Oʻzbekiston Respublikasining davlat byudjetining shakllanishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	117.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	16 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

24 Продаж

Oʻzbekiston Respublikasining davlat byudjetining shakllanishi

Купить

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI IQTISODIYOT
FAKULTETI MOLIYA VA MOLIYAVIY
TEXNALOGIYALAR YO’NALISHI
MOLIYA FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: O’zbekistn Respublikasining davlat byudjetining
shakllanishi
Bajardi: 2-kurs 23.132-guruh talabasi
Ubaydullayev Muhammadaziz

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___»
________________ 20___y.
1

Mundarija :
KIRISH
I BOB. DAVLAT BYUDJETI TIZIMI SHAKLLANISHINIG ASOSIY
BOSQICHLARI
1.1 Byudjetning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi o’rni
1.2 Davlat byudjetini shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar
II BOB. O’ZBEKISTON DAVLAT BYUDJETI SHAKLLANISHIDAGI
ASOSIY MUAMMOLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
2.1 Iqtisodiy o’sish va uning byudjet daromadlariga ta’siri
2.2 O’zbekiston davlat byudjetining shakllanishida mavjud muammolar tahlili
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
2

KIRISH
Mamlakatlarni bozor konvertatsiyalari, innovatsion milliy iqtisodiyotni
rivojlantirish yo'lida faol rivojlanishi, ko'p jihatdan mamlakat byudjet tizimining
ishlashi tufayli mumkin bo'ldi. Davlat byudjeti mablag'larning markazlashtirilgan
fondini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bilan bog'liq iqtisodiy
munosabatlarni aks ettiruvchi mamlakat moliya tizimidagi asosiy bo'g'in
hisoblanadi. Byudjet yordamida davlat moliyaviy resurslarni ijtimoiy va iqtisodiy
rivojlanishning hal qiluvchi yo'nalishlariga jamlash imkoniyatiga ega, milliy
daromadlarni tarmoqlar, hududlar, jamoat faoliyati sohalari o'rtasida qayta
taqsimlash mavjud.
Byudjetda davlat turli xil xo'jalik yurituvchi sub'ektlardan moliyaviy
mablag'larni qanday qabul qilishi to'g'risida aniq tasavvur hosil qiladi, davlatning
markazlashtirilgan resurslari hajmi uning ehtiyojlari hajmiga mos keladimi-
yo'qligini ko'rsatadi. Davlat byudjeti haqiqatan ham iqtisodiyot va ijtimoiy
sohaning o'sishiga, ilmiy-texnik taraqqiyot sur'atining tezlashishiga, ijtimoiy ishlab
chiqarishning moddiy-texnik bazasini yangilashga va takomillashtirishga ta'sir
qiladi.
Shunday qilib, biron bir davlat byudjetsiz mavjud bo'lmaydi. Shuning uchun
ham davlat byudjetini o'rganish muhim va dolzarb mavzu hisoblanadi. Kurs
ishining mazmuni jami bosilgan matn sahifalarida sarlavha sahifasi, kirish qismi, 3
qismdan iborat tarkib, xulosa, foydalanilgan manbalar ro'yxati mavjud. Tadqiqot
maqsadi: davlat byudjeti tushunchasini, shuningdek, uni shakllantirish manbalarini
va asosiy muammolarini ochib berish.
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasining iqtisodiy
rivojlanishi va barqaror ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda davlat byudjeti
markaziy o‘rin tutadi. Mamlakatning iqtisodiy o‘sishi, aholi farovonligining
oshishi, infratuzilmaning rivojlanishi hamda davlat tomonidan ijtimoiy
kafolatlarning ta’minlanishi davlat byudjeti samaradorligiga bevosita bog‘liq.
Ayniqsa, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar
3

va global iqtisodiy muammolarga javoban yangi byudjet siyosatini shakllantirish
zarurati dolzarb masalaga aylangan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjeti nafaqat davlatning moliyaviy
resurslarini boshqarish vositasi, balki iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni amalga
oshirish uchun strategik ahamiyatga ega mexanizm hisoblanadi. Shu bilan birga,
mamlakatning byudjet siyosati global iqtisodiy o‘zgarishlar, pandemiyadan keyingi
tiklanish jarayonlari, ijtimoiy infratuzilmaga bo‘lgan talabning ortishi hamda
mahalliy byudjetlarning mustaqilligini oshirish kabi dolzarb masalalarni o‘z ichiga
oladi.
Kurs ishining obyekti : O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjeti tizimi
hisoblanadi. Xususan, davlat byudjetining shakllanish jarayoni, uning daromad va
xarajatlar tarkibi, byudjet siyosatining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishdagi o‘rni,
shuningdek, milliy byudjet tizimini takomillashtirishga qaratilgan huquqiy va
tashkiliy mexanizmlar ushbu kurs ishining o‘rganish obyekti sifatida tanlangan.
Kurs ishining predmeti : O‘zbekiston Respublikasining davlat byudjetini
shakllantirish jarayonida iqtisodiy, moliyaviy va huquqiy mexanizmlarni tadqiq
etish hisoblanadi. Xususan, byudjet daromadlarini shakllantirish manbalari,
xarajatlarni samarali taqsimlash tamoyillari, byudjet balansini saqlash usullari
hamda davlat byudjeti orqali iqtisodiy va ijtimoiy maqsadlarga erishishning
strategik yo‘nalishlari kurs ishining predmetini tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari: O‘zbekiston Respublikasining davlat
byudjetini shakllantirish jarayonini tahlil qilish, uning asosiy tamoyillari va
tarkibiy tuzilmalarini o‘rganish hamda davlat moliyaviy siyosatining
samaradorligini oshirish bo‘yicha amaliy takliflar ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan:
1. Davlat byudjetining nazariy asoslarini o‘rganish: Byudjetning mohiyati,
tamoyillari va funksiyalarini iqtisodiy va moliyaviy nazariyalar asosida tahlil
qilish.
2. Byudjet daromadlarini shakllantirishni tahlil qilish: Davlat byudjetining
asosiy daromad manbalari, soliqlar va boshqa tushumlarning ahamiyatini aniqlash.
4

3. Byudjet xarajatlarini o‘rganish: Xarajatlarning tarkibi, asosiy yo‘nalishlari
va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi roli bo‘yicha tahlil o‘tkazish.
4. Byudjet siyosatining huquqiy asoslarini ko‘rib chiqish: O‘zbekiston
Respublikasining byudjetga oid qonunchiligini o‘rganish va uning amaliyotdagi
ahamiyatini baholash.
5. Byudjet muvozanatini saqlash masalalarini tahlil qilish: Byudjet
defitsitining sabablari, ularni qisqartirish usullari va davlat qarzini boshqarish
masalalarini o‘rganish.
6. Amaliy takliflar ishlab chiqish: Davlat byudjetining samaradorligini
oshirish va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha tavsiyalar berish.
Kurs ishining tuzilishi : Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
5

I BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING DAVLAT BYUDJETI
TIZIMI SHAKLLANISHINIG ASOSIY BOSQICHLARI
1.1 Byudjetning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidagi o’rni
O zbekiston Respublikasi davlat byudjeti mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiyʻ
rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. U iqtisodiyotni boshqarish, ijtimoiy sohani
qo llab-quvvatlash va davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy moliyaviy
ʻ
manbai hisoblanadi. Davlat byudjeti quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
1. Moliyaviy resurslarni taqsimlash
Davlat byudjeti mamlakatdagi resurslarni samarali taqsimlash va
boshqarishda muhim vosita hisoblanadi. Unda davlat uchun ustuvor bo'lgan
sohalarga mablag' ajratiladi, jumladan:
-Ta'lim
-Sog'liqni saqlash
-Infratuzilmani rivojlantirish
-Qishloq xo‘jaligi va sanoatni qo‘llab-quvvatlash
2. Ijtimoiy himoya va barqarorlikni ta'minlash
Byudjet orqali aholining zaif qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash, pensiyalar,
nafaqalar, stipendiyalar va boshqa ijtimoiy yordam dasturlarini moliyalashtirish
amalga oshiriladi. Bu mamlakatda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol
o‘ynaydi.
3. Iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
Davlat byudjetidan sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport va kommunikatsiyalar
kabi strategik sohalarni rivojlantirish uchun sarmoyalar yo‘naltiriladi. Bu
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish va raqobatbardoshlikni oshirishga xizmat
qiladi.
4. Hududiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash
Davlat byudjeti orqali mintaqalar o‘rtasidagi iqtisodiy rivojlanish darajasini
muvozanatlashtirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar amalga oshiriladi. Xususan,
qoloq hududlarni rivojlantirish uchun maxsus dasturlar moliyalashtiriladi.
5. Davlat qarzlarini boshqarish
6

Davlat byudjeti ichki va tashqi qarzlarni qoplash, shuningdek, moliyaviy
barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bu esa iqtisodiyotni o‘sish uchun qulay
sharoitlar yaratadi.
6. Xizmatlar ko‘rsatish va xavfsizlikni ta’minlash
Byudjet mablag‘lari davlat xizmatlari ko‘rsatish (huquq-tartibot organlari,
mudofaa, transport infratuzilmasi) va ichki hamda tashqi xavfsizlikni ta’minlashga
yo‘naltiriladi.
2024-yil byudjeti doirasida ta'lim va sog'liqni saqlashga ajratilgan
mablag'larning oshirilishi davlatning ijtimoiy sohani rivojlantirishga qaratilgan
e’tiborini ko‘rsatadi.
Hududlarni rivojlantirish uchun byudjetdan subsidiya va grantlar ajratilishi
mintaqaviy muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi.
Davlat byudjeti samarali va shaffof boshqarilganda, u iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini tezlashtirish, ijtimoiy adolatni ta’minlash va aholining farovonligini
oshirishning muhim asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Davlat byudjeti kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida
paydo bо‘lgan bо‘-lib, uning vujudga kelishi, eng avvalo, siyosiy tashkilot sifatida
davlatning vujudga kelishi bilan bevosita bog’liqdir . Har bir davr ijtimoiy
tuzumiga tyegishli bо‘lgan ishlab chiqarish munosa-batlarining asosiy belgilari
davlat faoliyatining va byudjet-ning taqsimlash mexanizmi sifatidagi mazmunini
belgilab (aniq-lab) beradi.
Hozirgi sharoitda Davlat byudjeti ijtimoiy (ishlab chiqarish)
munosabatlarining bir qismini ifoda etib, davlatning ixtiyoriga mamlakatda
yaratilgan yalpi ichki mahsulot (milliy daromad)ning nisbatan kattagina qismini
tо‘plash va uni jamiyat taraqqiyoti turli sohalarining (iqtisodiyot, maorif, sog’liqni
saq-lash, fan, madaniyat, ijtimoiy ta’minot, boshqaruv, mudofaa va boshqalar)
rivojlanishiga yо‘naltirish imkonini beradigan mu-him taqsimlash instrumyenti
(vositasi)dir.
7

Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Статистика
агентлиги бўйича бюджетдан ажратилган маблағларнинг чегараланган
миқдорининг ўз тасарруфидаги ташкилотлари кесимида тақсимоти
тўғрисида
МАЪЛУМОТ
2024 йил 3 чорак
1-jadval
№ Ўз тасарруфидаги
бюджет
ташкилотларинин
г номланиши Ҳисобот даври мобайнида бюджетдан
ажратилаётган маблағлар суммаси
ЖАМИ шундан:
иш ҳақи ва унга
тенглаштирилувч
и тўловлар
миқдори бошқа
жорий
харажатлар

1 Марказий аппарат 48 427259,50 43 265 944,98 5 161 314,52 - -
Ҳудудий
статистика
бошқармалари: -

2 Қорақалпоғистон
Республикаси 7 627 200,00 6 791 343,05 835 856,95

вилоятлар: -
3 Андижон 7 496 300,00 6 785 985,15 710 314,85
4 Бухоро 6 640 000,00 5 801 183,32 838 816,68
5 Жиззах 6 406 100,00 5 602 129,20 803 970,80
6 Қашқадарё 7 615 100,00 6 495 993,40 1 119 106,60
7 Навоий 6 347 400,00 5 405 333,35 942 066,65
8 Наманган 7 002 400,00 6 300 396,50 702 003,50
9 Самарқанд 7 768 000,00 6 910 551,26 857 448,74
10 Сурхондарё 7 215 700,00 6 310 565,17 905 134,83
11 Сирдарё 5 525 700,00 4 831 351,20 694 348,80
12 Тошкент 7 943 700,00 7 278 329,52 665 370,48
13 Фарғона 8 196 600,00 7 392 055,79 804 544,21
14 Хоразм 6 590 200,00 5 851 989,20 738 210,80
15 Тошкент шаҳри 6 304 300,00 5 337 886,98 966 413,02
16 Кадрлар малакаси
ошириш ва
статистик
тадқиқотлар
институти 2 721 507,00 2 142 359,87 579 147,13

О‘zining mohiyatiga kо‘ra, Davlat byudjeti mamlakat Moliya tizimining
tarkibiy qismidan iborat bо‘lib, shunga mos ravishda u Moliya tizimiga tyegishli
8

bо‘lgan barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tyegishli bо‘lgan barcha
funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning о‘zida, Davlat byudjeti faqat о‘ziga xos
bо‘lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular о‘z navbatida, davlat
byudjetini Moliya tizimining boshqa bо‘linmalaridan ajratib turadi va unda
markaziy о‘rinni egallashga imkon beradi. Uning ana Shunday xu-susiyatlaridan
biri bevosita davlat (hukumat)ga tyegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir
mamlakatda davlat (hukumat) barcha Moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi
bо‘lsa-da, uning bu xis-lati, ya’ni mamlakatning moddiy va Moliyaviy resurslarini
asosiy taqsimlovchisi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon
bо‘ladi.
Yagonalik (birlik) va markazlaShuvning Yuqori darajada ekan- ligi Davlat
byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Turli ma’mu-riy-hududiy byudjetlarning
kо‘pligiga qaramasdan ularning barchasi quyi bug’inlarning Yuqori bо‘linmalarga
bо‘ysunishiga kyetma-kyet rioya qilgan holda yagona Davlat byudjetiga birlashadi. Bir
vaqtning о‘zida byudjet resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishda dye-
mokratizm ham ta’minlanadi. Chunki davlat hokimiyatining barcha organlari
о‘zlarining byudjet mablag’lariga ega bо‘lib, bu borada ular о‘zlariga tyegishli
bо‘lgan byudjet huquqlaridan foydalana-dilar. Davlat byudjetiga xos bо‘lgan ana
Shu oxirgi ikki xarakter-li belgilar mablag’lar bilan manyovr qilish va nozik
byudjet siyosa-tini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
Davlat byudjetida, Moliya tizimining boshqa bо‘linmalaridan farqli о‘laroq,
ikki tushunchaning terminologik qо‘shilishi mavjud:
1) byudjet – iqtisodiy (Moliyaviy) kategoriya sifatida;
2) byudjet – mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida.
Ayrim hollarda Davlat byudjetining mohiyati faqat mamlakatning asosiy
Moliyaviy Rejasi sifatida talqin etiladi. Buni tо‘g’ri deb e’tirof etib bо‘lmaydi.
Chunki iqtisodiyotga tegishli bо‘lgan har qanday reja u yoki bu iqtisodiy
kategoriyaning namoyon bо‘lish shakllaridan boshqa narsa emas. Shunga muvofiq
ravishda, davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi Davlat byudjeti (umumdavlat
Moliyasi) kategoriyasining namoyon bо‘lish shaklidir. Boshqacha sо‘zlar bilan
9

aytganda, davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida byudjet iqtisodiy kategoriya
sifatida byudjetga xos bо‘lgan xusu-siyatlar majmuining namoyon bо‘lishidir.
Iqtisodiy kategoriya va mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi sifatida ularning
“Davlat byudjeti” deb bir xil nomlanishi pryedmyetning mohiyatini о‘zgar-
tirmaydi va Davlat byudjetini iqtisodiy (Moliyaviy) kategoriya-larning tarkibidan
chiqarishga hyech qanday asos bо‘la olmaydi. Bundan kelib chiqadigan asosiy
xulosa Shundan iboratki, Davlat byudjeti deyilganda, eng avvalo, ikki
tuShunchaning qо‘shilishini tuShunmoq kerak: birinchisi davlat miqyosida yalpi
ichki (milliy) mahsulotni taqsimlash natijasida vujudga kyeladigan iqtisodiy
(Moliyaviy) munosabatlar (iqtisodiy kategoriya) va ikkinchisi Shu kategoriyaning
namoyon bо‘lish shakli sifatida davlatning asosiy Moliyaviy Rejasi.
Yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning Moliyaviy instrumyenti
(vositasi) sifatida Davlat byudjeti boshqa xususiyat-larga ham ega. Agar Moliya
yordamida taqsimlash qiymatning shakl-lari о‘zgargan sharoitda va kо‘plab oldi-
sotdilar natijasida amal-ga oshirilsa, yalpi ichki (milliy) mahsulotning Davlat
byudjeti orqali taqsimlanishi, ma’lum darajada, har doim almaShuvdan ajralgan
holda sodir bо‘ladi. Qiymatning Davlat byudjeti orqa-li harakatlanishi moddiy
mahsulotning harakatidan tо‘liq uzila-di va sof qiymat xarakterini kasb etadi. Faqat
Davlat byudjetidan tashqarida, byudjet resurslari sarflanayotganda yana taqsim-
lash va almaShuv opyerasiyalarining qо‘shilib kyetishi sodir bо‘ladi.
Moliya tizimining boshqa barcha bо‘linmalari va boshqa iqti-sodiy
(Moliyaviy) kategoriyalar (baho, ish haqi, kredit va boshqa-lar) bilan chambarchas
bog’liqlik ham Davlat byudjetiga xos bо‘lgan xususiyatdir.
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda u orqali amal-ga
oshiriladigan taqsimlash jarayonlarining mazmunini kо‘rib chiqish alohida
ahamiyat kasb etadi.
10

1.2 Davlat byudjetini shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar
Davlat byudjetini shakllantirishga ta’sir qiluvchi omillar turli iqtisodiy,
ijtimoiy va siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq. Ushbu omillar davlat daromadlari va
xarajatlarini rejalashtirishda asosiy rol o‘ynaydi. Quyida bu omillarni batafsil
ko‘rib chiqamiz:
1. Iqtisodiy omillar
Yalpi ichki mahsulot (YaIM): Mamlakatning iqtisodiy o‘sishi davlat
byudjetini shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. Yuqori YaIM soliq
tushumlarini oshirish imkonini beradi.
Soliq tizimi: Soliqlar va ularni undirish tizimi byudjet daromadlarining
asosiy manbai hisoblanadi. Soliq stavkalari, soliqlarni yig‘ish samaradorligi va
soliq siyosati byudjetga bevosita ta’sir qiladi.
Inflyatsiya darajasi: Inflyatsiya davlat xarajatlari va daromadlariga ta’sir
ko‘rsatadi. Narxlarning oshishi xarajatlarni ko‘paytiradi va ba’zida soliq
tushumlarini ham oshiradi.
Xalqaro savdo va eksport-import: Eksportdan tushadigan daromadlar, import
bojlari va tashqi iqtisodiy omillar byudjetni shakllantirishda katta rol o‘ynaydi.
2. Ijtimoiy omillar
Aholi soni va tarkibi: Aholi sonining o‘sishi ta’lim, sog‘liqni saqlash va
ijtimoiy xizmatlarga bo‘lgan xarajatlarni oshiradi.
Bandlik darajasi: Ishsizlik darajasi past bo‘lsa, soliq tushumlari ortadi va
davlat ijtimoiy yordam xarajatlari kamayadi.
Ijtimoiy ehtiyojlar: Ta’lim, sog‘liqni saqlash va ijtimoiy himoya kabi
sohalarga aholi ehtiyojlari byudjet xarajatlarini shakllantiradi.
3. Siyosiy omillar
11

Davlat siyosati va strategiyasi: Hukumatning iqtisodiy rivojlanish va
ijtimoiy himoya strategiyalari byudjetni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Siyosiy barqarorlik: Siyosiy barqarorlik davlat byudjetining samarali
shakllanishi va amalga oshirilishini ta’minlaydi. Siyosiy inqiroz yoki beqarorlik
davlat daromadlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
4. Tabiiy resurslar va ekologik omillar
Tabiiy resurslar mavjudligi: Neft, gaz, mineral resurslar kabi tabiiy
boyliklardan tushadigan daromadlar davlat byudjeti daromadlarining muhim
qismidir.
Ekologik muammolar: Atrof-muhitni muhofaza qilish xarajatlari va ekologik
inqirozlar byudjet xarajatlariga ta’sir ko‘rsatadi.
5. Tashqi omillar
Global iqtisodiy sharoit: Jahon bozoridagi o‘zgarishlar, masalan, eksport
mahsulotlari narxining pasayishi yoki xalqaro iqtisodiy inqirozlar davlat byudjetiga
bevosita ta’sir qiladi.
Tashqi qarz va yordam: Davlatning tashqi qarzi va xalqaro moliyaviy
tashkilotlardan olinadigan yordamlar byudjet daromadlariga ta’sir ko‘rsatadi.
6. Texnologik omillar
Raqamli iqtisodiyot: Texnologiyalarning rivojlanishi soliq yig‘ish jarayonini
takomillashtiradi, davlat byudjetini shakllantirishda samaradorlikni oshiradi.
Innovatsiyalar va investitsiyalar: Innovatsiyalarni rivojlantirish va yangi
texnologiyalarni joriy etish iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va byudjetni
kengaytiradi.
Yalpi ichki (milliy) mahsulotni Davlat byudjeti orqali taqsimlash, bir
vaqtning о‘zida, о‘zaro bog’langan va ma’lum darajada nisbatan mustaqil ham
bо‘lgan uch bosqichga egadir:
1) umumdavlat pul fondini shakllantirish (byudjet daro-madlari);
2) hududiy va ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan kо‘p sonli byudjet
fondlarini yaratish;
3) byudjet fondidan foydalanish (byudjet xarajatlari).
12

Davlat byudjeti orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotni taqsimlashning bu uch
bosqichlari bir vaqtning о‘zida va uzluksiz so-dir bо‘lsada, bu narsa ularning
nisbatan alohidaligini ham in-kor etmaydi. Bu bosqichlarni bо‘lish (ajratib olish)
va ularni alohida-alohida kо‘rib chiqish orqali byudjetli (byudjet orqali)
taqsimlashning xarakteri, shakli va myetodlari tо‘g’risida osonroq va aniqroq
tasavvur hosil qilish mumkin.
Birinchi bosqichda Yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bо‘lgan pul
mablag’larining bir qismini davlatning qо‘lida kon-syentrasiyalashtirish (tо‘plash,
jamlash, olish) sodir bо‘ladi. Ana Shu asosda mablag’larni oluvchi sifatida davlat
bilan mablag’lar-ni tо‘lovchilar о‘rtasida Moliyaviy (byudjet) munosabatlari
vujudga keladi. Bu munosabatlar, asosan, majburiylik (imperativlik) xarakteriga
egadir. Bu bosqichdagi taqsimlash jarayonlarining xarakterli xususiyati Shundan
iboratki, byudjetga tuShuvchi mablag’lar alohidalashgan (ajratib olingan) bо‘lib, hali
ular qat’i y aniq cheklanmagan (chegaralanmagan). Ularning barchasi ho zircha
yagona maqsadga umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga yо‘nal tirilgan. Davlat pul
fondining alohidaligiga aniq maqsadlarga mо‘ljallangan fondlarni kristallizasiya
qilish boshlanganda barham beriladi.
Byudjet fondini shakllantirishda ikki xil tuShunchadan foy-dalaniladi:
1) byudjetga tо‘lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar);
2) davlat byudjetining daromadlari.
Bu tu s hunchalar bir xil ma’noni anglatadi. Chunki ularning ikkalasi ham
davlat va mablag’larni tо‘lovchilar о‘rtasida vujudga kyeladigan bir xildagi
taqsimlash munosabatlarini ifoda etadi. Bu yerda faqat ma’no jihatidan emas, balki
miqdoriy jihatdan ham bir xillikka erishilgan. Zyero, ularning har ikkalasi ham milliy
daromadning yagona qismiga tyegishlidir. Biroq bu tuShuncha-larning ikki
yoqlamalik xarakteriga ega ekanligini ham esdan chiqarmaslik lozim.
Davlat byudjetiga tо‘lovlar (soliqlar, ajratmalar, bojlar va boshqalar), eng
avvalo, tо‘lovchilarning xarajatlaridan iborat bо‘lib, ularning daromadlaridan
chyegirilsa-da, bir vaqtning о‘zida, Davlat byudjetida ular davlatning daromadlari
sifatida gavda-lanadi. Ana Shundan, taqsimlash munosabatlariga kirishgan ishti-
13

rokchilar (tomonlar) о‘rtasidagi manfaatlarda ba’zi bir farqli jihatlar vujudga kyeladi.
Davlat byudjetning daromadlarini oshi-rishdan manfaatdor bо‘lsa, bu narsa u yoki bu
darajada tо‘lovchilar-ning (Yuridik va jismoniy shaxslarning) manfaatdorligini
(qiziquvchanligini ) pasaytiradi.
Shunday qilib, “byudjetga tо‘lovlar” va “Davlat byudjetining daromadlari”
tuShunchalari Yuqorida kо‘rsatilgan umumiylikka ega bо‘lsalar-da, bir vaqtning
о‘zida, ular о‘rtasida ob’yektiv farqlar ham mavjud. Byudjetga tо‘lovlar xо‘jalik
Yurituvchi sub’yektlar yoki tо‘lovchilar Moliyasining tarkibiy elementlaridan
hisoblanadi va boshqa taqsimlash munosabatlari bilan о‘zaro organik bog’liq-likda
kо‘riladi; Davlat byudjetida ular daromadlar shaklini ola-di va byudjetning
sub’yektlar (xо‘jaliklar) bilan byudjet muno-sabatlari keng sohalarining boshqa
elementlari bilan о‘zaro bog’-liqlikda tahlil qilinadi. Bu holda, taqsimlanayotgan
milliy da-romadning yagona qismi ikki xil iqtisodiy mazmun kasb etadi va Moliya
tizimining turli bо‘linmalarida turli kо‘rinishga ega bо‘ladi.
Davlat byudjetining daromadlari о‘zining yaxlitligi (yagona-ligi, birligi)
bilan farqlanadi va ular yagona maqsadga – ijti-moiy ehtiyojlarni qondirishga
xizmat qiladi. Undirish myetod-lari, tо‘lovchilarning tarkibi, tо‘lash muddatlari va
hokazolarda katta farqlanishlar bо‘lishiga qaramasdan ularning barchasi davlat pul
fondini shakllantirish bо‘yicha davlat va tо‘lovchilar о‘rta-sida vujudga kyelgan
taqsimlash munosabatlarini tashuvchilar (ifodalovchilar)dir. Bu narsa, о‘z
navbatida, mablag’larni tо‘lovchi-lar bilan davlat о‘rtasidagi munosabatlarning
barchasi orasidan Moliyaviy (byudjet) kategoriyaning bir kо‘rinishi sifatida alo hida
munosabatlarni ajratib olishga asos yaratib beradi. Agar “mo-liya” iqtisodiy kategoriya
sifatida e’tirof etilgan bо‘lsa, “byudjet” bu kategoriyaning tarkibiy qismi,
kо‘rinishlaridan biridir. О‘z nav-batida, byudjet о‘ziga tyegishli bо‘lgan (byudjetli)
kategoriyalarni vu-judga kyeltiradi. Ular “Davlat byudjeti” dyeb nomlangan
kategoriyaga nisbatan, ma’lum darajada, bо‘ysunuvchanlik xarakteriga ega bо‘lib,
uning tarkibiy qismlari sifatida maydonga chiqadi. Ana Shunday byudjet
kategoriyalaridan biri “Davlat byudjetining da-romadlari”dir.
14

“Davlat byudjeti daromadlari”ning byudjet kategoriyalarining
kо‘rinishlaridan biri sifatida ajratilishi, ularning umu-miy iqtisodiy asoslari va
xarakterli belgilarini yaxshiroq tuShu-nishga imkon yaratadi. Byudjet daromadlari
davlatning sub’yektlar (xо‘jaliklar va aholi) bilan о‘zaro munosabatlarining aniq
chyegaralangan, aniqlangan qismini ifoda etadi. Bu munosabatlar juda xilma-xil
bо‘lishiga qaramasdan, ular umumiy belgilarga ega va umumlashtirilgan, abstrakt
holda ishlab chiqarish (byudjet) mu-nosabatlarining alohida elementi sifatida
maydonga chiqadi. Byudjet daromadlari о‘zlarining iqtisodiy tabiatiga kо‘ra
ob’yek-tiv bо‘lib, ular davlatning sub’yektlar (xо‘jaliklar va aholi) bi-lan barqaror
aloqalarini ifodalaydi. Ularning ob’yektiv zarur-ligi о‘ziga xos funksiyalarga ega
bо‘lgan davlatning mavjudligi bilan belgilanadi.
Keng ma’noda daromadlar Moliya fanining emas, balki iqti-sod ilmining
kategoriyasi hisoblanadi. Ular taqsimlash ob’yekti (masalan, korxonaning yalpi
yoki sof daromadi) yoki taqsimlash na-tijasi (masalan, aholining oxirgi
daromadlari) bо‘lishi mumkin. Lekin Davlat byudjeti daromadlarining
farqlanuvchi belgisi Shundan iboratki, ular doimo taqsimlash natijasi (byudjetga
tо‘-lovlar) va yanada taqsimlash ob’yekti (byudjet ichidagi fondlarni shakllantirish
va Moliyalashtirish) sifatida maydonga chiqadi. Demak, Davlat byudjetining
daromadlari aniq ifodalangan byudjet kategoriyasi bо‘lib, ularni shakllantirish va
ulardan foydalanish taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Davlat byudjeti daromadlarining turli kо‘rinishlarini (qо‘shilgan qiymat
solig’i, aksizlar, daromad solig’i va boshqalar) byudjet kategoriyalarning
navbatdagi kо‘rinishlari sifatida tal-qin qilish uchun asoslar yetarli emas. Chunki
о‘zlarining mazmuniga kо‘ra iqtisodiy kategoriyalar ob’yektiv bо‘lib, ular
iqtisodiy qo-nunlarning harakatini ifodalasa, ularning namoyon bо‘lish shakli esa,
ma’lum darajada, sub’yektiv bо‘lishi mumkin. Shuning uchun ham
daromadlarning har bir kо‘rinishiga tyegishli bо‘lgan xusu-siyatlar ob’yektiv
harakatdagi (amaldagi) iqtisodiy kategoriyaning – Davlat byudjeti daromadlarining
namoyon bо‘lish, ifodalanish shaklidir. Bu xulosaning tо‘g’ri ekanligini kо‘p yillik
amaliyot ham tasdiqlaydi.
15

Davlat bor ekan Davlat byudjetiga tо‘lovlar ham mavjud bо‘ladi. Lekin
byudjetga tо‘lovlarning shakli ma’lum bir bosqichda jamiyatning oldiga qо‘yilgan
vazifalarga muvofiq ravishda о‘zga-rib boradi. Tarixiy taraqqiyotning ma’lum bir
bosqichida byudjetga tо‘lovlarning u yoki bu turi hal qiluvchi rolni о‘ynashi, vaqt
о‘tishi bilan esa ular о‘z ahamiyatini yо‘qotib, boshqa tо‘lovlar bilan
almashtirilishi mumkin. Bu esa, о‘z navbatida, “Davlat byudjeti daromadlari”
kategoriyasining namoyon bо‘lish shakllarining о‘zgarib borganligiga qaramasdan,
bu kategoriyaning saqlanib qol-ganligini anglatadi. Demak, byudjetga tо‘lovlar
kо‘rinishining о‘z-garishi, bir tо‘lovning boshqa biri bilan almashtirilishi bu
iqtisodiy kategoriya mazmunining emas, balki shakllarining evolyutsiyasidir.
Biroq bundan Moliyaviy va byudjet kategoriyalari qat’iyan ob’yektiv,
ularning namoyon bо‘lish shakllari esa sub’yektivdir, dye-gan xulosa chiqarmaslik
kerak. Iqtisodiy qonunlarning harakati, iqtisodiyotning taraqqiyot darajasi, ishlab
chiqarish munosabat-larining yetukligi va boshqa omillar, ma’lum darajada, Davlat
byudjeti daromadlarining shakllarini ham belgilab beradi. Bozor iqtisodiyoti (yoki
unga о‘tish) sharoitida eng asosiy iqtisodiy vazifa iqtisodiy taraqqiyotga erishish,
iqtisodiyotning samara-dorligini ta’minlash, uning raqobatbardoshligiga erishish
hisob-lansa, bu vazifalarning bajarilishiga byudjetga tо‘lovlarning shakllari ham
о‘zining syezilarli hissasini qо‘shishi kerak. Ular byudjet daromadlarini faqatgina
miqdoriy jihatdan ta’minlab-gina qolmasdan, balki ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish va Moliyaviy resurslarning oqilona va maqsadli
taqsimlanishini rag’batlantirishi ham kerak. Shunday qilib, davlat tomonidan о‘r-
natilishi natijasida vujudga kyelgan byudjetga tо‘lovlarning tur-li shakllari
davlatning qonunlarida, Moliyaviy boshqaruv organ-larining normativ hujjatlarida
о‘z ifodasini topgan ob’yektiv omillarga baribir, ma’lum darajada, bog’liq bо‘ladi.
Ikkinchi bosqichda, Yuqorida qayd etilganidyek, hududiy va ma’lum
maqsadlarga mо‘ljallangan kо‘psonli fondlarning shakllanishi yuz beradi, ya’ni
umumdavlat pul fondini bо‘lishning murak-kab taqsimlanish jarayoni amalga
oshiriladi. Tashqi tomondan u barcha ijtimoiy bо‘linmalardan ajralgan ichki
byudjet jarayo-nidyek kо‘rinadi. Haqiqatda esa bu taqsimlash ijtimoiy munosa-
16

batlarning barcha sohalarini qamrab oladi. Bu bosqichda jamiyat-dagi barcha
sub’yektlarning manfaatlari о‘zaro tо‘qnash kyeladi. Mamlakatdagi har bir
ma’muriy-hududiy birlik о‘z byudjetiga ega bо‘lganligi uchun bu bosqichda ana
shu byudjetlarning (ya’ni hududlarga mо‘ljallangan fondlarning) umumiy hajmini
tо‘g’ri aniqlash alohida ahamiyat kasb etadi. U yoki bu byudjetning xara-jatlari
joylarda olingan daromadlarning hajmi bilan mos kyel-masligi oqibatida ularni
qо‘shimcha mablag’lar bilan ta’minlash zaruriyati vujudga kyeladi, barcha quyi
byudjetlarni balanslash-tirish zarurdir. Shunday qilib, murakkab taqsimlash
jarayoni sodir bо‘ladiki, unda mamlakat ma’muriy-hududiy bо‘linmalarining
barchasi ishtirok etib, ularning ayrimlari о‘z mablag’larini berishsa, boshqalari esa
byudjet mexanizmi orqali bu mablag’larni oladi.
Sirtdan qaralganda, hududlararo byudjetli taqsimlash byudjetlarning yuqori
va quyi bug’inlari о‘rtasidagi munosabatlar sifatidek kо‘rinadi. C h unki byudjetli
tartibga solish y uqori byudjetlarning mablag’lari hisobidan amalga oshiriladi.
Biroq о‘z daromadlari hisobidan quyi bug’inlarning byudjet munosabatlarini
tartibga soluvchi har bir byudjet bо‘linmasi amalda (haqiqatda) bu
munosabatlarning tarkibiga Yuqorida kо‘rsatilgan balanslashti-rish sodir
bо‘layotgan kо‘plab ma’muriy-hududiy birliklarni kiri-tadi. Ular esa, о‘z
navbatida, byudjetli tartibga solishda xо‘jalik yurituvchi sub’yektlar va aholidan
tushgan mablag’larni sarflaydi. Dyemak, bu jarayonda ham turli sub’yektlar
о‘rtasida murakkab va kо‘p tomonlamali taqsimlash munosabatlari vujudga
kyeladi.
Bir vaqtning о‘zida, byudjet va uning barcha bо‘linmalarida iqtisodiyot,
ijtimoiy soha, ijtimoiy ta’minot, markazlashtirilgan investisiyalar, hokimiyat va
boshqaruv organlari, mudofaa va boshqalarning ehtiyojlarini qondirishni nazarda
tutuvchi mо‘ljallangan maqsadli fondlar shakllantiriladi. Bunda, albatta,
iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy sohaning bо‘linmalari va hoka-zolar о‘rtasida
mablag’larni qayta taqsimlash sodir bо‘ladi.
Byudjet fondlari о‘zining soniga kо‘ra juda kо‘p sonlidir. Ular davlat
byudjetining barcha bug’inlarida va bо‘linmalarida yaratiladi. Shu bilan birgalikda,
17

tashkil etilgan har bir yirik byudjet fondlari nisbatan tor doiralarga mо‘ljallangan
boshqa fondlarga bо‘linadi. Masalan, “Iqtisodiyot xarajatlari” fondi alohida
tarmoqlar fondi, ular esa, о‘z navbatida, yana bir nyecha fondlarga bо‘linishi
mumkin. Bularning hammasi davlat byudjetining asosi sifatida umumdavlat pul
fondi turli maqsadlarga mо‘ljallanganligi, ma’muriy hududlarga tyegishliligi va
katta о‘zgaruvchanligi bilan xarakterlanadigan kо‘p sonli fondlar
konglomyeratidan iboratdir, degan xulosa chiqarishga asos bо‘la oladi. Bu fond
kо‘p sonli taqsimlash kanallari orqali, bir tomondan, xara-jat qilinib, ikkinchi
tomondan esa, tо‘ldirilib boriladi.
Uchinchi bosqichda byudjet fondlari hududlar va maqsadga
mо‘ljallanganligi bо‘yicha xarajat qilinadi, ya’ni kо‘pchilik hollarda, bir
mulkchilik shakli doirasida byudjet mablag’larini qay-tarilmaslik tarzida berish
sodir bо‘ladi. Ularning haqiqatda sarflanishi esa byudjetli taqsimlash jarayonining
oxirgi bosqichida byudjet mablag’larini olganlar tomonidan amalga oshiriladi.
Davlat byudjetining xarajatlari, xuddi uning daromadlari singari,
ikkiyoqlamalik xarakteriga ega. Bir tomondan, bu davlatning xarajatlari, boshqa
tomondan esa sub’yektlarning ixtiyoriga tushadigan qaytarilmaydigan mablag’lar
bо‘lib, ularning daromadlariga aylanadi va ular tomonidan turli maqsadlarga
mо‘ljallangan tyegishli fondlarni shakllantirishda foydalaniladi. Ana Shu
ikkiyoqlamali xarakter davlat byudjeti xarajatlarining yakuniy emas, balki
taqsimlash jarayonlarining faqat oraliq bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Bu
yerda byudjet fondlarining egasi davlat va pul mablag’larini oluvchilar
sub’yektlar о‘rtasida yangi taqsimlash munosabatlari paydo bо‘ladi. Bu bosqichda
(birinchisidan farqli о‘laroq) davlat va aholi о‘rtasida bevosita taqsimlash
munosabatlari paydo bо‘lmaydi. Chunki bu bosqichda istye’mol maqsadlari uchun
ajratilgan barcha byudjet resurslari tyegishli sub’yektlarning fondlarini (masalan,
ijtimoiy soha xodimlarining ish haqi fondi, ijtimoiy istye’mol fondlari va
boshqalar) shakllantirishga yо‘naltiriladi.
Daromadlar singari, Davlat byudjetining xarajatlari ham ob’yektiv iqtisodiy
(byudjet) kategoriyasidir. U kategoriya sifatida byudjetli taqsimlash
18

munosabatlarining ma’lum bir yakuniy qismini abstrakt holda umumlashtiradi.
Ularning moddiylaShuvi byudjetdan sub’yektlarga pul mablag’larining teskari
oqimi bilan xarakterlanadi. Bu munosabatlarning asosida Moliya tizimining barcha
bо‘linmalariga xos (tegishli) bо‘lgan taqsimlash jarayoni pul fondlarini
shakllantirish va ulardan foydalanish yotadi. Lekin bu yerda jarayon teskari
tartibda sodir bо‘ladi: pul fondlarini shakllantirish ularning foydalanishidan oldin
sodir etilmasdan, byudjet mablag’laridan foydalanish (sarflash) uni oluvchilarda
fondlarning shakllanishiga olib kyeladi.
Byudjet mablag’larini ola turib sub’yektlar о‘zlarining pul fondlarini tashkil
qiladilar. Bu pul fondlari, о‘z navbatida, ma’lum maqsadlarga mо‘ljallangan kichik
fondlarga bо‘linadi. Shuning uchun ham davlat byudjetining xarajatlari tranzit
xarakterga ega bо‘lib, ularni bu yerda tom ma’nodagi xarajatlar dyeb bо‘lmaydi.
Byudjet bu xarajatlarning о‘lchamini limitlashtiradi (yana tо‘liq darajada emas),
xarajatlarning о‘zi esa sub’yektlarning о‘zi tomoni-dan amalga oshiriladiki, bu yerga
byudjetdan Moliyalashtirish tar-tibida pul mablag’lari yо‘naltiriladi va Shu yerning
о‘zida taqsimlashning yangi bosqichi boshlanadi.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, xarajatlar emas balki amalda
(haqiqatda) byudjet assignovaniyalari tuShuniladigan Davlat byudjetining
xarajatlarini iqtisodiyot Moliyasi bilan tyenglashtirish maqsadga muvofiq emasdir.
Masalan, maorifga qi-linadigan byudjet xarajatlarini maorif Moliyasi deb atash
mumkin emas. Xuddi shuningdek, mudofaa xarajatlarini Qurolli Kuchlar Moliyasi,
deb bо‘lmaydi.
Byudjet kategoriyasi sifatida davlat byudjetining xarajatlari о‘zining turli
kо‘rinishdagi shakllariga ega. Ularning shakllari quyidagi kо‘rinishlarda bо‘lishi
mumkin:
– smetali Moliyalashtirish (bunda korxona yoki tashkilot о‘z daromadlariga
ega bо‘lmasdan davlat byudjetining mablag’lari hisobidan tо‘liq saqlanadi);
– davlatning korxona va tashkilotlariga mablag’ berish (bunda
Moliyalashtirish ob’yektlari sifatida faqat kapital quYulmalar, aylanma mablag’lar
va opyerasion xarajatlar maydonga chiqadi);
19

– dotatsiyalar (bunda byudjet rejali zararga ishlaydigan korxonalarning
zararlarini qoplaydi) va boshqalar.
Byudjet xarajatlari byudjet daromadlarining ayrim shakl-lariga о‘xshash
baholarni shakllantirish bilan bog’liq ham bо‘lishi mumkin. Bunda byudjet
xarajatlari tovarlarning bahosi uning haqiqiy qiymatidan past darajada о‘rnatilib
sotilganda vujudga kyelgan zararlarni qoplash manbai sifatida maydonga chiqadi.
“Davlat byudjetining xarajatlari” va “byudjetdan Moliya-lashtirish”
tuShunchalari bir-biriga yaqin, Lekin aynan bir-biriga tyeng bо‘lgan tuShunchalar
emas. Agar Davlat byudjetining xarajat-lari byudjet kategoriyasini ifoda etsa,
byudjetdan Moliyalashti-rish esa bu kategoriyaning sub’yektlarga barcha aloqador
tadbirlar bilan amalda mablag’larni berish shaklidagi ifodalanishidir. Pul
fondlarini shakllantirish jarayoni byudjetdan tyegishli sub’yektlarga mablag’lar
berilganidan sо‘ng ham davom etadi. Lekin u endilikda byudjetdan tashqarida
davom etib, sub’yektlar (iqti sodiyot, ijtimoiy soha va ularning tarmoqlari, korxonalar
va boshqalar) Moliyasining elementlarini tashkil etadi. Biroq mablag’larni byudjetdan
sub’yektlarga berish Yuqorida sanalgan usullarining istalgan birini mustaqil
byudjet kategoriyasi sifatida talqin qilish mumkin emas. C h unki ularning har biri
byudjet kategoriyasi hisoblangan Davlat byudjeti xarajatlarining namoyon bо‘lish
shaklidir.
Shunday qilib, Davlat byudjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat
pul fondini shakllantirish, mablag’larni byudjetlar ichida taqsimlash va
sub’yektlarni byudjetdan Moliyalashtirish natijasida vujudga kyeladigan, о‘zaro
bog’langan taqsimlash munosabatlarining butun komplyeksi tuShuniladi .
Lekin ishlab chiqarish munosabatlari har doim buYumlashgan tarzda
(xususda) vujudga kyeladi. Bu munosabatlarning buYumlash-gan qatlami bu yerda
yalpi ichki (milliy) mahsulot hisoblanadiki, u taqsimlash jarayonida qiymat
shaklida ishtirok etadi. Byudjetli taqsimlash munosabatlariga, ichki jihatdan, qator
iqtisodiy qo-nunlarning ta’siri ostida bо‘lgan Moliyaviy aloqalarning keng doirasi
xarakterlidir. Davlat byudjeti kо‘p sonli va bо‘lingan taqsimlash aktlarining
majmui orqali yalpi ichki (milliy) mahsulot harakatining asosiy yо‘nalishlari
20

namoyon bо‘ladi. Aynan byudjet istye’mol fondi va jamg’arish fondining
shakllanishida, istye’mol fondining qismlarga ajralishida, sof daromadning davlat
va sub’yektlar о‘rtasida bо‘linishida hal qiluvchi ta’sir kо‘rsatadi.
Davlat byudjetining turli belgilari va xususiyatlarining Yuqorida bayon
qilingan tavsiflariga tayangan holda, uning mohiyatini aniqlab beruvchi quyidagi
ta’rifni berish mumkin: mamlakatning asosiy Moliyaviy Rejasi kо‘rinishida
qonuniy rasmiylashtirilgan, davlat pul fondlarini yaratish (shakllantirish) va
ulardan foydalanish borasidagi iqtisodiy (Moliyaviy) munosabatlar majmuiga
Davlat byudjeti deyiladi.
Davlat byudjetining mohiyatini ochib berishda uning boshqa taqsimlash
instrumyentlari va Moliya tizimining bо‘linmalari bi- lan о‘zaro aloqalari muhim rol
о‘ynaydi. Shu bois ta’kidlash joiz-ki, davlat byudjeti jamiyatning boshqa taqsimlash
instrumyentlari (baho, kredit, ish haqi va boshqalar) va Moliya tizimining bо‘lin-malari
bilan uzviy bog’langandir. Bunday о‘zaro bog’liqlik, Davlat byudjetining
mohiyatidan, taqsimlash munosabatlari tizimida uning roli va о‘rnidan kelib
chiqadi. Byudjet davlat tomonidan markaziy taqsimlash mexanizmi sifatida
foydalaniladi, u ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi proporsiya (nisbat)larni tartibga
solishga yordam beradi.
Davlat byudjetining baho bilan о‘zaro bog’liqligi ikki yoqla-malik
xarakteriga ega. Bir tomondan, byudjet baho mexanizmidan Moliyaviy resurslarni
mobiliza t siya (jalb) qilish uchun foydala-nadi. Masalan, Davlat byudjeti
daromadlarining bir qismi qо‘-shilgan qiymat solig’i shaklida bо‘lib, bu soliq
bahoning elementlari, aniqrog’i sof daromadning elementlari tarkibiga kiradi. Baho
bu holda Davlat byudjeti tomonidan sof daromadning bir qismini davlatning
ixtiyoriga olishda alohida mexanizm rolini о‘ynamoqda.
Boshqa bir tomondan esa, Davlat byudjeti mol yetkazib bye-ruvchilar
tomonidan yо‘qotmalarni kompyensasiya qilish yо‘li bilan bahoning qiymatdan
farqlanishida Moliyaviy imkoniyatlar yaratib, baholarni shakllantirishda ham
ishtirok etadi. Masalan, mamlakat agrar sektori uchun qishloq xо‘jaligi texnikalari
va minye-ral о‘g’itlar yetkazib berish bu yerdagi faoliyat kо‘rsatuvchi
21

sub’yektlarga ularning haqiqiy qiymatidan past baholarda amalga oshiri-lib,
baholar о‘rtasidagi farq Davlat byudjeti hisobidan kompensatsiya qilinadi
(qoplanadi). Bunday hollarda davlat byudjeti baholarni shakllantirish
mexanizmidan foydalangan holda agrar syektorni bilvosita qо‘shimcha
Moliyalashtiradi. Aholi uchun ijtimoiy ahamiyat kasb etuvchi xizmatlar
bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplanishi ham xuddi Shu mexanizmga
asoslangan.
O‘zbekiston davlat budjeti daromadlari sentabrda avgustga nisbatan 20,8
foizga, xarajatlari esa 21,4 foizga o‘sdi. To‘qqiz oyda budjet defitsiti o‘tgan yilning
shu davriga nisbatan 1,05 trln so‘mga qisqarib, 37,3 trln so‘mni tashkil etdi.
Sentabr oyida daromad 26,7 trillion so‘mni tashkil etdi. Bu avgust oyiga
nisbatan 20,8 foizga, 2023-yil sentabr oyiga nisbatan 29,6 foizga ko‘p. Sentabrda
xarajatlar tezroq o‘sdi — 27,1 trillion so‘m, bu avgust oyiga nisbatan 21,4 foizga,
shuningdek, o‘tgan yilning sentabr oyiga nisbatan 23,9 foizga ko‘p.
2024-yil Sentabrda O‘zbekiston davlat budjetining daromad va xarajatlari
2-jadval
Davr Daromadlar Xarajatlar Farq
2024-yil 9 oy 186,3 223,7 -37,4
Yanvar 16,2 21,9 -5,7
Fevral 16,9 24,1 -7,2
Mart 17,5 24,3 -6,8
Aprel 19,3 25 -5,7
May 22,7 26,6 -3,9
Iyyun 23,2 27,9 -4,7
Iyyul 21,8 24,3 -2,5
Avgust 22,1 22,3 -0,2
Sentyabr 26,7 27,1 -0,4
Davlat byudjetining uzoq va qisqa muddatli kreditlar bilan о‘zaro bog’liqligi
ham uncha oson emas. Eng avvalo, amaliyotda byudjet va kredit resurslarining
22

о‘zaro almaShuvchanligi tarkib top-ganligini e’tirof etish kerak. Mablag’larning
kredit va byudjet manbalari bir-birini tо‘ldirib turishi mumkin. Albatta, bunday
о‘zaro ta’sirchanlik (bog’liqlik) ob’yektiv ravishda о‘zining chyegara-siga ega
bо‘lib, undan chyetga chiqish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Masalan,
Shunday faoliyat sohalari va Moliyalash-tirish ob’yektlari mavjudki, unda faqat
Davlat byudjeti va aksincha, faoliyatning tijoriy turlarida, asosan, kredit hal
qiluvchi rolni о‘ynashi kerak.
Davlat byudjeti va kreditning о‘zaro ta’sirchanligi bank-larning kredit
resurslarini shakllantirish jarayonida ham yaqqol namoyon bо‘lishi mumkin.
Davlat byudjeti, eng avvalo, zaruriy hollarda banklar qat’iy passivlarini
shakllantirishning muhim manbai sifatida maydonga chiqadi. Ular, о‘z navbatida,
uzoq muddatli kreditlashtirish ( ustav fondi, zaxira fondi, banklarning kredit
resurslarini tо‘ldirish uchun maxsus byudjet assignova-niyalari va boshqalar)
uchun juda zarurdir. Bundan tashqari, byudjet hisob-varaqlarida va byudjet
tashkilotlarining hisob varaqlarida bо‘lgan davlat byudjetining vaqtincha bо‘sh
mablag’lari qisqa muddatli kreditlashtirish uchun banklarning kredit resurslarini
tо‘ldirishi mumkin. Shu bilan birgalikda, banklarning kredit opyerasiyalari
daromadlarni shakllantirib, bu narsa ular daromadining bir qismini byudjetga
olishda manba bо‘lib xizmat qiladi.
Iqtisodiy kategoriya sifatida ish haqi haqi ham Davlat byudjeti bilan uzviy
bog’langan. Xususan, ijtimoiy sohada faoliyat kо‘rsatayotgan xodimlarning ish
haqi fondini shakllantirishda Davlat byudjetining mablag’lari hal qiluvchi rolni
о‘ynaydi.
Davlat byudjeti mamlakatning Moliya tizimida markaziy о‘rinni egallab,
uning barcha bо‘linmalari bilan bog’langan. Bunday bog’lanish ikki yо‘nalish –
byudjetga tо‘lovlar va byudjetdan moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi.
23

II BOB. O’ZBEKISTON DAVLAT BYUDJETI SHAKLLANISHIDAGI
ASOSIY MUAMMOLAR VA ULARNI BARTARAF ETISH YO’LLARI
2.1 Iqtisodiy o’sish va uning byudjet daromadlariga ta’siri
Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) yoki yalpi
milliy mahsuloti (YaMM) hajmining vaqt o‘tishi bilan oshishi. Bu jarayon davlat
byudjeti daromadlariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, chunki iqtisodiy o‘sish natijasida
daromadlar ko‘payadi va moliyaviy barqarorlikka erishiladi. Quyida iqtisodiy
o‘sishning byudjet daromadlariga ta’siri batafsil ko‘rib chiqiladi:
1. Soliq tushumlarining oshishi
Iqtisodiy o‘sish yangi bizneslar va ish o‘rinlarining yaratilishiga,
shuningdek, ishlab chiqarish va xizmatlar hajmining oshishiga olib keladi. Bu
holat:
Ishlab chiqarish soliqlari (QQS, aksizlar): Tovar va xizmatlar ishlab
chiqarish hajmining oshishi soliq tushumlarini ko‘paytiradi.
Daromad solig‘i: Bandlik darajasi oshgani va aholi daromadlari ortgani
sababli daromad solig‘i tushumlari ham oshadi.
Korporativ soliq: Korxonalarning foydasi oshgani sari ulardan olinadigan
soliqlar hajmi ham oshadi.
2. Tashqi savdo va bojxona tushumlari
Iqtisodiy o‘sish eksport hajmining ortishiga olib keladi. Eksport hajmi
ortishi va importni boshqarish orqali:
24

Eksportdan olinadigan daromadlar: Tashqi savdodagi faollik soliq va
bojxona tushumlarini oshiradi.
Bojxona to‘lovlari: Import hajmi oshgan taqdirda davlat bojxona to‘lovlari
orqali qo‘shimcha daromad oladi.
3. Investitsiyalar va ularning ta’siri
Iqtisodiy o‘sish investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay sharoit yaratadi.
Investitsiyalar o‘z navbatida yangi ishlab chiqarishlarni tashkil qilish va ularni
kengaytirish orqali:
Soliq bazasini kengaytiradi.
Innovatsiyalarni rivojlantirib, davlatning raqobatbardoshlik darajasini
oshiradi.
4. Bandlikning oshishi
Iqtisodiy o‘sish natijasida:
Ishsizlik darajasining pasayishi: Ish o‘rinlari ko‘payishi orqali fuqarolar
ko‘proq daromad oladi, bu esa soliq tushumlarini oshiradi.
Ijtimoiy nafaqalar xarajatlarining kamayishi: Davlat tomonidan ishsizlik va
kambag‘allik uchun ajratiladigan mablag‘lar kamayadi.
5. Ichki iste’molning kengayishi
Iqtisodiy o‘sish aholi daromadlarini oshiradi, bu esa ichki iste’mol
hajmining kengayishiga olib keladi. Shu bilan birga:
Qo‘shilgan qiymat solig‘i (QQS): Iste’mol hajmi oshgani sababli QQSdan
tushumlar ko‘payadi.
Chakana savdo solig‘i: Mahalliy savdo aylanmasi oshishi davlat
daromadlariga qo‘shimcha hissa qo‘shadi.
6. Tabiiy resurslar va sanoat sektori
Agar iqtisodiy o‘sish tabiiy resurslarni samarali ishlatishga bog‘liq bo‘lsa,
bu holat davlat byudjetiga quyidagicha ta’sir ko‘rsatadi:
Neft, gaz, foydali qazilmalar eksporti davlat daromadlarining muhim
qismiga aylanadi.
25

Sanoat sektorining rivojlanishi soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni
oshiradi.
7. Inflatsiya va davlat daromadlari
Iqtisodiy o‘sish doimo inflyatsiya bilan birga kechishi mumkin. Inflyatsiya:
Nominal soliqlarni oshiradi: Narxlar o‘sishi tufayli soliq tushumlari miqdori
oshadi.
Rejalashtirishni qiyinlashtiradi: Biroq, yuqori inflyatsiya iqtisodiy o‘sishga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Davlat byudjetining funksiyalari.
Davlat byudjeti mo-liyaning tarkibiy qismi sifatida, uning boshqa bо‘linmalari sin-
gari, uch xil funksiyani bajaradi:
1) taqsimlash;
2) nazorat.
3) Qayta taqsimlash
1-rasm
Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi orqali uning mo-hiyati namoyon
bо‘ladi. Bu narsa davlat byudjeti tomonidan amalga oshirilayotgan taqsimlash
26D
a
v
la
t
b
y
u
d
je
ti
n
in
g

fu
n
k
s
iy
a
la
r
i.
taqsimlash
nazorat
qayta taqsimlash

munosabatlarining mazmunidan yaqqol kо‘rinadi. Davlat byudjeti orqali amalga
oshiriladigan taqsim-lash bu jarayonning ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning
uchun ham Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi о‘ziga xos bо‘lgan
xususiyatga ega bо‘lib, u taqsimlangan yalpi ichki (milliy) mahsulotni qayta
taqsimlash uchun foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet
mablag’lari (byudjetga tо‘lovlar) mil-liy daromadda davlatning ulushi sifatida
maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana Shu ulush qismlarga bо‘linadi
va kо‘p sonli kanallar orqali turli tadbirlarni Moliyalashtirishga va fondlarni
shakllantirishga yо‘naltiriladi.
Aholining byudjetga tо‘lovlari ham qayta taqsimlash xarakteriga ega.
Ularning byudjetga turli soliqlar shaklida (kо‘rini-shida) kelib tushishi ikkinchi
taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy sohada faoliyat kо‘rsatayotgan
xodimlar tomo-nidan turli kо‘rinishdagi soliqlarning byudjetga tо‘lanishi ham bu
mablag’larning kо‘p sonli taqsimlash bosqichlaridan о‘tishini taqozo etadi. CHunki
juda kо‘p hollarda bu mablag’lar ancha oldinroq byudjet yordamida taqsimlanish
bosqichidan о‘tib, ijtimoiy sohaga ular byudjet assignovaniyalari shaklida yetib borgan
bо‘ladi.
Dyemak, kо‘rinib turibdiki, mamlakatda yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulot
(milliy daromad)ning alohida olingan bir qismi taqsimlashning byudjet mexanizmi
orqali bir nyecha marta taqsimla-nishi (qayta taqsimlanishi) mumkin. Bu Davlat
byudjeti taqsimlash funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir.
Amalga oshiriladigan opyerasiyalar kо‘lamining kengligi (masshtabligi), pul
oqimlarining kengligi va tashkil topadigan maq- sadli fondlarning xilma-xilligi davlat
byudjeti taqsimlash funk-siyasining ikkinchi xususiyati hisoblanadi. Yalpi ichki (milliy)
mahsulot (milliy daromad)ning kattagina qismini taqsimlab, byudjet turli maqsadlarga
mо‘ljallangan kо‘p sonli fondlarni shakllantiradi. Davlat byudjeti bilan iqtisodiyot va
ijtimoiy sohaning barcha bо‘linmalari bevosita yoki bilvosita bog’langandir.
Davlat byudjeti taqsimlash funksiyasining uchinchi xarakterli xususiyati
Shundan iboratki, bunda taqsimlashning asosiy ob’yekti bо‘lib jamiyatning sof
daromadi (qо‘shilgan qiymat solig’i, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin
27

bu narsa milliy daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylik boshqa
elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi. Byudjet
orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslar-ning daromadlari ham qayta
taqsimlanadi. Shuningdyek, byudjet mexanizmi orqali xо‘jalik Yurituvchi
sub’yektlar о‘rtasida ham mablag’lar qayta taqsimlanishi mumkin.
Byudjet kanallari bо‘yicha qiymatning jamg’arish va istye’mol fondlari
tomon harakati sodir bо‘ladi. Iqtisodiyotga xarajat-larning ma’lum bir qismi,
markazlashtirilgan investisiyalarni Moliyalashtirish va ijtimoiy sohani saqlash
bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlarning asosiy qismi byudjet mablag’lari hisobidan
amalga oshiriladi. Davlat moddiy ryezyervlari о‘sgan qismining barchasi ham
tо‘liq ravishda byudjetdan Moliyalashtiriladi. Davlat byudjeti ijtimoiy istye’mol
fondlarini shakllantirishning aso-siy manbai bо‘lib xizmat qiladi, ijtimoiy soha
xodimlari uchun istye’mol fondining yaratilishini ta’minlaydi.
Byudjet orqali taqsimlash jarayoni kо‘p b i
osqichli amalga oshiriladi. Agar
uning birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga
oshirilsa, byudjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi taqsimlanishi
(qayta taqsim-lanishi) sodir bо‘ladi. Uning uchinchi bosqichi (byudjetdan
Moliyalashtirish) iqtisodiyot sohalarini va ijtimoiy sohaning bо‘lin-malarini
qamrab oladi. Biroq taqsimlanayotgan yalpi ichki (mil-liy) mahsulotning ayrim
elementlari byudjet orqali kо‘p marta-lab ham о‘tishi (taqsimlanishi) mumkin.
Masalan, ijtimoiy soha tashkilotlarining ijtimoiy sug’urta fondiga tо‘lovlari
byudjetli taqsimlashning mahsulidir. Chunki bu soha tashkilotlarida ish haqi fondi
byudjetdan Moliyalashtirish asosida vujudga kyeladi. Lekin taqsimlashning
ikkinchi bosqichidan о‘tib, ular yana byudjetga ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar
shaklida kelib tushadi.
Shunday qilib, Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi taqsimlashning
kо‘p martaligi bilan xarakterlanadi, u ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida
namoyon bо‘ladi, jamiyat tomo-nidan iqtisodiyot, sog’liqni saqlash, maorif,
madaniyat, fan, san’at, mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan
28

foydalaniladi. Faqat Davlat byudjetidagina yalpi ichki (milliy) mahsulotni
taqsimlashning ana Shunday xilma-xil shakllari va myetodlari taqdim etilgan.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham о‘ziga xos bо‘lgan
xususiyatlarga ega. Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi takror
ishlab chiqarishning barcha bо‘linmalarida ah-volning qandayligi tо‘g’risida
ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab turadi.
Mablag’larning byudjetga kelib tushishi, byudjet assignova-niyalarining
yо‘nalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish, taqsimlash, almaShuv va
istye’moldagi muvaffaqiyat va kamchilik-larni ifoda etadi. Ular milliy
iqtisodiyotda nomutanosibliklar ( disproporsiyalar)ning vujudga kyelayotganligi,
rivojlanish sur’atlaridagi buzilishlar, milliy iqtisodiyotda sodir bо‘layotgan taqsimlash
jarayonlarining tо‘g’riligi va о‘z vaqtidaligi, ishlab chiqarish-ning samaradorligi va
hokazolar tо‘g’risida gо‘yo signal berib turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir
sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, Davlat byudjeti bilan
bо‘ladigan о‘zaro munosabatlarda – soliqlarda, tо‘lovlarda, byudjetdan
Moliyalashtirish hajmlarida, byudjet assignovaniyalarini о‘zlashtirishda va
hokazolarda – о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. Demak, byudjet orqali rejadan farqlanish
(og’ish), tarmoqlararo Moliyaviy aloqalar va davriy qisman disproporsiyalar,
fondlarning hajmi, mablag’larni о‘zlashtirish sur’atlari va boshqalardagi
о‘zgarishlar yaqqol kо‘rinib turadi. Bularning barchasi Davlat byudjetining nazorat
funksiyasiga umumiylik, univyersallik xarakterini beradi (birinchi xususiyat). Bu
esa, о‘z navbatida, milliy iqtisodiyotni opyerativ boshqarishda davlat byudjetining
nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun sharoit yaratadi.
Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tyegishli bо‘lgan ikkinchi
xarakterli xususiyat Moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi sifatida davlat
byudjetining Yuqori darajada markazlash-tirilganligidan kelib chiqadi.
Markazlashtirilganlik har doim Yuqori organlar oldida quyi organlarning hisobot
berib turishi-ni, ma’lum ketma-ketlikda bо‘ysunishning tizimliligini anglatadi. Bu
esa, о‘z navbatida, yuqoridan quyidagicha davlat Moliyaviy nazoratini tashkil
etishga shart-sharoit yaratib beradi.
29

Qattiq majburiylik, imperativlik Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga
tegishli bо‘lgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet davlatniki bо‘lganligi uchun uning
nazorat funksiyasi milliy iqtisodiyotni boshqarishning instrumyentlaridan biri
bо‘lib hisoblanadi. Nazorat funksiyasining byudjetga ob’yektiv ravishda xosligi,
uning iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyati davlat hu-quqiy asosiga ega
ekanlikni taqozo etadi. Shuning uchun ham byudjet nazorati eng ta’sirchan va
samarali sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga oshirish natijasida
sub’yektlarning Moliyaviy faoliyatiga opyerativ ravishda aralashuvi, kerakli
hollarda esa, u yoki bu jazolarni qо‘llashi mumkin.
Byudjetga ob’yektiv ravishda xos bо‘lgan nazorat funksiyasi davlat
tomonidan faoliyatning barcha sohalarida keng qо‘llaniladi. Byudjetni
rejalashtirish jarayonlarida va byudjetni ijro etishda sub’yektlar faoliyatining
barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi mumkin. Bunday nazorat,
odatda, quyidagi maqsadlarni kо‘zda tutadi:
1) Davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul mablag’larini
mobilizasiya (jalb) qilish;
2) mablag’larni sarf etishda ularning qonuniyligini ta’minlash;
3) Moliyaviy (byudjet) mexanizm orqali ishlab chiqarishning
samaradorligini oshirish.
Davlat byudjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun-mohiyatini ifoda
etib, byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda о‘zini namoyon etadi.
Byudjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari о‘z harakatlari davomida
miqdoriy va sifat jihatlariga egadir.
Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning о‘lchamiga
(hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning nisbatlari, ular о‘rtasidagi
proporsiyalar, ularning miqdoriy parametrlarini tо‘g’ri aniqlash nazarda tutilayapti.
Bu yerda har ikki funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar byudjetning
taqsimlash funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yо‘li bilan uni
kо‘zlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat funksiyasi esa
30

ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va salbiy tomonlarini kо‘rishga
(aniqlashga) imkon beradi.
Taqsimlashning sifat tomoni byudjetning sub’yektlar faoliyatiga har
tomonlama faol ta’sir kо‘rsatib, chuqur aloqalarni о‘zida ifodalaydi. Byudjetdan
moliyalashtirishdan tо‘g’ri foydalangan holda fondlarning shakllantirilishi byudjet
mablag’larining iqtisod qilib, samarali foydalanishiga, iqtisod rejimiga rioya
qilinishiga, sub’yektning barcha bо‘linmalarida samaradorlikni oshirishga о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi. Bunga byudjetning taqsimlash funksiyasi faqat miqdoriy
omillarga bо‘ysundirilganda emas, balki u sifat kо‘rsatkichlariga ham
bog’langandagina erishilishi mumkin. Bunda byudjetning nazorat funksiyasi ham
о‘zining nimaga mо‘ljallanganligini biroz о‘zgartiradi – u faqat fondlarning
miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi tо‘g’risida emas, balki ana shu nomuvofiqliklar
sifat kо‘rsatkichlariga ham ta’sir kо‘rsatganligi tо‘g’risida signal beradi.
Davlat byudjetining ikki funksiyasidan foydalanish natijasida byudjet
mexanizmi vujudga kyeladi. Byudjet mexanizmi deyilganda, odatda, faqat
Moliyaviy resurslarni davlatning qо‘li-da akkumulyasiya qilish va ularni byudjet
kanallari bо‘yicha taq- simlashning amaldagi tizimi nazarda tutilmasdan, balki takror
ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bu jarayonning faol ta’siri ham tushuniladi.
Bu mexanizmning dyetallari juda kо‘p: soliqlar va byudjetga tо‘lovlar, byudjetdan
Moliyalashtirishning turli shakl-lari, mablag’larni byudjetlar ichida taqsimlash va
boshqalar ana shular jumlasidandir. Byudjet mexanizmi ishlashining samaradorligi
unga tyegishli bо‘lgan dyetallarning о‘zaro ta’sirchanligi va ularning bir biriga
bog’liqligi bilan belgilanadi.
Davlat byudjetiga ta'sir qiluvchi omillar ichki va tashqi omillar sifatida ikkiga
bo‘linadi. Ushbu omillar davlat daromadlari va xarajatlarini shakllantirish, rejalashtirish
va amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega.
1. Ichki omillar
Ichki omillar mamlakatning ichki iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sharoitlariga
bog‘liq bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
a) Iqtisodiy omillar
31

Yalpi ichki mahsulot (YaIM): YaIM hajmi qanchalik katta bo‘lsa, davlat
daromadlari shunchalik ko‘p bo‘ladi, chunki soliqlar asosiy daromad manbaidir.
Soliq tizimi: Soliq stavkalari, undirish samaradorligi va soliq yuki darajasi
byudjet daromadlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi.
Inflyatsiya: Narxlar darajasining o‘sishi byudjet daromadlarini oshirishi mumkin,
ammo xarajatlarni ham ko‘paytiradi.
Bandlik darajasi: Ish bilan ta'minlangan aholining daromadlari oshishi soliq
tushumlarini ko‘paytiradi.
Ichki investitsiyalar: Investitsiyalarning ko‘payishi yangi ish o‘rinlari yaratish va
soliq bazasini kengaytirishga xizmat qiladi.
b) Ijtimoiy omillar
Aholi soni va tarkibi: Aholi sonining ko‘payishi ta'lim, sog‘liqni saqlash va
ijtimoiy xizmatlarga byudjet xarajatlarini oshiradi.
Ijtimoiy ehtiyojlar: Pensiyalar, nafaqalar va boshqa ijtimoiy dasturlar uchun
ajratiladigan mablag‘lar darajasi byudjetga ta’sir ko‘rsatadi.
c) Siyosiy omillar
Davlat siyosati: Hukumatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosati (ta'lim, sog‘liqni
saqlash, xavfsizlik) byudjet xarajatlarining ustuvor yo‘nalishlarini belgilaydi.
Barqarorlik: Siyosiy barqarorlik davlat byudjeti daromadlarini samarali yig‘ish
va rejalashtirishga yordam beradi.
d) Tabiiy resurslar
Tabiiy boyliklar: Neft, gaz va mineral resurslarni qazib olish va eksport qilish
davlat byudjetining daromad manbalarini oshiradi.
2. Tashqi omillar
Tashqi omillar mamlakat tashqarisidagi iqtisodiy, siyosiy va ekologik
jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
a) Xalqaro iqtisodiy omillar
Global iqtisodiy o‘sish: Jahon iqtisodiyoti o‘sishi eksportdan olinadigan
daromadlarni oshiradi.
32

Xalqaro savdo: Eksport va import hajmining o‘zgarishi davlat daromadlari va
bojxona tushumlariga ta’sir ko‘rsatadi.
Xomashyo narxlari: Neft, gaz va boshqa xomashyo narxlari xalqaro bozorda
ko‘tarilsa, byudjet daromadlari oshadi.
b) Xalqaro moliyaviy omillar
Valyuta kurslari: Milliy valyuta kursining o‘zgarishi tashqi savdo va davlat
qarzlarini qaytarish xarajatlariga ta’sir qiladi.
Tashqi qarzlar: Xalqaro moliyaviy tashkilotlardan qarz olish davlat byudjeti
xarajatlarini oshirishi mumkin.
c) Geopolitik omillar
Xalqaro siyosiy barqarorlik: Mintaqadagi siyosiy va harbiy vaziyat davlat
byudjetiga ta’sir qiladi. Masalan, mojaro va urush holatlari mudofaa xarajatlarini
oshiradi.
Savdo cheklovlari va sanksiyalar: Xalqaro cheklovlar davlatning eksport hajmi
va daromadlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
d) Tabiiy va ekologik omillar
Iqlim o‘zgarishi: Tabiiy ofatlar davlat byudjeti xarajatlarini oshiradi, chunki
tiklanish va yordam dasturlari uchun qo‘shimcha mablag‘ talab etiladi.
Resurs yetishmovchiligi: Resurslarning kamayishi ularni qazib olish va eksport
qilish darajasini tushirishi mumkin.
Davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi quyidagi soliqlar hisobiga
shakllandi: QQS — 22,3 trln. so‘m (jami daromadlarning 23,6%), foyda solig‘i — 19,4
trln. so‘m (20,6%), jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i -11,0 trln. so‘m
(11,6%), yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq — 12,0 trln. so‘m (12,7%) va aksiz
solig‘i — 8,6 trln. so‘m (9,1%).
2-rasm
33

Joriy yilning 9 oyida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bo‘yicha
tushumlar 11,0 trln so‘mni tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 1,5 trln
so‘mga ko‘paydi.
Avvalroq xabar b erganimizdek, 4,13 million kishidan iborat jismoniy
shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini to‘laydiganlar soni jami aholining 12 foizini
(34,3 million) yoki iqtisodiy faol aholining 28,1 foizini tashkil etadi (iyul holatiga ko‘ra
14,68 million).
34

2.2 O’zbekiston davlat byudjetining shakllanishida mavjud muammolar
tahlili
O‘zbekiston davlat byudjetini shakllantirishda turli muammolar va cheklovlar
mavjud bo‘lib, ular byudjetning barqarorligini, samaradorligini va aholini ijtimoiy-
iqtisodiy himoya qilishni ta'minlashga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ushbu muammolarni
quyidagi asosiy yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
1. Soliq tushumlarining yetarli emasligi
Soliq bazasining torligi: Ba’zi iqtisodiy faoliyatlar yoki korxonalarning “yashirin
iqtisodiyot”da bo‘lishi soliq tushumlarini kamaytiradi.
Soliqlarni yig‘ish samaradorligining pastligi: Soliq tizimida avtomatlashtirish va
nazorat mexanizmlari yetarlicha ishlamayotgani daromadlarni to‘liq yig‘ishga
to‘sqinlik qiladi.
Soliq yukining notekis taqsimlanishi: Ayrim yirik korxonalar va iqtisodiy
sektorlar soliqlarni to‘lashdan qochmoqda, bu esa byudjetning daromad qismini
cheklaydi.
2. Byudjet xarajatlarining samaradorligi pastligi
35

Davlat xarajatlarining noto‘g‘ri taqsimlanishi: Byudjet mablag‘lari ijtimoiy-
iqtisodiy ahamiyati yuqori bo‘lmagan sohalarga yo‘naltirilishi samaradorlikni
pasaytiradi.
Xarajatlar monitoringi va hisobotning zaifligi: Mablag‘larning maqsadsiz
ishlatilishi yoki yo‘qotilishi xavfini oshiradi.
Byudjetning ijtimoiy sohaga yetarlicha yo‘naltirilmasligi: Ta’lim, sog‘liqni
saqlash va ijtimoiy himoyaga ajratiladigan mablag‘lar ko‘pincha yetarli emas.
3. Yashirin iqtisodiyotning ta'siri
Noformal sektorning kengligi: Kichik bizneslar va yakka tartibdagi
tadbirkorlarning soliqlardan chetlanishi davlat byudjeti daromadlarini sezilarli darajada
kamaytiradi.
Ish haqi va daromadlarning yashirinligi: Rasmiy ravishda ko‘rsatilmagan ish
haqlari soliq tushumlariga salbiy ta’sir qiladi.
4. Hududlararo notekis rivojlanish
Byudjet taqsimotidagi nomutanosiblik: Ba’zi hududlar iqtisodiy jihatdan
rivojlangan bo‘lsa, boshqalari davlatdan subsidiya va transferlarga qaram.
Mintaqaviy byudjetlar mustaqilligini cheklovchi omillar: Mahalliy darajadagi
byudjetlar markaziy byudjetdan juda ko‘p qaram. Bu mahalliy iqtisodiy tashabbuslarni
cheklaydi.
5. Tashqi omillar ta'siri
Xalqaro savdodagi qiyinchiliklar: Eksportga bog‘liq daromadlar bozor
narxlarining o‘zgarishi yoki global iqtisodiy inqirozlar sababli kamayishi mumkin.
Tashqi qarzning o‘sishi: Davlat qarzlarini qoplash uchun byudjet
mablag‘larining katta qismi yo‘naltiriladi, bu esa ichki iqtisodiy dasturlarni
moliyalashtirishni cheklaydi.
6. Byudjetni rejalashtirish va boshqarishdagi muammolar
Rejalashtirishdagi kamchiliklar: Uzoq muddatli strategik rejalarning
yetishmasligi byudjetni qisqa muddatli maqsadlarga yo‘naltirishga olib keladi.
Shaffoflikning pastligi: Davlat byudjeti daromadlari va xarajatlari bo‘yicha
ochiqlik yetarli darajada emas.
36

Moliyaviy intizomning zaifligi: Mablag‘lardan maqsadsiz foydalanish va
korrupsiya holatlari byudjet samaradorligini pasaytiradi.
7. Inflyatsiya va kurs o‘zgarishlari ta'siri
Inflyatsiya: Narxlar o‘sishi xarajatlarni oshirib, rejalashtirilgan byudjetni
qiyinlashtiradi.
Valyuta kursining o‘zgarishi: Import qilinadigan mahsulotlar uchun xarajatlarni
oshiradi va davlatning tashqi qarzlarini qoplashni qiyinlashtiradi.
Muammolarni hal qilish yo‘llari
Soliq tizimini isloh qilish: Soliq yig‘ish jarayonlarini avtomatlashtirish va soliq
bazasini kengaytirish.
Shaffoflikni oshirish: Davlat byudjeti to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ochiqligini
ta’minlash va moliyaviy hisobotlarni joriy etish.
Iqtisodiy sektorlarni diversifikatsiya qilish: Eksportga bog‘liq iqtisodiyotdan xoli
bo‘lish va ichki ishlab chiqarishni rag‘batlantirish.
Hududlarni qo‘llab-quvvatlash: Qoloq hududlarni rivojlantirish uchun maxsus
dasturlar va resurslarni yo‘naltirish.
Korrupsiyaga qarshi kurash: Korrupsiya va mablag‘larni maqsadsiz ishlatishga
qarshi qat’iy chora-tadbirlarni amalga oshirish.
37

XULOSA
Davlat byudjetining mohiyati quyidagilardan iborat:
· bu davlat tomonidan boshqariladigan mamlakat moliyasining bir qismidir,
shuning uchun davlat byudjeti yordamida davlat bozor mexanizmlariga
aralasha oladi.
· Davlat byudjeti bu yirik, global iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun
mablag to'plash usulidir.
· Davlat byudjetining mavjudligi qashshoqlik, ishsizlik, millat salomatligi
va boshqalarning murakkab ijtimoiy muammolarini hal qilishga imkon
beradi.
Byudjet moliyaviy rejalarning umumiy tizimida hukmronlik qiladi.
Iqtisodiyotning barcha sub'ektlari va bo'g'inlarining pul resurslarining bir qismini
aks ettiradi, joriy davrda ularning davlat bilan ushbu sohadagi munosabatlarini
tartibga soladi. Noishlab chiqarish sohasidagi muassasalarning moliyaviy rejalari
davlat byudjeti bilan chambarchas bog'liq, chunki uning resurslari ularning
38

xarajatlarini moliyalashtirishning asosiy manbai hisoblanadi. Byudjet va soliq
to'lovchilari bo'lgan soliq to'lovlarini rejalashtirgan va qarz berish resurslari
sifatida vaqtincha bo'shagan byudjet mablag'lari bo'lgan banklar, boshqa kredit
tashkilotlari rejalari o'rtasida ma'lum bog'liqlik mavjud.
Davlat o'z daromadlari va xarajatlarini rejalashtirishni boshlaganda, ularni
muvozanatlash muammosi paydo bo'ladi. Balansli byudjet bilan bog'liq bir qator
muammolar mavjud:
- davlat qarzi muammosi,
- byudjet defitsiti va profitsiti.
Ushbu muammolarning echimi ularni hal etish yo'lida to'g'ri o'ylangan
yondashuvda. Byudjet orqali davlat o'zining muhim iqtisodiy funktsiyalaridan biri
- byudjetni tartibga solishni amalga oshiradi.
Byudjetni tartibga solishning maqsadi iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlash va
saqlashdir.
Byudjetni tartibga solish usullari juda xilma-xildir: soliq imtiyozlari berish,
milliy daromadlarni qayta taqsimlash, subsidiyalar, byudjetlararo transfertlar,
subsidiyalar va boshqalar. Byudjetning roli shundaki, u iqtisodiyot rivojiga ta'sir
ko'rsatadigan eng muhim vosita hisoblanadi. Uning yordami bilan davlat ijtimoiy
ishlab chiqarish tarkibini o'zgartiradi, boshqaruv natijalariga ta'sir qiladi va
ijtimoiy o'zgarishlarni amalga oshiradi. Davlat byudjeti ijtimoiy muammolarni hal
qilishda muhim rol o'ynaydi:
-ta'lim,
- sog'liqni saqlash,
- madaniyat ,
- san'at va boshqalar.
39

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
Kitoblar va ilmiy manbalar
1. G‘ulomov S.S. "Moliyaviy boshqaruv asoslari" – Toshkent: "Iqtisodiyot" nashriyoti, 2020.
2 . Qodirov S.Q. "Davlat moliyasi" – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2019.
3 . Aminov N.A., G‘aniyev A. "O‘zbekiston Respublikasining soliq tizimi" – Toshkent, 2022.
6 . Abdukarimov I.T. "Iqtisodiy o‘sish va davlat moliyasi" – Toshkent: Universitet nashriyoti,
2021.
Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar
1 . Islomov B.R. "Davlat byudjetining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishdagi roli" – Iqtisodiyot va
innovatsiyalar ilmiy jurnali, 2023.
2. Karimova D. "Davlat byudjeti va uning shakllanishi: O‘zbekiston tajribasi" – Moliyaviy tahlil
va boshqaruv jurnali, 2022.
3. Tursunov O. "Hududiy byudjetlarning muammolari va ularni hal qilish yo‘llari" – Toshkent
iqtisodiyot universiteti ilmiy axborotlari, 2021.
Internet manbalari
1. O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi rasmiy sayti – www.mf.uz .
40

2. "O‘zbekiston Respublikasining 2024-yil uchun Davlat byudjeti to‘g‘risida" Qonuni –
https:// l ex.uz
3. "O‘zbekiston davlat byudjeti taqchilligi va uning sabablari" – https://k apital. uz
4. "Byudjet sohasidagi islohotlar va ularning natijalari" – https:// r eview.uz .
Xalqaro manbalar
1. IMF (Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi) tomonidan O‘zbekiston davlat moliyasiga oid hisobotlar
– www.imf.org .
2. Jahon banki tomonidan O‘zbekiston iqtisodiyotiga oid tahlillar – www.worldbank.org .
41

Купить