Дата регистрации 25 Февраль 2025
6 ПродажO'zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash
![5I.BOB.O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI TABIIY SHAROITI
1.1. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY SHAROTI, GEOGRAFIK
O`RNI, MAYDONI,CHEGARALARI.
O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida 1-sentyabr 1991-yilda
tashkil topgan. Maydoni 448,9 ming kv.km., aholisi 35 mln 271,3 ming kishi
(1.01.2022-y.). [12]
Ma`muriy jihatdan Qoraqalpog`iston Respublikasi, Andijon, Buxoro, Jizzax
Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona,
Xorazm va Qashqadaryo viloyatlari va Toshkent shahridan iborat. Respublika
poytaxti - Toshkent shahri.O zbekiston dunyo hamjamiyati va siyosiy xaritasida‟
o`ziga xos mavqega ega.
U Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a`zo bo lgan 190 dan ortiq davlatlarning
‟
biri. O`zbekiston Respublikasi BMT ga 2-mart 1992-yilda qabul qilingan.
Mamlakatimiz Yevrosiyo va Markaziy Osiyoning deyarli qoq o`rtasida
joylashgan.
Davlat chegaralarining umumiy uzunligi 6221 km bo lib, shundan 2203 km
‟
yoki 1/3 qismi Qozog`iston Respublikasiga, 1721 km Turkmanistonga, 1161 km
Tojikistonga, 1069 km Qirg`izistonga va 137 km Afg`oniston Respublikasiga
to`g`ri keladi.Respublika hududi g`arbdan sharqqa 1425 kilometrga cho`zilgan,
shimoldan janubga bo`lgan masofa esa - 930 km.
Eng baland nuqtasi Hazrati Sulton cho`qqisi (Hisor tizmasi) - dengiz
sathidan 4643 m balandlikda, eng past nuqtasi Mingbuloq cho kmasi (Qizilqum
‟
cho`li) - minus 12 m.[2]
Mamlakatimizning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt platosining Orol dengiziga
tutash qismida, 47.61` sh.k., janubiy nuqtasi Termiz shahri yaqinida - 37°11` sh.k.,
g`arbiy nuqtasi Ustyurtda - 56° 00` shq.u. va sharqiy nuqtasi Andijon viloyatining
chekkasida 73°10` shq.k. uzoqlikda joylashgan.[2]](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_5.png?v=3)
![101.2. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING RELEFI
Relefi, ya’ni yer usti tuzilishi birmuncha murakkabroq; respublika
maydonining 80 foizga yaqinini (aniqrog’i 78,7 %) tekisliklar, qolgan qismi esa
tog’ va tog’oldi hududlar tashkil qiladi.[2]
Tog’li hududlar mamlakatning janubi, janubi-sharqiy va sharqiy qismida
joylashgan, tekisliklar uning markaziy, shimoliy va shimoli-g’arbiy qismlarini
egallaydi O’zbekistonning chekka shimoli-g’arbida joylashgan Ustyurt platosining
maydoni 40,0 ming kv.km atrofida yoki u mamlakat umumiy hududining 9 foizga
yaqinini ishg’ol qiladi. Tekislik qismi cho’l va chala cho’llardan iborat bo’lib,
uning asosini Qizilkum cho’li tashkil etadi.
Tog’li hududlar, I.Hasanov va P.G’ulomovlar bo’yicha, 3 ta asosiy tog’
tizimlarini o’z ichiga oladi. Bular: Chotqol-Qurama, Nurota-Turkiston va Hisor-
zarafshon tog’ tizimlaridir. O’z navbatida, Chotqol-Qurama tog’ tizimi
Tyanshanning g’arbiy davomi bo’lib, u deyarli bir-biriga parallel cho’zilgan
Qorjantog’, Ugom, Piskom, Chotqol va Qurama tizmalaridan tashkil topgan.[23]
Bu yerda eng baland nuqta Sayram cho’qqisi Ugamda, dengiz sathidan
4236 m balandlikda joylashgan. Nurota-Turkiston tog’ tizimiga Nurota, Morguzar,
Qoratog’ va Oqtog’lar kiradi. Uchinchi tog’ tizimi, ya’ni Hisor-Zarafshon tog’
mintaqasi Hisor, G’uzor, Boysun, Bobotog’, Ko’hitangtog’, Surxontog’larni o’z
tarkibiga oladi.O’zbekistonning eng baland nuqtasi - Hazrati Sulton cho’qqisi ham
(4643 m) ayni shu hududda, Hisor tog’larida joylashgan. Shuningdek, uncha
baland bo’lmagan Chaqilkalon, Qoratepa hamda Ziyovuddin-Zirabuloq tog’liklari
ham ushbu tizimga tegishlidir.
Tog’liklar orasida muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lgan tog’ oraligi
botiqlar, voha va vodiylar joylashgan. Ularning eng muhimlaridan biri Farg’ona
vodiysi turli tomonlardan Mug’ultog’, Qurama, Chotqol, Farg’ona tizmalari hamda
Turkiston-Oloy tog’ tizimi bilan o’rab olingan.Respublika hududida, bundan
tashqari, Zarafshon, Kitob-Shahrisabz, Surxon tog’ oralig’I botiqlari ham mavjud.
Mamlakatimizning tekislik qismida uncha baland bo’lmagan, tarqoq joylashgan
yassi tog’lar ko’zga tashlanadi. Ular Sulton Uvays, Bo’kantov, Yetimtov,](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_10.png?v=3)
![232.3. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING YER VA TUPROQ RESURSLARI
HAMDA O`SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI
O’zbekistonning umumiy yer resurslari 44,9 mln ga atrofida, uning 58-60
foizi qishloq xo’jaligida foydalanishga yaroqli hisoblanadi. [24]
Sug’orma dexqonchilik maydonlari 4,3 mln gektarga yaqin, uning yarmidan
ko’prog’i tekislik hududlariga, qolgan qismi tog’ va tog’oldi hududlarga to’g’ri
keladi.Lalmikor yoki tabiiy holda namlanib dehqonchilik qilinadigan yerlarning
umumiy maydoni 750 ming ga, ularning 3/5 qismi tabiiy namgarchilik bilan to’liq
ta’minlangan.
Tabiiy yaylovlar 22 mln ga yoki respublika umumiy maydonining teng
yarmiga yaqinini tashkil qiladi. Biroq, bu yerlarning barchasi ham suv bilan
ta’minlanmagan.
Respublikaning ko’pchilik qismida qo’ng’ir tusli sur tuproqlar (bo’z
tuproqlar) tarqalgan. U.Tojiev, X.Namozov va ularning muallifdoshlari
ma’lumotlariga binoan cho’l mintaqasida sur tusli qo’ng’ir, cho’l qumli va o’tloqi
tuproqlar, sug’orilib dehqonchilik qilinadigan hududlar (Farg’ona, Chirchiq-
Ohangaron, Mirzacho’l, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxon vodiysi)da sur yoki bo’z
tuproqlar ko’p uchraydi. [23]
Tog’li hududlarda esa jigarrang, qo’ngir tusli tog’-o’rmon tuproqlari
tarqalgan. Qadimdan sug’orilgan vohalar, daryolarning quyi qismida (masalan,
Xorazmda) allyuvial tuproqlar ham shakllangan.
O’simlik va hayvonot dunyosi. Respublikamiz, sanoat nuqtai nazaridan
qaraganda, o’rmon zahirasiga ega emas. Bu yerda o’simliklar. xususan,
namgarchilik yetarli bo’lgan tog’ yonbag’irlarda ko’prok, cho’l yaylovlari esa
bahorda yam-yashil o’tloqlar bilan qoplanadi.
Shu bilan birga O’zbekistonda, ayniqsa Surxondaryo viloyatida turli xil
dorivor o’simliklar, tog’larda pistazorlar bor. O’simliklar, ajoyib landshaft turlari,
chinor, baliqli ko’llarning rekreatsiya va turistik ahamiyatini ham ta’kidlash joiz.
Hayvonot olamidan esa xo’jalik jihatdan parrandalar (kaklik, bedana, o’rdak, g’oz
va b.) baliq va boshqalarni ko’rsatish mumkin.](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_23.png?v=3)
![7ifodasini topadi. Iqtisodiy geografik o`rin (IGO`) - bu ma`lum bir joyning
(mamlakat, viloyat, shahar va h.k.) o zidan‟ tashqarida o`rnashgan geografik
obektlarning (tog`, daryo, dengiz, shahar, davlat, foydali qazilma, shu joyning
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy madaniy rivojlanishiga ta siri demakdir. Bunday ta`sir
‟
vaqt o`tishi bilan ajralib turadi, qulay joy noqulay va aksincha, noqulay joy qulay
o`rniga ham bo`lishi mumkin.
Asosiy iqtisodiy geografik qonuniyat bu yerda shundan iboratki, har bir joy
o`zining IGO`ni qulaylashtirishga, raqobatbardoshligini oshirishga intiladi. IGO` -
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy
rayonlashtirish va hududiy majmualar qatorida muhim (fundamental) tushunchasi
hisoblanadi.
IGO` iqtisodiy geografik bilimning o`ziga xos “kaliti” sanaladi.O`zbekiston
Respublikasi garchi Hind okeaniga, Shimoliy muz okeaniga qaraganda nisbatan
yaqinroq bo`lsa-da, geosiyosiy jihatdan u ayni ko proq
‟ shimol yo`nalishida
“ochiqroq”. Janubda va janubi-sharqda tog`li hududlar bilan chegaralanganligi (bu
mamlakatimizning asosiy tabiiy geografik xususiyatlarini belgilab beradi), siyosiy
jihatdan esa uncha barqaror vaziyatga ega bo lmagan
‟ (ayniqsa Afg`oniston
Respublikasi) davlatlar bilan qo`shnichiligi, hozircha, nisbatan yaqin bo`lgan Hind
okeani, bandargohlariga chiqish uchun noqulayliklar tug`diradi.[24]
Umuman olganda, davlatimizning Dunyo okeaniga chiqishi va halqaro
iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishida quyidagi mumkin bo`lgan asosiy yo`nalishlar
mavjud: Qozog`iston orqali Rossiya Federatsiyasining Shimoliy muz okeani va
Tinch okean portlariga;Turkmaniston va Kavkaz orqali Qora dengizga va undan
O`rta dengiz – Atlantika okeaniga; Afg`oniston, Pokiston yoki Eron orqali Hind
okeaniga; Turkmaniston, Eron va Turkiya orqali Istanbulga, O`rta Yer dengizi va
undan Atlantika okeaniga; Qirg`iziston va Xitoy Xalq Respublikasi orqali Tinch
okeaniga. Yuqoridagi yo`nalishlar yoki transport yo`laklari (koridorlari)dan
foydalanish imkoniyatlari bir xil emas.
Hozirgi kunda ularning amaldagisi asosan birinchisi, ya`ni Qozog`iston
Respublikasi va Rossiya Federatsiyasi yo`nalishi hisoblanadi. Qolganlari esa, turli](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_7.png?v=3)
![192.2. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING IQLIM VA SUV RESURSLARI
O’zbekiston iqlimi keskin kontinental: yozi issiq, kishi ancha sovuq.
Mamlakat ichida esa chekka shimol va shimoli- g’arbda mo’tadil, qolgan tekislik
hududlarda subtropik xususiyatga ega.
Yillik o’rtacha harorat shimoldagi +8,9dan, janubdagi +18 darajagacha
farqlanadi. Yanvar oyining o’rtacha harorati faqat janubda - Surxondaryoda noldan
yuqori (masalan, Sherobodda +3.6, Ustyurtda minus 8-11 daraja. Iyul oyida
o’rtacha harorat Termiz yoki Sherobodda plyus 31- 320, Toshkentda +270,
Samarqandda
+260, tog’ va tog’oldi hududlarda bu ko’rsatkich birmuncha pastroq.Ma’lumki,
o’simliklar rivojlanishi uchun sutkalik harorat +5° darajadan past bo’lmasligi
kerak. Musbat haroratlar yig’indisi vegetatsiya davrini belgilab beradi.[2]
Respublikamizning eng janubida bu miqdor 4000-4900 darajaga yetadi,
shimolda va tog’li hududlarda esa u 2000-30000 atrofida. Respublikamizda
quyoshli kunlar ko’p, shu bois, bu yerda quyosh energiyasi-radiatsiyasidan
foydalanish imkoniyatlari ham keng. Xususan, bu borada Buxoro, Samarqand,
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari ajralib turadi.
Yog’in-sochin kam respublika hududida turlicha taqsimlangan: chekka
shimol va shimoli-g’arbda yiliga o’rtacha 100 mm ga ham yetmaydi, ayrim tog’ na
tog’oldi mintaqalarida esa bu raqam 8-9 marta ortiq.
Eng ko’p yog’in Atlantika nam havo massasi yo’nalishiga tug’ri turgan
tog’li hududlarda qayd etiladi (Ugom, Piskom, Qorjantov va b., Urgut tumanida
joylashgan Omonqo’tonda). Farg’ona vodiysining g’arbiy qismida yog’in-sochin
miqdori ancha kam (masalan. Pop tumanida 100 mm atrofida), uning sharqiy
qismida esa bundan 2-2,5 marta ziyod.
Bu mashhur iqlimshunos olim A.I.Voeykovning namgarchilik bilan aholi
joylashuvi (zichligi) o’rtasidagi qonuniy aloqadorlik to’g’risidagi fikriga yaqqol
dalil bo’la oladi. Toshkentda mazkur ko’rsatkich 360-370, Samarqandda 325-330,
Urganch yoki Nukusda esa atigi 80-90 mm ni tashkil qiladi.
Yog’inlar miqdorining asosiy qismi bahor va qish oylariga to’g’ri keladi,](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_19.png?v=3)
![3KIRISH
Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, ko`p jihatdan,
uning tabiiy sharoiti va tabiiy resurslariga bog’liq. Ular birgalikda hududning
tabiiy- resurs salohiyatini belgilaydi, bu salohiyat esa foydalanadigan tabiiy
boyliklar bilan bir qatorda, ulardan foydalanish mumkin bo’lgan imkoniyatlar,
zahiralardan tashkil topadi. Binobarin, odatda, tabiiy resurs salohiyat
baholanayotganda nafaqat real borliq, balki imkoniyat ham nazarda tutiladi va bu
imkoniyatlardan foydalanish mamlakat iqtisodiy rivojlanish istiqbollari asosida
yotadi. Shu o`rinda prezidentimizning quyidagi so`zlarini keltirib o`tish joizdir.
“Barchamizga ayonki, O`zbekistan boy qazilma va tabiiy resurslarga, qudratli
iqtisodiy va insoniy salohiyatga ega”[1]
Ushbu mavzuning negizini tashkil qiladigan o’zak tushunchalar – tabiiy
sharoit va tabiiy resurslarni, umumiy va xususiy jihatlarini tushunib olish zarur.
Eng avvalo, ta’kidlash lozimki, har ikkitasida ham “tabiiy” so’zi bor; demak,
ularning vujudga kelishi va rivojlanish qonuniyatlari asosan tabiiy, ya’ni
g’ayrinsoniy jarayonlar bilan bog’liq bo’ladi. Ammo jamiyat va fan-texnika
taraqqiyoti, ishlab chiqarishning rivojlanishi va aholi sonining o’sib borishi bilan
tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga antropogen va texnogen omillar ta’siri kuchayib,
natijada, bizni o’rab turgan atrof muhitning “tabiiyligi” borgan sari sun’iylashib
boradi. Aynan ana shu tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikning hududiy
jihatlarini o’rganish geografiya fanining bosh falsafiy masalasi hisoblanadi.
Albatta, har qanday ikkilik uchlikni keltirib chiqarayotganidek, tabiat va
jamiyatning o’zaro munosabatlari inson, aholi orqali shakllanadi. Shu bois,
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanida ko’proq uchlik, ya’ni “tabiat - aholi -
xo’jalik (ishlab chiqarish)” tizimi qo’llaniladi. Mazkur uchlik yoki
“geotrionlarning” u yoki bu hududdagi holati, darajasi uning tabiiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, demografik va ekologik vaziyatini belgilaydi. Chunonchi, agar ularni
piramidasimon tasvirlaydigan bo’lsak Farg’ona vodiysida bu piramidaning pastki
qismi, ya’ni tabiati nozikroq, aholisi uzun (qalin qatlam), xo’jalik esa birmuncha
qisqaroq ko’rinishni hosil qiladi. Ayni](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_3.png?v=3)
![14II.BOB. O`ZBEKISTON RESPUBLIKASINING TABIIY RESURSLARI VA ULARNING
XALQ XO`JALIGIDAGI AHAMIYATI
2.1. MINERAL RESURSLAR VA ULARNING GEOGRAFIK JOYLASHISHI
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston yer usti tuzilishining har xilligi, respublika
hududining geologik tarixi, geoximik jarayonlar ta’sirida shakllangan qazilma
boyliklar, mineral xom ashyo resurslari geografiyasini ham belgilab beradi.
Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, O’zbekistonda 2700 dan ko’proq foydali
qazilma konlari aniqlangan bo’lib, ularning faqat tasdiklangan zahirasi 970
milliard AQSh dollarni, umumiy miqdori esa 3,3 trillion AQSh dollarini tashkil
qiladi. Foydali qazilma konlar zahiralari, ularning geologik o’rganilganligiga qarab
turli kategoriyalarga bo’linadi . Yaxshi o’rganilgan zahiralar sanoat ahamiyatiga
ega bo’lgan zahiralar, barcha zahiralar esa taxminiy yoki prognoz zahiralar
deyiladi. Qazilma boyliklar zahiralari xalq; xo’jalik ahamiyatiga ko’ra balans va
nobalans zahiralarga bo’linadi.[24]
Balans zahiralar qo’lay geografik o’rin va yaxshi texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlarga (konning umumiy zahirasi, sifati, qatlamlarning tuzilishi va h-k.)
hamda ularning qazib olishga ehtiyoj mavjud bo’lganlarni o’z ichiga oladi. Bu
talablarga javob bermagan konlar nobalans zahiralar tarkibiga kiradi. Foydali
qazilmalar zahiralari, ularnnng miqdori, kategoriya va ahamiyati vaqt o’tishi bilan
o’zgarib boradi; yangi zahiralar ochiladi, zahiralarning o’rganganlik darajasi va
balans zahiralarni to’ldirib borishi ro’y beradi.
O’zbekiston ayrim foydali qazilma zahiralari bo’yicha dunyoning yetakchi
mamlakatlari qatoridan joy oladi. Bunga eng avvalo oltin, mis, volfram, uran,
tabiiy gaz kabilar kiradi. Jumladan, respublikamiz oltin zahirasiga ko’ra dunyoda
4-chi, qazib olishi bo’yicha esa yettinchi- sakkizinchi o’rinlarni egallaydi
(ma’lumot uchun: 2007-yilda Avstraliya, JAR va Xitoyda, ularning har birida 250
tonnadan ziyodroq, AQShda shunga yaqin miqdorda oltin qazib olingan).
Har bir mamlakatning milliy iqtisodiyoti xavfsizligini ta’minlashda uning
yoqilg’i-energetika mustaqilligi katta ahamiyatga ega. Respublikamiz bu borada
yirik tabiiy gaz konlariga ega. Ular asosan Qashqadaryo viloyatida (Sho’rtang,](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_14.png?v=3)
![26Chunonchi, relefni barcha sohalar, ayniqsa qishloq xo’jaligi na transport
uchun, foydali qazilmalarni sanoat nuqtai nazaridan tahlil qilish va baholash zarur.
O’zbekistonning tabiiy geografik o’rni, berk havzada, materik o’rtasida
joylashganligi uning iqlim xususiyatlari va tashqi geoiqtisodiy hamda geosiyosiy
aloqalarni olib borishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Yer maydonining nisbatan kattaligi mamlakatning umumgeografik kudratini
ifodalaydi, u hududiy mehnat taqsimotining keng rivojlanishida ahamiyatlidir.[24]
4-Jadval
Tabiiy sharoit va tabiiy resurslarga iqdisodiy geografik baho berish shkalasi.
Tabiiy
geografik
komponentlar Qishloq
xo`jaligi Sanoat Taransport
Aholi
joylashuvi Rekreatsiya
va turizm
Relief + + + + + +
Foydali
qazilmalar - + + + + -
Iqlim + + - - + + +
Suv + + + + + + +
Tuproq + + - - - -
O`simlik + + - - +
Hayvonot
dunyosi + + - - -
Izoh + +. tasir kuchli, + tasiri bor, -tasiri deyarli yo`q darajada.
Manba:(A.Soliyev. O`zbekiston geografiyasi)](https://docx.uz/documents/9d64fd32-b974-4a72-8419-80e67082c6c5/page_26.png?v=3)
O'zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarini iqdisodiy geografik jihatdan baholash