Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 50.1KB
Покупки 4
Дата загрузки 27 Январь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

univer cafe

Дата регистрации 27 Январь 2024

77 Продаж

Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi

Купить
O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi.ʻ Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari 4 1.1.O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi ʻ ......................................... 4 1.2.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari ... . 8 II.Bob.Prezidentlik instituti xalqaro tajribada ................................................................................ 10 2.1.Zamonaviy davlat organlari tizimida Prezidentlik Institutining tutgan o`rni va ahamiyati ..... 10 2.2. Prezidentlik instituti xalqaro tajribada .................................................................................... 19 Xulosa. ........................................................................................................................................... 26 Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 29 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O`zbekistondagi Prezidentlik institutining o`ziga xosligi shundaki, bizda davlat boshlig`ining vakolatida fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishiga kafillik belgilanganligi, davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta‘minlashi, Prezident saylovi kuni Konstitutsiyada aniq belgilab qo`yilgani, saylov komissiyalarining a‘zolari saylovdan manfaatdor biron bir partiya a‘zosi, yoki nomzod, uning ishonchli vakili bo`lishi mumkin emasligi, Prezident saylovining moliyaviy ta‘minoti davlat mablag`lari tomonidan qoplanishi va teng taqsimlanishi, nomzodlardan hech qanday saylov garovi, saylov fondini tashkil etish talab qilinmasligi, nomzodlarga saylovoldi tashviqotini o`tkazish uchun davlat hisobidan teng efir vaqti va bosma maydon ajratilishi, yig`ilishlar va uchrashuvlar o`tkaziladigan vaqt hamda joy haqida saylovchilarga barvaqt xabar qilinishi, davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalarning, muassasalarning, tashkilotlarning rahbarlari, fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarga saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazishni tashkil etishda, zarur ma‘lumot va axborot materiallari olishda yordam ko`rsatishlari shartligi kabilarda ko`rishimiz mumkin. El-yurtimiz biz boshlagan xalqchil islohotlarga bugun xayrixohlik va qat‘iy ishonch bilan qarab, ularning hosili va samarasini tezroq ko`rishni istamoqda. Ana shu haqli talabni inobatga olgan holda, biz Yangi O`zbekiston taraqqiyot strategiyasini ishlab chiqib, saylov jarayonida uni o`ziga xos umumxalqmuhokamasidan o`tkazdik 1 – deya ta‘kidlagan edi prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev. Shu ma‘noda prezidentlik instituti demokratik institut hisoblanib, birinchidan, O`zbekiston Respublikasining Prezidenti O`zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to`g`ridan-to`g`ri saylov 2 huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li saylanadi va fuqarolarning davlat ishlarini boshqarishda vakilligini ta‘minlashdek konstitutsiyaviy funksiyani bajaradi. Ikkinchidan, Prezident lavozimiga nomzod bo`lishda O`zbekiston Respublikasi barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‘tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat‘i nazar, qonun oldida tengdirlar. Ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoliga, irqiy yoki milliy mansubligiga, jinsi, ma‘lumoti, tili, dinga munosabatiga, mashg`ulot turi va xususiyatiga qarab O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqini biron-bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash taqiqlanadi. Uchinchidan, Prezident saylovi demokratik standartlarda belgilangan holda halollik bilan ochiq, shaffof o`tishi, erkin, ixtiyoriy, haqiqiy va adolatli tashkil etilishi va o`tkazilishi Konstitutsiya va qonunlarimizda belgilab qo`yilgan. To`rtinchidan, Prezident vakolatlari Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo`yiladi. Ya‘ni bunda demokratik saylovlar orqali saylab qo`yilgan vakillari orqali xalq ishtirok etadi. Beshinchidan, monarxiyadan farqli o`laroq, Konstitutsimiz 1-moddasiga asosan O`zbekiston – suveren demokratik respublika bo`lganligi bois Prezidentning lavozimda bo`lish vaqti konstitutsiyaviy asosda ma‘lum muddatlar bilan chegaralangan. Ya‘ni Asosiy qonunimizga asosan belgilangan muddatga saylanadi. Bu ham demokratik standartlardan bo`lib, xalq davlat hokimiyatining manbai sifatida davriy asosda o`z nomidan, ya‘ni xalq nomidan ish olib borishi mumkin bo`lgan shaxsni muqobillik asosida saylab turish imkoniyatiga ega bo`lishi lozim. 3 I.Bob.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari 1.1.O zbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriyʻ etilishi O‘zbekistonda Prezident Institutining joriy etilishi. Sobiq ittifoq Respublikalari orasida birinchi bo‘lib O‘zbekistonda Prezidentlik lavozimi joriy etilgan edi. Davlat boshqaruvining Prezidentlik Instituti 1990 yilning 24 martida “O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish va O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (asosiy qonuni)ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risidagi” qonun bilan joriy etilgan edi. O‘z SSR Oliy Soveti o‘n ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida I.A Karimov Prezident etib saylandi. O‘sha sessiyada qilingan ma’ruzada I.A Karimov shunday degan edi “....Bugun yuzaga kelgan vaziyatda O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish muhim ahamiyat kasb etmoqda. ......Respublikada yakka boshliq lavozimining joriy etilishi Ittifoq miqyosida bo‘lganidek, qonunlar va davlatning boshqa qarorlarini ijro etish omillarini mustahkamlashga, demak, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, millatlararo va boshqa sohalarda qayta qurish jarayonlarini tezlashtirishga ko‘maklashishi shubhasizdir”. 1991 yil 29 dekabr va 2000 yil 9 yanvarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumxalq saylovlari muqobillik asosida o‘tkazilib, unda I.Karimov Prezident etib saylandi. O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident – hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga rioya qilinishida davlat mexanizmi uchun eng muhim institutdir. Ma’lumki, “prezident” atamasi lotincha “praesidenso”, so‘zidan olingan bo‘lib, aynan tarjimasi “oldinda o‘tiradigan” degan ma’noni beradi. Bu tushuncha konstitutsiyaviy-huquqiy ma’noda davlat boshlig‘ini anglatadi. Hozirgi kunda dunyodagi 130 dan ortiq davlatlarning hokimiyat tizimida prezidentlik instituti mavjud. “Prezident” atamasi o‘zining hozirgi ma’nosida 1787 yilgi AQSH 4 konstitutsiyasida mustahkamlanib, AQShda prezidentlik joriy etilganidan boshlab ishlatilib kelinmoqda. Prezidentni davlatning markaziy boshqaruv organlari tizimida tutgan o‘rni davlat boshqaruvining shakliga bog‘liq. Agar mamlakatda davlat boshqaruvining parlamentar respublika turi o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda Prezident faqat davlat boshlig‘i vazifasini bajaradi va u ijroya hokimiyatiga rahbarlik qila olmaydi. Shuning uchun ham boshqaruvning parlamentar respublika shaklida Prezident davlat organlari tizimida markaziy o‘rinni egallamaydi. Boshqaruvning Prezidentlik respublikasi shaklidagi davlatlarda esa Respublika Prezidenti davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘i hisoblanadi. U davlat boshqaruv organlari tizimida markaziy o‘rinni egallaydi. Davlat boshlig‘i sifatida Prezident davlat hokimiyati boshqaruv organlarida yetakchi va muvofiqlashtiruvchi rol o‘ynaydi. Prezident davlat ichida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonning Oliy vakilligini amalga oshiradi. Davlat boshlig‘i o‘zida u yoki bu hokimiyat tarmog‘ini emas balki, davlat va butun davlat hokimiyatining birligini namoyon etadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti” deb nomlanadi. Bu bob 9 ta moddadan iborat bo‘lib, ularda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy maqomlari va vakolatlari belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari uning faoliyatidagi quyidagi yo‘nalishlarda yaqqol namoyon bo‘ladi: 1.O‘zbekiston Prezidenti fuqarolar huquq va erkinliklarining kafili bo‘lib, Prezident inson huquqlarini himoya qilish mexanizmining uzluksiz ishlashi uchun shaxsan javobgar, biror sabab bilan ushbu huquq va erkinliklar amalga oshirilishi buzilgan hollarda tegishli choralar ko‘rishga majbur. 2. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafili bo‘lib, Prezident o‘z faoliyati davomida barcha davlat 5 organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning o‘z konstitutsiyaviy majburiyatlarini zarur darajada bajarishlarini ta’minlaydi. 3.Prezident davlat boshlig‘i sifatida xalqaro munosabatlar sohasida muhim vakolatlarga ega bo‘lib, u mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish yuritadi. Prezident xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasining vakili bo‘lib, muzokaralarda O‘zbekiston nomidan qatnashishi, Respublikaning xalqaro majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi mumkin. 4.Prezident Oliy Majlisga har yili ichki va xalqaro ahvol xususida ma’lumotnoma taqdim etadi. Uning ma’lumotnomasi normativ hujjat hisoblanadi. Bu axborot siyosiy xususiyatga ega bo‘lib, mamlakatni rivojlantirishning dasturiy prinsiplari va strategik vazifalarini o‘z ichiga oladi. 5.O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining ijroya hokimiyatini tuzish bilan bog‘liq vakolatlari ham mavjud. Prezident Bosh vazir nomzodini Oliy majlis palatalariga kiritadi. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va uning o‘rinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi hamda bu masalalarni Oliy majlis senatining tasdig‘iga kiritadi. Prezident viloyatlar hokimlari va Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi, bu masalalarni tegishli xalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga qo‘yadi. Prezident o‘z qarori bilan Konstitutsiya, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr-qimmatiga dog‘ tushiradigan hatti-harakatlar sodir etgan tuman va shahar hokimlarini lavozimidan ozod etishga haqli. Milliy xavfsizlik va davlat nazorati organlarini tashkil qilar ekan, Prezident ularning rahbarlarini tayinlaydi. 6.Prezident Oliy majlis senatiga Konstitutsiyaviy sud raisi va a’zolari, Oliy sud raisi va a’zolari, Oliy xo‘jalik sudi raisi va a’zolariga nomzodlarni taqdim etadi. Prezident viloyat , tuman, shahar va xo‘jalik sudi sudyalarini tayinlaydi. Prezidentning taqdimiga binoan, Oliy majlis senati Markaziy Bank boshqaruvi raisi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining raisini tayinlaydi. 6 7.Prezident Respublika davlat va boshqaruv Oliy organlarining o‘zaro hamkorligini ta’minlaydi. Prezident O‘zbekiston Respublikasi Vazirliklari, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, buni Oliy majlsi palatalarining tasdig‘iga kiritadi. 8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qonunlarni imzolaydi. Prezidentning imzosi bo‘lmasa, qonun kuchga kirmaydi. Bu davlat boshlig‘ining an’anaviy funksiyasi bo‘lib, qonunga majburiy kuch beradi va qonun chiqaruvchilik jarayonini yakunlaydi. 9.Faqat Prezidentgina butun Respublika hududida favqulodda holat joriy etishga haqli. Lekin, Prezident bunday qarorni qabul qilishda erkin emas. 10.Prezident Respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‘mondoni hisoblanadi. U Qurolli Kuchlarning Oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi. Xavfsizlik kengashini tuzadi, unga rahbarlik qiladi, Oliy harbiy unvonlarni beradi. Mudofaa vaziri amalda bevosita Prezident rahbarligida ishlaydi. 11. O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining davlat boshlig‘i sifatidagi vakolatlariga fuqarolik va siyosiy boshpana berish, O‘zbekiston Respublikasining davlat mukofotlari bilan taqdirlash, afv etish to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish va gunohidan kechishni amalga oshirish kabilar ham kiradi. Prezident Oliy majlis Qonunchilik palatasi va Senatini faqat Konstitutsiyada aniq belgilangan hollardagina tarqatishi mumkin. Prezident o‘z vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib, hamda ularni ijro etish yuzasidan mamlakatning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlar-farmonlar, qarorlar, farmoyishlar chiqaradi. Respublika Prezidentining normativ-huquqiy hujjatlari “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining xabarnomasi” va Respublika gazetalarida rasman e’lon qilinadi. 7 1.2.O‘zbekistonda prezidentlik institutining rivolanish bosqichlari va o‘ziga xos xususiyatlari Mamlakatimiz o‘z istiqlolini qo‘lga kiritganida davlat boshqaruvining kuchli prezidentlik hokimiyatiga asoslangan shakli tanlandi. Bu davrda Prezident katta vakolatlarga ega bo‘lib, buni huquqiy demokratik davlat poydevorini barpo etish va mustahkamlashda davlatning bosh islohotchilik rolini o‘tashi zarurati bilan izohlash mumkin. Yangi mingyillikning kirib kelishi, demokratik-huquqiy davlat qurish jarayonida orttirilgan tajriba, vakillik organlari va ko‘ppartiyaviylikning rivojlanishi, jamiyat hayotida fuqarolik jamiyati institutlari va ommaviy axborot vositalarining roli kuchayishi bilan davlat boshqaruvini demokratlashtirish, Prezident maqomini demokratik huquqiy davlatlarda umume`tirof etilgan andozalarga mos ravishda takomillashtirish zarurati yuzaga keldi. Bu yo‘nalishda mamlakatimizda 2002-yil 27-yanvarda o‘tkazilgan Referendum va uning asosida 2003-yil 24-aprelda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risda»gi Qonun muhim ahamiyat kasb etdi. Islohotlarga ko‘ra, ikki palatali Oliy Majlis tashkil etilib, Konstitutsiyaning 89-moddasidan «O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ayni vaqtda Vazirlar Mahkamasining raisi hisoblanadi» degan qoidadan iborat bo‘lgan ikkinchi xatboshi olib tashlandi. Demak, Vazirlar Mahkamasi raisi tugatildi, Vazirlar Mahkamasi faoliyatiga rahbarlik qilish, u tomonidan qabul qilanayotgan qarorlar va ularning ijrosini ta`minlash ma`suliyati to‘laligicha Bosh Vazir zimmasiga yuklatildi. Amalga oshirilgan bu o‘zgarishlar davlat boshqaruvini demokratlashtirish yo‘lida yangi yutuqlarni qo‘lga kiritish imkoniyatini yaratdi. 2007-yil 11-aprelda «Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiaya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida»gi Konstitutsiyaviy qonunning qabul qilinishi bilan prezidentlik instituti rivojlanishidagi ikkinchi bosqich tugab, 8 uchinchi bosqich boshlandi. Ushbu qonunga homahang tarzda «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining moddalariga tuzatishlar kiritish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilinib Konstitutsiyaga bir qator o‘zgartirishlar kiritildi. Xususan, Konstitutsiyaning 89-moddasidan «ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘idir» deyilgan norma chiqarilib, Prezidentning davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta`minlashi belgilab qo‘yildi. Vazirlar Mahkamasining shakllantirilishi va iste`fosining yangicha tartibi, siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotidagi rolini kuchaytirish masalalari huquqiy tartibga solindi. 2010-yil 12-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi»ni taqdim etdi. Mazkur konsepsiya mamlakatimiz kelgusi taraqqiyotining asosiy strategik yo‘nalishlarini belgilab beruvchi muhim hujjat bo‘lib, mamlakat Prezidentining davlat rahbari sifatida maqomini yanada mustahkamlash, davlat va jamiyat hayotida Vazirlar Mahkamasining roli, uning davlat hokimiyati tizimida mavqei va ma`suliyatini oshirish hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan islohotlarning muhim asosi sifatida e`tirof etildi. Davlat boshqaruvini demokratlashtirish jarayonida 2011-yil 18-aprelda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (78, 80, 93, 96, va 98 moddalariga)»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni keyingi qadam bo‘ldi. Qonun Oliy Majlis Bosh vazir hisobotlarini eshitishi va mukoma qilishi tartibini belgiladi. Bosh prokuror o‘rinbosarlarini tayinlash hamda ularni lavozimidan ozod etish to‘g‘risidagi prezident farmonlarini tasdiqlash Senatning mutlaq vakolatlaridan chiqarildi. Qolaversa, Prezident ijro etuvchi hokimiyatga rahbarlik qilishi haqidagi norma chiqarildi. 9 Qonun bilan Prezident viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini tayinlashi hamda lavozimidan ozod etishi Bosh vazir taqdimiga binoan amalga oshirilish tartibi o‘rnatildi. Bundan tashqari, Bosh vazir nomzodi Qonunchilik palatasiga saylovda eng ko‘p deputatlik o‘rinlarini qo‘lga kiritgan bir necha siyosiy partiya tomonidan taklif etilishi belgilandi. Bosh vazirga nisbatan ishonchsizlik votumi bildirish haqidagi norma mustahkamlandi. 2011-yil 12-dekabrda «O‘zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasining 90- moddasiga tuzatish kiritish to‘g‘risida»gi qonun bilan Prezidentning vakolat muddati 7 yildan 5 yilga qisqartirildi. Shundan so‘ng, 2014-yil 16-aprel «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida(32,78,93,98 103 va 117 moddalariga)» gi qonun qabul qilinib, Konstitutsiyaning 93-moddasiga kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, Prezidentning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega ekanligi, vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan tuzishi va tugatishi, Bosh vazir iste`foga chiqqanda, Bosh vazirga nisbatan bildirilgan ishonchsizlik votumi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan qabul qilinganda yohud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda lavozimidan ozod qilishi tartibi belgilandi. II.Bob.Prezidentlik instituti xalqaro tajribada 2.1.Zamonaviy davlat organlari tizimida Prezidentlik Institutining tutgan o`rni va ahamiyati Bugungi kunda zamonaviy davlatlarning aksariyat qismi boshqaruvning respublika shakliga ega bo'lgan davlatlar bo'lib, ularda davlat boshqaruv tizimi ma'lum bir yo'nalish bo'yicha saylangan oliy hokimiyat organlariga 10 asoslangan. Prezidentlik instituti boshqaruvining respublika shaklidagi davlatlarda davlat hokimiyati tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Demokratik nuqtayi nazardan qaralsa, prezidentlik instituti xalqning o„ziga xos g„alabasi sanaladi, chunki davlatda prezidentlik institutining mavjudligi to„g„ridan-to„g„ri saylovlar orqali yoki xalq tomonidan saylangan vakillar orqali o'z xalqining irodasini amalga oshiradigan Prezident lavozimiga eng munosib nomzodga ovoz berish imkoniyatini beradi. Prezidentlik institutining bugungi kunda davlat organlari tizimida tutgan o`rni va ahamiyati haqida fikr yuritishdan oldin biz, avvalo, prezidentlik institutining mazmun-mohiyatiga to`xtalib o`tishishimiz lozim. «Prezident » so`zi lotincha «praesidens» so`zidan kelib chiqib, so`zma- so`z tarjimasi «oldinda o`tiruvchi» (antik davrlarda turli xil majlislarda raislik qiluvchililarni president deb atashgan) ma`nosini anglatadi. Prezident so`zi yuridik termin sifatida, qadimgi Afina va Rim respublikalari davridan qo`llanilganligi ma`lum. Bu termin ilk demokratiya shakli hisoblangan kollegial organlar majlislarida raislik qiluvchi shaxsga nisbatan ishlatilgan. Huquqshunos olim N.A.Saxarov o„z asarlarida qadimda turli yig„ilishlarda raislik qilgan shaxsga Prezident deb murojaat qilishi odat bo„lganligini ta riflaydi. Biroz vaqt o'tgach, ism lavozimga aylantirildi. Shunday qilib, hukmron‟ shaxs sifatidagi "prezident" tushunchasi haqidagi birlamchi g'oyalar tug'ildi. Bugungi kunda respublika davlat boshqaruvi shaklidagi mamlakatlarda Prezident so`zining-davlat boshlig`i, davlat organi sifatida qo`llanilishi rasm bo`lgan. Davlat hokimiyati organlari tizimida davlat boshlig`i va uning o`ziga xos funksiyalari aniq bo`lsa-da, har bir davlatda uning huquqiy maqomi turlichadir. Davlat boshlig`i sifatida prezidentlik instituti alohida o`rin tutib, dunyoda birinchi bo`lib, ushbu lavozim 1787-yilda qabul qilingan Amerika Qo`shma Shtatlari Konstitutsiyasida o`z ifodasini topdi. Yevropada prezidentlik instituti 1848-yilda ikkita mamlakatda, ya`ni Fransiya va Shvetsariyada paydo bo`ldi. 11 Hozirga kelib Bilashgan Millatlar Tashkiloti tarkibidagi 150 tadan ortiq mamlakatlarda Prezident lavozimi joriy etilgan. O.T.Voloshukning fikricha, Prezident davlat boshlig`ining yuridik shakli sifatida hokimiyat tabiati haqidagi demokratik qarashlarning rivojlanishi natijasida xalq hokimiyatchiligining timsoli sifatida vujudga keladi Prezidentlik institutini o`rganishda ayrim olimlar uni avvalambor ijtimoiy institut sifatida o`rganishni taklif qiladilar. Xususan, rus siyostchi olim I.D.Xutinayev “prezident institutini” kengroq tushuncha doirasida – “ijtimoiy institut” sifatida tadqiq etishni taklif qildi, chunki u ijtimoiy fanlarning turli sohalarida tadqiqot ishlarining predmeti bo lib, ular doirasida «prezident»ʻ tushunchasiga turli xil fikrlar shakllangan . Prezidentlik instituti terminologiyasinining ma`nosini to`liq anglash uchun ushbu unstitutning asosiy xususiyatlarini aniqlab olish zarur. B.P.Yeliseyev ushbu institutning asosiy xususiyatlari sifatida quyidagilarni ko`rsatadi: - Prezident saylab qo`yilgan davlat rahbari bo`lib, u ijro hokimiyatiga boshchilik qilishi mumkin va davlat hokimiyati bo`linishi tizimida arbitr vazifasini bajaradi; - tashkiliy jihatdan Prezident hech kimga bo`ysunmaydi hamda davlat hokimiyatining boshqa oliy organlaridan mustaqilligining yuqoriligi bilan ajralib turadi; - Prezidentlik lavozimining siyosiy xarakteri yuqori bo`lib, davlat ichki va tashqi siyosatini shakllantirish, davlat ishlariga siyosiy rahbarlikni amalga oshrishda Prezidentning o`rni ustuvor sanaladi. V.A.Shatili prezidentlik instituti- Prezident saylovi, Prezident funksiya va vakolatlari, vakolat muddati va uni tugatish tartibi, konstitutsiyaviy-huquqiy ma`suliyati, shuningdek, Prezident huzuridagi muassasalar faoliyatini tartibga soluvchi normalar tizimi deb ta`rif beradi. M.M.Mirakulovning fikriga ko`ra, prezidentlik instituti murakkab tuzilmaga 12 ega bo`lib, quyidagi 8 guruh konstitutsiyaviy-huquqiy normalardan tashkil topadi: 1) Prezident lavozimini ta`sis etadigan; 2) Prezident saylovi (xususan, prezidentlikka bo`lajak nomzod; partiya yuqori organida ko`rsatilgan nomzod, ro`yxatga olingan nomzod; saylangan, biroq lavozimga kirishmagan president huquqiy maqomi; 3) prezidentning lavozimiga kirishish (inaguratsiya) tartibi; 4) Prezident funksiya va vakolatlari; 5) Prezident, xususan eks-prezident faoliyatining huquqiy, tashkiliy, moddiy, ijtimoiy kafolatlari; 6) president vakolatlari tugashining asoslari va tartibi; 7) prezident vakolatlarini vaqtincha bajarib turish asoslari va tartibi; 8) ma`suliyat asoslari va ularni qo`llash tartibi. Biz ning fikrimizcha, prezidentlik institutiga berilgan ta`riflar ichida oxirgi qayd etilgani ushbu institutning barcha jihatlarini to`la ochib beradi. Darhaqiqat, prezidentlik instituti bu faqatgina prezidentlik saylovi, Prezident vakolatlari va Pezidentning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalari yig`indisi bo`libgina qolmay, ushbu institut prezidentlik lavozimini ta`sis etish bilan bog`liq bo`lgan munosabatlarga ham tadbiq etiluvchi huquq normalarini ham o`z ichiga oladi. Huquqiy adabiyotlardagi zamonaviy yondashuvlarga ko`ra, «prezident» atamasi davlat hokimiyati organlari iyerarxiyasida eng yuqori o`rinni egallovchi, mamlakat ichki siyosiy hayotida va davlatning davlatlararo, xalqaro munosabatlarida oliy vakilligini amalga oshiruvchi mansabdor shaxs sifatida talqin etiladi. Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi-hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linishi prinsipiga asoslanishi qayd etilgan. Shuningdek, Konstitutsiyamizning 89-moddasida O`zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig`idir va davlat organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritisini ta`minlashi belgilangan. Xo`sh, Prezidentning davlat hokimiyati o`rganlari tizimidagi o`rni va ahamiyati nimadan iborat. 13 Ma`lumki, 2008 yilgacha O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ijro etuvchi hokimiyat boshlig`i sanalgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan Prezidentning ayni bir vaqtda hukumat rahbari eknligini qayd etuvchi normaning chiqarilishi muhim siyosiy-huquqiy o`zgarish sanaladi. Prezidentning davlat hokimiyatini amalga oshirishi, muhim davlat funksiyalarini bajarishiga qaramasdan, Konsitutsiyaga muvofiq u hech bir hokimiyat tarmog`iga kiritilmagan. Barcha huquqiy tadqiqotlarda, parlement, hukumat va sud davlat hokimiyatining klassik tarmoqlari sifatida tushuniladi. Shu bilan bir qatorda, davlat mexanizmida davlat rahbari alohida o`rin egallaydi. Davlat rahbarining amaliy va huquqiy holatini yuqorida qayd etilgan hokimiyatlar tarmog`idan alohida o`rganib bo`lmaydi. Prezidentning hokimiyatlar tizimida qanday o`rin egallashi va hokimiyatning qaysi tarmog`iga mansubligi to`g`risidagi masala har bir davlatning amaldagi Konstitutsiyasi va Konstitutsiyaviy tuzumi, qonun chiqarish jarayoni va huquqni qo`llash amaliyotiga bog`liqdir. Aytib o`tish joizki, davlat rahbari lavozimi davlat boshqaruvining har qanday shaklidagi davlatlarda mavjud. Monarxiya shaklidagi davlatlarda- monarx, respublikalarda –saylangan Prezident davlat rahbari sanaladi. Davlatning o`zi konstitutsiyaviy tuzumning yaxlitligini, hokimiyat mexanizminig samaradorligini ta`minlovchi, xalqaro munosabatlarda davlatning oliy vakilligini amalga oshiruvchi lavozimga ehtiyoj sezadi. Turli davlat boshqaruvi shaklidagi davlatlarda davlat rahbarining vazifalari turlichadir. Masalan, ayrim davlatlarda davlat rahbari vazifalari nominallashtirilgan bo`lsa, ayrim davlatlarda davlat hokimiyati to`laligicha davlat rahbariga tegishlidir. Ko`plab mamlakatlarning konstitutsiyaviy-huquqiy doktrinalari davlat rahbarini xalq birligini ta`minlovchi, boshqa davlatlar bilan munosabatlarda davlatning vakilligini amalga oshiruvchi, davlat hududining yaxlitligi va 14 xafsizligini ta`minlochi, suverenitetni kafolatlovchi, davlat hokimiyati organarning kelishilgan holda faoliyat yuritishi hamda hamkorligini ta`minlovchi davlat hokimiyatining oliy mansabdor shaxsi sifatida ko`rib chiqadi. Davlat rahbarining aniq huquqiy holati va davlat hayotidagi faktik o`rni har bir mamlakatning tarixiy an`analari va siyosiy shart-sharoitlariga bog`liq bo`ladi. A.Azizxo`jayevning fikriga ko`ra, davlat boshqaruvi turli davlatlarda turlicha tashkillashtirilgan. Davlat boshqaruvining shaklidan qat`iy nazar kim ijro etuvchi hokimiyat ustidan nazoratni o`rnatsa, u davlatda markaziy o`rin egallaydi. Prezidentlik boshqaruv shaklida bu Prezident, Parlametar boshqaruv shaklida- parlament hisoblanadi. Agar davlat rahbari ayni vaqtda ijro hokimiyati boshlig`i sanalsa bunday davlatlar Prezidentlik boshqaruv shaklidagi davlatlar sanaladi. M.Mirxamedovning ta`kidlashicha mamlakatda yuzaga keladigan qaltis va ziddiyatli vaziyatlarga nisbatan tezkor qaror qabul qilish zaruriyatining vujudga kelishi Prezidentlik lavozimining joriy etlishiga sabab bo`lgan. Sababi bunday vaziyatlarda kollegial organlar tezkor qaror qabul qilaolmagan. O`zbekiston Respublikasida Prezident davlat hokimiyati tizimida markaziy o`rin egallaydi va siyosiy tuzumning asosini tashkil etadi. Ma`lumki, konstitutsiyaviy huquqning muhim elementidan biri davlat boshqaruv shakli hisoblanadi. Agar O`zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv shaklini tahlil qiladigan bo`lsak, ushbu masalaga oid olimlarning fikrini ikkita katta guruhga bo`lish mumkin. 1-guruhga O`zbekiston Respublikasini prezidentlik respublikasi sifatida ko`rib chiquvchi olimlarni fikr-mulohazalarini kiritamiz. (F.X.Raximov, Sh.Abbosxo`jayev). Prezidentlik respublikalari hokimiyatlarning qat`iy bo`linish prinsipiga asoslanadi. Bu shuni anglatadiki, mazkur shakldagi respublikalarning Konstitutsiyalarida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati organlarining vakolatlari o`rtasida chegara aniq belgilangan bo`ladi. Bunday holda hokimiyat tarmoqlari nafaqat bir-biridan aratilgan balki ularning mustaqilligi ham 15 ta`minlangan bo`ladi. Prezidentlik respublikalarida Prezdentning qo`lida davlat boshlig`i va hukumat rahbari vakolatlari to`planishi bilan birga, prezidentlik saylovida, hukumatni shakllantirishda parlamentning ishtirok etmasligi, parlamentning javobgarligi institutining mavjud emasligi kabi holatlar mavjud bo`ladi. Ikkinchi guruh olimlar O`zbekistonni davlat boshqaruv shakliga ko`ra aralash respublika ekanligini ta`kidlashadi. (A.Azizxo`jayev, O.Muxamedjanov, G.R.Malikova). Masalan, O.Muxamedjanovning fikriga ko`ra O`zbekiston Respublikasida hokimiyatlar bo`linish tizimida parlamentning vakolatlarini aniqlashtiruvchi o`zida prezidentlik va parlamentar respublikalarning xususiyatarini mujassamlashtiruvchi o`ziga xos model shakllanmoqda. Shak-shubhasiz O`zbekistonda davlat hokimiyatini tashkil etishda prezidentlik respublikasinig xususiyatlari namoyon bo`ladi: Prezident davlat boshlig`i hisoblanadi va xalq tomonidan saylanadi, ijro hokimiyati tizimida va sud hokimiyati faoliyatini tashkil etishda keng hajmli vakolatlarga, veto huquqiga ega hamda O`zbekiston respublikasining butun hududida bajarilishi majburiy bo`lgan qaror, farmon va farmoyish chiqaradi. Biroq hozirgi huquqqiy islohotlar sharoitida parlamentar respublikani shakllantirish tendensiyasi kuzatilmoqda. Xususan, parlament Prezidentning veto huquqini cheklay oladi, Bosh vazirni lavozimiga tayinlash parlament bilan kelishilgan holda amalag oshiriladi va Prezident parlamentni Konstitutsiyada belgilanga qat`iy shartlar va tartibga ko`ra tarqata oladi. Mazkur qarash tarafdorlari hukumat o`z faoliyati uchun parlament oldida javobgar bo`ladigan parlamentning ustunligi prinsipiga asoslanishadi. Parlamentar respublikalarda hukumat parlamentning quyi palatasida ko`pchilik o`ringa ega bo`lgan siyosiy partiya vakillalaridan shakllantiriladi. Parlamentar respublikalarda davlat boshlig`i parlamentar yo`l bilan yoki parlament tomonidan yoki parlament tomonidan tashkil etilgan kollegial organ tomonidan saylanadi.Parlamentar respublikalarda davlat boshlig`i bir qator vakolatlarga ega bo`lsada, davlat hokimiyatini amalga oshirishda amalda hech qanday ta`sir o`tkaza olamaydi. 16 A.A.Azizxo`jayev va G.R.Malikovaning fikriga ko`ra O`zbekiston bosqichma-bosqich aralash respublika boshqaruv shakliga o`tib bomoqda. O`zbekiston Resublikasi Konstitutsiyasi va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning hamda Prezident bilan Vazirlar Mahkamasi o`rtasidagi munosabatlarning amaliy tahlili O`zbekistonda aralash respublika shakli qaror topib borayotganidan dalolat beradi. Quyidagi huquqiy normalar fikrimizning isboti hisoblanadi: - prezidentning umumxalq saylovida saylanishi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasi) prezidentlik respublikasi belgisi; - Bosh vazir lavozimining mavjudligi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasi) parlamentar respublika belgisi; - Ishonchsizlik votumi institutining mavjudligi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 98-moddasi) parlamentar respublika belgisi; - Prezidentning Bosh vazir taqdimiga binoan viloyat va Toshkent shahar hokimlarini lavozimiga tayinlashi va ozod etishi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93-moddasi) prezidentlik respublikasi belgisi; - Prezidentning parlamentni tarqatib yuborish huquqi (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 95-moddasi) parlamentar respublika belgisi; Bugungi kun huquqshunosligining yana bir muhim savol va tadqiqotlaridan biri bu Prezidentning hokimiyatlar bo`linish tizimida qaysi hokimiyat tarmog`iga mansubligini aniqlash hisoblanadi. Aytish joizki, Z.Islomov, B.Jo`rayev, M.N.Marchenko, I.M.Filyalina, K.V.Proxorov va boshqalar) kabi bir guruh olimlar Prezidentni ijro hokimiyati tizimiga, prezidentlik institutini esa ijro hokimiyati institutiga kiritishgan. G.R.Malikova fikriga ko`ra, qonun ustuvorli nuqtayi nazaridan Prezident davlat hokimiyati tizimining birorta tarmog`iga kirmaydi va holat uning boshqa hokimiyat tarmoqlaridan ustunligini va ularning bir biriga bog`liqligini izohlamaydi, chunki ular orasida bo`ysunuv munosabatlari mavjud emas. Ushbu 17 fikrga zid ravishda M.V.Baglay hokimiyatlar bo`linish prinsipiga asoslangan har bir demokratik huquqiy davlatda har bir lavozim hokimiyatning qaysidir tarmog`iga mansub bo`lishini ta`kidaydi. Ushbu olimning ta`kidlashicha, Prezidentning funksiyalari hokimiyatning uchta tarmog` bilan chambarchars bog`liq bo`lib, uni qonun chiqaruvchi va sud hokimiyati tarmog`iga kiritishni imkoni mavjud emas.Prezidentning ijro hokimiyati bilan munosabatlari uning boshqa hokimiyat tarmoqlari bilan munosabatlardan juda ajralib turadi. Boshqa bir guruh olimlar (M.A.Axmedshayeva, A.A.Kotenkov, V.Y.Vasilyev, V.A.Shatili) Prezident alohida konstitutsiyaviy-huquqiy maqomga ega bo`lib, ijro hokimiyati tizimiga kimasligini ta`kidlaydi. O.T.Voloshukning fikriga ko`ra, hokimiyatlar bo`linishi nazariyasini tahlil qilish jarayonidagi zamonaviy interpretatsiyada Fransiya, Rossiya va Ukraina kabi davlatlarida Prezident hech bir hokimiyat tarmog`iga mansub emasligi tezisi amal qiladi. Ushbu davlatlarda davlat rahbari to`laligicha bitta hokimiyat tarmog`iga mansub bo`lmasdan, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati bo`yicha tegishli vakolatlarga ega bo`ladi. Bunday holda Prezident davlat hokimiyati tizimidan chetda qolmasdan, balki ularning normal faoliyat yuritishini ta`minlaydi. M.M.Mirakulovning qayd etishicha, Prezidentning davlat hokimiyati tizimiga aloqador emasligi va uning faqat davlat hokimiyati tarmoqlari faoliyati hamda hamkorligini ta`minlovchi organ sifatida ko`rib chiqilishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasidagi hokimiyatlar bo`linish prinsipiga asosan demokratik huquqiy davlat qurilishiga zid hisoblanadi.. Olim o`z fikrlarini Prezidentning funksiyalari tabiatiga ko`ra ijro hokimiyati tizimiga yaqinroq bo`lganligi ifodalangan Konstitutsiyaning 93-94-moddalar va boshqa qonunlarda ifodalangan huquq normalari bilan isbotlashga harakat qilgan. M.A.Axmedshayevaning ta`kidlashicha, Prezident rasman ijro hokimiyati rahbari hisoblanmasada, uning vakolatlari ijro hokmiyatining boshqa tarmoqlar bilan muvofiqlashtirilgan holda faoliyat yuritishini 18 ta`minlashga qaratilgan. M.A.Axmedshayeva O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 93-moddasi 8,10,11,13,15,16,24 bandlarida qayd etilgan Prezident vakolatlarini ushbu toifadagi vakolatlarga kiritadi. Yuqorida sanab o`tilgan bandlardagi Prezident vakolatlari o`z tabiatiga ko`ra, hokimiyatning tarkibiy va tuzilmaviy qismini tashkil etishga yo`naltirilganligi birga ular faoliyatiga rahbarlikni amalga oshirishga ham qaratilgan. M.Rahmonqulovning fikriga ko`ra Prezident ijro hokimiyatining keng hajmli, strategik ahamiyatga ega bo`lgan fnksiyalarini bajaradi. X.I. Ro`zmetov yuqoridagi olimlarning fikriga qo`shilishi bilan birga, Prezidentning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomini belgilovchi Konstitutsiyaning 89-moddasidan 2007 yilda uning ijro hokimiyati rahbari ekanligini belgilovchi norma chiqarib tashlangan bo`lishiga qaramasdan, Prezident o`zining vakolatlari bilan ijro hokimiyati organlari faoliyatinini tashkil etish va rahbarlik qilishga ma`sul hisoblanishini qayd etadi. Olim Konstitutsiya 93-moddasi 4,7,8,10,11,13,15,16,17,19,20- bandlari, 89-moddasi M.Usmonov shuningdek, xavfsizlik va mudofaa vazifasini bajaruvchi ijro hokimiyati organlari O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar Bosh Qo`mondoni - O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga bo`ysunishini ta`kidlab o`tadi. Mazkur norma ,shuningdek, O`zbekiston Respublikasining 9 yanvar 2018 yildagi ORQ- 458 sonli «O`zbekiston Respublikasining mudofaa doktrinasi to`g`risida» gi Qonunida ham o`z aksini topgan. M.M.Mirakulovning ta`kidlashicha, dunyo bo`ylab 143 ta davlatda prezidentlik instituti mavjud bo`lgan holda, 109 ta davlatda Prezident ijro hokimiyati vakolatlarini bajaralishini ta`minlaydi. 2.2. Prezidentlik instituti xalqaro tajribada Muayyan jamiyatda davlat hokimyati kim tomonidan va qay yo'sinda amalga oshrlishi masalasi insoniyatni qadim zamondan qziqtrib keladi. O'z zamonasining yirik namayondalari, mutafakkirlari Arastu va Platonlar qadimgi dunyoda qadimgi dunyoda davlat hokimyatni tashkil topish va amalga oshirilishining turli shakillarini o'rganish bu davlatlarda kim va qonun qanday 19 tarzda xukumronlik qilishga, ya'ni boshqaruv shakllari mezoniga qarab ularni tasniflashga uringanlar. Yirik davlat arboblari va mutafakkirlaridan Sitseron, Avgustin, Sh. Monteske, J. Lokk, N. Makiyavelli va boshqalarning asarlarida davlat boshqaruvu xaqidagi bilimlarni umumlashtrish va tizimlashtrishga xarakat qilgan. Prezident (lotincha president-oldinda o'truvchi degan lug'aviy ma'noni anglatadi)-respublika boshqaruv shaklidagi davlatlarda saylov yo'li bilan keladi. Prezident lavozimi xozirgi ko'rnishda birinchi marta 1787-yilda AQSH da paydo bo'lgan. 1789-yilda Jorj Vashington birinchi ilk prezident bo'lib saylandi. Bugungi kunda 2000-yil ma'lumotiga qaraganda BMT ga 189 ta davlat azo va shundan 140 tasida prezidentlik lavozmi joriy etilgan. O'zbekistonda prezidentlik lavozmi 1990-yil 24-martda joriy etilgan. Bu SSSR mustamlakalari ichida brinchi bo’lib joriy etilgan. Ozbekiston mustaqillikga erishgandang keyin brinchi marta 1991-yil 29-dekabrda saylov bo'lib o'tgan va O’zbekiston Xalq demokratiya partiyasi va O’zbekiston kasaba uyishmalari Federatsiyasi nomzodi I.A. Karimov mutloq ovoz bilan g'alaba qozongan . Har bir davlatda Prezidentning konistitutsiyaviy maqomi va vakolatlari belgilab beriladi. Prezident vakolatlari Respublika turiga bog'liq ravishda bir- bridan farq qiladi. Respublika ( lotincha respubica- xalq ishi)-davlat hokimyati axoli tominidan muayyan muddatga saylab qo'yadigan organlar tomonidan amalga oshrilgan boshqaruv shaklidir.Respublika boshqaruv shakli 4 turga bo'linadi: 1- prezidentlik respublikasi, 2-parlamentar respublika, 3- prezidentlik va parlamentar respublikalar elementlarni o'z ichiga olgan aralash respublikasi va 4- teokratik respublikasidir. Prezidentlik respublikasi-parlamentarizm bilan bir qatorda davlat boshlig i va hukumat boshlig ining vakolatlari bir vaqtning o zida prezidentʻ ʻ ʻ qo lida birlashtirilgan davlat. Hukumat to g ridan-to g ri prezident tomonidan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tuziladi va tarqatiladi, parlament esa hukumatga sezilarli ta sir ko rsata Umuman ʼ ʻ olganda, boshqaruvning ushbu shakli bilan prezident parlament respublikasiga 20 qaraganda ancha katta vakolatlarga ega (u ijro etuvchi hokimiyat boshlig idir,ʻ qonunlarni imzolash orqali tasdiqlaydi, hukumatni tarqatib yuborish huquqiga ega), ammo parlamentar respublikada prezident ko pincha parlamentni tarqatib ʻ yuborish huquqidan mahrum bo ladi va parlament ham hukumatga ishonchsizlik ʻ bildirish huquqidan mahrum, lekin prezidentni lavozimidan chetlatishi mumkin (impichment berish orqali). Prezident respublikalariga AQSh, Lotin Amerikasi va Afrikaning aksariyat respublikalari kiradi. Prezident respublikasida prezident vakolatlari va xususiyatlari: 1) Davlatda raxbar prezident ustun bo'ladi va katta ro'l o'ynaydi; 2) Odatda prezident xalq tomonidan saylanadi va saylov legitimlikga ega bo'ladi; 3) Prezident davlar idorasi (parlament) dan mustaqil bo'ladi; 4) Prezident va parlament o'z faoliyati doirasida amal qiladi, bunda prezident xalq qiluvchi so'zga ega bo'ladi; 5) Prezident ijroiy hokimyatni boshqaradi va vazirlarni tayinlaydi; 6) Hukumat prezident oldida masul bo'ladi; 7) Bosh vazir lavozimi bo'lamaydi yoki bo'lsa ham mamuriy vazifalarni bajaradi; 8) Bazi davlatlarda prezident parlament tarqatib yuborishi mumkin; 9) Ijro hokimyat boshlig'i bo'lgan prezident barcha davlat idoralaridan ustun bo'ladi. Parlamentar respublika — jamiyat hayotini tashkil etishda oliy ro’l parlamentga tegishli bo lgan davlat. Parlament hukumatni tuzadi va uni istalgan ʻ vaqtda tarqatib yuborish huquqiga ega. Bunday davlatda prezident muhim vakolatlarga ega emas. Parlament va prezident vakolatlari, xususiyatlari: 1) Odatda prezident parlamarnt tominidan saylanadi; 2) Prezident mustaqil ro'l o'ynamaydi, balki hukumat va parlament irodasni bajaradi; 3) Prezident parlament oldida ma'sul bo'ladi; 21 4) Parlament davlat xayotida barcha muhim masalalarni xalq qiladi; 5) Hukumat parlament tomonidan shakillantiriladi; 6) Hukumat parlament oldida ma'sul bo'ladi. Parlament tomonidan ishonchsizlik bildirilgan taqdirda hukumatni istefoga chiqarib yuborishi mumkin. Parlamentar respublikaga Italiya, Vengriya, Gretsiya, Bolgariya va boshqa davlatlar misol bo’ladi. Aralash respublika — bunda prezidentlik respublikasi bilan parlamentar respublika xususiyatlari qo shilib ketadi. Ya ni prezident umumxalqʻ ʼ saylovlarida saylanib, yuridik va real keng vakolatlarga ega bo ladi. Biroq ʻ hukumat parlament tomonidan tashkil etiladi va u nafaqat prezident oldida, balki parlament oldida ham siyosiy javobgar bo ladi. Bunda prezident hukumatga ʻ umumiy rahbarlik qiladi, lekin uni bosh vazir boshqaradi. Prezident ma lum ʼ holatlar yuz berganda parlamentni tarqatib yuborish huquqiga ega. Aralash respublikada prezident vakokatlari xususiyatlari: 1) Prezidentlik respublikasi va parlamentar respublikada o'rtasidagi oraliqni mavqeyni egallaydi; 2) Hokimyat prezident va parlamant o'rtasida deyarli teng taqsimlanadi; 3) Odatda prezidentni xalq saylaydi va u o'z vazifalarni, parlament esa o'z vazifalarni taqsimot bo'yicha bajaradi; 4) Hukumatni shakillantrishda prezident va parlament birgalikda ishtirok etadi; 5) Bosh vazir mustaqil bo'lib, mamlakatda prezidentlikdan keyingi ikkinchi mansabdor shaxs xisoblanadi; 6) Hukumat ham prezident ham parlament oldida masul bo'ladi. (Prezident hukumatni istefoga chiqarishi, parlament ishonchsizlik bildrish mumkin). Taxlil va natija. Bugungi kunda klassisk prezidentlik respublikasiga Amerika Qo shma ʻ Shtatlari misol bo’la oladi. Yer yuzida dastlabki prezidentlik lavozmi ham AQSH da vujudga kelgan. AQSH konistitutsiyasining 2-moddasi to'liq prezident vakolatlari belgilangan. 22 2- moddaning 1-qismida Prezident muddati 4 yil. Uning faoliyati funkiyasi vazifalarini belgilab beradi va vitsa-prezident bilan birgalikda saylanadi. 2-qismi.Prezident AQSH armiyasi va dengiz floti; shuning dek Shtatlarning amaldagi xizmatga chaqirilgandan bir nechta shtatlarning militsiya bosh qo'mondoni hisoblanadi. 3-qismi.U vaqti-vaqti bilan Kongressga Ittifoqning holati to'g'risida ma'lumot beradi va ularning ko'rib chiqilishiga zarur va maqsadga muvofiq deb topadigan choralarni tavsiya qiladi; u favqulodda vaziyatlarda ikkala palatani yoki ulardan birini chaqirishi mumkin va ular o'rtasida kelishmovchilik bo'lgan taqdirda, tanaffus vaqti bo'yicha ularni o'zi xohlagan vaqtga kechiktirishi mumkin; u elchilar va boshqa davlat vazirlarini qabul qiladi; u qonunlarning sodiqlik bilan bajarilishigataminlaydi. 4-qismi.Amerika Qo'shma Shtatlarining Prezidenti, Vitse-Prezidenti va barcha fuqarolik amaldorlari davlatga xiyonat, poraxo'rlik yoki boshqa o'ta og'ir jinoyatlar va huquqbuzarliklar uchun impichment va sudlanganlik bo'yicha idoradan chetlatiladi. Germaniya respublikasi. Germaniya respublikasning konistitutsiyasida president vakolatlatlari 54-60 moddalarida belgilab berilgan. 54-modda. 1) Federal prezident federal konventsiya tomonidan saylanadi; 2) 5 yil muddatga saylanadi va ketma -ket 1 marta saylanishi mumki. 55-modda.1) Federal prezident hukumat azosi bo'lshi mumkin emas; 2) Hunar yoki kasbga ega bo'lgan, boshqaruv yoki kuzatuv kengashiga va boshqa maoshli lavozimni egallay olmaydi. 56-modda. Bu moddada nems xalqiga qasamyod qilsh tartibi belgilangan. 57-modda. Agar Federal Prezident o'z vazifalarini bajara olmasa yoki uning vakolati muddatidan oldin tushib qolsa bo'sh bo'lsa, Bundesrat Prezidenti o'z vakolatlarini amalga oshiradi. 58-59-60 moddalarda boshqa vakolatlari nazarda tutilgan. 23 Fransiya respublikasi. Konistitutsiyani II bo'lmi prezidentlik vakolatlarni 5-19 moddalarni o’z ichiga oladi. 5-modda.Respublika Prezidenti Konstitutsiyaning munosib hurmat qilinishini ta’minlaydi. U o'z arbitraji orqali davlat organlarining to'g'ri ishlashini va davlatning uzluksizligini ta'minlaydi.U milliy mustaqillik, hududiy yaxlitlik va Shartnomalarga hurmat ko'rsatishning kafolati bo'ladi. 6-modda.Respublika Prezidenti to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumiy saylov yo‘li bilan besh yil muddatga saylanadi.Hech kim ketma-ket ikki muddatdan ortiq lavozimni egallashi mumkin emas.Ushbu moddani amalga oshirish tartibi institutsional akt bilan belgilanadi. 7-modda. Respublika Prezidenti saylovda qatnashganlarning mutlaq ko‘pchilik ovozi bilan saylanadi. Agar birinchi ovoz berishda bunday ko‘pchilik ovozga ega bo‘lmasa, ikkinchi ovoz berish keyingi o‘n to‘rtinchi kuni o‘tkaziladi. Birinchi ovoz berishda eng ko'p ovoz to'plagan ikkita nomzod, eng yaxshi o'rin olgan nomzodlar chaqirib olingandan keyin ikkinchi ovoz berishda qatnashishi mumkin. 8-modda.Bosh vazirni Respublika Prezidenti tayinlaydi. Bosh vazir Hukumatni iste'foga chiqarish to'g'risida ariza berganida, u tayinlashni tugatadi. Bosh vazirning taqdimiga binoan u hukumatning boshqa a zolarini tayinlaydi vaʼ ularning tayinlanishini tugatadi. 9-modda.Vazirlar Kengashiga Respublika Prezidenti raislik qiladi. 10-modda.Respublika Prezidenti qonun yakuniy qabul qilingandan va Hukumatga yuborilganidan keyin o'n besh kun ichida parlament aktlarini e'lon qiladi.U ushbu muddat tugashidan oldin parlamentdan qonun yoki uning har qanday bo'limlari bo'yicha muhokamani qayta boshlashni so'rashi mumkin. Munozarani bunday qayta ochish rad etilmaydi. 12-modda.Respublika Prezidenti Bosh vazir va parlament palatalari raislari bilan maslahatlashganidan keyin Milliy Assambleyani tarqatib yuborilgan deb e’lon qilishi mumkin. Umumiy saylovlar tarqatib yuborilgandan keyin kamida 24 yigirma kundan va qirq kundan ko'p bo'lmagan muddatda o'tkaziladi. Milliy Assambleya saylovdan keyingi ikkinchi payshanba kuni o'z ishini boshlaydi. Agar ushbu majlis navbatdagi sessiya uchun belgilangan muddatdan tashqariga chiqsa, sessiya huquq bilan o‘n besh kunlik muddatga chaqiriladi.Ko'rsatilgan saylovdan keyin bir yil ichida boshqa tarqatish amalga oshirilmaydi. 14-modda.Respublika Prezidenti xorijiy davlatlardagi favqulodda elchilar va elchilarni akkreditatsiya qiladi; uning huzurida chet el elchilari va favqulodda elchilar akkreditatsiya qilinadi. 15-modda.Respublika Prezidenti Qurolli Kuchlarning Oliy Bosh Qo'mondoni hisoblanadi. U oliy milliy mudofaa kengashlari va qo'mitalari raislik qiladi. O’zbekiston Respublikasi. O’zbekiston amaldagi hujjatlarda prezidentlik respublikasi turiga kiradi va O’zbekiston Respublikasi konistitutsiyaning XIX bobi prezidentlik vakolatlari. 25 Xulosa. Prezidentlik instituti O`zbekiston Respublikasida bevosita xalqdan vakolat oladi va jamiyat hayoti hamda davlat ishlarini boshqarishda fuqarolarining vakili hisoblanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, biz Prezidentni hokimiyatlar bo`linishi tizimida ijro hokimiyati tizimiga mansub ekanligini e`tirof etamiz. Mazkur fikrlar davlat hokimiyati organlarining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi shuningdek, Konstitutsiya 5 bo`limi tuzilishi bilan o`z tasdig`ini topadi. Xususan, 5 bo`limda dastlab Oliy Majlis haqidagi,so`ng Prezident, undan keyin Vazirlar Mahkamasi, mahalliy davlat hokimiyati organlari, sud hokimiyatiga oid boblar joylashtirilgan. M.M.Mirakulovning fikriga ko`ra, prezidentlik institutining amaliy faoliyatiga e`tibor qaratadigan bo`lsak, Prezident hokimiyatlar bo`linishi tizimda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatning faoliyatida strtategik ahamiyatga ega bo`lgan o`rin egallaydi. M.Rahmonqulov prezidentlik instituti hokimiyatlar bo`linishi tizimida alohida o`rin egallaydi. Davlat boshlig`i davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta minlashi‟ bilan bir vaqtda ijro hokimiyatining strategik ahamiyatga ega bo`lgan funksiyalarini ham bajaradi. Olim ta`kidlaganidek, Prezident qonun chiqarish faoliyatida, davlat hokimiyati butunligi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishini kafolatli himoya qilish, O`zbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligi va xavfsizligini ta`minlash bo`yicha ahamiyatli vazifalarni bajaradi. M.M.Mirakulov, biz yuqorida bayon etilganlarni Prezident tomonidan qaror, farmon, farmoyishlar chiqarilganidan so`ng Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan harakatlar dasturi ishlab chiqilishi va amalga oshirilishida ko`rishimiz mumkinligini aytib o`tadi. Olim Prezidentning farmon va qarorlari asos bo`lib xizmat qilgan Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 23 fevraldagi yaqin va uzoq kelajakka mo`ljallangan harakat dasturini misol sifatida keltirib o`tadi. Bundan tashqari, M.M.Mirakulov 26 2005 yildan 2009 yilgacha bo`lgan vaqt oralig`ida Qonunchilik palatasi tomonidan qabul qilingan 256 ta qonun loyihasidan 42 tasi, 2010-2014-yillar oralig`ida 19 ta qonun loyihasi O`zbekiston Respublikasi Prezidentiga tegishli bo`lganligini, 160 ta qonun loyihasi esa hukumat tomonidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti qaror va farmonlarining ijrosini ta`minlash yuzasidan Qonunchilik palatasiga kiritilganligini aytib o`tadi. O`z navbatida biz ham yuqoridagi fikrlarni O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha harakatlar strategiyasi to`g`risida»gi PF-4947-sonli Farmoni bilan mustahkamlashimiz mumkin. Xususan, ushbu famon asosida davlat boshqaruvini isloh qilish yuzasidan Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2019 yil 1 may holatiga 100 dan ortiq chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Bayon etilganlarga asosan shunday xulosa qilishimiz mumkinki, davlatning bosh islohotchilik prinsipi asosida davlat boshlig`i Respublika Prezidenti sanalgan hamda davlat boshqaruvi organlarning ko`rastib o`tilgan iyerarxiyasiga asoslangan davlat boshqaruvi tizimi bugungi iqtisodiy nostabillik tendensiyasi sharaotida o`zini to`liq oqlmoqda. Davlat boshlig`ining muhim funksiyalaridan biri bu davlat hokimiyati oranlari faoliyatining o`zaro hamkorligi va samaradorligini ta`minlash hisoblanadi. Prezident bugungi kunda davlat hokimiyati tizimida fuqarolik jamiyati institutlari to`la tashkil topishi, davlat boshqaruvining demokratlashtirilishini yanada chuqurlashtirish jarayonida davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yurtishini hamda hamkorligini ta`minlagan holda, Ozbekiston Respublikasining hududiy yaxlitligi va suvereneteti himoyasining asosiy kafili hisoblanadi. Bugungi kungacha o’tmishdan ma’lumki prezidentlik instetutida ko’plab o’zgarishlar, islohotlar amalga oshrilgan. Bu davr mobaynida prezidet tog’rsida qonunlar, hujjatlar chiqarilgan. Ularda prezidetlarning rasmiy ramzlari, president daxlsizlgi, muxofazasi, moddiy va ijtimoiy taminoti belgilab o’tilgan. Prezidentlik 27 respublikalarida eng maqbuli aralash prezidentlik respublikasidir. Chunki agar president va parlamentga vakolatlar tog’ri bo’lib berilsa, ular o’z vazifalarini xolis va to’g’ri bajarsa ideal, xalq tomonidan legtimlikga asoslangan boshqaruvdagi davla bo’la oladi. 28 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368 ‖ bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 29 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.‖ 5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. Internet saytlari. 1. http://Zivonet.uz 2. http://edu.uz 3. www.nadlib.uz 4. http://teoriya.ru 30

Oʻzbekiston Respublikasida Prezidentlik institutining joriy etilishi

Купить