Oʻzbekiston suv havzalarida iqlimlashtirilgan baliqlarning turlari va iqtisodiy ahamiyati - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	336.3KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	27 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

53 Sotish

Oʻzbekiston suv havzalarida iqlimlashtirilgan baliqlarning turlari va iqtisodiy ahamiyati

Sotib olish

"O ZBEKISTON SUV HAVZALARIDA IQLIMLASHTIRILGANʻ
BALIQLARNING TURLARI VA IQTISODIY AHAMIYATI"
Mundarija:
KIRISH ………………………………………………………………………….3
I.BOB.RESPUBLIKAMIZ HUDUDIDA TARQALGAN NOYOB
BALIQLAR
1.1. Respublikamizdagi noyob baliqlarning umumiy tavsifi…………………….6
1.2. Respublikamizda tarqalgan noyob - karpsimon baliqlarning
sistematikasi...11
1.3. Respublikamizda tarqalgan baliqlarning iqtisodiy va xo'jalikdagi
ahamiyati……………………………………………………………………….19
1.4.Respublikamizdagi baliqlarning ko'chib yurish xususiyatlari va
bioekologiyasi…………………………………………………………………22
II.BOB.O'ZBEKISTON"QIZIL KITOB"IGA KIRITILGAN VA
IQLIMLASHTIRILGAN NOYOB BALIQLAR
2.1. O‘zbekiston ―Qizil kitobiga kiritilgan noyob baliqlar tavsifi………..……
28
2.2.Respublikamizga iqlimlashtirilgan baliqlar tavsifi…………………………34
GLOSSARIY ……………………………………………………..…………...36
XULOSA …………………………………………………………..…………38
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR ……………………………………………..………………39

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .Birinchi pprezidentimi I.A.Karimovning
“O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka taxtid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari” asarida ona tabiatimizga bo'layotgan munosabatlar to'la
bayon qilingan.
“Ekologik xavfsizlik va atrof muhitni muhofaza qilish muammosi alohida
e'tiborga molikdir” deb ko'rsatib o'tgan edi hurmatli birinchi Prezidentimiz I.A.
Karimov.
"Bugungi kunda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlardan
ko'zlangan pirovard maqsad mamlakatimizni yanada rivojlantirish,xalqimiz
turmush faoliyatini yuksaltirishga qaratilgan" deya ta'kidlab o'tgan Prezidentimiz
Sh.M.Mirziyoyev.
Tabiiy me'yorlarga ko'ra inson organizmi sog'lom rivojlanishi uchun
uning kundalik ozuqasi tarkibida 10 g dan 50 g gacha baliq mahsuloti bo'lishi
kerak. Shu bois mamlakatimizda aholi farovonligini yanada oshirish, dasturxon
to'kinligini ta'minlash, salomatligini mustaxkamlash maqsadida baliq va baliq
mahsulotlari yetishtirishni ko'paytirishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Xukumatimiz tomonidan qabul qilingan respublikamizda baliqchilik tarmog'ini
rivojlantirish bo'yicha 2009-2011-yillarga mo'ljallangan chora-tadbirlar
Dasturida tog'oldi va tog'li hududlarda xonbaliqchilikni (sovuq suv
akvakuliturasini) va pasttekislik hududlarda esa iliq suvda rivojlanadigan
baliqlar akvakuliturasini rivojlantirishga doir vazifalar belgilab olingan.
Shuningdek, ko'l, hovuz va suv omborlarida savatlar qo'yish usulida hamda
daryo va kanallar bo'yi basseynlarida baliq etishtirish yaxshi samara beradi. Shu
bois keyingi yillarda mamlakatimizda baliqchilikni rivojlantirishga ustuvor
vazifalardan biri sifatida qaralmoqda.Qisqa qilib aytganda, mamlakatimizda
baliqchilikni rivojlantirish borasida talaygina imkoniyatlar mavjud. Ana shu
2

imkoniyatlardan oqilona va samarali foydalana olsak, xalqimizning baliq va
baliq maxsulotlariga bo'lgan ehtiyojini qondiribgina qolmasdan, balki qo'shni
mamlakatlarga eksport qilish imkoni ham tug'iladi.
Kurs ishining maqsadi. O'zbekiston tabiati, jumladan hayvonot dunyosi
xilma xil bo'lib, baliqlar barcha suv muhitini egallagan va son jihatidan
umurtqalilar ichida yuqori o'rinda turadi. Respublikamiz daryolari, kanallari, suv
omborlari va hatto er osti suvlari ham har taraflama inson faoliyati ta'siriga
uchramoqda. Sug'oriladigan xududlarda suv tabiatining bebaho in'omidir. Butun
hayot suv bilan bog'liq. Suv tamom bo'lgan joyda hayot ham tugaydi. Shunday
bo'lsada, Mamlakatimiz Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan. Yiliga 780 kub
kilometr suv keltiradigan Amudaryo va 363 kub klometr suv keltiradigan
Sirdaryo asosiy suv manbalaridir. Hozirgi vaqtda xalq xo'jaligida Orol dengizi
havzasining barcha suv zaxiralaridan to'la-to'kis foydalanilmoqda. Orol
dengizida maqbul hayotiy shart -sharoitlarning yaratish maqsadida bu erlarga
suvning o'tishini ta'minlash zarur. Shu bilan birga Orol dengizi suv havzasining
cheklangan suv zaxiralarini birgalashib kelishgan holda boshqarish muammosini
amaliy hal qilish talab etiladi. Suv zahiralarining sifati eng muxim
muammolardan biridir. Daryo suvlarining ifloslanishi ekologiya, gigiena,
sanitariya va epizootologiya xolatlarini yomonlashtirmoqda. Daryo suvlari
tarkibida tuzlarning mavjudligi Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon va boshqa
daryolarning deltalarida tuproqning sho'rlanishini kuchaytirmoqda. Bu esa
qo'shimcha meliorasiya ishlarini amalga oshirishda zarur tizimlarini barpo etish
va tuproq sho'rini yuvishda yaqqol sezilmoqda. Aholi punkitlarini odatdagi
vodoprod suvi bilan ta'minlash ko'rsatkichi besh yillikning o'zida 1,5 barobar
ortdi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Mamlakatimizdagi tabiiy suv havzalarida
baliq etishtirish imkoniyati nihoyat darajada kam. Chunki, O ' zbekiston ulkan suv
manbalari - dengizlarga ega emas. Hozirgi paytda Orol dengizi baliqchilik uchun
ahamiyatini batamom yo'qotgan. Dengiz va okeanlarning yurtimizdan juda
uzoqligi bois chetdan baliq olib kelish juda katta xarajat talab qiladi. Shuning
3

uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida import arzon baliq turlarini emas, balki qayta
ishlangan qimmat baliq turlarini olib kelishga qaratilgan. Bundan tashqari,
asosiy e'tibor, import qilingan baliq asosan muzlatilgan dengiz baliqlaridan
iborat. Bu shundan dalolat beradiki, chuchuk suv balig'i, tirik va yangi tutilgan
baliqni import qilib bo'lmaydi.
Kurs ishining obyekti va predmeti. O’zbekiston xududida 600 dan
ziyodroq daryolar bor. Bu daryolarning qariyb hammasi Tojikiston va
Qirg'izistondagi baland tog'lardan boshlanadi. Bulardan eng yirigi hisoblangan
Amudaryo bilan Sirdaryo Orol dengiziga quyiladi, qolganlari esa mana shu ikki
ulkan daryoning irmoqlari hisoblanadi. Shunisi ham borki, mazkur irmoq
suvlarining ko'pchiligi Amudaryo bilan Sirdaryoga etib kelmay, ekinzorlarni
sug'orish uchun sarf bo'ladi. Bunday tashqari, O’zbekistonda 200 dan ortiq ko'l
bo'lib, ular 52 ming gektardan ortiq maydonni ishg'ol etadi. Mana shu
ko'llarning ko'pchiligida kelajakda yana ham ko'proq baliq o'stirsa bo'ladi.
Hozirgi vaqtda har yili juda ko'plab baliq tutilmoqda. Baliq ovlash xo'jaliklari
soni yil sayin oshirilmoqda. Ayni vaqtda mazkur ko'llar baliqchiligi yaxshilanib
yaqin vaqt ichida ularga baliq o'stirishdagi migrasiya ishlari o'tkaziladi.
Qoraqalpog'iston hamda Farg'ona vodiysi ko'llarida iste'mol uchun baliq
etishtiriladigan xo'jaliklar tashkil etish mumkin, bu esa baliq mahsulotini so'zsiz
oshiradi. Keyingi yilda Markaziy Osiyo, ayniqsa O’zbekistonda baliqlarning bir
qator iqlimlashtirilgan turlaridan materiallar sifatida foydalanish yo'lga
qo'yilgan. Bu xildagi baliqlar (oq amur, xumbosh) kabilar asosan suv o'simliklari
bilan oziqlanadi, sug'orish kanallarini o't bosishdan saqlaydi. Shuning uchun ular
baliqchilik xo'jaliklarida maxsus ko'paytirilmoqda. Hozirgi vaqtda baliqlarning
25 mingga yaqin turi (polentalogiya turlari bilan birga) ma'lum bo'lib, 600 ga
yaqin turlar chuchuk suvlarda yashaydigan o'tkinchi baliqlar turlaridir. 70 dan
ortiq turi esa O’zbekiston suv havzalarida tarqalgan.
4

I.BOB. RESPUBLIKAMIZ HUDUDIDA TARQALGAN NOYOB
BALIQLAR
1.1 Baliqlarning umumiy tavsifi
Baliqlar(Pisces) sinfiga tana temperaturasi doimiy bo’lmagan, jabralar
yordamida nafas oladigan umurtqali suv hayvonlari kiradi. Baliqlar butun
tanasini to’lqinsimon egib, bukishi hisobiga oldinga qarab harakatlanadi.
Bunday harakatlanishda baliqlarning muskulli baquvvat dumi, bundan tashqari,
rul vazifasini bajaruvchi juft va toq suzgich qanotlari ham aktiv ishtirok etadi.
Ular tanasining yon tomonlari bo’ylab terisida o’ziga xos sezgi organi yon
chiziq organi joylashgan bo’lib, u suvning tebranishini qabul qiladi.Ko'pchilik
baliqlarning tanasi tangachalar bilan qoplangan bo’ladi.
Karpsimon baliqlar (Pisces) - umurtqalilar kenja tipining katta sinfi, juda keng
tarqalgan. Tuzilishi, hayot kechirishi va ekologik xususiyati suv muhitiga juda
yaxshi moslangan. Suvda tez suzadigan baliqlarning tanasi ch о 'ziq suyri shaklda
b о 'lganidan suvning qarshiligiga kamroq uchraydi. Sekin suzadigan baliqlarning
tanasi yapaloq b о 'ladi. Suyakli baliqlarning xarakterli belgisi skeletining to‘liq
suyakdan iboratligidir. Dumi gomotserkal tipda, ba’zi turlarida dum suzgichi
reduktsiyaga uchragan. Og’zi boshining oldingi uchida joylashgan. Gavdasi
suyak tangachalar bilan qoplangan. Odatda, tangachalari yumaloq, yupqa
plastinka shaklida. Jabra pardalarini tutib turadigan shu’lalari bor. Havo
pufakchasi yaxshi rivojlangan. Jabra apparati jabra qopqog’i bilan bekilgan.
Ko’krak va qorin juft suzgich qanotlari gavdasiga nisbatan vertikal holda
joylashgan.
5

Karpsimonlar zog'orabaliqsimonlar (Cyprinidae) - karpsimonlar suyakli
baliqlar sinfining turlarga eng boy oilasi hisoblanib, tanasi (uzunligi 2 sm dan
1,5 m gacha) sikloid tangachalar bilan qoplangan yoki yalang'och. Jag'larida
tishlari bo'lmaydi, ozig'i halqumidagi yutinish tishlari yordamida
maydalanadi.Skeleti suyakdan iborat. Jag'lari yaxshi rivojlangan. Baliqlar
tanasini t о 'lqinsimon bukib va yozib harakatlanadi. Juft va toq suzgichlari
harakatlanayotganida tanani boshqarish va muvozanatini saqlash vazifasini
bajaradi. Tanasi kichikroq yoki yapaloq shaklda b о 'lgan baliqlar juft suzgich
qanotlarini eshkak kabi suvga urishi yoki t о 'lqinsimon harakatlanishi tufayli
suzadi. Baliqlarning tanasini bukish xususiyati umurtqalar soniga va terisi
sirtidagi tangachalar kata kichikligiga bog'liq. Baliqlar umurtqalari 16 tadan (oy
baliqlarda) 400 tagacha (Yangi Zelandiya kamar balig'ida). Bosh skeleti yaxshi
rivojlangan, yuz skeleti til osti yoyi va beshtacha jabra yoyidan tashkil topgan
jag'lardan iborat. Bosh miyasi har xil darajada rivojlangan. Suyakli baliqlarning
oldingi miyasi kichik, о 'rta miya va miyacha nisbatan yirikroq, ikki xil nafas
oluvchilarning miya yarim sharlari rivojlangan, miyachasi esa kichik b о 'ladi.
Bosh miyasidan о 'n juft nervlar chiqadi. Ta‘m bilish organlari yaxshi
rivojlangan. Eshitish organlari ichki quloqdan iborat, baliqlar har xil tovushlarni,
shu jumladan ultratovush to'lqinlarini yaxshi eshitadi. Urchish davrida k о 'pchilik
baliqlar suzgich pufak yordamida tovush chiqarish xususiyatiga ega. Odatda 1 m
gacha masofadagi narsalarni ajrata oladi. Lekin ko'zdagi о 'roqsimon о 'simtaning
qisqarishi, k о 'z gavharining o'zgarishi tufayli 12 m gacha uzoqlikdagi narsalarni
ajrata olishi mumkin. Suvning chuqur qatlamlarida va g'or suvlarida yashovchi
baliqlarning ko'zlari y о 'qolib ketgan. Baliqlar yon chiziq organlari yordamida
yaxshi oriyentatsiya qila oladi.
Asosiy nafas olish organlari — jabralari umrbod saqlanadi. Ayrim baliqlarda
(polipterus, seratod) jabra bilan bir qatorda atmosfera havosidan q о 'shimcha
nafas olish organi — о 'pka ham rivojlangan.Baliqlar ayrim jinsli, ba‘zi turlari
(tosh olabug asi) germafrodit. Baliqlar turli yoshda voyaga yetadi. Gambuziya
va tezsuzar baliqlar bir yilda, orol m о 'ylovdori va bakra baliq 12— 14 yoshda,
6

beluga 20 yoshda voyaga yetadi. Keta va gorbusha kabi baliqlar hayoti
davomida bir marta uvildiriq tashlaydi. K о 'pchilik baliqlar (yelets, nozaylo) k о 'p
yillar davomida har yili bir martadan, boshqalari (zog'ora, oq kumush, tovon
baliq) yiliga bir necha marta uvildiriq tashlaydi. Ayrim baliqlar (ch о 'rtan, oq
qayroq) bahorda, k о 'pchilik baliqlar (zog'ora, oq kumush, m о 'ylovdor va b.)
bahor — yoz oylarida, ba‘zilari (gulmoy) kuzda urchiydi. Nalim va ripus qishda
uvildiriq tashlaydi. Tuxumlari bir nechtadan (ayrim akulalar) 300 mln.gacha
(oybaliq) yetadi. Bir qancha baliqlar (gambuziya, ayrim tog'ayli baliqlar) tirik
tug'ib k о 'payadi. Baliqlar har xil kattalikda b о 'ladi. Filippin orollari yaqinida
tarqalgan pondako tanasining uz. 1 - 1,5 sm, og'irligi 1,5 g bo'lsa, eng yirik kit
akulasining uzunligi 15- 20 m ga, og'irligi 12 - 14 t ga yetadi. Baliqlarning
yoshini tangachalari va ba’zi suyaklaridagi yillik halqachalariga qarab
aniqlanadi. Baliqlar 1 - 2 yildan (tezsuzarlar) 100 - 120 yilgacha (beluga) umr
k о 'radi. Amudaryo va Sirdaryoda tarqalgan laqqa baliq 50 — 60 yilga yaqin
yashaydi. Oziqlanish usuliga k о 'ra baliqlarning og'zi va tishlari har xil tuzilgan.
Baliqlarning faqat jag'larida emas, balki til, tanglay va halqumida ham tishlari
b о 'ladi (ch о 'rtan, karas) baliqlarning tuxumdan chiqqan chavoqlari dastlab
sariqlik xaltachasi hisobiga oziqlanadi, keyinchalik suv o'tlari va bir hujayrali
hayvonlar bilan oziqlana boshlaydi. Yirtqich baliqlar (laqqa, cho'rtan,olabug’a)
boshqa baliqlar hamda jonivorlarni yeydi. Zog'ora, moy, m о 'ylovdor baliqlar
о 'simlik va hayvonlardan iborat aralash oziqlar bilan oziqlanadi. Baliqlarning har
xil rangda b о 'lishi ular terisidagi pigmentli hujayralar — xromotoforlarga
bog'liq. Xromotoforlar nerv ta‘sirida tashqi muhit rangiga mos ravishda rangini
о 'zgartirish xususiyatiga ega. Bu hodisa baliqlarning dushmanlardan
saqlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Baliqlar tana harorati beqaror, sovuqqon
jonivorlardir. Tana harorati deyarli suv haroratiga yaqin, ba‘zan 0,5 C° ortiqroq
b о 'ladi. Baliqlar hozirda umurtqalilar orasida eng xilma-xil hayvonlar b о 'lib,
barcha xordalilarning deyarli yarmini, ya‘ni 20000 dan ortiq turni o'z ichiga
oladi. Baliqlar 2 sinfga: tog'ayli va suyakli baliqlarga ajratiladi. K о 'pchilik
turlari (96%)suyakli baliqlarga kiradi.Suyakli baliqlarning boshini
7

hisoblamaganda, ularning k о 'pchiligining butun gavdasi suyak tangachalar bilan
qoplangan. Suyak tangachalar tomga yopiladigan cherepitsaday bir-birining
ustiga yotadi.Suyakli baliqlar skeleti tog'ayli baliqlar skeletidan farq qilib,
asosan suyakdan tashkil topgan. Suyaklar kelib chiqishiga qarab tog'ay (xondral)
suyaklar va teri, ya’ni qoplag'ich suyaklarga b о 'linadi. Xondral suyaklar tog'ay
to'qimasining sekin-asta suyak t о 'qimasiga almashinishidan hosil b о 'ladi.
Qoplag'ich suyak chin teridan hosil b о 'ladi va tog'ayli davrini
o'tamaydi.Baliqlarning skeleti o'z navbatida о 'q skeleti, bosh skeleti va suzgich
qanotlar skeletiga bo'linadi.
Panja qanotlilar, ikki xil nafas oluvchilar va osyotrsimonlarda о 'q skeleti
vazifasini xorda bajaradi.
Nerv sistemasi va sezgi a'zolari .Suyakli baliqlarning bosh miyasi tog'ayli
baliqlarnikiga nisbatan birmuncha sodda tuzilgan. Uning hajmi nisbatan kichik,
oldingi miya qopqog'ida nerv moddalari y о 'q. Miya yarimsharlarining ichi
(yonqorinchalari) tog'ayli baliqlardagi kabi t о 'siq bilan t о 'liq ajralmagan. Miya
yarimsharlarining oldingi tomoniga hidlov b о 'lagi, orqa tomoniga esa oraliq
miya tutashgan.Oraliq miya nisbatan katta.Uning orqa tomonida epifiz,qorin
tomonida esa gipofiz joylashgan. K о 'rish nervlari kesishib, xiazma hosil qiladi.
Suyakli baliqlarda о 'rta miya va miyacha nisbatan katta, yaxshi rivojlangan.
Oraliq miya katta yarimshar tomonidan berkitilgan.Uzunchoqmiyaasta-sekinlik
bilan orqa miyaga q о 'shilib ketadi.Bosh miyadan 10 juft bosh miya nervlari
chiqadi.Orqa miya tuzilishi bilan tog'ayli baliqlarnikiga о 'xshash b о 'ladi.
Umuman olganda, baliqlar va barcha umurtqali hayvonlar bosh miyasining
barcha b о 'limlari, hayvonlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Masalan: miyacha
baliqlar harakatini, uzunchoq miya nafas olish, qon aylanish, hazm qilish
organlari ishini boshqaradi.
Hazm qilish sistemasi .K о 'pchilik suyakli baliqlarning og'iz b о 'shlig'ida bir
qancha konussimon tishlar b о 'lib, bu tishlar jag' oraliq, ustki jag', tish va hatto
tanglay, qanotsimon, dimog' hamda parasfenoid suyaklariga joylashgan. Tishlar
og'izdagi ovqatni ushlab turish uchun xizmat qiladi.Jag ‘ ida tishlari yo ‘ q,xalqum
8

suyaklarida bir yoki 2-3 qator o ‘ rnashgan tishlari bo ‘ lib,ular ovqatni chaynash
vazifasini bajaradi.Og'zining atrofi ustki tomondan faqat jag ‘ oldi suyagi bilan
qoplangan ,bu suyak ustki jag ‘ bilan qo ‘ shilgan va harakatchandir.Mo ‘ ylovi ikki
uch juftdan iborat. Tili y о 'q. Og'iz-halqum b о 'shlig'idan ovqat qizil о 'ngachga
tushadi, qizil о 'ngach esa oshqozonga ochiladi.Oshqozoni suzgich pufagi bilan
qo‘shilgan.Oshqozondan boshlangan ichak takomillashgan va uning ichida spiral
klapani y о 'q.Lekin uning о 'rniga shu funksiyani bajaruvchi pilorik o'simtalar
chiqadi.Ichak bog' ichiga taloq о 'rnashgan.Katta jigarda о 't pufagi bor.Oshqozon
osti bezi ichak tutqich b о 'ylab tarqalgan.Ayrim vakillari yirtqich (oq
marka),boshqalari (zog‘ora baliq ,qilich baliq va h.k) umurtqasizlar bilan,oq
amur,xumbosh o ‘ simliklar bilan oziqlanadi.Chavoqlari zooplanktonlar ba ‘ zan
zoobentoslar bilan kun ko ‘ radi.
Ayirish sistemasi. Suyakli baliqlarda ham ayirish organi vazifasini bir juft
uzun tasmasimon shakldagi tana,ya ‘ ni mezanefros buyrak bajaradi va u qorin
pardasi ostida umurtqa pog'onasining ikki yonida joylashgan. Farqi shundaki,
suyakli baliqlarning ayirish sistemasivjinsiy organlari bilan bog'liq emas.
Ayirish organlari bir juft uzun tasmasimon shakldagi tana, ya’ni mezonefros
buyraklardan tashkil topgan b о 'lib, havo pufakchasi ustida umurtqalarining yoni
b о 'ylab joylashadi.
Ko'payishi. Suyakli baliqlar suzgich pufagining yon tomonlarida odatda
juft jinsiy bezlar joylashgan. Urg'ochisining tuxumdoni mayda donachalar
shaklida uzunchoq b о 'ladi. Erkak baliqning juft urug'doni silliq va g'uj uzunchoq
tanachadan iborat b о 'lib, u tana b о 'shlig'ida urg'ochilarining tuxumdoni kabi
joylashgan. Suyakli baliqlarining yetilgan jinsiy hujayralari asosan tashqariga
suvga chiqariladi va otalanish suvda ketadi.Ayrim tur suyakli baliqlarda
otalanish ichki ham bo'lishi mumkin ular tashqi muhitga suvga otalangan tuxum
chiqaradi. Bunday baliqlar qatoriga Amerikaning subtropik hududlaridagi
suvlarda yashovchi tishli karplar oilasiga kiruvchi turlari kiradi. Shunday qilib
suyakli baliqlar asosan ayrim jinsli. Germafroditizm ularda juda kam uchraydi.
Dengiz okuni, dengiz karasi germafrodit baliqlar hisoblanadi. Amur chebakchasi
9

uvildirig'ini qo ‘ riqlab yuradi, ya ‘ ni ularda nasli uchun qayg ‘ urish hodisasi
uchraydi. Uvildirig'i tashqarida urug'lanadi.
1.2. Respublikamizda tarqalgan noyob - Karpsimon
baliqlarning sistematikasi
Turkum Oila Tur
Zog'orabaliqsimonlar
Cypriniformes Zog'orabaliqar
Cyprinidae 1. Oqcha , leshch -
Abramis brama
(linnaeus,1758).
2.Sazan (zog ‘ ora baliq) -
CyprinuscarpioLinnaeus
3. Orol mo ‘ ylabdori-Barbus
bracycephalus Kessler.
4. Oq amur -
Ctenopharyngodon idella
(Valenciennes).
5. Qorabaliq -
Schizothorax
intermediusMcClelland
10

Laqqasimonlar
Siluriformes Laqqalar
Siluridae Laqqa-silurus glanis
Suyakli baliqlarni sistemaga solish ancha qiyin, Respublikamizda tarqalgan
karpsimon baliqlar turkumining aksariyat ko'pchiligi chuchuk suvlarda yashaydi.
Bu turkumga 2-ta oila: karplar va laqqa baliqlar kiradi. Tana skeleti suyakdan
iborat. Bu turkumning vakillari barcha suv havzalarida keng tarqalgan bo'lib, bir
necha yuzlab turlarni o'z ichiga oladi. Zog'ora baliq ham shu turkumga kiradi.
Orol dengizi, Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryo havzalarining daryo va
ko'llarida uchraydigan mo'ylov baliq; Respublikamiz tog' daryolari va soylarda
tarqalgan qora baliq; Orol dengizi sohillarida, Sirdaryo, Amudaryo va
Zarafshonning quyi oqimida yashaydigan moy baliq va oqcha baliq,
shuningdek,Orol dengizi va unga quyiladigan daryolarda
uchraydigan laqqa ham shu turkumga kiradi. O'rta Osiyo suv havzalariga Uzoq
Sharq daryolaridan oq amur va xumbosh baliq keltirilib iqlimlashtirilgan.
O'zbekiston suv havzalarida 84 tur va bir qancha kenja tur baliqlar uchraydi.
Quyidagi jadvalda O'zbekiston respublikasi suv havzalarida uchraydigan
karpsimon baliqlar turlari sistematikasi jadval tarzida keltirilgan:
6.Orol oq ko ' zli
bali q
aralensis tjabkin –
7.Toshkent yonsuzari
(bistryanka) – alburnoides
bipunctatus
8.Oddiy bistryanka
ssp.eichvalde(Filippi) –
9.Toshkent yonsuzari
alburnoides oblongus –
11

Zog'orabaliqsimonlar
Cypriniformes Zog'orabaliqlar
Cyprinidae 10.chiziqli bistryanka-
alburnoides taeniatus
11.Cho ‘ rtansifat oqqayroq-
Aspiolacuas eosipinus
12.Oqqayroq - aspires aspeis
13.qizil labli oqqayroq
ssp.saenatus –
14.Mo’ylovli baliq
Bustonbrashyceptalis –
15.Turkiston
mo’ylovlibalig’i
(shimbaliq)-ssp.conocephales
Kessler
16.Orol parragi - Capotobrama
Kuschukevitchi
17.Tovonbaliq -
Carassus
Auratis
18. Moybaliq -
Chalkalburnus
Chalcoides
19.Orol moybalig ‘ i –
sap.aralensis
20.Yalang ‘ och Osman-
diptychus
Dybovskii
21.Tangachali
masculatus Osman-diptychus
22.Seversov osmani -
12

Zog'orabaliqsimonlar
Cypriniformes Zog'orabaliqlar
Cyprinidae diptychus
Severzovi
23.oddiy qumbaliq -gobio gobio
24.Turkiston
ssp.lepidaemu
s qumbalig’i –
25.Oq do ‘ ngpeshona
hypsphalmichity malimix –
26.ko ‘ kbo ‘ yin – lescitus iduc
27.Turkiston
ssp.exspinus ko’kbo’yini –
28.Zarafshon oq chebagi –
leucicus
Lehmunni
29.Turkiston oq chebagi-
leacincus
30.Qora amur -
mylopharyngoden
31.Qilichbaliq -pelecusculratus
32.Go ‘ zal baliq – pluxeinus
phospus
33.psevdorasbora -pscuderasbora
Parva
34. oddiyqizilko’z -rutilis rutilus
35.Orolqizilko’zi -ssparalensis
36.Buxoro qizilko ‘ zi –
ssp.bucharensis
37.Shirmoxi,qorabaliq -
schizothoras intermedius
38.Xramulya -khramulya
13

Respublikamizda tarqalgan baliqlar haqida qisqacha ma'lumotlar
Sazan(zog'orabaliq)Cyprinuscarpio Linnaeus. Respublikamizning chuchuk
suvlarda yashaydigan juda keng tarqalgan baliq.Yevropada ham bor. Tinch
okean havzasida uni Amur daryosidan to, Yunanagacha uchratish mumkin.
Osiyoda bu baliq yana Qora, Kaspiy va Orol dengizlari suv havzalarida ham
keng tarqalgan. So ‘ nggi paytlarda zog ‘ ora baliq Murg ‘ ob daryosi va Balxash
ko ‘ lida ham ko ‘ paytirildi. Umuman, sazanning areali yaxlit bo ‘ lmay, balki
bo ‘ lak- bo'klarga ajralgan. U daryo va ko ‘ llarda turli xil sharoitda yashashga
moslashgan, lekin tez oqadigan suvlarda uchramaydi, suv ostidagi tinch
kamarlarda ko'p bo'ladi.Tanasi nisbatan cho'ziq, suzgich qanotlari to ‘ q rangda,
dum suzgichlarida esa qizg ‘ ish xollari bo ‘ ladi. Bu baliqning rangi tez-tez
o'zgarib turadi.Zog'ora baliqning tangachalari yirik, boshida ikki juft mo'ylovi
bor, xalqumida tishlari uch qator.Orqa tomoni qoramtir, yonlari sarg ‘ ish-
jigarrangda.Yirigining bo ‘ yi bir metrcha, og ‘ irligi 20 kg gacha bo ‘ ladi.45 kgli
zog'ora baliq ham tutilgani ma ‘ lum.Bu baliq 30 yilcha yashaydi.O ‘ rta Osiyoda
zog ‘ ora baliq aprel-may oylarida urchiydi.Uvildirig ‘ ini ertalab sayoz yerlarda,
qamish va suvo ‘ tlar orasiga tashlaydi.Serpusht baliq, uvildirig ‘ ining soni
yoshiga va katta-kichikligiga bog ‘ liq. Uch yoshli sazan 20-30 mingta gacha,
kattalari esa 100 minglab, hatto millionlab, uvildiriq tashlashi
mumkin.Uvildirig'i suv o'tlariga yopishib qoladi, rivojlanishi suvning haroratiga
bog'liq bo'lib, 3-8 kun davom etadi.Tuxumdan chiqqan lichinkasining bo'yi 4
mmcha.Dastlab u sement organi (yopishqoq modda ajratadigan
a ‘ zosi)yordamida o'simlikka yopishib oladi, bo'yi 2-3 smga yetganida erkin
suzib yuradi.O'sishi yashadigan yerining ekologik va oziq sharoitiga bog'liq.
Ekologik sharoit yaxshi bo ‘ lsa, ikki yoshidayoq bu baliqning bo ‘ yi 30
sm,og ‘ irligi 500-600grga yetib qoladi. Lichinkasi sariqlik qopchasidagi ovqati
tamom bo ‘ lgandan so ‘ ng infuzoriya, siklop kabi mayda organizmlar bilan
oziqlanadi. Voyaga yetgan zog ‘ ora baliq qisqichbaqa, molluska va o'simliklar va
14

hatto suvga to'kilgan urug'lar
bilan oziqlanadi.
Karp (cyprinus carpio)
karpsimon baliqlar oilasiga
mansub zog’ora baliqning
xonakilashtirilgan bir
formasi. Baliqchilik
xo ‘ jaligida ko ‘ paytiriladi,
mamalakatimizda ko ‘ proq oyna karp degan formasi urchitiladi. 3-5 yoshida
(urg ‘ ochisi ertaroq, erkagi kechroq ) voyaga yetadi. 700 mingtagacha yopishqoq
uvildirig'ini sayoz yerlarga tashlaydi. Lichinkasi ekologik sharoitiga ko ‘ ra 3-10
kunda, uvildiriqdan chiqadi. Ikki yoshida 2,5 kg va undan ham og'irroq
bo'ladi.Lichinkasi dastlab o'simliklarga yopishib oladi, keyinchalik erkin suzib
yurib, infuzoriya kabi mayda organizmlar bilan oziqlanadi. Kattaroq bo ‘ lganda,
esa chuvalchang va hasharotlar qurti bilan oziqlanadi. Oyna karpdan tashqari
sermahsul va turli ekologik sharoitda moslashgan boshqa formalari ham
yetishtirilgan.Tanasida alohida alohida katta va yaltiroq tangacha bo ‘ lganligi
uchun oynakarp deganbnomni olgan.
Karplarning og'zida tishlari bo'lmaydi, lekin orqa jabra yoylarda o'rnashgan
halqum tishlari bor.Bu oilaga ko'l va daryolarda yashaydigan plotva, Kaspiy-
Volga havzasida yashaydigan vobla, lesh, zog'ora baliqlar kiradi. Orol dengizi,
Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryo havzalarining daryo va k о 'llarida uchraydigan
mo'ylov baliq, qora baliq, moy baliq, oqcha baliq ham karpsimonlar turkumiga
kiradi.
Zog'ora baliq asosiy ovlanadigan baliqlardan hisoblanadi. Hozirgi kunda
ovlanadigan karpsimon baliqlar orasida zog ’ ora baliq va uning xonaki formasi
karp birinchi o ‘ rinda turadi. Xar ikkala baliqdan O ‘ zbekiston havzalarida yiliga
600-700 sentnerdan, dunyo bo'yicha esa 2mln sentner atrofida ovlanadi.
15

Qorabaliq-Schizothorax intermedius McClelland. (2-rasm).
Respublikamizning tog' daryolarida tarqalgan.Tanasi cho'ziq, urchuqsimon, sirti
mayda tangachalar bilan qoplangan.Mo'ylovlari to'rtta.Anal teshigi va anal
suzgich qanotining asosi qator kengaygan tangachalar (yoriq) bilan qoplangan.
Qorin pardasi qora rangda, 2-3 yoshida jinsiy voyaga etadi. Tana uzunligi 45 sm
gacha, og ‘ irligi 1,5 kg gacha boradi.Qornining ichki qismini qoplagan qora
pardasi va uvildirigi zaharlash xususiyatigaega.
LAQQA-SilurusglanisLinnaeus . (3-rasm)laqqalar oilasiga mansub
baliq.Tanasi yalang'och. Boshi katta, pachaqroq.Og'zi katta, jag ‘ larida kichik
o'tkir tishlar mavjud.Ko ‘ zlari kichik.Uch juft mo'ylovi bor,rangi
o'zgaruvchan.Ust tomoni
zaytun-yashil tusda bo ‘ lib,ost
tomoni oqdir,ikki yonida
noto'g'ri joylashgan xollari
bor.Tanasining uzunligi 5 m
gacha, massasi esa 300 kg
gacha boradi.Qimmatli ovlanadigan turga kiradi.Tanasi tangachasiz.Orqa
suzgich qanoti kichik.Og'zi keng.Pastki jag'i uzunroq.Mo'ylovi 3 juft.Orqa
tomoni zaytun tusda, ost qismi (qorni) esa oq. Yevropadagi ko'l va daryolarda
yashaydi. O'zbekiston daryolarida uchraydi. 4 — 5yilda voyaga yetadi.Bahorda
yoki yoz
boshida suv tubidagi uyasiga 480 mingtacha uvildiriq tashlaydi. Erkagi
tuxumlarini qo'riqlaydi. Umurtqasiz jonivorlar bilan oziqlanadi,ovlanadi.

16

Laqqasimon baliqlar oilasining bir turi Yevropa,Kichik Osiyo suvlarida Kaspiy
suv havzasida yashaydi.O ‘ rta Osiyoda Atrek daryosidan to Chu daryosigacha
qadar tarqalgan. Lekin Tajan murg ‘ ob va Talas daryolarida uchramaydi.
Respublikamiz daryolarning tez oqadigan joylarida va suv ostidagi tinch
yerlarda yashaydi, ko'l hamda suv omborlarining chuqur joylarida yuradi.Uni
orol dengizi kabi sho'r suvlarda ham uchratish mumkin.O't bosgan sayoz
ko ‘ llarda yashovchi laqqa sekin o'sadi. Baliqlarchilar daryoda va ko'lda
yashovchi laqqalarni bir-biridan yaxshi farqlay oladilar. Laqqa O'rta Osiyoda
yashovchi hamma baliqlardan yirigi.Eng yirigining bo'yi 3 m, og ‘ irligi 200 kg.
Boshi yassi og ‘ zi katta, jag ‘ larida uchi orqaga qayrilgan bir talay mayda tishlari
bor.Pastki labida yana uzun 4 ta mo ‘ ylovi bor. Bu mo ‘ ylovlari tuyg ‘ u vazifasini
bajaradi. Boshining tepasida o ‘ rnashgan ko ‘ zlari kichkina. Umuman, laqqa va
shu oilaga mansub
baliqlar yirtqich
bo ‘ lganidan o'lja tutishida
ko'ruv organi unchalik
muhim rol
o'ynamaydi,lekin ularda
tuyg'u organi yaxshi
taraqqiy etmagan.Ko'krak
va orqa suzgichlarida
kuchli va silliq suyak
shu'lalari bor.Dum osti suzgichi bo ‘ yining yarmidan ham uzun. Laqqa yaxshi
suza olmaydi, uzoq masofaga ko'chib yurmaydi. Bu baliqning terisi yaydoq,
tangachalari yo ‘ q. Rangi o ‘ zgaruvchan bo ‘ lib, muhitning rangiga moslashgan.
Tiniq suvda yashaydigan yosh laqqaning tanasi qora.Voyaga yetganlarining
faqat orqa tomoni qora,yoni esa ko ’ kimtir-kulrang rangda bir talay qo ’ ng ’ ir
xollari bor. Erkaklarining oppoq qornida xavorang xollari bo ’ ladi, loyqa suvda
esa tanasi kulrang bo ’ lib qoladi,xollari ham―o‘chib ketadi. 3 yoshida voyaga
yetadi, aprel-may oylarida urchib 500 mingtacha uvildiriq tashlaydi. 15 yoshli
17

laqaning bo’yi 1,5 m ,og’irligi 20 kg bo’ladi. Erkagi urg’ochisiga nisbatan tez
o’sadi. Orol dengizidan tutilgan 30 yoshli bir laqqa 200 kgtosh bosgan.Laqqa
yirtqich,ko ‘ pincha baliqlar hamda o'rdak kabi suvda yashovchi parrandalar bilan
oziqlanadi. Ayni paytda suvga tushib qolgan qushlar sutemizuvchilar kabi
jonivorlarni ham yeyaveradi.Yosh laqqalar chavoqlar va hasharotlar bilan
oziqlanadi.Laqqaning iqtisodiy ahamiyati katta, u eng mazali va yog ‘ li
baliqlardan hisoblanadi.
MOYBALIQLAR (Chalcalburnus) karpsimonlar oilasiga mansub baliqlar
turi.Uzunligi 40 smgacha, vazni 800 ggacha.Tanasining qorin va anal suzgichlari
oralig'idagi terisi tangachalar bilan t о 'liq qoplanmagan. О 'rta Osiyo va Yevropa
daryolari,Tigr va Yefrat daryolari havzalarida bir necha turi uchraydi.Orol
dengizi,Sirdaryo va Amudaryoning quyi oqimi va Zarafshon darasida orol moy
balig'i kenja turi; Kaspiy, Azov va Qora dengizda oddiy moy baliq tarqalgan.
Orol moy balig'i о 'troq, oddiy moy baliq о 'tkinchi hisoblanadi. Masaln, 2—3
yilda voyaga yetadi; yozda 2,6—23,5 mingtagacha uvildiriq tashlaydi. Plankton
va baliqlar chavog'i bilan oziqlanadi. Ovlanadi. Soni kamayib ketganligi tufayli
ayrim joylarda sun‘iy k о 'paytiriladi.
1.3. Respublikamizda tarqalgan baliqlarning iqtisodiy va xo'jalikdagi
ahamiyati.
Baliqlar benihoya katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Har yili dengiz va okeanlardan
bir necha о 'n mln tonna baliqlar ovlanadi. Ovlangan baliqlarning bir qismi
to'g'ridan-tog'ri ovqatga ishlatiladi, asosiy qismi qayta ishlanib, tuzlangan,
dudlangan, muzlatilgan yoki konserva holida iste'mol qilinadi. Baliqlardan baliq
moyi va baliq uni kabi mahsulotlar ham tayyorlanadi.O'zbekiston suv
havzalarida baliqlarning 84 turi tarqalgan. O'zbekistonning barcha suv
havzalaridan 80-yillarda har yili 300 — 350ming t baliqlar ovlangan.Keyingi
yillarda Orol dengizida suv sathining pasayib ketishi, Amudaryo va Sirdaryo
havzalarida ekologik holatning keskin yomonlashuvi oqibatida bu suv
18

havzalaridan baliqlarni ovlash keskin kamayib ketdi. О 'zbekiston Qizil kitobiga
baliqlarning 19 turi kiritilgan. Baliqlarni o'rganadigan fan ixtiologiya debataladi.
Karpsimonlar issiqsevar bo‘ladi. Shuning uchun sovuq tomonlarda kamroq
uchraydi. Ayniqsa, Osiyoning janubida sharqida juda keng tarqalgan Ular
asosan, chuchuk suv baliqlari, lekin Orol sug ‘ yoni kabi o ‘ tkinchilari ham
bor.Bo ‘ yi 6-8smgacha yetadi, lekin mayda va o ‘ rtacha kattalikdagilari ko ‘ proq
uchraydi.
Turli xil suv havzalari: tog' vohalaridagi daryolar, ko'llar va suv omborlarida
yashaydi. Plankton va bentos kabi mayda umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi;
ayrim turlari (amur xumboshi, oq amur, qizil qanot), asosan, о 'simliklar bilan
oziqlanadi; oddiy oqqayroq — yirtqich karpsimon baliq, odatda, bahorda
urchiydi, uvildiriq tashlash davri 1—3 oy davom etadi. Uvildiriqlarini (bir necha
yuzdan 1 mln.gacha va undan ortiq) suvdagi о 'simliklar, toshlar va qumga
q о 'yadi yoki bevosita suvning о 'ziga tashlaydi.
Karpsimonlarning juda ko'p turlari, shu jumladan, O'zbekiston suv
havzalaridan zog'ora baliq, moy baliq, tovon baliq, qora baliq, oqcha, oq amur,
amur xumboshi va baliqlar ovlanadi. Bir kancha turlari (karp, tovonbaliq, oq
amur, amur xumboshi) suv havzalarida boqiladi.
Respublikamizda tarqalgan baliqlar iqtisodiy va xo'jalik faoliyatlarda xususan
baliq sanoatlarida muhim ahamiyatga ega.
Baliq sanoati bu - baliq, kit, umurtqasiz dengiz hayvonlarini ovlaydigan va
qayta ishlaydigan sanoat tarmog'idir.
Baliq uni — baliqdan yoki baliqni konservalash chiqitlaridan tayyorlanadigan
un. Baliq uni oqsil, kalsiy va fosforga boy bo'lib, qishloq xo ‘ jaligi hayvonlariga
beriladi. Tarkibida 50 — 55% oqsil, 10 — 20% yog', 30% gacha kalsiy fosfat, 5
% gacha osh tuzi va A, V, D vitaminlari bor.Baliq uni organizmda juda yengil
hazm bo'ladi.Shuning uchun birinchi navbatda yosh hayvonlarga, jo'jalarga
(kundalik yemining 10% miqdorida), tovuqlarga, ba ‘ zan katta yoshdagi
hayvonlarga ham beriladi. Sigirga kuniga 1 — 1,5 kg baliq uni berilsa, sut va
19

go'sht sifati buzilmay, mahsuldorligi oshadi. Baliq uni О 'zbekistonda M о 'ynoq
baliq konser va zavodida tayyorlanadi.
Baliq o'stirish -hovuz va boshqa suv havzalarida baliqlarga ozuqa berib boqish.
Zog'ora baliq, xonbaliq, o'txo'r baliq, sudak, ilonbaliq va baliqlarni boqish tartibi
ishlab chiqilgan. Issiqsevar baliqlar (zog'ora baliq, tovonbaliq, leshch, amur va
b.) boqiladigan hovuzlar о 'tloqi va botqoqli hududlarda barpo etilib, ularga
daryo, kanal, kollektorlardan hamda k о 'llardan suv olinadi. Salqinsevar baliqlar
boqiladigan hovuzlar organik moddalar kam bo'lgan hududlarda qurilib, ularga
buloq va ariqdan suv olinadi.
Baliq о 'stirish hovuziga begona baliqlar kirmasligi va hovuz ichidagi
baliqlar chiqmasligi uchun suv kiradigan va chiqadigan joyiga maxsus panjara
q о 'yiladi. Baliq о 'stirish hovuzi kelajakda undan boshqa maqsadda foydalanishni
hisobga olib, kichik daryo qirg'oqlariga quriladi. Baliq о 'stirish hovuzini uzoq
muddat yaxshi saqlash maqsadida, uning meliorativ holatini yaxshilovchi
tadbirlar amalga oshiriladi. Bu tadbirlar hovuzdan tashqarida va hovuzda
о 'tkaziladi.
Birinchisiga suv yig'iladigan maydoncha qiyaligini zinapoyalarga bo'lish,
hovuzga tushadigan suvni tozalash va uni kislorod bilan boyitish, toshqin
suvlarni g'amlash, hovuz ichini loyqa bosishdan saqlash ishlari kiradi.
Hovuzni vaqt-vaqti bilan quritib, zarur suv-havo tartiboti yaratish,qamish, qo'g'a,
lux kabi o'ttlar bosishining oldini olish, hovuzda torf qatlamlari hosil bo'lishiga
yo'l qo'ymaslik, hovuz tubini loyqa va boshqa cho'kindilardan tozalash ishlari
ikkinchi guruhdagi tadbirlardir.
Baliq o'stirishda kunjara, arpa, bug'doy va javdar kepagi, baliq uni, go'shtuni
va h.k.ishlatiladi. Baliq ovqati mahsus stolchada beriladi(stolcha suvga 0,5 —
0,75 m botirib qo'yiladi) yoki hovuz tubiga qurilgan maxsus ovqat
maydonchasiga solinadi. Baliq o'stirishda suvning harorati ham hisobga olinadi.
Masalan, zog'ora baliq suvning harorati 20-26 C , xonbaliq 15-18 C bo'lganda
yaxshi ovqatlanadi. Baliq o'stirishda hovuzning meliorativ holati yaxshilanadi.
20

Hozirgi vaqtda inson baliqlardan 40%gacha hayvon oqsilini olmoqda.Ular
asosan qimmatbaho ozuqa mahsuloti uchun ovlanadi.
Baliqlar deyarli hamma tirik mavjudotlar bilan ovqatlanadi. Baliqlarning
ovqati suv havzasining sharoiti, yil fasllari va baliqning yoshiga qarab ancha
o'zgarib turadi. O'simliklar bilan ovqatlanishga moslashgan baliqlarga xumbosh
baliq (tolstolobik), oqamur, qizilqanot, qora baliqlar (marinka) va xramulyalar
kiradi; cho'rtan baliqlar, laqqa baliqlar, okunlar yirtqich bo'lib, boshqa baliqlar
va umurtqali hamda umurtqasiz hayvonlar bilan oziqlanadi. Ko'pchilik baliqlar
qish faslida umuman ovqatlanmaydi va karaxt holga о 'tadi.Oxirgi yillarda
O'zbekistonning suv havzalarida Amur daryosidan Amur xumboshi, oq amur
baliqlari iqlimlashtirildi. Hozirgi vaqtda O'zbekistonda bir qancha baliqchilik
xo'jaliklarida zog'ora baliq, laqqa baliq, mo'ylovli baliq, oqcha (leshch),
tovonbaliq (karas), qorabaliq (marinka), xramulya, oqqayroq (jerex), qizilko'z
(plotva), ilonbosh, olabug'a,sudak, ch о 'rtan baliq va boshqalar ovlanadi.
Baliqlardan oziq-ovqat mahsulotlaridan tashqari vitaminlar, baliq uni, baliq
yog'iva boshqa mahsulotlar olinadi. Ovlanadigan baliqlarning 90 %iga yaqini
dengiz va okeanlardan tutiladi. Tinch okeanidan – 40%, Atlantika okeanidan –
45%, Hind okeanidan – 10%ga yaqin va Shimoliy muz okeanidan 5% baliq
tutiladi.
21

1.4.Respublikamizdagi baliqlarning ko'chib yurish xususiyatlari va
bioekologiyasi
Respublikamizning daryo va ko'llarida 62 baliq turi yashaydi.Bu baliq
turlari asosan karpsimon baliqlar oilasiga kiradi.7 tur va kenja turlar
itbaliqsimon hamda bijkasimon baliqlar oilasiga oiddir. Osetrsimon baliqlar
oilasiga atiga 5 tur baliq, olabug'asimon baliqlar hamda tosh osti baliqlar
oilasiga taxminan uch tur baliqkiradi.Qolgan baliqlar oilalariga(cho'rtan
baliqlaroilasi,laqqabaliqlar oilasi, somiksimonlar oilasi, gambuziyasimonlar
oilasi, ilonboshlar oilasi va boshqalarga)kiruvchi atiga bittadan ortiq turi
bor.Baliqlarda urchish,qishlash yoki ovqatlanish migrasiyalari qayd etilgan. Bu
paytda ular minglab kilometr masofani o'tadi.Migrasiya ikki xil bo'ladi:passiv va
aktiv.
Qishlash migrasiyasi ham keng tarqalgan. Chunonchi, zog'ora baliq, sla,
laqqa kabilar kuz faslida suv ostidagi chuqurlarga yig'ilishib, qishi bilan karaxt
bo'lib yotadilar.
Baliqlarning oziq topish bilan bog'liq bo'lgan oziq izlash migrasiyasi
ayniqsa keng tarqalgan.Kuzda Sirdaryo tomonga ko'chadigan ship va mo'ylov
baliqlarning ko'chishini tuxum qo'yish uchun emas, balki qishlash maqsadida
ko'chish deb tushunish kerak. Ko'pchilik yarim o'tkinchi baliqlar (leshch, zog'ora
baliq,qizilko'z va boshqalar),chuchuk suv quyilishidan uzoqqa ketmaydigan va
daryo bo'ylab yuqoriga ko'tarilmaydigan baliqlar oziqlanish davri tugagandan
keyin daryolarning quyilish joyiga keladi va qishlash uchun chuqurlarga kirib
ketadi. Bunday chuqurlarda ba'zan minglab baliqlar to'planadi.
Respublikamizdagi baliqlarning ko'chib yurish xususiyatlarini bir qancha
baliqlarda o'rgandim:
Sazan-zog'ora - Cyprinus carpio L. O'zbekistonning suv havzalarida
zog'ora baliq(sazan)juda ko'p tarqalgan.Tanasi nisbatan cho'ziq,deyarli hamma
yerda uning yuqori tanali formalari uchraydi.Sazan ko'llarda, baliqchilik
zavodlariga qarashli suv havzalarida, ariqlarda, sholipoyalarda, ba'zan esa
22

daryolarning uzanlarida yashaydi. Bunday baliqlar chuchuk suvlardagina emas,
balki sho'rtob suvli havzalarda va Orol dengizida ham uchraydi.
Yosh baliqlari dastlab zooplanktonlar (shoxlangan mo'ylovli va kurak
oyoqli qisqichbaqalar) bilan oziqlanib, keyin esa suv ostida yashaydigan
jonivorlar (xironomid lichinkalari, mollyuskalar) bilan oziqlanadi. Voyaga
etganlari iste'molqiladigan oziqlarining ko'pchilik qismini chuvalchanglar,
hasharotlar va yonboshlab suzgichlarning lichinkalari, suvda o'sadigan
o'simliklar tashkil etadi.
Sazan uvildiriqlarini aprel oyida suvning temperaturasi 12-15° ga etganda suv
o'tlari orasiga yoki suv toshgan yerlardagi o'simliklar orasiga ko'pi bilan 1,5metr
chuqurlikka tashlaydi. Hap qaysi urg'ochi balig'i 2,5 mln donagacha uvildiriq
tashlaydi. Ertalabki soatlarda bunday baliqlar 2-10 tadan gruppa bo'lib
to'planishib, to'qaylardagi suvlar yuzasiga shulp-shulp qilib otilib o'ynaydilar.
Kuzatishlarga qaraganda sazanning uvildiriq tashlash vaqti bir sutkadan bir
oygacha davom etadi. Ko'pchilik baliqlar esa uvildiriq tashlash joylarida 5-15
kun bo'ladilar. Erkaklari uch yoshida,urgochilari esa uch yoki to'rt yoshida jinsiy
jihatdan voyaga yetadi.Sazan Orol dengizida ovlanadigan asosiy baliqlardan biri
hisobanadi. Bu erda har yili 50-105 ming sentnergacha, suv omborlarida esa
600-650 sentnergacha sazan ovlanadi.Sazan ovlashda asosan yoyma to'r va
venterlardan foydalaniladi.Ba'zan esa ular Amudaryoning o'zanlarida
qo'zg'almas to'r va suvda suzib yuradigan turlar bilan ham tutiladi.Qarmoq bilan
sazanni aprel oyidan boshlab,oktabrgacha tutish mumkin.Yoz paytlarida avji kun
issig'ida suv juda isib ketib,baliqlarning aktivligi susayib ketadi. Natijada ular
ovqat ham axtarmasdan, suvning chuqur joylarida dam olib yotadilar. Shunga
ko'ra yoz paytlari sazanni erta tongda va kechqurunlari salqin tushganda ov
qilingani ma'qul. Ko'llarda sazan qamishzorlardan iborat bo'lgan chakalakzorlar
orasidan,daryolarda esa suv sekin oqadigan joylardan tutiladi.
Qorabaliq-Schizo thoraxinter mediusmc clell. Respublikamizning tog'li
daryolarda va soylarda qorabaliq (zardabaliq)ni juda ko'plab uchratish mumkin.
Tanasi cho'ziq, urchuqsimon, sirti mayda tangachalar bilan qoplangan. Og'zi
23

pastda joylashgan. Pastki labi yoki o'rtasidan ajralgan, yoki tutash hoshiya hosil
etadi. Mo'ylovlari to'rtta. Tanasining ichki bo'shlig'i qora parda bilan qoplangan.
Uzunligi 50 sm atrofida bo'lib,massasi 1 kggacha boradi.
Qora baliqlar Nurota tog' tizmalarining soy va buloqlarida ko'plab uchraydi.
Bundan 20-30 yil ilgari bunday baliqlar Chirchiqda, Ohangaronda vaToshkent
oblastining tog'li qismidagi mayda soylar va daryochalarda hamda Samarqand
atroflarida juda ko'p bo'lar edi.Keyingi vaqtlarda ularni yirtqichlarcha
(portlovchi moddalar bilan) ovlash tufayli bunday baliqlar keskin kamayib ketdi.
Qora baliqlar Zarafshonda, Qashqadaryoda, Surxondaryoda, Norinda va ularning
irmoqlarida yashaydi. Bu baliqlarning tarqalish oblastlari daryolar, O’rta va
Markaziy Osiyo, shuningdek, Qozog'istondagi ko'llar bilan
chegaralangan.Ko'ksuv va Boshqizilsoyda 1,5-2 m balandlikdagi suv
sharsharalarida ham bu baliqlarni kuzatgan vaqtlarim bo'lgan. Nurota tog'larida
qora baliqlar deyarli hamma soylarda, buloqlarda va hatto buloq tipidagi mayda
quduqlarda ham yashaydi. Qora baliqlar zuluklarni yo'qotish uchun buloq va
quduqlarga ataylab qo'yiladi. Qora baliq qo'yilgan havzalarning suvi hamisha
toza bo'ladi: u erda zuluk ham, qisqichbaqalar ham, suv o'tlari ham bo'lmaydi.
Qora baliqlar bo'lmagan qo'shni buloqlarda umurtqali jonivorlar to'lib toshgan
bo'ladi.Qora baliqlar o'simliklar(suvo'tlari) va hayvonot
ovqatlar(qisqichbaqasimonlar, hasharotlar, mayda baliqlar) bilan oziqlanadi.
Zarafshon daryosida qorabaliqlarning yoppasiga uvildiriq tashlash davri may
oyiga to'g'ri keladi.Baland tog'larga bu davr muddati iyundan sentabr oyigacha
cho'ziladi.Yosh baliqchalar juda tez rivojlanib,bir yoshga yetishi bilan(dumidan
tashqari bo'yi 10- 12sm kelganda)jinsiy jihatdan voyaga yetadi.Qora baliqning
go'shti nihoyatda mazali bo'ladi. Lekin ov qilishda hech qanday ahamiyatga ega
emas.Ular asosan breden,oqizoq qarmoq yordamida va tog'li soylarning
qirg'oqlarida qo'l bilan tutiladi. Ko'pincha qora baliqlar tog'li soylarning sayoz
yerlariga qo'yilgan oqizoq qarmoqlarga tushib qoladi.Yozgi paytlarda
sharsharalarga, ko'prik ostiga va suv aylanib oqadigan aylanmalarga tashlab
qo'yilgan qarmoqlarga ilinib turadi.Qora baliqlarning uvildiriqlari zaharli
24

bo'ladi.Shunga ko'ra Nurota aholisi bu baliqlarni ovqat uchun iste'mol qilishda
juda ehtiyot bo'lishadi. Ba'zi joylarda mahalliy aholi bu baliqning zaharliligini
hisobga olib, uni muqaddas baliq deb hisoblasa kerak.
Laqqa - Cilurus glanisL .Respublikamizning suv havzalarida laqqa baliq keng
tarqalgan. Tanasida tangachalari bo'lmaydi, bo'yiga cho'ziq. Orqa suzgich
qanotlari kichkina. O’zbekistonda Orol dengizi sohillarida, ko'llarda va
daryolarning o'zanlarida yashaydi. Ko'pchilik hollarda suvlarning tinch oqadigan
aylanmalarida vachuqur joylarda bo'ladi.Laqqa baliqlar asosan mayda baliqlar
bilan oziqlanadi. Yosh baliqlari hasharotlar,shu jumladan quruqlikda yashovchi
hasharotlar bilan oziqlanadi.Laqqa baliqlar oshqozonida ko'pincha chigirtkalar
ham uchratilgan.Laqqa baliq vaqti kelganda kaltakesak, suvilon va sut
emizuvchi mayda jonivorlar (kemiruvchilar)ni ham yutib yuboradi.Ayrim
hollarda parrandalarni ham yutib yuborgan. Laqqa baliq Chinoz atroflarida va
Amudaryo deltasida iyun oyida uvildiriq tashlaydi. Uning uvildiriq tashlash joyi
daryoning Chinoz atrofidagi kamar hisoblanadi. Serpushtligi urg'ochisining
kattaligiga bog'liq. (136-467 mingtagacha uvildiriq tashlashi mumkin.)
Uvildiriqlarining diametri o'rta hisobda 3 mm ni tashkil etadi. Laqqa baliqlar
to'rt yoshligida jinsiy voyaga etadi.Orol dengizida laqqa baliqlar yiliga 9 ming
sentnergacha ovlanadi. Respublikaning ichki suv havzalarida laqqa baliq,
sazandan keyin asosiy ovlanadigan baliqlardan hisoblanadi. Daryolarda laqqa
baliq suvda suzib yuradigan to'rlar, yoyma to'r va venterlar bilan hamda
ko'pincha qarmoqlar bilan tutiladi.
Sudak(sla)-Lucioper-caluciopercaL. Sla(sudak)-yirikbaliqlardan
hisoblanib,uzunligi 130sm,massasi 12 kggacha. Ayrimlariniki esa 18kggacha
boradi.Tanasi mayda tangachalar bilan qoplangan,gavdasi xushbichim va yon
tomonlari bir oz botib kirgan. Orqa tomonida ikkita katta suzgich qanotlari
bo'ladi. Oldingi qanotlari qattiq va o'tkir nurlar bir tortilgan. Ko'krak va qorin
suzgichlari bir-biriga yaqin joylashgan va oxirgisi deyarli tomog'ida. Katta og'zi
burchak bo'lib ko'zigacha kirib borgan. O’tkir va yirik tishlari boshqa hamma
baliqlardagi kabi qoziq tish shaklida bo'lib, ular o'ljalarini ushlab qolish uchun
25

xizmat qiladi.Slaning ust tomoni yashilsimon kulrang bo'lib,yoni hamda past
tomoni kulrangsimondir.Tanasi bo'ylab uzunasiga qo'ng'ir tusli yo'llar ketgan.Sla
Amudaryo bo'ylab To'rtko'lgacha tarqalgan. Orol dengiziga ham o'tib turadi,
yaqin-yaqinlarda u bir qator suv havzalari sharoitida uyg'unlashtirildi.Sla
uvildiriqlarini Orol dengizi sohillariga mart oyidan boshlab, suvning
temperaturasi 13-15° bo'lganda tashlaydi. Uvildiriq tashlash davri anchaga
cho'zilib, u iyun oyi oxiriga qadar davom etadi.Urg'ochi baliqlar uvildiriqlarini
suvga nisbatan katta chuqurlikda (kamida 3-5 metrgacha)tashlaydilar va ularni
suv osti o'tlariga,ildizpoyali qamish hamda suv ostida cho'kib yotgan shoxlarga
biriktirib qo'yadilar. Tashlangan uyildiriqlarerkak baliqlar tomonidan butun
rivojlanish davri davomida qo'riqlanadi.Bu davr 7-15 kun davom etadi.Sla balig'i
juda serpusht.O’lchami 40-60 sm keladigan urg'ochi baliqlarining har qaysisi
200dan 500ming donagacha uvildiriq tashlaydi.Sla baliqlar bilan oziqlanadi.
Shunga ko'ra uni keraksiz baliqlarni yo'qotish uchun suv havzalariga qo'yib
yuboriladi. Orol dengizida ilgarilari bunday baliqlarning asosiy ozig'i
ovlanadigan baliqlar (plotva, leshch, qorako'z, tarasha baliq va moybaliq)
hisoblanadi, hozirda esa ularning ovqati bizning sharoitimiz uchun
uyg'unlashgan buqa baliq, qiyshiq og'iz va mezid baliqlardan iboratdir.Sla balig'i
yil davomida ovlanib, uning yarmidan ko'prog'i baliqlarning uvildiriq tashlash
vaqtiga to'g'ri keladi. 1960 yilga qadar Orol dengizidan 5,7 ming sentnergacha
bu xildagi baliqlar ovlanib, u jami ovlangan baliqlarning 2,8 protsetsini tashkil
etgan. Undan keyingi yillarda bu baliqning ahamiyati yanada oshib, 1960 yildan
1971 yilgacha o'rtacha ovlangan baliq o'rta hisobda 32,8 ming sentnerga
ko'tarildi,eng ko'p ovlanganda uning miqdori yiliga 94 ming sentnerni tashkil
etdi. Endilikda sla balig'i Orol dengizida ovlanadigan baliqlar ichida birinchi
o'rinda turadi.
Ilonbosh-Ophio cehalu sarguscan. Ilonboshlar Uzoq Sharqda Ussuriya va
Amur daryolarida hamda Hanqako'lida tarqalgan. 1961 yilda ilonbosh baliq
Toshkent oblastining baliqchilik xo'jaliklariga keltirilib, hozirgi kunda ular
ayrim hovuzlarda boqilmoqda. Endilikda u Sirdaryoning o'rta oqimigacha kirib
26

borib, Qashqadaryo basseynlariga ham qo'yib yuborilgan.Qashqadaryodagi suv
omborlarida ilonbosh baliq asosiy ov qilinadigan baliqlardan biri bo'lib
qoldi.Tanasi cho'ziq(uzunligi 55smgacha boradi),massasi o'rta hisobda 7kg
keladi. Boshi yassi,usti tangachalar bilan qoplangan,ko'rinishi ilonga o'xshab
ketadi(shunga ko'ra unga ilonbosh baliq deb nom berilgan).Baliqning bu turi
juda tez o'sadi. Hamma turdagi jonivorlar bilan oziqlanadi,u o'ljalarini yutib
yuborishi ham mumkin.Suv havzalari uchun keraksiz bo'lgan baliqlarni,
qurbaqalarni, suv ilonlar va boshqa suvga tushib qolgan hayvonlarni yeb
bitiradi.Shunga ko'ra suv havzalarida, Qashqadaryodagi suv omborlari kabi
suvni keraksiz baliqlar bosgan suv havzalariga ilonbosh baliqlarni qo'yib
yuborish xo'jaliklar uchun juda katta iqtisodiy foyda keltiradi. Qimmatli baliqlar
ko'pchilikni tashkil etgan boshqa turdagi suv havzalariga ilonbosh baliqlarni
qo'yib yuborish maqsadga muvofiq kelmaydi. Ilonbosh baliq o'ziga xos yashash
sharoitigaega emas.U mayda suv havzalaridagi loyqa suvlarda ham, hatto bir
necha kun suvdan tashqarida ham yashay oladi.Ularni xo'l lattaga o'rab yuz
kmlab masofaga olib borish mumkin.Ilonbosh baliq yil davomida bir necha
marta uvildiriq tashlaydi.
27

II.BOB. O'ZBEKISTON “QIZIL KITOB” IGA KIRITILGAN VA
IQLIMLASHTIRILGAN NOYOB BALIQLAR
2.1. O’zbekiston ―Qizil kitobiga kiritilgan noyob baliqlar tavsifi.
Ovlanadigan baliqlarni tabiiy sharoitda saqlash va ularning sonini
ko'paytirish maqsadida davlatimiz tomonidan bir qator chora-tadbirlarni amalga
oshirish rejalashtirilgan. Bularga quydagilar kiradi:
1. Baliqlarning ko’payish joylarini himoya qilish;
2. Suv havzalarini ortiqcha chiqindi va suv o’simliklaridan tozalab turish;
3. Daryo, ko’l va hovuzlarni sanoat korxona-laridan chiqqan zaharli
oqava suvlardan va neft quyilishdan qo’riqlash;
4. Qimmatbaho baliqlarni iqlimlashtirish;
5. Turlari va sonlari kamayib ketayotgan hamda O'zbekiston ―Qizil
kitobiga kiritilgan baliq turlarini muhofaza qilish.
O’zbekiston Respublikasi ―Qizil kitobiga 19 ta noyob karpsimon baliqlar
kiritilgan.Ularning tavsifi quyidagicha:
Turkiston ko'kbo'yini Shimoliy Yevroosiyo turining maqomi jihatidan noaniq
Orol endemik kenja turi. Tarqalishi. Amudaryoning quyi qismidagi havzalari;
o'tmishda Orolning chuchuklashgan qismlarida ham bo'lgan. O'zbekistondan
tashqarida: Qozog’iston ,Turkmaniston ,O'rta va Sharqiy Yevropada, Sibirda
boshqa kenja turi uchraydi. Yashash joylari uncha katta bo'lmagan ko'llarda,
kamdan-kam hollarda daryolarda yashaydi.
Soni. Ayrim joylarda va kam miqdorda uchraydi. Sonining ahyon-ahyonda
keskin o'zgargan davrlari ma’lum: hozirgi kundagi holati noma’lum.
Yashash tarzi. Chuchuk suvlarda turg'un hayot kechiruvchi baliq. 3-4 yoshda
jinsiy voyaga yetadi. Urchishi - mart-aprelda. Serpushtliligi 30-80 ming uvildiriq
atrofida. Suv hasharotlarning lichinkalari, suv o'tlari va mayda baliqlar bilan
oziqlanadi.
Cheklovchi omillar. Suv havzalari tabiiy suv rejimining o'zgarishi va suvining
ifloslanishi; Orol dengizi sathining pasayishi va suvining sho'rlanishi; kelgindi
baliqlar raqobati.
28

Muhofaza choralari. Sonni mukammal o'rganish.Turning yashash joylarida
muhofazasini tashkillashtirish lozim.
Orol tikanagi G'arbiy Yevroosiyo turining zaifga yaqin Orol endemik kenja
turi.TMXI Qizil ro'yhatiga kiritilgan
Tarqalishi: Amudaryo, Sirdaryo, Qashqadaryo, Zarafshon daryolarininng yuqori
oqimidan quyi qismigacha. O'zbekistondan tashqarida, Qozog'iston,
Qirg'izton,Tojikiston, Turkmaniston. Boltiq, Egyey, Qora, Azov, Kaspiy dengiz
havzalarida -boshqa kenja turlari.Yashash joylari. Daryo va ko’llarning sayoz
qo'ltiqlari, buloqlar. Ulardagi tubi qumog' balchiqli joylarni afzal ko'radi.
Soni. O'tmishda butun yashash areali bo'ylab ko'p bo'lar edi. Keyingi o'n yil
davomida Sirdaryo Zarafshon va O'zbekistonning janubidaga suv havzlarda
sonining uzluksiz kamayib borayotgani kuzatilmoqda. Yashash tarzi. Daryolar
tubida yashaydigan, ba’zan daryo ostidagi qumga ko'milib oladigan baliq. 2
yoshda jinsiy voyaga yetadi.
Urchishi aprel- iyunda. Serpushtliligi - 240-1850 uvildiriq atrofida. Daryo
tubidagi mayda umurtqasizlar, suv o'tlari, jonivorlarning chiriyotgan qoldiqlari
bilan oziqlanadi.
Muhofaza choralari. Tur monitoringi olib borish va yashash joylarida
muhofazasini tashkillashtirish lozim.
Turkiston mo'ylabdori (shimbaliq, kayaz) (5-rasm) Orol-Kaspiy turining
zaif, qisqarib borayotgan Orol endemik kenja turi. Amudaryo, Sirdaryo,
Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryoning o’rta oqimlari o'tmishda Orol dengizi
va unga quyiladigan daryolarning quyi oqimlari .O'zbekistondan tashqarida:
Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Turkmaniston. Kaspiy dengizi havzasida
boshqa kenja turi uchraydi. Oqar suv havzalarining chuqurligi 2- 3 m tubi qumli
toshli yoki qumli shag'alli joylari.O’tmishda barcha yashash joylarida ko'p
bo’lgan, keyingi o’n yillikda soni keskin kamayib ketdi.
29

Yashash tarzi. Turg’un hayot
kechiradigan baliq. 4-5 yoshda
voyaga yetadi. Urchishi may-iyunda
12-129 ming uvildiriq tashlaydi.Suv
hasharotlarining lichinkalari o'tlari, suv o’tlari va jonivorlarning chiriyotgan
qoldiqlari bilan oziqlanadi.
Chekovchi omillar. Daryolar oqimining sun’iy tartiblanishi natijasida tabiiy suv
rejimining o’zgarishi, suvning ifloslanishi, turning qayta ko'payish shart
sharoitlarini yomonlashishi, sun’iy iqlimlashtirilgan baliqlarga raqobat qila
olmasligi va brakonerlik. Ko'payishi - ko'paytirilmagan.
Muhofaza choralari. Ovlash ta'qiqlangan. Boday-To'qay, Qizilqum va
Surxon qo'riqxonalarida muhofaza qilinadi. Yashash joylarida ko'paytirishni
tashkil qilish va mahsus muhofaza tartibini joriy qilish lozim.
Parrak (nayza qanot) (capoetobrama kuschakewitsheschi) (6-
rasm)O'rta Osiyo endemik relikt turining zaif, qisqarib borayotgan Sirdaryo va
Amudaryo kenja turi.
Tarqalishi. Amudaryoning yuqori qismidan to dengizga quyilishigacha;
Qashqadaryo va Surxondaryo; Zarafshonning o'rta va quyi qismlaridagi suv
havzalari; o'tmishda Sirdaryoda ham bo'lgan. O'zbekistondan tashqarida
Qozog'iston, Tojikiston, Turkmaniston, Qirg'izistonda boshqa kenja turi
uchraydi.
Yashash joylari. Oqar suv havzlarining tubi qumli va toshloq joylari. Loyqa
suvda yashaydi.
Soni. O'tmishda barcha yashash joylarida ko'p bo'lgan,
keyingi o'n yilliklarda soni keskin k amayib ketdi.
Yashash tarzi. Kam sonli galalar hosil qilib yashovchi daryo balig’i. 3-4
yoshda jinsiy voyaga yegadi. Urchishi - aprel-iyunda. Serushtliligi - 1,75-42,3
30

ming uvildiriq atrofida. Jonivorlarning chiri-yotgan qoldiqlari va balchiq bilan
oziqlanadi.
Muhofaza choralari.
Boday-To'qay,Qizilqum va
Surxon qo'riqxonalarida
muhofaza qilinadi. Turning
yashash joylarida maxsus
muhofaza tartibini joriy qilsh
lozim.
Orol qorako'zi ( oq sazan)(7-rasm) G’arbiy Yevroosiyo turining zaif,
qisqaib borayotgan Orol endemik kenja turi.
Tarqalishi .Amudaryo va Sirdaryo havzalarining quyi va o’rta
qismlari.O'tmishda Orol dengizida ham bo’lgan.O’zbekistondan tashqarida:
Qozog’iston, Qirg’iziston,Qozog'iston, Tojikiston, Turkmaniston Kaspiy, Qora,
Azov va Boltiq dengizlari havzalarida boshqa kenja turlari turlari
uchraydi.Yashash joylari. Tubi qumli va toshloq suv havzalari.
Soni.Doim kam bo‘lgan keyingi o‘n yil davomida yanada qisqarib ketdi.
Yashash tarzi.Yarim o’tkinchi baliq, 3-4 yoshida voyaga yetadi.Urchishi
martning oxiri mayning boshi. Serpushtliligi daryolarda 5-10 ming, ko'l va suv
havzalarida 30 ming uvildiriq tashlaydi.Suv hasharotlarining lichinkalari,
qisqichbaqasimonlar, molluskalar va o’simliklar urug’lari bilan oziqlanadi.
Cheklovchi omillar. Orol dengizi sathining pasayishi va suvining
sho’rlanishi, daryolar oqimining sun’iy tartibsizlanishi; yashash va ko’payish
sharoitlarining yomonlashuvi.Ko’paytirilmagan.
Muhofaza choralari. Boday-To'qay qo'riqxonalarida muhofaza qilinadi.
Turning yashash joylarida maxsus muhofaza tartibini joriy qilsh lozim.
31

Toshkent yonsuzari(8-rasm) Sirdaryoning zaif, qisqarib borayotgan, lokal
tarqalgan endemik turi. Tarqalishi.
Chirchiq, Ohangaron daryolari
havzalarinnng o’rta va quyi
qismlari. O'zbekistondan
tashqarida Qozog'istonda
uchraydi.Yashash joylari. Daryo
qirg’oqlaridagi sayoz joylar, oqar suvli qo'ltiqlar.Soni. Oxirgi o’n yil ichida
keskin kamayib ketgan.
Yashash tarzi. O'tkinchi baliq, 7-8 yoshda jinsiy voyaga yetadi. Urchishi
aprelning oxirlaridan to avgustgacha. Serpushtliligi -180-900 ming uvildiriq
atrofida.
Suv hasharotlarinnig lichinkalari, mollyuskalar o'simliklarning, meva va
urug'lari bilan oziqlanadi.Cheklovchi omillar. Daryo oqimining sun’iy
tartiblanishi natijasida Orol dengizi hamda unga quyiladigan daryolarning tabiiy
suv rejimi o'zgarishi (suv sathining pasayishi va sho'rlanishi) va suvining
ifloslanishi; turning qayta ko'payishi sharoitlarining yomonlashishi, brakonerlik.
Ko'paytirish mumkin.
Muhofaza choralari. Ovlash taqiqlangan. Boday-To’qay, Qizilqum va
Surxon qo'riqxonalarida muhofaza qilinadi. Nukus baliqchilik korxonasini turni
ko’paytirish ishlarini davom ettirish, yashash joylarida mahsus muhofaza
tartibini joriy qilish.
32

Cho'rtansifat oqqayroq (kalbaliq, cho'rtanmarka) .Sirdaryo va
Amudaryoda yo'q bo'lib ketayotgan, lokal tarqalgan endemik relikt turi.
Tarqalishi. Amudaryo va Sirdaryoning o'rta oqimlarining
tarmoqlari:Qashqadaryo va Zarafshonning quyi qismidagi O'zbekistondan
tashqarida Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston, Turkmanistonda uchraydi.
Yashash joylari. Daryoning chuqurligi 3 m, tubi qumli va toshloq joylari. Loyqa
oqar suvlarda, kamdan-kam hollarda oqmas suvlarda yashaydi. Soni. Ilgari
hamma yashash joylarida ko'p bo'lgan, keyingi o'n yil davomida keskin kamayib
ketdi.
Yashash tarzi. Yirtqich daryo balig'i. 6-7 yoshda jinsiy voyaga yetadi.
Urchishi - fevral-mart oylarida. Serpushtliligi - 22-190 ming uvildiriq atrofida.
Baliqlar bilan oziqlanadi.
Cheklovchi omillar. Daryolar oqimining sun’iy tartiblanishi natijasida
tabiiy suv rejimining o'zgarishi, suvning ifloslanishi, ko’payish sharoitlarining
yomonlashuvi brakonerlik. Ko'paytirish. Ko'paytirilmagan.Muhofaza choralari.
Ovlash ta’qiqlangan.Qizilqum va Surxon qo'riqxonalarida muhofaza ostiga
olingan. Turni ko'paytirishni tashkil qilish, yashash joylarida maxsus muhofaza
tartibini joriy qilish lozim.
33

2.2.Respublikamizga iqlimlashtirilgan baliqlar tavsifi.
Uzoq Sharq daryolaridan respublikamizdagi suv havzalariga oq amur, xumbosh,
ilonbosh kabi baliqlar olib kelib, iqlimlashtirilgan.
Xumboshbaliqlar (Hypophalmichthynae) — karpsimonlar oilasiga mansub
chuchuk suv baliqlari kenja oilasi.Uzunligi 1 mgacha,vazni 20 — 35kg.Jabra
pardalari ba'zan o'zaro qo'shilib o'sib,to'r hosil qiladi.Peshonasi nisbatan baland
(nomi shundan).2 turi ma'lum.Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo daryolarida
yashaydi.5 — 7 yilda jinsiy voyaga yetadi.Yozda suv toshganida 490 — 560 ming
uvildiriq tashlaydi.Yosh baliqlar dastlab zooplankton,keyinroq fitoplankton bilan
yoki aralash oziqlanishga o'tadi. Ko'pchilik mamlakatlarda iqlimlashtirilgan.
Amur, ya'ni oq xumboshbaliq O'zbekiston suv havzalarida ham
iqlimlashtirilgan. Baliq ovi obyekti, hovuzlarda hamboqiladi.
Ilonbosh (Channidae yoki Ophiocephalidae) — olabug'asimonlar turkumiga
mansub bo ‘ lsada, respublikamizga olib kelib iqlimlashtirilgan. Tanasining
uzunligi 15 — 120 sm, vazni 7 kggacha. Asl vatani tropik Afrika, g'arbiy va
janubiy sharqiy Osiyo, Amur daryosi havzasi. Yassilashgan boshi tangachalar
bilan qoplangan bo'lib, ilon boshiga o'xshaydi. Orqa va anal suzgichlari
uzun.Ilonboshning atmosfera havosidan nafas olishga imkon beradigan jabra usti
organi bor. Ilonbosh Channa argus Amur daryosi havzasida tarqalgan.
Tanasining uzunligi 85 sm gacha, vazni 7 kg gacha. Botqoqlashgan va hatto
ifloslangan ko’lmak suv havzalarida yashay oladi, suvsizlikka bir necha kun
chidaydi.3 yoshida voyaga yetadi, iyun-iyul oylarida urchiydi.Urg'ochilari suv
yuzasida poya va barglardan yasalgan uyaga о 'rtacha 7300 uvildiriq tashlaydi,
erkagi bu tuxumlarni qo'riqlaydi.Yirtqich.Ovlanadi.
Marinkalar - karpsimonlar oilasiga mansub baliqlar urug'i.Uzunligi 50 - 70sm
gacha (odatda, 25 - 45 sm), vazni 8 kg gacha (odatda, ancha kam). Orqa
suzgichida mayda tishchali tikanlari bor; orqa chiqaruv teshigi yaqinidagi
tangachalari birmuncha yirikroq. Osiyo qit ‘ asidagi suv havzalarida, shuningdek,
Amudaryo va Sirdaryoda keng tarqalgan. Maydan avgustgacha 13,5 — 28
34

mingtagacha uvildiriq tashlaydi. Shu davrda uvildiriqlari, qorin bo'shlig'i devori
pardasi zaharli bo'lishi mumkin.
Hozirgi kunda ham xorijiy mamlakatlardan keltirilgan yangi baliq turlari
O ‘ zbekiston iqlimiga moslashtirilmoqda.
So'nggi yillarda O'zbekistonga xorijiy mamlakatlardan xususan oxirgi 6-7 yil
ichida Malayziya, Norvegiya va Rossiyadan 4 xil yangi baliq turi - osyotr,
Afrika laqqasi, losos, telyapa olib kirildi. Bugunga kelib ular O'zbekiston
iqlimiga moslashtirildi va juda yaxshi natijalar bermoqda.
Hozircha faqat telyapa baliqlarida biroz qiyinchilik mavjud, lekin qolgan
baliqlarning umumiy urug ‘ olish metodologiyasi o ‘ rganilib, olimlarimiz
tomonidan shunga doir kitoblar chop etildi.Endi esa baliq zotlarini yaxshilash
masalalari mavjud. Ular bo ‘ yicha esa Vengriya, Vetnamdan karp baliqlari olib
kirilyapti. Hozirgi kunda ularning O'zbekiston iqlimiga moslashuvchanligini
o ‘ rganib, ularning o'sish parametrlarini aniqlash ishlari hozirgi kunda davom
ettirilmoqda.
35

GLOSSARIY
Marikultur - dengiz organizmlari ochiq okeanda yoki okean qurshovida
yoki dengiz suvi bilan to'ldirilgan baklarda, suv havzalarida yoki yugurish
yo'llarida etishtiriladigan akvakulturaning ma'lum bir tarmog'i. Masalan,
dengiz baliqlari, qisqichbaqalar, istiridye va dengiz o'tlarini etishtirish.
Dengiz sutemizuvchisi - asosan okeanda yashovchi yoki oziq-ovqat uchun
okeanga bog'liq bo'lgan sut emizuvchilar, masalan, porfoalar, kitlar, muhrlar,
morj va oq ayiqlar.
Dengiz qo'riqlanadigan hudud (MPA) - yashash, yashash uchun yaroqsiz,
madaniy va / yoki tarixiy resurslarni himoya qilish uchun ma'lum darajada
qonuniy cheklovlarga ega dengiz zonasi.
Maksimal iqtisodiy rentabellik (MEY) - agar baliq ovi yakka shaxsga
tegishli bo'lsa, undan olinadigan foydaning umumiy miqdori. Ochiq kirish
siyosati odatda juda ko'p baliqchilarni olib keladi, shuning uchun foyda
imkoniyat narxlaridan deyarli yuqori emas. Qarang iqtisodiy ijara.
Maksimal barqaror hosil (MSY) - noaniq davrda tur zaxirasidan olinadigan
maksimal ov. Logistik o'sish taxminiga ko'ra, MSY turlarning
o'tkazuvchanlik qobiliyatining yarmiga teng bo'ladi, chunki bu populyatsiya
o'sishi eng yuqori bo'lgan bosqichdir. Maksimal barqaror rentabellik odatda
tegmaslik barqaror hosildan yuqori bo'ladi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki,
MSY darajasida baliq ovlash ko'pincha barqaror emas. Shuningdek, uzoq
muddatli potentsial hosilni ko'ring.
Meristika - Baliqdagi o'lchovlar ketma-ketligi, masalan, o'lchovlar, har xil
populyatsiyalar yoki baliqlarning irqlarini ajratish uchun.
Mesopelagik - dengiz sathidan 200 metrdan 1000 metrgacha (650 dan 3280
fut) cho'zilgan okean chuqurliklari
Migratsiya - baliq zaxirasidagi shaxslarning bir joydan ikkinchi joyga tizimli
(tasodifiy farqli o'laroq) harakati.
36

Minimal qo'nish hajmi - baliqni saqlash yoki sotish qonuniy bo'lgan eng
kichik uzunlik. Baliq turlariga qarab o'lchamlari har xil, shuningdek
dunyoning turli joylarida turlicha.
Aholining modeli - populyatsiyaning qanday ishlashi haqidagi gipoteza.
Ko'pincha o'sishning matematik tavsiflaridan foydalaniladi, yollash va o'lim.
Mollyuska - skeletlari yo'q va odatda kaltsiy karbonatidan tayyorlangan bitta
yoki ikkita qattiq qobiqsiz chuchuk suvli va sho'r suvli hayvonlar guruhi.
Istiridye, istiridye, midiya, salyangoz, konus, taroq, kalmar va sakkizoyoq
kiradi.
Morfometriya - hayvon yoki o'simlik shaklini, shakli va ko'rinishini
tavsiflovchi o'lchovlar. Morfometriyadagi farq, masalan, rang berish, bir xil
turdagi turli xil zaxiralarni ajratish uchun ishlatilishi mumkin.
Loy tekis - suv oqimlari yoki daryolar, dengiz va okeanlar tomonidan loy
yotqizilganida hosil bo'lgan qirg'oq botqoqlari. Ular ko'rfazlar, koylar,
lagunlar va daryolar kabi boshpana joylarida uchraydXU
37

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki,baliqlar benihoyatda katta
ahamiyatga ega.Aholini qo`shimcha ozuqa maxsulotlari bilan taminlash
maqsadida baliq va baliq maxsulotlarini ko`paytirish lozimdir. Bundan bir necha
yillar oldin Yaponiya va O`zbekistonda yillik baliq go`shtini istemol qilish
taqqoslanganda Yaponiyada bu aholi soniga 16kg dan to`g`ri kelgan bo`lsa,
O`zbekistonda 400g ni tashkil etgan. Baliq maxsulotlari eng oqsilga boy,
to`yimli, tansiqliligi bilan yuqori o`rinni egallaydi. Shularni hisobga olgan holda
O`zbekiston Respublikasi vazirliklari hovuz xo`jaligida baliq yetishtirish, baliq
konservalari ishlab chiqish bo`yicha maxsus qarorlar chiqargan.
Respublikamiz suv havzalarida uchraydigan va asosiy ovlanadigan
baliqlardan hisoblangan moybaliq, mo ‘ ylov baliq, sazan, oqcha, ayniqsa,muhim
ahamiyatga ega. Uzoq Sharq daryolaridan respublikamizdagi suv havzalariga oq
amur, xumbosh, ilonbosh kabi baliqlar olib kelib, iqlimlashtirilgan.
O‘zbekiston ―Qizil kitobiga kiritilgan karpsimon baliqlardan Orol qorako‘zi,
Turkiston ko‘kbo‘yini, parrak, Orol tikanagi, cho‘rtansifat oqqayroq,Toshkent
yonsuzari kabi baliqlar muhofazaga olingan turlar hisoblanadi. Muhofaza
choralari ishlab chiqilgan bo ’ lib, ovlash ta ’ qiqlangan. Boday-To ’ qay, Qizilqum
va Surxon qo ’ riqxonalarida muhofaza qilinadi. Turni ko'paytirishni tashkil
qilish, yashash joylarida mahsus muhofaza tartibini joriy qilinganligi o ‘ rganildi.
Daryolar oqimining sun'iy tartiblanishi va suvining kamayishi, uning
ifloslanishi; ko'payish sharoitlarini yomonlashuvi kelgindi baliqlar raqobati
sonining kamayishiga sabab bo ‘ lganligi ko ‘ rsatilgan.
38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1 .I.A.Karimov.O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.Toshkent “ O ’ zbekiston ” , 1997
2. Sh.M Mirziyoyev. "Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz." - Toshkent. “O’zbekiston”, 2017. - 488 b.
3 .Ekologiya va hayot. (Prezident I.A. Karimov asarlarida ekologiya
masalalarining yoritilishi), Toshkent, “ O ’ zbekiston ” ,2002
4 .Abrikosov G.G.,Bannikov A.G.,Bekker E.G.,Boirinskiy N.A.,Levinson L.B,
Matveev B.S.,Poromonov A.A. “ Zoologiya kursi ” .Toshkent, “ O'qituvchi ” ,1966
5 .Zohidov T.Z. “ Zoologiya ensiklopediyasi ” , “ Baliqlar, tuban xordalilar ” .
Toshkent, 1979
6 .ZohidovT.Z.,MeklenbursevR.N. “Природа и животный мир средней
Азии ".Tom1. T.1969
7 .Maiseev V.A., Kashkarov D.Yu.“ Животный мир Узбекистана ”
Toshkent.«O’qituvchi», 1990
8 .Naumov S.P."Umurtqali hayvonlar zoologiyasi”.Toshkent,
“O'qituvchi”,1995
9 .«Экология и биология животных Узбекистана».Toshkent ,1975
10 .Haqberdiyev P.S.Umumiy ixtiologiya (Ixtiopatologiya).
O‘quv qo‘llanma–Toshkent «IQTISOD-MOLIYA», 2013
11 . Mavlonov O. Zoologiya. Umumiy o‘rta tailim maktablari uchun darslik .
Toshkent," O‘zbekiston entsiklopediyasi", 2013. -237 b.
12 . Mavlonov O. Zoologiya. Akademik litsey o‘quvchilari uchun o‘quv
qo‘llanma. Toshkent, " O‘zbekiston entsiklopediyasi", 2010. - 320 b.
13 .Laxanov J.L. O‘zbekistonning umurtqali hayvonlari aniqlagichi.
T.: «O‘qituvchi», 1988. - 224 b.
14 .Internet ma'lumotlari.
39

Oʻzbekiston suv havzalarida iqlimlashtirilgan baliqlarning turlari va iqtisodiy ahamiyati

Sotib olish