O’zbekiston Respublikasida valyuta siyosati va almashuv kursi dinamikasi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	403.0KB
Покупки	4
Дата загрузки	25 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

135 Продаж

O’zbekiston Respublikasida valyuta siyosati va almashuv kursi dinamikasi

Купить

Oʻ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ANDIJON MASHINASOZLIK INSTITUTI
«IQTISODIYOT»
kafedrasi
«Makroiqtisodiyot» fanidan
KURS ISHI
Mavzu:O’zbekiston Respublikasida valyuta siyosati va
almashuv kursi dinamikasi.
Bajardi:
Talabasi: ___________________________________
Tekshirdi: __________________________________
Reyting bali _________________________________
Andijon – 2024
1

Mavzu:O’zbekiston Respublikasida valyuta siyosati
va almashuv kursi dinamikasi.
Reja :
Kirish
Asosiy qism
1.Valyuta va uning iqtisodiy mohiyati.
2. Inflyatsiyaning turlari va kelib chiqish sabablari.
3. O'zbekiston Respublikasida valyuta kursining xolati va taxlili.
4.Mamlakatda valyuta kursini kamaytirish yo’llari.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston Respublikasi o’z mustaqiligiga
erishganidan so’ng bozor munosabatlari asosida o’z rivojlanish yo’lini tanlar
ekan, zamonaviy moliyaviy bozor va uning vositalariga ehtiyoj paydo bo’la
boshladi. 2003-yilda joriy valyuta operatsiyalari bo’yicha so’mni xorijiy
valyutalarga erkin konvertirlashni joriy etilishi xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarning, shu jumladan, tijorat banklarining valyuta operatsiyalarining
sezilarli darajada oshishiga olib keldi.
Iqtisodiy, siyosiy va madaniy tusdagi xalqaro munosabatlar turli
mamlakatlar fuqarolari bo’lmish yuridik hamda jismoniy shaxslarning pul
shaklidagi talablari va majburiyatlarini keltirib chiqaradi. Xalqaro hisob-
kitoblarning xususiyatli tomoni shundaki, ushbu hisob-kitoblarda baho va
to’lovvalyutasi sifatida odatda xorijiy valyutalar ishlatiladi, chunki hozircha
umum tanolingan hamda barcha davlatlarda qabul qilinishi lozim bo’lgan jahon
kredit pullari mavjud emas. Shu bilan birgalikda har qanday mustaqil
mamlakatda qonuniy to’lov vositasi sifatida uning milliy valyutasi ishlatiladi.
Shu sababli tashqi savdo, xizmatlar, kreditlar, investitsiyalar bo’yicha hisob-
kitoblar hamda davlatlararo to’lovlardagi muhim shartlardan biri bo’lib
to’lovchi yoki benefetsiar shaxs tomonidan xorijiy valyutani sotib olish yoxud
sotish shaklidagi bir valyutani boshqa bir valyutaga ayirboshlanishi hisoblanadi.
Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, bozor iqtisodiyoti sharoitida xalqaro
valyuta munosabatlaribozor vadavlattomonidantartibgasolibturiladi.
Valyuta bozorida valyutaning talab va taklifi hamda ularning kurslari
nisbati shakllanadi. Bozor tomonidan tartibga solish qiymat qonuni, talab va
taklif qonunlariga bo’ysunadi. Valyuta bozorlarida raqobatchilik sharoitida bu
qonunlarning harakati valyuta almashuvining harakati nisbiy tenglik tovarlar,
xizmatlar, kapitallar hamda kreditlar harakati bilan bog’liq bo’lgan jahon
xo’jaligining xalqaro valyuta ehtiyojlari oqimlarining muvofiqligini
ta’minlaydi.
3

Bozorlardagi baholar mexanizmi va valyuta kurslarining o’zgarishi
sabablari orqaliiqtisodiy agentlar valyutaxaridorlarining ehtiyojlari va
taklifining imkoniyatlari to’g’risida ma’lumot oladilar.
Jahon miqyosida savdo-sotiq ishlarining o’sish sur’ati sezilarli darajada
sustlashgani, eksport qilinadigan eng muhim tovarlarga nisbatan tashqi
talabning kamayishi va narxlarning pasayishiga qaramasdan, biz tashqi savdo
aylanmasida ijobiy saldoga erishdik.
Kurs ishining predmeti mamlakatimizda yazaga kelayotgan inflyatsiya
darajasi, kelib chiqish sabablari hisoblanadi.
Kurs ishining mavqadi va vazifalari . Kurs ishining asosiy maqsadi
O`zbekiston Respublikasida inflyatsiyaning kelib chiqishini o`rganib, uni
bartaraf etish yo`llarini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining tarkibi: Kurs ishi kirish, asosiy qism ya’ni 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

Asosiy qism
1. Valyuta va uning iqtisodiy mohiyati
Jahon iqtisodiyotida, jumladan har qanday davlat iqtisodiyotida pul muhim
ahamiyat kasb etadi. Jamiyatning ishlab chiqarish, taqsimot, muomala va iste’mol
jarayonlarini qamrab oladi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun sharoit
yaratadi. Pul va iqtisodiyot o‘zaro uzviy bog‘liq elementlardir. Agar jamiyat
iqtisodiyotida muammolar paydo bo‘lsa, albatta, bunday muammolar jamiyatning
pul muomalasida salbiy aks topadi. Shuning uchun pulni jamiyat iqtisodiy
hayotining barometri deb bejiz aytishmagan.
Iqtisodiyot nazariyasida haqiqiy pul, tovar ekvivalent sifatida mavjud bo‘lib,
iste’molchilarning muomalaga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradi. Qog‘oz pullar esa,
haqiqiy pullar qiymatining muomaladagi ifodasi yoki vakilidir.
Har qanday mustaqil davlat o‘z puliga ega va bunday pul shu davlat uchun
milliy pul birligi hisoblanadi. Milliy pul birligi o‘zining nomi va ma’lum bir
muomala tarixiga ega.
Nazariyada pul va valyuta kategoriyalari mavjud bo‘lib, pul va valyuta
ikkalasi bir narsa, ammo hamma vaqt ham pul valyuta bo‘lavermaydi. Agar
muayyan bir davlatning milliy pul birligi jahon bozoriga chiqib, davlatlar o‘rtasida
muomala, to‘lov va jamg‘arish vositasi sifatida ishlatilsa, ya’ni xalqaro pul
funksiyalarini bajarsa, u valyutaga aylanadi.
valyuta – jahon bozorida, davlatlar o‘rtasida pul vazifalarini bajaruvchi
davlatlarning milliy pul birligidir. Masalan, Amerika Qo‘shma Shtatlari dollari,
Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada dollari, Fransiya franki, Germaniya markasi
va shu kabilar.
Bundan muayyan bir davlatning milliy puli – uning milliy valyutasi bo‘lishi
mumkin. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa xorijiy
valyutalar bo‘ladi. Masalan, AQSH dollari, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Kanada
dollari, yevro va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar
5

O‘zbekiston Respublikasida xorijiy valyutalar hisoblanadi. O‘z navbatida,
O‘zbekiston so‘mi bu davlatlar uchun xorijiy valyuta hisoblanadi.
Ba’zi bir davlatlarning milliy pul birliklarining, mazkur davlatlarda valyuta
munosabatlari borasida mavjud va amalda bo‘lgan qonun-qoidalariga asosan
xorijga chiqishi va u yerda muomalada bo‘lishi chegaralanadi. Shunga ko‘ra
muomaladagi valyutalar turli maqomlarga, ya’ni erkin muomalada yuradigan,
muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan, yopiq yoki ekzotik valyutalarga
bo‘linadi.
Bundan kelib chiqqan holda, hozirgi kunda jahon amaliyotida erkin
muomalada yuradigan valyutalar soni 60 turdan ziyod.Bundan tashqari, MDH
davlatlarining valyutalari, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasining so‘mi
yumshoq valyutalar toifasiga kiradi. Ekzotik valyutalar toifasiga Quvayt dinori,
Gretsiya draxmasi va shu kabilar kiradi.
« valyuta» kategoriyasi milliy va jahon xo‘jaligi orasida aloqa va o‘zaro
munosabatlarni ta’minlaydi. Jahon valyuta tizimi jahon pullarini amaldagi
(funksional) shakllariga asoslangan. Jahon pullari deb xalqaro munosabatlarga
(iqtisodiy, siyosiy, madaniy) xizmat ko‘rsatuvchi pullarga aytiladi. Jahon pullari
amaliy (funksional) shakllarining evolutsiyasi milliy pullar rivojlanish
evolutsiyasini birmuncha kechikib takrorlaydi, ya’ni oltin pullardan – kredit
pullarga.Bunday qonuniyat asosida jahon valyuta tizimi XX asrga kelib bir yoki bir
necha yetakchi davlatlarning milliy valyutalariga (an’anaviy yoki yevro valyuta
shaklida) yoki xalqaro valyuta birligiga (SDR, YEVRO) asoslanadi.
Jahon amaliyotida hisob-kitoblarni olib borish uchun valyutalar shartli
belgilar orqali ifodalanadi, ya’ni ularga shartli kodlar beriladi.valyutalarga kodlar
ISO (Standartlash xalqaro tashkiloti) tomonidan beriladi va e’lon qilinadi. Bu
valyutani kodlash tizimi yozma ravishda rasmiylashtirilgan barcha valyuta
operatsiyalari va bitimlarda qo‘llaniladi. ISO tizimidagi kodlar juda oson, masalan,
ular quyidagicha ifodalanishi mumkin: A
1 A
2 A
3 .
Bunda: A
1 A
2 – lotin harflari mamlakat nomlarini ifodalaydi;
A
3 – lotin harfi shu mamlakatning milliy valyutasini bildiradi.
6

Masalan, UZ – O‘zbekiston Respublikasi, S – so‘m, UZS – O‘zbekiston
Respublikasi so‘mi; RU – Rossiya, R – rubl, RUR– Rossiya rubli; US – Amerika
Qo‘shma Shtatlari, D – dollar; USD – Amerika Qo‘shma Shtatlari dollari; GB –
Buyuk Britaniya, P – funt sterling, GBP – Buyuk Britaniya funt sterlingi.
valyuta, odatda, ikki turga – milliy va chet el valyutalariga bo‘linadi. Milliy
valyuta qonun asosida davlatning pul birligi sifatida belgilanadi va mamlakat
hududida barcha hisob-kitoblarda foydalaniladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda
ishlatiladigan pullar valyutaga aylanadi.Xalqaro hisob-kitoblarda, odatda, xorijiy
valyuta, ya’ni boshqa mamlakatlarning pul birliklari ishlatiladi.Ushbu pul birliklari
bilan deviz tushunchasi bog‘liq.
Deviz – xorijiy valyutadagi har qanday to‘lov vositasidir. Xorijiy valyuta
valyuta bozorida oldi-sotdi obyekti bo‘ladi, xalqaro hisob-kitoblarda ishlatiladi,
banklardagi hisobvaraqlarda saqlanadi, ammo ushbu davlat hududida qonuniy
hisob-kitob vositasi hisoblanmaydi (kuchli inflyatsiya davrlarini hisobga olmagan
holda). Mamlakatda kuchli inflyatsiya va inqiroz holatida milliy valyutani nisbatan
barqaror xorijiy valyuta siqib chiqaradi, hozirgi davrda bu AQSH dollaridir.
Chet el valyutasi quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi:
– valyuta bozorida sotish va sotib olishning obyekti hisob-lanadi;
– xalqaro hisob-kitoblarda ishlatiladi;
– banklarda valyuta hisob raqamlarida saqlanadi.
Jahon amaliyotida yetakchi valyutalar sifatida rivojlangan mamlakatlar
valyutasidan foydalanilmoqda, jumladan AQSH dollari va Yevropa Ittifoqi
YEVROsi.
7

2. Inflyatsiyaning turlari va kelib chiqish sabablari
Xalqaro amaliyotda iqtisodchi olimlar inflyatsiyaning yuzaga chiqadigan
omillar asosan ikki guruhga: ichki va tashqi omillarga ajratadilar. Biz ushbu
omillarning mohiyatini yoritishga xarakat qilamiz.
1. Ichki omillarni mohiyatiga asosan pullik (monetar) va pulsiz omillarga
ajratish mumkin. Pullik omillarga davlat moliyasining inqirozi, byudjetning
taqchilligini mavjudligi, davlat qarzdorligini ortishi, pul eO‘zbekiston
Respublikasisi, krdit dastaklarining aylanishini ko`payishi, pul aylanmasining
tezligi va boshqalar kiradi. Pulsiz omillarga milliy iqtisodiyot tarmoqlari
o`rtasidagi nomutanosiblik, tarmoqlar iqtisodiy rivojlanishdagi bir maromsiz
daraja, ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish sohalarida monopoliyaning
(oligopoliya) mavjudligi, narx shakllntirishdagi davlat monopoliyasi, markaziy
bankning kredit ekspansiya va boshqa omillarni kiritish mumkin;
2. Tashqi omillar o`z mohiyatiga asosan biron aniq davlat rivojlanishiga ta`sir
etadigan dunyoda amalga oshayotgan jarayonlarni aks etadi. Ushbu omillarga dune
mamlakatlarda yuzaga chiqadigan soha inqirozlari hisoblanadigan xom-ashyo,
energetika, neft`, valyuta inqirozlarni kiritish mumkin.Ushbu omillardan tashqarii
biron-bir davlatning boshqa davlatlarga nisbatan olib boradigan davlat
miqiyosidagi valyuta siyosatini, yashirin holatda valyuta, oltinni eksportini amalga
oshirilishini ham kiritish mumkin.Biz quyidagi chizmada inflyatsiyani yuzaga
chiqish shakllarini tahlil etamiz. Ushbu chizma tahlilidan ko`rinib turibdiki,
inflyatsiya asosan uch yo`nalishda yuzaga chiqadi. Birinchi yo`nalishda
maxsulotlar, ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narxlarni asossiz
ravishda o`sib ketishi tufayli pul qadrsizlana boshlaydi. Buning natijasida milliy
valyutaning xarid qilish qobiliyati tushib ketadi.Ikkinchi yo`nalishda, xorijiy
valyutalarga nisbatan milliy valyutanign kursi pasayib ketadi.
Buning natijasida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar va mamlakat aholisi erkin
muomaladagi xorijiy valyutalari (AQSh dollari, evro, shveytsariya franki
vaboshqalarni) jamg`ara boshlaydi. Uchinchi yo`nalishda oltinga bo`lgan milliy
8

pul birligida ifodalangan narx ko`tarilib ketadi. Buning natijasida mamlakat aholisi
o`rtasida oltinning to`planib qolishi, ya`ni tezavratsiya amalga oshadi.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning
miqdori o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi:
Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib
turadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqish shakllari
Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin.
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng
xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning
moddiylashtirish, ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas
mulk holatida jamg`arishi jarayoni kuchayadi.
Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu
holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab
chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi
o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib
oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan
ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir
emas, balki bir nechta bo`lib o`zaro mahkam bog`langan bo`ladi va narx-navoning
ko`tarilib borishi bilangina namoyon bo`lib qolmaydi, balki narx-navoni
9

boshqarilishiga ham bog`liq bo`ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari
ajratiladi:
Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik
doimiy ravishda narx-navoning ko`tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo`lsa,
bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor
mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba`zi bozorlarda ko`tarilishi bilan bir vaqtda
boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan
iboratki, bozor mexanizmlari o`z ta`sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga
baholar to`g`risidagi ma`lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari
surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag`batlntirib boradi.
Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko`rinishda bo`ladiki,
bunday holatda ba`zi bir iste`mol mahsulotlariga narx-navo ma`muriy tarzda davlat
tomonidan o`rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat
tomonidan ba`zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada
belgilaydi.Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o`sishi
kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar
aholi pul mablag`lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo`lmasligi holatlari
paydo bo`ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx-
navosi hamda aholini daromadlarini o`sishi vaqtincha to`xtatiladi.Yashirin
inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan
ma`muriy nazorat o`rnatishdir.Buning natijasida bozor mexanizmi
deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o`zgarganligi darajasi va davomiyligi
davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga
bevosita bog`liq bo`ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki,
inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.
Xorijiy va milliy iqtisodiy nazariyaning qarashlariga asosan milliy
iqtisodiyotning balansini buzilishi va uning oqibatida inflyatsiyaning yuzaga
chiqishining quyidagi o`rtta omillari mavjud:
10

• hozirgi zamon davlat funktsiyalarini bajarish uchun davlat xarajatlarini
ortishi;
• kasaba uyushmalari tomonidan byudjet muassasalari ishchi-xodimlarining
ish haqlarini oshirish bo`yicha faoliyati;
• iqtisodiyotda mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish, xizmatlar
ko`rsatish sohasida ayrim xo`jalik sub`ektlarining monopoliya (oligopoliya)
holatining mavjudligi.
Biz yuqorida ta`kidlab o`tgan omillar nafaqat o`zaro bog`liq, balki ular talab
va takliflarning o`sishi yoki pasayishiga turlicha ta`sir ko`rsatadi.
Xorijiy amaliyotda inflyatsiyaning yuzaga chiqishini usullariga asosan
quyidagi turlarga ajraniladi: taklif inflyatsiyasi, talab inflyatsiyasi, xarajatlar
inflyatsiyasi, kredit inflyatsiyasi, import bilan bog`liq inflyatsiyasi, kutilayotgan
inflyatsiyasi.
Taklif inflyatsiyasida ishlab chiqarish xarajatlarini oshishi natijasida
mahsulotlar, bajarilgan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-
navoning o`sishi yuzaga chiqadi. Ushbu inflyatsiya turida monopol holatdagi
korxonalar tomonidan ishlab chiqarishda asosiy vositalarni modernizatsiya qilish
bilan bir vaqtda ulardan to`liq foydalanmaslik natijasida xarajatlar ortadi.Buning
natijasida barcha ishlab chiqarish xarajatlari nisbatan kam chiqarilgan
maxsulotlarning narx-navosini o`sishi amalga oshiriladi.
Talab inflyatsiyasi. Inflyatsiyaning ushbu turi mamlakat aholisi va xo`jalik
sub`ektlarning daromadlari haqiqiy ishlab chiqarilgan mahsulotlar, bajarilgan
ishlar hamda ko`rsatilgan xizmatlar miqdoridan tez o`sadi. Odatda, talab
inflyatsiya aholining to`liq ish bilan ta`minlangan holatda yuzaga chiqadi.
Aholining daromadlarinig tez sur`atda o`sishi natijasida mahsulotlarga, bajarilgan
ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlari bo`lgan narx-navo oshadi. Bunday holatda
talabnig har qanday o`sishi narx-navoning o`sishiga olib keladi.
Kredit inflyatsiyasi.Ushbu inflyatsiya turi mamakat markaziy, ba`zi
mamlakatlarda milliy banklari tomonidan olib boriladigan kredit ekspansiyasi
natijasida yuzaga chiqadi.Markaziy bank tijorat binklari uchun.Yuqori darajadagi
11

qayta moliyalashtirish stavkasining o`rnatilishi natijasida xo`jalik sub`ektlariga
beriladigan kredit qimmatlashadi.
4-jadval
Xo`jalik sub`ektlari olingan kredit va u bo`yicha foizlarni o`zlari ishlab
chiqaradigan mahsulot tannarxiga kiritadi hamda ushbu holat mahsulotlar narx-
navosini ko`tarilishiga sabab bo`ladi.
Import bilan bog`liq inflyatsiya.Inflyatsiyaning ushbu turi aniq olingan
mamlakatga tashqi omillar asosida yuzaga chiqadi. Ushbu holatda import
qilinadigan mahsulotlarga bo`lgan narx-navoning ko`tarilishi natijasida ba`zi
mahsulotlarga bo`lgan narx-navolar zanjir tarzida ko`tarilishi mumkin.
Kutilayotgan inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turida davlat tomonidan olib
borilayotgan pul-kredit va byudjet siyosati natijasida joriy yil uchun
inflyatsiyaning tahliliy darajasi belgilanadi va u daraja tartibga solib turiladi.
12

3. O'zbekiston Respublikasida valyuta kursining xolati va taxlili.
Turli mamlakatlarning valyutalari hamda xalqaro pul birliklari tuzilgan
xalqaro bitimlarga xizmat ko‘rsatish jarayonida o‘zaro almashtiriladi va har qanday
ayirboshlashda bo‘lgani kabi bu yerda ham ularning bahosini, aniqrog‘i, valyutalar
kursini aniqlash muhim hisoblanadi.
Valyuta kursi valyuta tizimining asosiy elementi hisoblanadi, shuningdek,
tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda turli mamlakatlar valyutalari nisbatining
o‘zgarishi ma’lum bir qiymatda ifodalanishini talab qiladi.valyuta kursi tovarlar,
xizmatlar savdosida, kapitallar, kredit harakatida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash
uchun zarur. Eksportyor chet el valyutasidagi tushumini o‘z milliy valyutasiga
almashtiradi, chunki boshqa mamlakatlarning valyutasi ushbu davlat ichida
qonuniy to‘lov va sotib olish vositasi sifatida qatnasha olmaydi. Importyor milliy
valyutani chet el valyutasiga xorijda sotib olgan tovarlarga to‘lash uchun
almashtiradi.
Jahon bozorida tovarlarni sotganda milliy mahsulot xalqaro qiymat
me’yorlariga ega bo‘ladi. Shuningdek, valyuta kursi jahon xo‘jaligi doirasida
tovarlarni absolut almashuvini namoyon qiladi.valyuta kursi qiymatining asosi
jahon narxlarii ostida yotuvchi, jahon bozoriga asosiy mahsulot yetkazib beruvchi
mamlakatlarning va boshqa ishlab chiqaruvchilarning milliy narxiga asoslanadi.
Xalqaro kapital harakatining keskin o‘sishi valyuta kursiga nafaqat tovar, balki
moliyaviy aktivlar orqali hamda valyutalarni sotib olish qobiliyati orqali ham ta’sir
ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasi 1992 yilning 21 sentabrida Xalqaro valyuta
jamg‘armasining a’zoligiga qabul qilindi. 1993 yilning sentabr oyidan boshlab
XVJning O‘zbekitondagi vakolatxonasi ish yuritadi va u XVJning Vashingtondagi
(AQSh) bosh qarorgohi (shtab-kvartirasi) bilan ma’lumotlarning tezkor
ayirboshlanishini ta’minlagan holda respublikaning Jamg‘arma bilan o‘zaro
aloqalarini amalga oshirishda hamkorlik qiladi.
2016 yilga qadar O‘zbekistonning XVJdagi kvotasi 275,6 mln SDRni tashkil
etdi. XVJ kvotalarini navbatdagi qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha XVJ
13

Boshqaruvchilar Kengashining qarori kuchga kirganidan keyin ya’ni 2016 yil
yanvarida respublikamiz kvotasi 275,6 mln. SDRdan 551,2 mln. SDR ga
yetkazildi.Bunda, kvotalarning umumiy sonidagi mamlakatimizning ulushi 0,116
foiz miqdorida saqlanib qoldi.
O‘zbekiston Respublikasi ovoz berish jarayonlarida o‘z tarkibiga Janubiy
Koreya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya Papuasi, Mongoliya,
Vanuatu, Solomon orolllari, Samoa, Seyshel orollari, Palau, Mikroneziya, Marshall
orollari, Karibati va Tuvalu mamlakatlarini o‘z ichiga olgan guruh tarkibiga kiradi.
Guruhga 2016 yildan boshlab Xinam ChOY rahbarlik qiladi.
XVJdagi O‘zbekiston nomidan boshqaruvchi O‘zbekiston Respublikasi Bosh
vazirining o‘rinbosari – moliya vaziri, uning o‘rinbosari esa – Markaziy bank Raisi
hisoblanadi.Markaziy bank XVJ bilan hamkorlik manzili qilib belgilangan.Chet el
valyutasining milliy valyutadagi kursini aniqlash va o‘rnatish kotirovka deb
ataladi. Kotirovka valyutani sotish va sotib olishda, bir valyutani ikkinchi
valyutaga almashtirish jarayonida zarur bo‘lib, unga aniq valyutaga bo‘lgan talab
va taklif ta’sir ko‘rsatadi. Boshqacha aytganda, valyuta bozorida valyutaga bo‘lgan
talab va taklif bir valyutaning ikkinchi valyutaga bo‘lgan nisbatining o‘zgarishiga
ta’sir qiladi va kotirovka asosida valyutalarning kursi belgilanadi.
valyuta kursining kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyatining muhim va
ajralmas tarkibiy qismi bo‘lgan xalqaro savdoni rivojlantirish bilan bog‘liq. valyuta
kursi xalqaro savdoning rivojlanishi bilan birga ichki iqtisodiyotga ham ta’sir
ko‘rsatadi. Bunga sabab valyuta kursining holati bilan mamlakat iqtisodiyotidagi
barcha sohalar holati o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjudligidir.
Valyuta kursi asosan kapital va kredit harakatini hisobga olish, tovar va
xizmatlar savdosida valyutalarni o‘zaro ayirboshlash uchun, jahon bozori va milliy
bozor narxlarini hamda turli mamlakatlarning milliy va chet el valyutasida
ifodalangan qiymat ko‘rsatkichlarini taqqoslash, firma va banklarning chet el
valyutasidagi mavjud bo‘lgan davriy qayta baholash va boshqa jarayonlarni amalga
oshirish uchun zarur. Shunday qilib, valyuta kursi bir mamlakat pul birligining
boshqa mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir.
14

O‘zbekiston Respublikasi 2003 yilning 15 oktabridan XVJ Bitimlari VIII
moddasining 2 (a), 3 va 4 bo‘limlari bo‘limlari bo‘yicha majburiyatlarni o‘z
zimmasiga oldi.
Bitimlar IV moddasiga muvofiq maslahatlar berish va texnik yordam
ko‘rsatish maqsadida XVJning O‘zbekiston Respublikasisi muntazam ravishda
O‘zbekiston Respublikasiga tashrif buyuradi. O‘zbekiston Respublikasilar faoliyati
iqtisodiyot, moliya sektori va statistika sohalaridagi ishlar holatini o‘rganish hamda
kelgusida amalga oshiriladigan islohotlarning yo‘nalishlarini belgilashga
qaratilgan.
O‘zbekiston delegatsiyasi XVJ Boshqaruvchilar kengashi va Jahon bankining
yillik yig‘ilishlarida muntazam ishtirok etadi.
XVJning moliyaviy ko‘magi yordamida Yaponiya, AQSh va Avstriyadagi
magistratura va doktoranturalarda maxsus dasturlar bo‘yicha davlat iqtisodiy
idoralari xodimlarini o‘qitish ishlari amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Birlashgan
Vena institutida (JVI) makroiqtisodiy siyosat yo‘nalishlarida muntazam ravishda
qisqa muddatli trening va seminarlar muntazam o‘tkazib boriladi.
Oxirgi yillarda Markaziy bankning XVJ bilan texnik ko‘maklar doirasidagi
hamkorligi asosan monetar siyosat, bank faoliyatini tartibga solish va bank
nazoratini takomillashtirish yo‘nalishlarida amalga oshirilmoqda.
2017 yilda amalga oshirilgan islohotlar munosabati bilan XVJ bilan
hamkorlik sezilarli ravishda faollashdi.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi delegatsiyasi o‘tgan yilning 19-21 aprel
kunlari Vashington shahrida bo‘lib XVJ va Jahon banki Boshqaruvchilar
kengashining yig‘ilishida ishtirok etdi.
Shuningdek, XVJning ijro direktori K. Lagard O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining nomiga maktub yo‘llab, unda mamlakatimizda o‘tkazilayotgan
islohotlarni qo‘llab - quvvatlashini hamda texnik ko‘mak va tavsiyalar berish
orqali yordam ko‘rsatishga tayyorligini bildirdi. O‘zbekiston Respublikasi tashrif
yakunlari bo‘yicha quyidagi bayonotni berdi:
15

“O‘zbekiston Respublikasi Prezident Shavkat Mirziyoev tomonidan
tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirish
bo‘yicha Harakatlar strategiyasi”ga asoslangan rasmiy organlarning iqtisodiyotni
isloh qilish bo‘yicha kompleks rejalarini ma’qullaydi. Mazkur rejalarning o‘z
vaqtida va samarali ijro etilishi iqtisodiyotning sifatli ish o‘rinlari barpo etilishi va
barqaror o‘sishini ta’minlash salohiyatini sezilarli darajada oshishiga sharoit
yaratadi.
Respublikada valyuta siyosatini erkinlashtirish borasidagi islohotlar dasturi
O‘zbekiston Respublikasi tomonidan alohida e’tibor berilgan holda ma’qullandi.
Valyuta kurslarini unifikatsiya qilish va valyuta resurslarini bozor tamoyillari
asosida taqsimlash imkoniyatlarini yaratish O‘zbekiston Markaziy bankiga
barqarorlikni qo‘llab-quvvatlash va inflyatsiyani samarali nazorat qilishga
yo‘naltirilgan pul-kredit siyosatini olib borishiga sharoit yaratadi.
Shuningdek ushbu islohotlar tashqi raqobatbardoshlik, to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish hajmlarini oshirish va ichki resurslar taqsimotini
takomillashtirish orqali ish o‘rinlari yaratish va iqtisodiy o‘sish suratlarini
tezlashtirishga yordam beradi.
Tashqi jihatdan valyuta kursi jahon bozoridagi talab va taklif asosida
aniqlangan bir valyutaning boshqa valyutaga nisbatan hisoblab chiqilgan
koeffitsiyenti sifatida namoyon bo‘ladi. Ammo valyuta kursining qiymat asosi
valyutaning xarid qobiliyati hisoblanadi. Bu iqtisodiy kategoriya tovar ishlab
chiqarishda ishtirok etadi va tovar ishlab chiqaruvchilar bilan jahon bozori
o‘rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi.
Qiymat tovar ishlab chiqarishning iqtisodiy sharoitlarining barcha jihatlarini
ifodalaydi. Bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligiga
taqqoslanishi ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonida yuzaga keladigan qiymat
munosabatlariga asoslangan. Ishlab chiqaruvchilar va xaridorlar valyuta kursi
yordamida tovar va xizmatlarning milliy narxlarini boshqa davlatlar narxlari bilan
solishtiradilar. Bunday solishtirish natijasida ishlab chiqarishni mamlakat
16

ichkarisida rivojlantirish yoki chet elga investitsiya qilishni rivojlantirishga
asoslangan foydalilik darajasi yuzaga keladi.
Kapitalning xalqaro harakatiga bog‘liq ravishda valyuta kursining
o‘zgarishiga valyutaning tovarlarni xarid qilish qobiliyati bilan birga moliyaviy
aktivlarni xarid qilish qobiliyati ham ta’sir ko‘rsatadi.
Qonuniy me’yorlarga va amaliyotga mos holda birjada chet el valyutasi
kursining, qimmatli qog‘ozlar kursining yohud tovarlar bahosining o‘rnatilishi ham
kotirovkalash deb ataladi. Subyektlar ishtirokida belgilanishiga qarab
kotirovkaning 2 turi: rasmiy va bozor kotirovkasi mavjud. Rasmiy kotirovkada
barcha valyuta operatsiyalari uchun valyuta kursi davlat tomonidan belgilanadi.
Banklararo valyuta savdosida amalga oshiriladigan bozor kotirovkasi banklarning
to‘lovga layoqatliligiga, ularning pul mablag‘i aylanmasi mavqeyiga va
boshqalarga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bozor kotirovkasi rasmiy kotirovkadan
farq qiladi. Jahon amaliyotida kotirovkalashni amalga oshirishning 2 xil usuli
mavjud:
1) To‘g‘ri kotirovkalash. Agar xorijiy valyuta birligining bahosi milliy
valyutada ko‘rsatilsa, bu to‘g‘ri kotirovkalash deb ataladi. Masalan, 2012-
yilning 20-martida 1 AQSH dollariga nisbatan o‘zbek so‘mining kursi 1839,40
so‘mni, 1 Rossiya rubliga nisbatan 62,65 so‘mni tashkil etdi. 1 AQSH dollari =
1839,40 so‘m. Bu to‘g‘ri kotirovkalash hisoblanadi va bunday kotirovkalash
hozirgi vaqtda jahondagi ko‘plab mamlakatlarda qo‘llanilmoqda.
2) Milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan bahosi egrikotirovkalash
deb ataladi. Egri (teskari) kotirovkalashda bir birlik milliy valyutaning xorijiy
valyutalardagi miqdori o‘rnatiladi, ya’ni bir birlik milliy valyutaning xorijiy
valyutadagi bahosi ko‘rsatiladi, masalan:
1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = 0,00054 AQSH dollari
1839,40
Kotirovkaning chap tomonidagi valyuta kotirovka bazasi, o‘ng tomonidagisi
kotirovka valyutasi deb yuritiladi.
1 so‘m 1839,40 AQSH dollari kotirovka bazasi kotirovka valyutasi
17

=
valyuta kotirovkasi, odatda, 2 asosiy elementni o‘zida mujassamlashtiradi.
1) sotib olish kursi (Vid-bid);
2) valyutani sotish kursi (offer-offer).
Masalan, 1 AQSH dollari = 18369,40 o‘zbek so‘mi sotish kursi (offer),
1846,0 o‘zbek so‘mi sotib olish kursi (Vid).
valyutani sotish va sotib olish o‘rtasidagi farq spred (spread) deb nomlanadi
va u yuqoridagi misolda 6,4 so‘m (1846,0-1839,4) ni tashkil qiladi.
Bank kotirovkasi bilan banklararo bozor kotirovkasi o‘rtasidagi farq marja
deyiladi va u bankning valyuta bo‘yicha pozitsiyasi, uning bitimlarining summasi,
salmog‘i va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. valyuta kurslarining turlari ko‘p
bo‘lib, ularni quyidagicha tavsiflash mumkin.
1-jadval valyuta kurslari tasnifi
Kurs o‘rnatish mezonlari valyuta kursining turlari
1. Fiksatsiyalash turi bo‘yicha Suzuvchi, fiksirlangan, aralash
2. Hisoblash usuli bo‘yicha Paritet, haqiqiy kurs
3. Nisbat bo‘yicha Kross kurs, to‘g‘ri, egri (teskari),
fiksing
4. Bitim turi Spot-kurs, muddatli bitim (forvard)
kursi
5. O‘rnatish usuli Rasmiy, norasmiy (erkin)
6. valyutaning sotib olish
qobiliyati paritetiga nisbatan Paritetli, oshirilgan, kamaytirilgan
kurs
7. Bitim qatnashchilari bo‘yicha Sotib olish kursi (sotib oluvchi
uchun), sotish kursi (sotuvchi uchun)
8. Inflatsiyani hisobga olish
bo‘yicha O‘rtacha kurs, real, nominal kurs
Demak, yuqoridagi jadvaldan ko‘rinib turibdiki, doimiyligi yoki o‘rnashuviga
qarab valyuta kursi suzuvchi, fiksirlangan va aralash bo‘lishi mumkin.
18

Suzuvchi valyuta kursi deganda milliy va chet el valyuta kurslarining o‘zaro
nisbatini valyuta bozoridagi talab va taklifga qarab belgilanishi ko‘zda tutiladi. Bu
kurs birinchi marta 1971-yilning avgustida AQSH dollarini oltinga ayirboshlash
bekor qilingandan keyin qabul qilinib, Kanada, Ispaniya, Meksika, 1972-yil
apreldan boshlab esa Yevropa Ittifoqi tizimiga kiruvchi davlatlar amaliyotida
qo‘llanila boshlangan.
Fiksirlangan valyuta kursi oltin, oltin deviz, oltin, dollar standartlariga mos
keladi va oltin paritet asosida bir valyutani ikkinchi valyutaga almashtirishni
ko‘zda tutadi. Hozirgi kunda fiksirlangan kurs valyuta savati yoki yetakchi biror
valyuta (odatda yevro, dollar) asosida aniqlanadi.
Aralash kurs fiksirlangan va suzuvchi valyuta kurslaridan foydalanish bo‘lib,
u 70-80-yillardan boshlab Avstraliyada qo‘llanila boshlangan.
Agar ikki valyuta o‘rtasidagi nisbat qandaydir uchinchi valyutaga nisbatan
olingan kurslarda aniqlansa, bunday nisbat kross-kurs deb ataladi. Masalan:
1 so‘m = AQSH dollari yoki 1 so‘m = Rossiya rubli
Bu yerda AQSH dollari = Rossiya rubli
1839,40
Demak, 1 AQSH dollari = = 29,359 yoki 29,4 Rossiya rubli
Ushbu misolda AQSH dollari uchinchi valyuta vazifasini bajaradi.Jahon
amaliyotida asosan uchinchi valyuta sifatida AQSH dollari, Yaponiya iyenasi,
yevro kabi valyutalar qo‘llaniladi, ya’ni barcha valyutalar jahon ayirboshlashida
ko‘pincha aynan shu valyutalarga nisbatan kotirovka qilinadi.
Kross-kursdan foydalanish ancha og‘ir va risklidir. Ammo ularni qo‘llash
quyidagi holatda zarur va foydalidir:
– Sizning talabingizdagi valyutaga ega bo‘lgan sotuvchilarda sizning
valyutangizga talab mavjud emas. Masalan, so‘mni Yaponiya iyenasiga
almashtirish kerak. Bu yerda uchinchi valyuta AQSH dollari bo‘lsin. Yaponiya
19

iyenasi sotayotganlar ichida sizning valyutangizni sotib olishni xohlaydiganlar
yo‘q, shu holda krosskursdan foydalanish mumkin.
Oldi-sotdi bitimlarini amalga oshirishda valyuta bozorida quyidagi valyuta
kurslari ko‘rinishlaridan foydalaniladi.
Spot-kurs bu – naqd (kassa) bitimlar kursidir. Spot-kurs bir mamlakat pul
birligining shartnoma tuzilgan vaqtda o‘rnatilgan baho bo‘yicha boshqa
mamlakatlar pul birliklarida ifodalangan bahosidir. Bunda valyutani valyuta bitimi
tuzilgan kundan boshlab 2 bank ish kunida almashtirib berish shart hisoblanadi.
Forvard kurs – muddatli valyuta bitimlari kursidir.
Forvard kurs valyutani kelgusida aniq bir kunga yetkazib berish sharti bilan
sotish va xarid qilish bahosini o‘zida ifodalaydi.
Muddatli bitimlar bo‘yicha valyuta kurslari (report) ustama yoki dastxat
metodi bo‘yicha kotirovka qilinadi va autrayt kurslari deb ataladi.
valyuta operatsiyalari o‘tkazilganda forvard kurslar bilan spotkurslar farq
qiladi. Bu farq spot-kurslariga diskont yoki mukofot ko‘rinishida aniqlanadi.
Umuman olganda, diskont yoki mukofot miqdori spot-kursiga nisbatan
barqaror, shuning uchun banklararo bozorda muddatli bitimlar kursi
kotirovkalanayotganda ko‘pincha mukofot yoki diskont aniqlanadi. To‘g‘ri
kotirovkalashda diskont spotkursidan ayirib tashlanadi, mukofot qo‘shiladi va
aksincha teskari kotirovkalashda mukofot spot-kursidan ayirib tashlanadi, diskont
qo‘shiladi.
Muddatli bitimlar bo‘yicha son ko‘rinishida kotirovkalanadigan valyuta
kurslari autrayt deyiladi.
Forvard kurslari bo‘yicha diskont yoki ustama (mukofot) ning mavjudligining
asosiy sababi forvard bitimi muddatiga teng bo‘lgan muddatga mos valyutalardagi
qisqa muddatli depozitlar bo‘yicha foiz stavkalari o‘rtasidagi farq mavjudligidir.
Ustama (mukofot) yoki diskont quyidagi formula orqali topiladi:
M/D = (DFSv*SK –
DFS
a *FTK)*FBM
100%-360
20

Bunda: M/D – mukofot (+), diskont (-);
DFS v/a - v/a – valyutadagi depozitlar bo‘yicha foiz stavkasi;
V, A – kotirovkalanayotgan valyutalar;
SK – spot-kursi;
FBM – forvard bitimi bo‘yicha; FTK – forvard taxminiy kursi.
FTK quyidagi formula bilan topiladi:
FTK = (DFSa - DFS
v )*SK*FBM
100%-360
Forvard yoki muddatli bitimlar xalqaro savdoda tijorat operatsiyalarini
amalga oshirayotganda valyuta riskidan sug‘urtalanish imkonini beradi.Tijorat
operatsiyalarini sug‘urtalashning mohiyati tashqi savdo tijorat banklari bilan birga
valyuta kursi harakatidan salbiy natijalar, ya’ni riskni yo‘qotish maqsadida
valyutani sotish-sotib olish bitimidan iborat.
Xorijiy valyutadagi muddatli operatsiyalar zaruriyati, shuningdek, turli
nosavdo, moliya operatsiyalarini sug‘urtalash bilan ham shartlanadi.
Ustama yoki diskont ekanligini foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdan bilish
mumkin. Agar valyuta bitimi bo‘yicha foiz stavkasi baholovchi valyutaning foiz
stavkasidan past bo‘lsa, bu valyuta yuqori kurs bo‘yicha kotirovka qilinadi va
chiqqan ko‘rsatkich ustama hisoblanadi. Agar valyuta bitimining foiz stavkasi
yuqori bo‘lsa, bu ko‘rsatkich diskont bo‘ladi. Agar milliy valyutadagi
depozitlarning foiz stavkasi bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasidan
yuqori bo‘lsa, olingan natija diskont hisoblanadi, aksincha bo‘lsa, ustama
hisoblanadi.
Banklar valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda valyutani sotish va sotib
olish kursini o‘rnatadi. Bu kurslar sotuvchining kursi va xaridorning kursi deb
ataladi.
Sotuvchi kursi – bankning valyutani sotish kursi; xaridor kursi – bankning
valyutani sotib olish kursi.
21

Bu kurslar o‘rtasidagi farq marja deb ataladi. U xizmat xarajatlarini qoplashga
sarflanadi va ma’lum foyda sifatida hisobga olinadi.
valyutaning eng muhim xususiyati uning konvertirlanganligidir.
Konvertirlanganlik – darajasiga ko‘ra valyuta kursi 3 ga bo‘linadi.
– erkin suzib yuruvchi;
– cheklangan darajada suzib yuruvchi;– fiksirlangan valyuta kurslari.
Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi ma’lum valyutaga bo‘lgan bozor talabi va
taklifi ta’sirida o‘zgarishi mumkin. Masalan, yevro AQSH dollari, Yaponiya
iyenasi, Angliya funt sterlingi va boshqalar. Shu bois bu valyutalar jahon valyuta
ayirboshlashida keng ishtirok etadi.
Cheklangan darajada suzib yuruvchi valyuta kurslarining o‘zgarishi ayrim
valyutalar yoki bir guruh valyutalar ( valyuta savati) kursi o‘zgarishiga bog‘liq.
Misol uchun «Uchinchi dunyo»ning aksariyat mamlakatlari o‘z valyutalarini
AQSH dollariga, Yevropa mamlakatlarining yevrosiga va boshqa boshqa xorijiy
valyutalarga bog‘laydi. Cheklangan darajada «suzib» yuruvchi valyuta kurslari
kiritilgan mamlakatlar o‘z valyutalarini tebranish chegarasini o‘zlari hamkorlik
qilayotgan mamlakatlar bilan kelishib oladilar.
Fiksirlangan valyuta kursi – bu xorijiy valyutada ifodalangan milliy pul
birligining davlat tomonidan rasmiy o‘rnatilgan bahosi bo‘lib, unga valyuta
bozorlaridagi talab va taklifning o‘zgarishi ta’sir qilmaydi. Hozirgi vaqtda
fiksirlangan valyuta kursi sust rivojlangan mamlakatlarda yoki iqtisodiyoti tashqi
bozorlarga yetarli darajada kirib bormagan mamlakatlarda moliya tizimi va milliy
ishlab chiqarishni kuchli xorijiy raqobatchilardan himoya qilish va quvvatlash
maqsadida qo‘llaniladi.
Xalqaro iqtisodiyot nazariyasi shuni ko‘rsatadiki, bir davlat o‘z valyutalari
milliy valyutasining boshqa davlatlar valyutasiga nisbatan bir xil valyuta kursini
saqlashi lozim. XVF Nizomining VIII moddasiga asosan, davlat joriy operatsiyalar
bo‘yicha milliy valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha olgan majburiyatining
bajarilishini va bir davlat valyutasi bo‘yicha turli xil kurslar bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymasligi lozim.
22

Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o‘z valyutalari kurslari to‘g‘risidagi
axborotni e’lon qiladi.Masalan, O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasi ish
yakunlari matbuotda, televideniyeda e’lon qilinadi.Bunda nominal valyuta kursi
belgilanadi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida
milliy mahsulotga bo‘lgan talabni, uning raqobatbardoshligini aniqlashda milliy va
xorijiy tovarlar baholari o‘rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo‘ladi. Ya’ni milliy
valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak.Real valyuta kursini
hisoblashni O‘zbekiston va Rossiyada ishlab chiqariladigan gazlama misolida
ko‘rsatish mumkin.Masalan, 1 m gazlamaning bahosi respublikamizda 1000 so‘m,
Rossiyada 35 rubl deylik.valyutalarning amaldagi nisbati 1 Rossiya rubli = 35
so‘m yoki 1 so‘m = 0,0032 Rossiya rubli bo‘lganda, 1 m o‘zbek gazlamasining
bahosi Rossiya rublida 0,032*1000=32 rubl turadi. Bunday holda O‘zbekiston va
Rossiyada ishlab chiqarilgan 1 m gazlama baholari nisbati
0,032 x 1000 32
= = 0,9 ga
35 35
teng bo‘ladi. Demak, ushbu nisbat o‘zbek gazlamasining bahosi Rossiya gazlama
bahosining 0,9 va undan arzon ekanligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, mahsulotning
real valyutadagi bahosi tovarning ishlab chiqarish bahosi va valyutaning nominal
almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, quyidagi tenglik bilan izohlanadi:
Real kursi = nominal kursi x o‘z mamlakatida ishlab chiqarilgan tovarlar
bahosi (xorijiy tovarlar bahosi).
Past valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan arzonroq, xorijiy tovarlar esa
nisbatan qimmatroq turadi.Shuning uchun eksport o‘sib, import esa qisqarib
boradi.Va aksincha, yuqori real valyuta kursida milliy tovarlar nisbatan
qimmatroq, xorijiy tovarlar esa nisbatan arzonroq turadi. Natijada import o‘sib,
eksport qisqaradi. Markaziy bank valyuta kursi narxlarga qanday ta’sir
ko‘rsatishini tahlil qildi. Valyuta kursining o‘zgarishi inflyatsiyaga bevosita —
import qilinadigan tayyor mahsulotlar narxlarining o‘zgarishi hisobiga hamda
bilvosita — import qilinadigan xom ashyo narxlarining o‘zgarishi hisobiga ta’sir
qilishi mumkin. Almashuv kursining 1 foiz bandga qadrsizlanishi uzoq muddatda
23

inflyatsiyaning 0,28 foiz bandga tezlashishiga sabab bo‘ladi.O‘zbekiston Markaziy
banki birinchi chorakdagi pul-kredit siyosati sharhida valyuta kursining narxlarga
qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildi.
Xorijiy valyutani O’zbek so’miga nisbati (2-jadval)
№ Valyuta 2021 2022 2023
O'zgarish
so'mda
2023-2021 O'zgarishi Foizda
2023/2021*100
1 AQSH $ 10721 11171 12075 1353,79 112,6271775
2 EVRO 12276 11620 13308 1032,07 108,4073406
3 Рубл 148,12 185,21 123,77 -24,35 83,56062652
O‘zbekiston iqtisodida AQSh dollari kursi aksar hollarda o‘sish
tendensiyasini namoyon qilib kelgan. Masalan, 2000-yillarda 1 AQSh dollari kursi
140 so‘mni tashkil etgan va 2017 yilga kelib dollar kursi 23 barobar oshgan.
Valyuta kursi inflyatsiyaga bevosita import qilinadigan yakuniy mahsulotlar
narxlarining o‘zgarishi orqali, bilvosita esa ishlab chiqarishda import qilinadigan
xom ashyo narxlarining o‘zgarishi orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Tahlillarda almashuv kursi keskin o‘zgarishi bilan bazaviy inflyatsiyaning
tezlashgani kuzatilgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda almashuv kursi o‘zgarishi ma’lum
kechikishlar bilan ta’sir qilgan.
24

1-grafik So‘m va rublning AQSh dollariga nisbatan almshinuv kursi
O‘zbekiston Markaziy banki birinchi chorakdagi pul-kredit siyosati sharhida
valyuta kursining narxlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildi.
Valyuta kursi inflyatsiyaga bevosita import qilinadigan yakuniy mahsulotlar
narxlarining o‘zgarishi orqali, bilvosita esa ishlab chiqarishda import qilinadigan
xom ashyo narxlarining o‘zgarishi orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Tahlillarda almashuv kursi keskin o‘zgarishi bilan bazaviy inflyatsiyaning
tezlashgani kuzatilgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda almashuv kursi o‘zgarishi ma’lum
kechikishlar bilan ta’sir qilgan.Mart oyida so‘m keskin qadrsizlanib, bir yarim
hafta ichida (9 martdan 18 martgacha) o‘z qiymatining 6,1 foiziga — 10897,27
so‘mdan 11571,99 so‘mga tushib ketdi. Valyuta kursini barqarorlashtirish
va inflyatsion kutilmalarni kamaytirish maqsadida 17 mart kuni Markaziy bank
kursni 14 foizdan 17 foizga oshirdi, shundan buyon so‘m 430,19 so‘mga yoki 3,7
foizga qimmatlashdi. Markaziy bank tomonidan o‘rganib boriladigan bazaviy
inflyatsiya joriy yil yanvar-fevral oylarigacha pasayuvchi dinamikada shakllangan
bo‘lsa, mart oyiga kelib 9,1 foizni tashkil etdi. Bunda, bazaviy inflyatsiyaning
umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi hissasi 6,9 foiz bandgacha o‘sdi.
25

4. Mamlakatda valyuta kursini kamaytirish yo’llari.
Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida
muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning
qadrsizlanishidir.
Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi
yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega
bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa,
inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga
yaqinlashdi.
P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan
holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va
inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga
tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal
almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi.
XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik
o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo
1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy
ahamiyat kasb etmay qoldi.
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, Davlat byudjeti defitsitini
moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik
masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan 3
.
Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan
mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya
darajasi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu
xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50
foizga yaqin bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining YaIMdagi
salmog’ini 1 foizli punktga qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga
pasayishiga olib keladi.
Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik
bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida
26

ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida
va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va
inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu
esa, L.Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi:
 hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi;
 markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi;
 moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik
masalasida kesin munozarali fikrlar , xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi
olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning
sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi 4
.
Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi
ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida,
tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki
kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk
uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy
faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga
keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va
boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori
bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga
ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni
rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish
ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi 5
. Bunday sharoitda,
odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi.
Bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida
G.Brover va N.Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq
qilishga bag’ishlangan ilmiy izlanish o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur
sohada olib borgan tadqiqotlarining natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning
xarajatli modelini (markup theory ofinlation) yaratdilar 6
.
27

Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va
chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan:
ish haqi;
 kommunal xizmatlar tariflari;
 import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari.
Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning
sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin.Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar
ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish
xarajatlarining umumiy darajasi oshadi.Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni
baholarni oshirishga majbur qiladi.Aks holda, korxonalar foydasining miqdori
kamayib ketadi.Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham
berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish
sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur.Agarda mehnat unumdorligini
oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi
o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi.
Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani
yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin,
Markaziy bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar
omillar o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli
ta’sir ko’rsatadi.Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda
bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi
o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi.Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani
jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy
izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil
xulosa mavjud emas.Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan
bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida
e’tirof etilgan 7
.
28

Xulosa qilib aytganda, bazaviy inflyatsiya – bu nomonetar inflyatsiya bo’lib,
iste’mol baholarining o’zgarishi shaklida namoyon bo’ladi va uni formula tarzida
quyidagicha ifodalash mumkin:
3-jadval
Bazaviy
inflyatsiya = Iste’mol baholari
indeksining o’zgarishi - Inflyatsion
shoklar
Bunda, inflyatsion shok deganda, tovarlar va xizmatlar bahosining inflyatsion
kutish ta’sirida qisqa muddatli davriy oraliqlarda keskin ko’tarilishi nazarda
tutilmoqda.
O’tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko’pchiligida naqd pul muomalasining
milliy valyuta kursining barqarorligiga ta’siri muammosi mavjud. Buning asosiy
sabablari sifatida plastik kartochkalar va pullik cheklarga asoslangan to’lov
tizimining rivojlanmaganligi, iste’mol baholari indeksi, aholining pullik
daromadlari, chakana savdo aylanmasining o’sayotganligi, Markaziy banklarning
zaxira-vakillik tizimining mo’’tadil tarzda ishlamayotganligi kabi sabablarni
ko’rsatish mumkin. Mazkur sabablar bir qator iqtisodchi olimlarning ilmiy
izlanishlarida, jumladan, A.Kudrinning ilmiy ishlarida asoslab berilgan 8
.
Inflyatsiya XVIII asrning o`rtalarida muomalaga ta`minlanmagan juda ko`p
miqdorda pul chiqarishi natijasida pul tizimidagi inqiroz holat asosida yuzaga
chiqqan. Inflyatsiya (lotincha «inflation» so`zidan olingan va shishish, ko`pchish,
ko`tarilish ma`nosini anglatadi) o`z mohiyatiga asosan pulning qadrsizlanishi ,
tovar va xizmatlarga bo`lgan baholarning muntazam ravishda oshib borishi
jarayonini anglatadi. Shuni ta`kidlash lozimki, rivojlangan mamlakatlar tajribasi
inflyatsiya nisbatan me`yor darajasidagi pul massasi holatida ham yuzaga chiqishi
mumkin.
29

Hozirgi zamon inflyatsiyasi nafaqat tovarlar va xizmatlarga bo`lgan baholarni
muntazam o`sishi natijasida pulning sotib olish qobiliyatini pasayishi bilan bir
qatorda ishlab chiqarish jarayonidagi nomutanosiblik, pul muomalasi, moliya
hamda kredit sohasidagi salbiy omillar bilan tasniflanadi.
Inflyatsiyaning yuzaga chiqishining asosiy sabablari bo`lib iqtisodiyot
tarmoqlari, jamg`arma va iste`mol, talab va taklif, davlat daromadlari va
xarajatlari, xo`jaliklarning pul massasi va unga bo`lgan talabi o`rtasidagi
mutanosiblik hamda markaziy bankning kredit ekspansiyasi hisoblanadi. Ushbu
ta`kidlab o`tgan omillar o`z mohiyatiga asosan inflyatsiyaga, uning darajasiga
turlicha ta`sir etishi mumkin.
Xalqaro amaliyotda inflyatsiyaning narxlarini o`sishi, ya`ni pullarning
miqdori o`sishi jixatidan asosan uch shaklini ajratiladi 9
:
1. Sokin (polzuchaya, umerennaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 3% dan 10% gacha oshishi mumkin. Bu mamlakatlarda muomaladagi pul
massasi saqlanib turadi va milliy pul birligining xarid qilish qobiliyati saqlanib
turadi.
2. Shiddatli (galopiruyuhaya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya iqtisodiy
rivojlanayotgan mamlakatlarda mavjud bo`lib, ushbu holatda mahsulotlar,
bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-navolar yiliga
o`rtacha 10% dan 100% gacha ba`zi holatlarda 200% gacha oshishi mumukin.
Buning natijasida muomaladagi pul massasi ko`payadi va milliy pul birliginng
xarid qilish qobiliyati tushadi. Mamlakat aholisi o`rtasida pulning
moddiylashtirish, ya`ni milliy pul birligini jamg`arishi emas, balki oltin, ko`chmas
mulk holatida jamg`arishi jarayoni kuchayadi.
3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida
mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarga bo`lgan narx-
navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu
holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab
30

chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko`rsataditi, narx-navo va ish haqi
o`rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo`lidagi qog`oz pullarga tovarlar sotib
oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan
ta`minlanmagn ortiqcha qog`oz pullarni to`lib-toshishiga olib keladi.
"Bozorda kurs qancha bo‘layapti?" "Dollar oshdi, shunga narxlar ham oshdi".
"Rossiya-Ukraina majorosi boshlangandan keyin dollar kursi nega tushib
ketayapti?".
O‘zbekistonda aholining katta qismi uzoq yillardan beri ba’zi hisob-kitoblarni
amalga oshirish, jamg‘arish va investitsiya vositasi sifatida AQSh dollaridan
foydalanib keladi. Yuqoridagi savollar esa dollarda jamg‘arma to‘plagan yoki uy-
joy, avtomashina, maishiy texnika sotib olish niyatida dollar qidirib yurgan har bir
kishini o‘ylantiradi.Lekin, aytaylik, nima uchun mazkur savollar yaponiyalik
Yamamotoni qiynamaydi.Nima uchun u faqatgina AQShga safari oldidan dollar
sotib olish uchun bankka murojaat qilishi mumkin xolos? Albatta, buning asosiy
sababi yapon iyenasining AQSh dollariga nisbatan barqarorligini saqlab turishi
Biron bir mamlakat milliy valyutasining jahon valyutasi bo‘lmish AQSh
dollariga nisbatan barqarorligini saqlab turishi esa ushbu mamlakatning eksporti,
importi bilan birga iqtisodiy jarayon ishtirokchilarining ko‘chmas mulk,
avtomashina kabi uzoq muddat foydalanishga mo‘ljallangan tovarlar uchun hisob-
kitoblarini AQSh dollarida emas, balki milliy valyutada amalga oshirishiga,
jamg‘armalarini milliy valyutada moliya sektorida saqlashiga bog‘liq.
Dollar kursi ko‘tariladi va tushadi. Bu esa valyuta bozorida AQSh dollariga
bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq. Joriy yilning 25-yanvarida ro‘y bergan "blekaut"
paytida 2-3 ming so‘mlik shamlarning narxi 7-10 ming so‘mgacha ko‘tarilib, ertasi
kuni yana 2-3 ming so‘mga qaytgani singari AQSh dollari taklifi cheklangan bir
paytda unga talabning birdaniga oshishi dollar kursining ko‘tarilishiga olib keladi
yoki aksincha, bozorda dollar ko‘p bo‘lib, yetarli darajada xaridorning yo‘qligi
kursning tushib ketishiga sabab bo‘ladi. Bu - oddiy bozor qonuniyati.
O‘zbekiston ham bozor iqtisodiyotiga o‘tib borar ekan, ichki valyuta bozorida
dollar kursi tebranib turadi. Bundan tashqari, mamlakatimizning eksporti va
31

importi tarkibi, yo‘nalishlari hamda ular bo‘yicha hisob-kitoblarni amalga oshirish
uchun valyutalar (rubl, yuan, iyena, yevro) rang-barangligining ortib borishi dollar
kursini barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Bunday vaziyatda AQSh dollaridan
katta hisob-kitoblarni amalga oshirish, jamg‘arish va investitsiya vositasida
foydalanish aholi uchun befoyda bo‘lib qoladi. Natijada, aholi AQSh dollaridagi
jamg‘armalarini so‘mga almashtirib, daromad keltiruvchi moliyaviy
instrumentlarga yo‘naltira boshlaydi.Yillar davomida aholining qo‘lida
jamg‘arilgan katta hajmdagi AQSh dollarining valyuta bozoriga kirib kelishi dollar
kursi barqarorligini ta’minlanishga xizmat qiladi.
Tahlil natijalar ishuni ko‘rsatmoqdaki, dollar kursining o‘zgarishi odamlarga
tez ta’sir qiladi. Joriy yil mart oyining o‘rtalaridan rublning AQSh dollariga
nisbatan kursi mustahkamlana boshlashi ortidan O‘zbekistonda ham dollar
kursining tusha boshlashi aholi tomonidan tijorat banklariga sotilgan AQSh dollari
miqdorining sezilarli darajada oshishiga sabab bo‘ldi.
Tijorat banklari tomonidan aholidan sotib olingan AQSH dollari miqdori mart
oyida 996 million dollar (2021-yilning mart oyida 580 million dollar), aprel oyida
1,12 milliard dollar (2021-yilning aprel oyida 607 milliard dollar), may oyida 1,03
milliard dollar (2021-yilning may oyida 579 million dollar) va iyun oyida 1,32
milliard dollarni (2021-yilning iyun oyida 600 million dollar) tashkil etdi.
Aholining AQSh dollaridagi jamg‘armalarini so‘mga aylantira boshlashi
natijasida (boshqa omillar bilan birgalikda) muomaladagi naqd pul miqdori 1 aprel
holatiga ko‘ra 27,9 trillion so‘mga (o‘tgan oyga nisbatan o‘sish 7,3%), 1 may
holatiga ko‘ra 33,1 trillion so‘mga (18,9%), 1 iyun holatiga ko‘ra 36,9 trillion
so‘mga (11,3%) va 1 iyul holatiga ko‘ra 40,5 trillion so‘mga (9,9%) yetdi. Ushbu
raqamlar so‘nggi oylarda so‘m qadrining mustahkamlanishi aholi tomonidan
iqtisodiyotda dollarlashuv darajasining kamayishiga turtki bo‘layotganidan dalolat
beradi.
Ichki valyuta bozorida dollar kursining barqarorlashuvi import tovarlari
narxlarini muvozanatlashtirib, inflyasiyaga ta’sirini kamaytiradi, shuningdek,
barqaror valyuta kursi aholi va tadbirkorlik vakillarining dollar kursi oshishi
32

bo‘yicha kutilmalarini pasaytirib, iqtisodiy qarorlarni qabul qilishini
osonlashtiradi.
Ushbu tahlil natijalaridan kelib chiqib aytish mumkinki, milliy valyuta
barqarorligini ta’minlash, iqtisodiyotda dollarlashuv darajasini kamaytirish hamda
aholi orasida uzoq yillar davomida shakllangan "AQSh dollari – jamg‘arish va
investitsiya vositasi" degan qarashni o‘zgartirish maqsadida quyidagi choqa-
tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq.
1.Ko‘chmas mulk, mashinalar oldi-sotdisi kabi katta hajmdagi hisob-
kitoblarni naqd pulda amalga oshirishni osonlashtirish uchun 500 000 so‘mlik, 1
000 000 so‘mlik kupyuralarni muomalaga chiqarish;
2.O‘rta muddatli istiqbolda Markaziy bank tomonidan raqamli valyutalarni
muomalaga chiqarish;
Masalan, 2020-yil oxirida Kambodja Milliy banki mamlakatdagi dollarlashuv
darajasini kamaytirish maqsadida o‘zining birinchi raqamli valyutasi - bakongni
muomalaga chiqardi. Bakong an’anaviy banklar va boshqa moliya institutlari
o‘rtasida smartfon va kompyuterlarda to‘lovlarni amalga oshirish uchun
mo‘ljallangan.
3.Aholining jamg‘armalarini moliya sektoriga jalb qilish uchun milliy
valyutadagi moliyaviy instrumentlarni diversifikatsiya qilish, moliya va kapital
bozorlarini rivojlantirishni jadallashtirish, xususan, xususiylashtirilishi
rejalashtirilgan davlat korxonalari aksiyalarini muomalaga chiqarish va bunda
aksiyalarning aholi tomonidan sotib olinishini rag‘batlantirish;
4.Eksport va import yo‘nalishlari hamda valyutalarini diversifikatsiya qilish
orqali ichki valyuta bozorida AQSh dollariga bo‘lgan talabni kamaytirish.
33

Xulosa
Xulosa qilib, shuni aytib o`tish mumkinki, yuqorida aks ettirilgan har bir
mamlakat bozor iqtisodiyotiga o`tish rejimining turli fazalarida bo`lganlari uchun,
mazkur davlatlardagi iste`mol va chakana narxlari orasidagi farqlar ichki va tashqi
omillar ta`sirida juda o`zgaruvchandir.
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda sotsial va iqtisodiy
jihatdan qarama-qarishliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun, davlat
iflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlarini
ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning asosiy shakllari: pul islohati va
inflyatsiyaga qarshi siyosat hisoblanadi. Pul islohati deb, muomalasini
barqarorlashtirish maqsadida davlat tomonidan pul tizimini o`zgartirishga aytiladi.
Jahon amaliyotida pul islohati metall pul muomalasi davrida, ikkinchi jahon
urushidan keyin – oltin deviz, oltin dollar muomalasi davrida o`tkazildi.
Inflyatsiyani ushlab turish uchun, eng avvalo, uning iqtisodiyot uchun
naqadar muhimligini, mexanizm va omillarning harakatga keltirishlarini anglash
lozim. Soliq siyosatining inflyatsiyaga real ta`siri. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
inflyatsiya mavjudligi tabiyi bo`lgani kabi, mamlakatning «soliq infratuzilmasi»da
ham inflyatsiyaning qay darajada bo`lishi olib borilayotgan chora-tadbirlarga
bog`liqdir.
Inflyatsiyaning o`sish ko`rsatkichini 7-9 foiz darajasida saqlab turish
mo`ljallanmoqda. Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda
ma`lum xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Hozirgi davr inflyatsiyasi, utgan davr
inflyatsiyasidan fark kiluvchi xususiyatlarga zga.Oldingi inflyatsiyalar
vaktinchalik bulib, ular odatda urush vaktida harbiy xarajatlarni koplash uchun
kogoz pullar chikarilishi natijasida yuzaga kelgan. Biror daromad olmasdan turib,
ya`ni ishlab chikarish va tovarooborot sur`atlarini oshirmasdan, yoki bu
kursatkichlar kamayib ketgan holda davlat tomonidan buladigan xarajatlarni
moliyalashtirishning asosiy yullaridan biri kogoz pullarni muomalaga
chik;arishdan iborat bulgan. Natijada muomalaga chikarilgan pullar, muomala
uchun zarur bulgan oltin mikdoridan oshib ketgan va pulning real kiymati uning
34

nominal kiymatidan tushib ketgan, ya`ni, xakikatda pul birligi uzida
kursatilganidan kam oltin mikdorni ifoda kila boshlagan. Oxirgi yillarda inflyatsiya
tez-tez uchrab turadigan jarayon bulib sifati ham uzgarib bormokda. Buning sababi
shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya: birinchidan, uzluksiz baholarning
oshishiga; ikkinchidan pul muomalasi konunining buzilishi natijasida umumxujalik
mexanizmining ishdan chikishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy
sababi tovar kamyobligigina bulib kolmasdan, ishlab chiqarish va kayta ishlab
chikarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Xozirgi davr inflyatsiyasi
birinchidash; pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi
konunining buzilishi; ikkinchidan; - ishlab chikarishga ketadigan xarajatlar
salmogining usishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul
massasining ortib borishi bilan ifodalanadi.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o`tayotgan mamlakatlarda inflyatsiyaga
qarshi kurashish va milliy pul tizimini mustaxkamlash uchun asosan quyidagi
chora-tadbirlar amalga oshirish lozim:
- milliy iqtisodiyotni sog`lomlashtirish, investitsiya faoliyatining tushib ketishini
bartaraf etish va iqtisodiy rivojlanishning oqilona darajasini ta`minlash;
- raqobatbardosh, yuqori texnologik ishlab chiqarishni tashkil etish va uni
rivojlantirish maqsadida davlat strategiyasini ishlab chiqish hamda uni amalga
oshirish;
- xalq iste`mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlab chiqarish
fondlarining tarkibini o`zgartirish va unda zamonaviy texnika hamda
texnologiyalarni joriy etish;
-tijorat banklarining investitsiya va kredit faoliyatini rag`batlantirish;
- soliq tizimini takomillashtirish va ushbu yo`nalishda asosiy e`tiborni soliqlarning
rag`batlantiruvchi funktsiyasiga qaratish;
- davlat tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash;
- mamlakat ichida mahsulotlar, valyuta, kredit er, ko`chmas mulk, mehnat va
qimmatli qog`ozlarining yagona bozorini shakllantirish hamda uni rivojlantirish;
- pul-kredit siyosatini iqtisodiyotnign rivojlanishi holatiga asosan o`zgartirib turish.
35

Foydalanilgan a dabiyotlar ro‘yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi
va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq
farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2022. – 48 b.
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Buyuk
kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent:
“O’zbekiston” NMIU, 2021. – 488 b
3. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon,
demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent:
“O’zbekiston” NMIU, 2019. – 56 b.
4. Abdullaeva Sh Pul, kredit va banklar. Darslik. Toshkent, Toshkent. Moliya
instituti, 2021.
5. Djumayev Z.A. Makroiqtisodiyot. O‘quv qo‘llanma.- T.: «Innovatsion
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 20 20 . - 300 bet.
6. Mahmudov N.M, Hakimov H. A -2019. “Makroiqtisodiy Tahlil”. Toshkent,
TDIU nashriyoti.
7. Rashidov O, I.I.Alimov Toshkent-2020 “Pul-Kredit va Banklar”
T”Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
37

Internet materiallar
1. http://fayllar.org
2. https://arxiv.uz/ru/
3. https://uz.wikipedia.org/wiki/
4. www.stat.uz
5. www.cbu.uz
6. www.lex.uz
7. http :// cbu . st . uz / uz / press .
8. http://www.bankir.ru .
9. http://www.gov.uz .
38

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti