega bo’lmaydilar. Makroiqtisodiy prognozlash muammosi mavjud. Soliq siyosatining muvaffaqiyatli ulkan darajada bo’lg’usi vaziyatni oldindan bashorat qilish mumkinligiga bog’liqdir. Turg’unlashayotgan iqtisodiyot ni bugungi kunda rag’batlantirish o’z samarasini yarim yildan so’ng beradi. Lekin yarim yildan ekyin iqtisodiyot tushkunlik holatda bo’ladimi yoki bizning siyosatimiz inflyatsiya 27to’lqinini yanada kuchaytirib boradimi? Afsuski, ilm-fanning hozirgi holati makraiqtisodiy siyosat uchun aniqlik bilan uzoq muddatli va hrta muddatli prognozlar qilish imkonini bermaydi. Odatta qisqa muddatli (2-3 oyga) prognozlargina muvaffaqiyatli bo’ladi. Faol makroiqtisodiy siyosatning hozirgi ba’zi muxoliflar o’z dalil-isbotlarida «Lukas tanqidi» (ratsional kutishlar nazariy maktabining asoschisi R. Lukas nomi bilan atalgan) degan kontseptsiyadan foydalanadilar. «Lukas tanqidi» shundan iboratki, iqtisodiy siyosat natijalarini baholash usullari uning iqtisodiy sub’ektlari umumidlarini shakillantirishga ta’sirini hisobga olmaydi. Vaholanki mazkur umidlar ulkan rol o’ynab, makroiqtisodiy siyosatni ko’pincha ma’nosiz qilib qo’yadi. Chunonchi, xukumat tomonidan rag’batlantiruvchi siyosat o’tkazilganda iqtisodiyot sub’ektlari muayyan vaqt o’tganidan so’ng inflyatsiya sakrashi yuz beraishin tushunadilar. Shuning uchun ular o’z rejalarini yangi vaziyatni hisobga olib ko’ra boshlaydilar. Soliqlar kamaytirilishi yoki davlat rejalarini o’stirish to’g’risida axborot olinishi bilanoq resurslarni sotuvchilar inflyatsiyani kutib, ishlab chiqarish omillari narxini oldindan oshiradilar. Tovar va resurslarning bir vaqtda o’sishi esa iqtisodiyotni jonlantirishga olib kelmaydi. Byudjetni to’ldirishni ta’minlashning iqtisodiyotga ham, jamiyatga ham zarar keltirmaydigan vositalari faoliyatini samarali ishlashini ta’minlash zarur. Soliq tizimi barcha jismoniy va yuridik shaxslarga nisbatan bir xildagi munosabatga moslashishi, bunda iqtisodiyot sub’ektlari daromad (foyda) to’g’risidagi tasavvurlaridan kelib chiqib, qaror qabul qilishga majbur bo’lgan holatlar yoki soliq tizimi tomonidan majbur qilinadigan jarima, jazo kabi mexanizm ta’sirida soliq to’lovchilar adolatsiz deb hisoblab, ularning soliq qonunlariga rioya etmasliklarini yuzaga kelishiga omil bo’lmasligi kerak. XX asrning so’nggi o’n yilliklarida bozor iqtisodiyotiga asoslangan qator mamlakatlarda soliq tizimlari islox etildi. Bunda, mazkur mamlakatlardagi soliq isloxotlari asosan uch yo’nalish ya’ni : 28 jismoniy va yuridik shaxslardan undiriladigan daromad soliqlari tarkibi, soliqqa tortish stavkalarini tenglashtirish, shuningdek, imtiyozlar hamda alohida shart- sharoitlarni tugatish hisobiga soliq bazasini kengaytirish;  qo’shilgan qiymat solig’iga tortishda qator tovarlar va xizmatlar is’temolini qamrab oluvchi soliqqa tortish bazasini kengaytirish;  aktsizlar stavkasini oshirish kabilarga yo’naltirilganligini ta’kidlash lozim. Bunday soliqqa tortish isloxotlarini amalga oshirishda quyidagi maqsadlar bajarilishini ta’minlash nazarda tutilgan:  iqtisodiy rivojlanishga soliqlarning salbiy ta’sirini kamaytirish;  iqtisodiyot sub’ektlari uchun faoliyat yuritish shart-sharoitlarini tenglashtirish;  soliqqa tortishni soddalashtirish. Keyingi yillarda mazkur yo’nalishlarga asoslangan soliq isloxotlari qator rivojlanayotgan mamlakatlarda ham amalga oshirila boshlandi. Soliq isloxotlarining strategiyasini to’g’ri tanlash bozor munosabatlariga o’tayotgan mamlakatlarda birmuncha qiyinroqdir. Shuning uchun ularning quyidagi:  soliq islohotlari - bu uzoq davom etuvchi jarayon bo’lib, bir laxzada amalga oshadigan voqeylik emasligi;  soliq tizimining byudjet sarf-harajatlarini qoplash uchun daromadlarning belgilangan xajmi kelib tushishining samarali vositasiga aylanishini ta’minlash;  soliq tizimi gorizontal adolatni ta’minlashi;  yuqori, o’rta va quyi daromadga ega sub’ektlarni soliqqa tortish jarayonida jamiyatda daromadlarning adolatli taqsimlanishi ta’minlashda tassavurlarning o’zaro mos kelishi kabi tamoyillarga asoslanganligi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, yana bir muhim vazifalardan biri soliq tizimining barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Masalan, xorijiy investorlar o’z kapitallarini yangi ishlab chiqarish yaratilishi, mavjud ishlab chiqarish bazalarini kengaytirish, ayniqsa to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar shaklida kapital qo’yishlariga qulay shart- sharoit yaratish lozim. 29 shaxsiy daromadni soliqqa tortish bilan iqtisodiyot sub’ektlarini soliqqa tortish stavkalari o’rtasida katta farq oqibatida sub’ektlar inkorporatsiya qilish to’g’risidagi qarorini qabul qilishga majbur bo’ladi. Dividendlarni diskriminatsiya qilish shunga olib keladiki, investitsiyalarni ularga nisbatan zayom mablag’lari hisobidan moliyalashtirish arzonroq bo’lib qoladi. Keltirilgan jihatlarda soliq tizimlarning takomillashmaganligi namoyon bo’ladi. Soliqlar orqali davlat harajatlarini moliyalashtirish imkoniyatlarining kamayishi, shuningdek, tabiiy resurslardan yanada oqilona foydalanishga bo’lgan talab oqibatda mazkur muammoni hal etishning dolzarbligini oshirdi. Shunday qilib, O’zbekistonda byudjet daromadlarini shakllantirishni ta’minlash va xalqaro soliq siyosati muammolari o’zaro umumiylik hamda o’ziga xoslikka ega ekanligini hisobga olgan holda, xulosa qilish mumkinki, egri soliqlar ulushining oshishi jarayoniga bir tomonlama baho berish mumkin emas. Aslida soliq tizimlarining takomillashib borishi shuni ko’rsatmoqdaki, egri soliqqa tortish talab va taklif mexanizmiga ta’sir etishi orqali raqobatni buzuvchi omil sanaladi. Bizga ma’lumki, raqobatli bozor tizimi resurslarni shunday tovarlar va xizmatlar ishlab chig’arishga yo’naltiradiki, ularga hammadan ko’ra ko’proq jamiyat ehtiyoj sezadi, aynan shu faoliyat rivojiga egri soliqqa tortish mexanizmi salbiy ta’sirga ega bo’ladi. Ayni vaqtda alohida ta’kidlash lozimki, albatta egri soliqqa tortish orqali kechayotgan tub tarkibiy o’zgarishlar qator ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning echilishi omili bo’lmoqda. Shu nuqtai-nazardan mamlakatimizda soliq tizimi orqali byudjet daromadlarini shakllantirishda xalqaro soliqqa tortish amaliyotida shakllangan barcha afzalliklardan o’ziga xos tarzda foydalanishning eng ma’qul bo’lgan mexanizmi faoliyatini yo’lga qo’yish davr talabidir Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda o’ta muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu muammolar orasida soliqlar yordamida amalga oshiriluvchi, byudjetning daromad qismini shakllantirish dolzarb bo’lib hisoblanadi. Soliqlar - bu davlat tomonidan ko’rsatiluvchi xizmatlar evaziga to’lanadigan haqdir. 30tizimini takomillashtirish borasida so’ngi yillarda ham bir qator ishlar amalga oshirildi. Masalan, foyda soliqni stavkasi va jismoniy shaxslarning daromadidan olinadigan soliq stavkalarining bosqichma-boich kamaytirilganligi aholi va xuquqiy shaxslar ixtiyorida qoluvchi mablag’lar so’mmasini ko’payishi ko’rinishida qo’shimcha investitsion resurslar yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Shu bilan birga, soliq tizimidagi o’zgarishlarning kalendar yili davomida ham amalga oshirilayotganligi ma’lum bir qiyinchiliklarni keltirib chiqarayotganligini ham aytib o’tish lozim. Hozirgi kunda kichik va xusuusiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashga katta ahamiyat berilmoqda. Ma’lumki, xususiy sektordagi tijorat korxonalari faqat o’z-o’zini qoplash va o’zini- o’zi mablag’ bilan ta’minlash asosida ish yuritadilar. Bunda tadbirkor barcha ma’suliyatni o’z zimmasiga olgan holda bank kreditlari kabi jalb qilingan resurslardan ham foydalanishi mumkin. Yillik moliyaviy reja tuzilayotganda va resurslarni jalb qilish yoki qilmaslik xaqida boshqaruv qarorlari qabul qilinayotganda daromad va harajatlar hisob-kitobida soliq harajatlari ham salmoqli o’rin egallaydi. Biznes-reja tuzilib, xisob-kitoblar amalga oshirilganidan so’ng, tadbirkor resurslarni jalb qilish haqida qaror qabul qilsa va shundan so’ng yil davomida soliq stavkalariga keskin o’zgartirishlar kiritilsa, bu o’zgarishlar biznes- rejani amalga oshirilishiga to’sqinlik qilishi mumkin. Bu holatda, agar resurslar tadbirkorning o’z resurslari bo’lsa, u faqat ko’zlangan foydani ololmay qoladi xolos, lekin, resurs jalb qilingan bo’lsa-chi, unda nafaqat ko’zlangan foydani ololmay qolishi, balki resurslar ma’lum bir foizlar evaziga jalb qilinganligi sababli zarar ko’rilishi ham mumkin. 2.2. Davlat byudjeti daromadlarini ta’minlash va mahalliy salohiyatini oshirishda soliq siyosatiga ta’sir etuvchi omillar Respublikamiz xo’jalik yuritish va ijtimoiy munosabatlarning yangi shakllariga o’tish bilan soliqqa tortishning me’yoriy-huquqiy bazasi muntazam ravishda takomillashib bordi. Rivojlanish va oyoqqa turishning murakkab yo’lini 31bosib o’tib, anchagina barqaror va yaqqol bo’lgan soliq tizimi shakillandi, u so’nggi yillarda davlat byudjeti daromadlari va harajatlarining muvozanatlashuviga erishish imkonini berdi. Respublika xukumati tomonidan iqtisodiyotga tushadigan soliq yukini bosqichma-bosqich kamaytirish izchil siyosatining o’tkazilishiga jamg’armalarni va iqtisodiyotning moddiy (xususiy) sektorining iste’molini oshirish zaruriyati sababchi bo’ldi, soliqlar va yig’imlarni birxillashtirish esa milliy soliq tizimini xalqaro me’yor va standartlarga muvofiqlashtirish imkonini beradi. Natijada davlat byudjeti daromadlari tarkibida soliq tushumlarining YaIMdagi ulushi bir muncha o’zgardi. Respublika xukumati tomonidan soliq siyosatini yanada takomillashtirish, fiskal funktsiyalarni kamaytirish hamda soliqlarning rag’batlantiruvchi ahamiyatini kuchaytirishga doir asosiy omillar sifatida quydagilarni belgilab olindi:  soliq yukini ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga o’tkazish, to’g’ridan- to’g’ri soliqlar salmog’ini qisqartirish hisobiga bilvosita soliqlar ulushini ko’paytirish;  soliqqa tortishning o’xshash bazasiga ega bo’lgan soliqlarni birxillashtirish, soliq mexanizmini soddalashtirish;  resurslarni tejovchi ishlab chiqarishlarni rag’batlantirishni ta’minlovchi resurs soliqlari stavkalarini maqbullashtirish;  yig’iluvchanlik darajasini oshirish va boshqa zaxiralar hisobiga soliq solish bazasini kengaytirish. Soliq yukini ishlab chiqaruvchilar zimmasidan iste’molchilar zimmasiga o’tkazish, bilvosita soliqlar ulushini oshirish. Bevosita soliqlar salmog’ini kamaytirish hisobiga bilvosita soliqlar ulushini oshirish, soliq yukini ishlab chiqaruvchilar zimmasidan iste’molchilar zimmasiga o’tkazish bevosita soliqlar korxonalar hamda fuqarolarning moliya-xo’jalik faoliyatiga, ya’ni ularning daromadlari xajmiga bevosita ta’sir ko’rsatishi bilan bog’liq. Bevosita soliqlarning kamayishi bilan ishlab chiqarishning rivojlanishi rag’batlantiriladi, tegishlicha soliqqa tortish bazasi kengayib, byudjetga tushumlar ortadi. Bevosita soliqlar stavkalarini kamaytirish va bilvosita soliqlarga tortish bazasini kengaytirish orqali 32bunga erishish mumkin. Bundan tashqari, soliq stavkalarini yanada ko’proq pasaytirish yo’li bilan ayrim yo’nalishilar eksport, xorijiy investitsiyalar va boshqalar rag’batlantiriladi. So’ngi yillardagi soliq siyosatining tahlili davlat byudjetining daromadlari tarkibida bilvosita soliqlar ulushining ancha o’sayotganini hamda bevosita soliqlar salmog’ini kamayayotganini ko’rsatmoqda. Sh un i alohida ta’kidlash joyizki, soliq kodeksi joriy etilgan va undan keyingi yillarga bir nazar tashlaydigan bulsak. Soliqlar davlat by ud j e t i ni ng har yili 90 va undan ortiq foiz darom adlari ni shakllantirayotganligiga amin bulamiz. Keltirgan ma’lumotlarni real raqamlarda ko’rish uchun quyidagi diagrammaga e’tiborimizni qaratamiz. Y u q or i d a g i m a ’ l um o t l a r i d a n shu na r s a m a’ l u m b u l y a p t i k i , Davlat byudjeti daromadlari tarkibida bevosita, bilvosita va resurs va mol-mulk soliqlarining salmog’i aloxida ahamiyat kasb etayotganligining guvohi bo’lmoqdamiz. Agar daromad manbalari ya’ni soliqlarni guruxlash buyicha salmog’iga nazar tashlaydigan bulsak byudjet daromadini shakll anti ri shda bilvosita soliqlarning salmogi 50 foizni tashkil etmokda. Bizning fikrimizcha, bu tabiiy hol. Chunki, jahon iqtisodiy tajribasidan ma’lumki, har qanday rivojlanayotgan mamlakatda bilvosita soliqlarning salmog’i yuqori bo’ladi. Ishlab chiqarish sektori zimmasidagi soliq yukini kamaytirish asosan korxonalar daromadlarini soliqqa tortish darajasini pasaytirish vositasida amalga oshirilmoqda. Iqtisodiy isloxatlarining birinchi bosqichida korxonalar uchun belgilangan soliqlarning yuqori stavkalari ijobiy natijalar bermadi. Ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni texnik jihatdan qayta qurollantirish uchun etarli mablag’larni yo’naltirish imkonini bermadi. 33 4- diagramm a Bevosita, bilvosita va mol-mulk solig’ining davlat byudjetidagi salmog’i 21 Shu o’rinda ta’kidlashimiz lozimki, korxonalarimizning faolligini oshirishda hukumatimiz tomonidan soliqlar asosida ularningishlab chiqarish samaradorligini oshirish yuzasidan soliq yuki va soliq stavkalarining yillar davomida pasayib borayotganligi bundan dalolat bermoqda. Agarda quyida keltirilgan jadvaldan buning guvoxi bo’lmoqdamiz. Mahalliy byudjetlarga ayrim daromadlarning biriktirilishi mahalliy xokimiyatlarning byudjet mablag’larini o’z vaqtida va to’liq yigilishini taxminlashga, xamda harajatlarni o’z vaqtida va to’liq yigilishini ta’minlashga shuningdek harajatlarni o’z vaqtida va to’liq moliyalashtirishga bo’lgan qiziqishini oshiradi. O’zbekiston Respublikasida mahalliy byudjetlarga biriktirilgan mahalliy soliq va tushumlar xamda har yili yangi byudjet yili uchun davlat byudjetini tasdiklash mobaynida davlat tomonidan mahalliy byudjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil topadi. Respublika iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar jalb etishni rag’batlantirish soliq siyosati strategiyasining ustuvor jixatlaridan biri sanalib, ular investitsiyalarga bo’lgan keskin ehtiyoj muammosini ma’lum darajada hal etadi va 34joriy iste’mol uchun resurslarni oshirish imkonini beradi. Xorijiy investorlar uchun pasaytirilgan stavkalar ayrim hollarda foyda solig’idan ozod qilishni nazarda 35tutuvchi foyda solig’iga tortish qulay tizimining yaratish qo’shma korxonalar sonini ortishiga olib keldi, so’ngi 5 yil ichida ularning soni ikki barobar orti va 3000 tadan oshdi. Mahalliy mahsulot eksporti va mamlakatga erkin almashtiriladigan valyuta tushumlarini orttirish respublika iqtisodiy taraqqiyotining boshqa ustuvor vazifasi sanaladi. Mazkur vazifani muvaffaqiyatli hal etish uchun mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida eksport ulushi 15 foizdan 30 foizgacha bo’lganda mulkchilik shaklidan qat’iy nazar eksportchi korxonaning foyda solig’i stavkasi 30 foizga pasaytiriladi, sotishning umumiy hajmida eksport ulushi 30 va undan ortiq foizni qilganda belgilangan stavka 50 foizga pasaytiriladi. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish aholi daromadlarini darajasi kabi ijtimoiy masalalar bilan uzviy aloqador. Jismoniy shaxslarni daromadiga solinadigan soliq yukini kamaytirish va fuqarolar daromadlarini tegishlicha qonuniylashtirish maqsadida jismoniy shaxslar daromadlariga solinadigan soliq shkalasi muntazam ravishda takomillashtirilmoqda. 1998 yildan boshlab 45 foizlik eng yuqori stavka bilan 5 darajali shkala qo’llanib kelgan. 2000 yilda eng kam oylik ish haqining 10 baravaridan oshuvchi daromaddan 40 foizlik eng yuqori stavka bilan 4 darajali shkala belgilandi. Jismoniy shaxslar daromad solig’ini eng kam oylik ish haqini hisobidan chiqarmay hisoblab chiqarishning yangi uch darajali tizimiga o’tish hamda 2001 yildagi 36 foizlik stavkani 2002 yilda 33 foizgacha pasaytirish natijasida 2001 yilgi byudjet daromadlari tarkibiga soliq salmog’i 2000 yilga nisbatan 1,4 foizlik punktga oshdi. Shu bilan birga 2001 yilda jismoniy shaxslar daromad solig’ining YaIMga nisbatan ulushi o’tgan yilgi 3,2 foizdan 3,3 foizgacha» oshdi. Xozirgi davrga kelib 2006 yildagi 13%, 21% va 29% o’rniga 2007 yildan 13%, 18% va 25% etib belgilandi. Jismoniy shaxslar soliq yukini kamaytirish siyosati strategiyasi aholining, ayniqsa kichik va xususiy tadbirkorlik sohasidagi daromadlarini qonuniylashtirishga, byudjetga daromadlar tushumini yanada oshirishga yo’naltirilgan. Biroq shuni qayd etish lozimki, mazkur mexanizm jismoniy 36shaxslar daromadlarini deklaratsiyalash instituti mavjud bo’lgandagina samaraliroq ishlaydi. Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishni yanada takomillashtirish mazkur soliq stavkalarining o’sib borishini pasaytirish hisobiga aholining o’rta va yuqori daromadga ega guruhlari ortishini rag’batlantirish kontsepsiyasidan kelib chiqib amalga oshirilishi lozim. Bu hol o’rta va yuqori daromadga ega soliq to’lovchilarning qonunga zid operatsiyalar sohasidan qonuniy operatsiyalar sohasiga chiqishlariga imkon beradi. Fikrimizcha, foyda solig’i stavkasini yanada pasaytirish soliq undirishning quyi pog’onasiga yaqinlashib qolganligimiz tufayli maqsadga muvofiq emas. Ayni payitda xorijiy mamlakatlarda daromad (foyda) solig’i korxonalarning barcha harajatlari chegirilganda to’lanadigan korparativ soliq 18 foizdan 45 foizgacha boradi. MDX mamlakaktlari orasida eng ko’p quyi stavka O’zbekistonda –10 foiz va Rossiyada-24 foiz, Ukrainada-30 foiz. Olis xorijda quyi stavka Vengriyada-18 foiz, Eng yuqori stavka Germaniyada-45 foiz. 2015-2022 yillarda mazkur soliq bo’yicha tushumlarni quydagi yo’nalishlarda yanada takomillashtirish nazarda tutilmoqda: qaytar tartibda soliq solinadigan daromadga kiritiladigan soliq solinadigan bazadan chegirmalarni kengaytirish hisobiga. Yuridik shaxslar mol-mulkini soliqqa tortish borasida Respublikada sekin asta xalqaro tizimga birlamchi (tarixiy) qiymatdan soliq undurishdan qoldiq qiymatdan soliq undirilishga o’tkazilgan. Asta sekin stavka pasaytirilib, bazasiga ko’ra bir xil yuridik shaxslarning mol-mulk solig’i va transport vositalariga solinadigan soliq birlashtirildi. Benzin, dizel yoqilg’isi va gaz iste’moliga soliq joriy etish bilan bir payitda jismoniy shaxslarga solinadigan mol-mulk solig’ining soliqqa tortiladigan bazasidan transport vositalari qiymati olib tashlandi. Kichik korxonalarni soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini tanlangan sub’ektlar sonining ko’payishi omillari tahlili soliq yukini qisqartirish maqsadida yirik va o’tra korxonalarni parchalash, ular bazasida bir qator mayda korxonalarni yaratish (ishlovchilar soniga ko’ra kichik korxonalar mezonlariga mos keluvchi) hisobiga kichik biznes sub’ektlari soni ortayotganini ko’rsatadi. 37 XULOSA Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq-byudjet siyosati mamlakat moliya tizimining asosini tashkil etadi. Mavjud moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish, ularni to’g’ri yo’naltirish samaradorligini oshirish va ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlashda soliq siyosati strategiyasi va taktikasi munosabatlarining qanday asosga tayanayotganligi juda muhimdir. Soliq siyosati strategiyasi va taktikasining yaxlitligiga erishish mamlakatda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga, samarali byudjet siyosatini yuritishga, aholi turmush darajasini yaxshilashga xizmat qiladi. Soliq siyosatini takomillashtirishning asosiy yo’nalishlaridan biri korxonalar zimmasidagi soliq yukini kamaytirish emas, balki soliqqa tortishning maqbul tizimini shakllantirish deb hisoblaymiz.Belgilangan yo’nalishlardagi muammoldar ijobiy hal qilinsa, korxonalar boqimandaligini kamayishiga, soliqlarni byudjetga o’z vaqtida to’liq undirishga, takror ishlab chiqarishni tezlashtirishga va boshqa muammolarning hal qilinishiga, mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning va soliq siyosatining asosiy maqsadlaridan biri, mamlakatda ishlab chiqaruvchilar o’rtasida erkin raqobatni yuzaga keltirish orqali ichki bozorni to’yintirish hisoblanadi. Soliq siyosatining imtiyozli yo’nalishlari bu maqsadni ba’zan inkor eishini kuzatamiz, ya’ni bir tarmoqdagi ikki xo’jalik yurituvchi sub’ektning biriga imtiyoz berish orqali, ikkinchisining imkoniyatlarini kamaytirib qo’yish mumkin. Imtiyozlarni belgilashda asosiy omil qilib tarmoq xususiyatini e’tiborga olish maqsadga muvofiq. Bu esa, bir tarmoq ichida erkin raqobatni va narxlar tengligini ta’minlaydi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, soliqlar umumiqtisodiy tizimning bir bo’g’ini hisoblanib, amalga oshirilayotgan soliq siyosati strategiyasi va taktikasi mamlakatning makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy ko’rsatkichlariga sezilarli tarzda ta’sir etadi. Shunday ekan, soliq siyosatining strategiyasini va taktikasini uzviyligini ta’minlashning asoslarini o’rganish ham muhimdir.Chunki soliq 38siyosati strategiyasini chuqur o’rganib, ilmiy asoslash orqali soliq taktikasini samaradarligini oshirish va bozor iqtisodiyotida davlatimiz va yurboshimiz mamlakatimiz ravnaqi uchun belgilagan strategiyasiga, ko’zlagan maqsadiga erishish oson kechadi. 39Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Konctitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y. 2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni. 15.11.2019, №O‘RQ-582. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi (yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573. 4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580. 5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish, monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-sonli farmoni 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF- 5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida” farmoni. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora–tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel. 40Internet saytlari 11. www.ahbor-reyting.uz – (“Ahbor-Reyting” reyting agentligi sayti) 12. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev sayti). 13. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi rasmiy vev sayti). 14. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev sayti). 15. http s://www.u zse. uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti ma’lumotlari.

O’zbekiston Respublikasida byudjet xisobi va nazoratini rivojlantrish iqtiqbollari

Купить