• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 725.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Апрель 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarining xo‘jalikdagi ahamiyati

30Resurs turi Hududlar Foydalanish miqdori Samaradorlik darajasi Ekologik ta’sir Yangi texnologiyalar Paxtachilik Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo 1,500,000 tonna Yuqori Iqlim o‘zgarishi, tuproq sho‘rlanishi Suvni tejash texnologiyalari, noxush sharoitlarga moslashish Guruch Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo 500,000 tonna Yuqori (suv talab qiladi) Suvning ifloslanishi, tuproqning sho‘rlanishi Organik o‘g‘itlar, zamonaviy sug‘orish tizimlari 2.3. Tabiiy resurslardan foydalanishda ekologik muammolar va ularning yechimlari Tabiiy resurslar, insoniyatning hayoti va taraqqiyoti uchun ajralmas bo‘lib, har bir jamiyat ularni o‘z ehtiyojlari uchun ishlatadi. Biroq, tabiiy boyliklaridan haddan tashqari va noto‘g‘ri foydalanish, ekologik muammolarga olib keladi. O‘zbekiston ham tabiiy resurslardan faol foydalanayotgan mamlakatlardan biridir, ammo bu jarayonlar ekologik ta’sirni kamaytirish zaruratini tug‘dirmoqda. Tuproq eroziyasi, sho‘rlanish, suvning kamayishi, iqlim o‘zgarishlari kabi ekologik muammolar va ularning yechimlari hozirgi kunda eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Tuproq eroziyasi va sho‘rlanishi O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligida yer resurslari muhim o‘rin tutadi. Tuproqning unumdorligi esa hosil olishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Afsuski, tuproq eroziyasi va sho‘rlanishi kabi muammolar bu yerning unumdorligini kamaytirishga olib keladi. Ekinlarni bir xil maydonda uzoq vaqt davomida yetishtirish, o‘simliklar rotatsiyasining bajarilmasligi, ortiqcha o‘g‘itlar va pestitsidlarning ishlatilishi tuproqning unumdorligini pasaytiradi. Natijada, tuproq eroziyasi va sho‘rlanishi sodir 24tarmog‘ida, transport vositalarini ishga solishda, sanoat ishlab chiqarishida va issiqlik ishlab chiqarishda ishlatiladi. Neft va gazdan samarali foydalanish, energiya ishlab chiqarishning asosiy manbalaridan foydalanishni rivojlantirish mamlakatning energetika barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, neft va gazdan foydalanishning ekologik ta’sirini kamaytirish, yangi ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish zarur. Uran konlarining ahamiyati O‘zbekiston uran qazib olishda dunyo bo‘yicha eng yirik ishlab chiqaruvchilardan biridir. Uran konlari asosan Janubiy va Sharqiy O‘zbekistonda joylashgan bo‘lib, yadro energetikasida qo‘llaniladi. Uran energiyasini ishlab chiqarishda asosiy xom ashyo bo‘lib, yadro reaktorlari uchun zarur bo‘lgan yadro yoqilg‘isi sifatida ishlatiladi. O‘zbekistonning uran ishlab chiqarish quvvati global energetika sohasida katta ahamiyatga ega bo‘lib, mamlakatning energetika siyosatida muhim o‘rin tutadi. Uranni ishlab chiqarish nafaqat ichki ehtiyojlarni qondirish, balki xalqaro bozorlar uchun eksport qilishda ham katta rol o‘ynaydi. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ayniqsa, energetika va sanoat tarmoqlarining barqaror rivojlanishi uchun muhimdir. Tabiiy gaz va ko‘mirdan foydalanishning ekologik ta’sirini kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish zarur. Bunga quyosh energiyasidan, shamol energiyasidan foydalanish va boshqa ekologik toza energiya manbalarini rivojlantirishni kiritish kerak. O‘zbekistonning energetika sektori uchun ekologik xavfsiz texnologiyalarni joriy etish va tabiiy resurslardan barqaror foydalanish yillar davomida muhim maqsad bo‘lib qoladi. Sanoat tarmog‘ida mineral resurslarni qayta ishlash va eksport qilishning samarali tizimini yaratish zarur. Shu bilan birga, ekologik xavfsiz texnologiyalarni ishlab chiqish, ishlab chiqarish jarayonlarida chiqindilarni kamaytirish va yangi ekologik normativlarni ishlab chiqish mamlakatning barqaror rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning sanoat va energetika tarmoqlarida tabiiy resurslardan samarali 17 4. O‘zbekistonning yer osti boyliklari bo‘yicha ma’lumotlar Boylik turi Asosiy joylashuvi Boylik miqdori (t) Yillik ishlab chiqarish hajmi (tonna) Ekologik ta’sir Uran Janubiy va sharqiy hududlar 100,000 2,500,000 To‘g‘ri boshqarish zarur, atrof-muhitga zarar yetkazishi mumkin Ko‘mir Qashqadaryo, Surxondaryo hududlari 1,200,000,000 3,000,000 Atrof-muhitga zarari, ifloslanish Mis Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo 25,000,000 150,000 Ekologik xavf, tog‘- kon ishlari orqali tuproqning ifloslanishi Neft Buxoro, Xorazm, Farg‘ona 15,000,000 700,000 Atrof-muhitga ta’siri, havo ifloslanishi Gaz Buxoro, Surxondaryo, Qashqadaryo 30,000,000,000 10,000,000 Havo ifloslanishi va gaz chiqindilari Jadval 5 : O‘zbekistonning yer osti resurslaridan foydalanish Resurs turi Foydalanish miqdori (tonna) Iqtisodiy ahamiyati Yillik eksport hajmi (mln. AQSh dollari) O‘zgarishlar va innovatsiyalar Uran 2,500,000 Energetika, yadro sanoati 350 Yangi texnologiyalarni joriy etish zarur Ko‘mir 3,000,000 Elektr 100 Toza energiya 11Yozda haroratning yuqoriligi mamlakatning turli hududlarida o‘zgaradi. Janubda harorat o‘rtacha 35–40°C ga yetadi, ba’zida 45°C gacha ham ko‘tarilishi mumkin. Bunday yuqori harorat va quruqlik, ayniqsa, tuproqning unumdorligini kamaytiradi va qishloq xo‘jaligi uchun jiddiy cheklovlar yaratadi. O‘zbekistonning iqlimi, shuningdek, sug‘oriladigan yerlarning samaradorligiga ta’sir qiladi. Yozning issiq va quruq o‘tkazilishi suv resurslarining taqsimlanishiga, sug‘orish tizimlarining samaradorligiga va ekinlarning hosil olishiga ta’sir qiladi. Bunday iqlim sharoitlarida suvning saqlanishi va samarali foydalanish juda muhimdir. Qish fasli nisbatan sovuq va quruq bo‘lib, bu davrda mamlakatning ba’zi hududlarida qishloq xo‘jaligi faoliyati cheklangan bo‘ladi. Ayniqsa, shimoliy va sharqiy hududlarda sovuq haroratlar va yomon iqlim sharoitlari qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. Biroq, tog‘li hududlarda iqlim yumshoqroq bo‘lib, qishloq xo‘jaligi va o‘rmonchilik uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bu hududlarda harorat nisbatan pastroq bo‘ladi, bu esa turli ekinlarni yetishtirish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. O‘zbekistonning iqlimi tog‘li hududlarda o‘zining mo‘tabar, barqaror va qulay iqlim sharoitlari bilan ajralib 18Resurs turi Foydalanish miqdori (tonna) Iqtisodiy ahamiyati Yillik eksport hajmi (mln. AQSh dollari) O‘zgarishlar va innovatsiyalar energiyasi ishlab chiqarish manbalariga o‘tish Mis 150,000 Sanoat, qurilish materiallari 70 Yangi qazib olish usullari kerak Neft 700,000 Energetika, transport 500 Qayta ishlash texnologiyalarini takomillashtirish zarur Gaz 10,000,000 Elektr energiyasi, sanoat 600 Ekologik toza texnologiyalarni ishlab chiqish zarur Jadval 6 : O‘zbekistonning yer osti resurslaridan ekologik xavfsizlikka ta’siri Resurs turi Ekologik xavf darajasi Ekologik xavfning kamaytirilishi bo‘yicha chora- tadbirlar Ekologik monitoring mavjudligi Uran Yuqori Samarali boshqaruv, chiqindilarni qayta ishlash, ekologik texnologiyalar Mavjud, lekin takomillashtirish zarur Ko‘mir O‘rtacha Vodorod gazlarini ishlab chiqarish, chiqindilarni kamaytirish Ha, lekin yangi tizimlar zarur Mis O‘rtacha Atrof-muhitga ta’sirni kamaytirish texnologiyalarini ishlab chiqish Ha, kengaytirish zarur Neft Yuqori Ekologik toza qazib olish Mavjud, lekin 26Resurs turi Asosiy joylashuvi Yillik ishlab chiqarish hajmi Eksport hajmi (mln. AQSh dollari) Sanoatdagi ahamiyati ehtiyojlari Jadval 8 : O‘zbekistonning energetika sektori va tabiiy resurslaridan foydalanish Resurs turi Yillik ishlab chiqarish hajmi (mln. kWh) Yillik iste'mol hajmi (mln. kWh) Energiya ishlab chiqarishdagi ahamiyati Tabiiy gaz 30,000 15,000 Elektr energiyasi ishlab chiqarish, uy-joylarni isitish Ko‘mir 15,000 12,000 Issiqlik va elektr energiyasi ishlab chiqarish Neft 700,000 tonna 600,000 tonna Transport tarmog‘ini ta'minlash, sanoat uchun energiya Uran 2,500,000 tonna - Yadro energetikasi uchun yoqilg‘i manbai 2.2. Qishloq xo‘jaligida yer, suv va iqlim resurslaridan foydalanish O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi sektori mamlakat iqtisodiyotining poydevori hisoblanadi. Bu soha yer, suv va iqlim resurslaridan samarali foydalanishga asoslanadi. Tabiiy resurslar, ayniqsa, tuproq, suv va iqlim sharoitlari, qishloq xo‘jaligida ekinlarni yetishtirish va chorvachilikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning tabiiy resurslarini samarali boshqarish va ularni qishloq xo‘jaligida to‘g‘ri foydalanish, nafaqat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, balki ekologik xavfsizlikni ham ta’minlashga 32Suv resurslaridan barqaror foydalanish orqali nafaqat qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlash ham mumkin bo‘ladi. Iqlim o‘zgarishlari va uning ta’siri Iqlim o‘zgarishlari bugungi kunda barcha mamlakatlarda ekologik xavf tug‘dirmoqda. O‘zbekistonning arid va yarim arid iqlimi, yozning issiq va quruq bo‘lishi, qishning sovuq va quruq o‘tishi iqlim o‘zgarishlaridan eng ko‘p ta’sirlanadigan hududlardan biridir. Iqlimning o‘zgarishi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda yangi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Sug‘oriladigan yerlarning unumdorligi kamayadi, hosil olish pasayadi. Ayniqsa, paxta va guruch kabi suv talab qiluvchi ekinlarni yetishtirish qiyinlashadi. Iqlimning o‘zgarishi O‘zbekistonning iqlimiga mos keladigan qishloq xo‘jaligi tarmoqlarini tanlashni talab qiladi. Iqlim o‘zgarishlarining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun mamlakatda iqlimga moslashtirilgan ekinlarni yetishtirish zarur. Iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashishda qishloq xo‘jaligida yuqori texnologiyalarni joriy etish va suv resurslarini boshqarish bo‘yicha yangi strategiyalar ishlab chiqish kerak. Ekstremal iqlim sharoitlariga qarshi moslashish, innovatsion texnologiyalarni qo‘llash va suvni tejash mexanizmlarini joriy etish orqali qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish mumkin. 11 Tabiiy resurslardan haddan tashqari foydalanish Tabiiy resurslardan haddan tashqari foydalanish ekologik muammolarni keltirib chiqaradi. Ayniqsa, yer resurslarining haddan tashqari ishlatilishi, o‘rmonlarning kesilishi, minerallarni qazib olish va boshqa resurslarni ishlatish tabiiy muhitga zarar yetkazadi. Bu jarayonlar tuproqning unumdorligini kamaytiradi, suvning sifatini pasaytiradi va ekologik barqarorlikni ta’minlashni qiyinlashtiradi. O‘zbekistonning o‘rmon resurslari cheklangan va ular tezda kamaymoqda. Bu esa o‘rmonlarning ahamiyatini yuksaltiradi, chunki o‘rmonlar nafaqat ekosistemani saqlash, balki iqlimni tartibga solish va biologik xilma-xillikni himoya qilishda ham muhimdir. 11 Mustafoyev, M. (2019). Sanoat va energetika tarmoqlarida tabiiy resurslardan foydalanishning ekologik muammolari . Tashkent: Iqtisodiyot nashriyoti. 7Kyzylkum cho‘li esa O‘zbekistonning shimoli-sharqida joylashgan va ko‘plab tabiiy boyliklarga ega. Bu cho‘l hududlarida yer resurslari, suvsiz hududlar va tabiiy o‘zgartirishlarga ehtiyoj mavjud. Ammo, Kyzylkum cho‘l hududida o‘ziga xos iqlim o‘zgarishlari mavjud, ular qisqa muddatli yomg‘irlar va yuqori harorat bilan bog‘liq. O‘zbekistonning relyefi, ayniqsa, tog‘lar va pasttekisliklar o‘rtasidagi hududlarda turli ekinlar yetishtirish uchun qulay sharoit yaratadi. Bu hududlar, ayniqsa, o‘zining suv resurslari va sug‘orish tizimlari bilan o‘ziga xos ahamiyatga ega. Farg‘ona vodiysi va Qashqadaryo vodiysi kabi hududlar o‘zining paxta va boshqa hosillarni yetishtirish uchun qulay sharoitlarni yaratadi. Ushbu hududlar, shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning asosiy markazlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning relyefi va iqlimi o‘rtasida kuchli aloqalar mavjud. Relyefning balandligi va iqlimning o‘zgarishi sug‘orish tizimlari va yerlarni unumdorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Tog‘li hududlar va cho‘l hududlari o‘rtasidagi o‘zgarishlar qishloq xo‘jaligi ekinlari va hayvonlar uchun zarur bo‘lgan optimal sharoitlarni yaratadi. Iqlimning o‘zgarishi ham yerlarni ishlashda cheklovlar yaratishi mumkin, ammo bu o‘zgarishlarni boshqarish va ekologik muvozanatni saqlash uchun ilg‘or texnologiyalarni joriy etish zarur. 3 Yer resurslari va ularning tarqalishiO‘zbekistonning relyefi mamlakatda yer resurslarini taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi. Pasttekisliklar va tog‘li hududlar orasidagi chegaralar yer resurslarining taqsimlanishiga bevosita ta’sir qiladi. Pasttekisliklar, ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarni yaratish va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda qulay sharoitlarni ta’minlaydi. Tog‘li hududlar esa minerallar va boshqa tabiiy boyliklar bilan boy bo‘lib, ularni samarali boshqarish va foydalanuvchilarga yetkazish zarurdir. Jadval 2: O‘zbekistonning yer resurslaridan foydalanish 3 Pirmatov, R. (2017). O‘zbekistonning relyefi va mineral boyliklarining joylashuvi . Tashkent: Iqtisodiy va ekologik geografiya. 4I BOB. O‘zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslarining umumiy tavsifi 1.1. O‘zbekistonning tabiiy geografik joylashuvi va relyefi O ‘zbekiston Markaziy Osiyo mintaqasida joylashgan bo‘lib, uning o‘zi alohida geografik va iqtisodiy ahamiyatga ega. O‘zbekiston 448,9 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi va bu uni Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatlardan biriga aylantiradi. Mamlakat janubda Afg‘oniston, shimolda Qozog‘iston, sharqda Qirg‘iziston va Tojikiston, g‘arbda esa Turkmaniston bilan chegaradosh. O‘zbekistonning tabiiy resurslari va manzara sharoiti iqtisodiy rivojlanishga bevosita ta’sir qiladi. Shuningdek, mamlakatning tranzit joylashuvi uni xalqaro savdo va transport yo‘llarining markaziga aylantiradi. 1 O‘zbekistonning relyefi mamlakatning tabiiy sharoitlari va geografik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, uning iqtisodiy va ekologik ahamiyatini 1 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. (2020). O‘zbekistonning tabiiy resurslaridan foydalanish va geografik joylashuvi . Tashkent: Davlat statistika qo‘mitasi. 34suvning kamayishi va ifloslanishi kabi muammolar, tabiiy resurslarning noto‘g‘ri boshqarilishi natijasida yuzaga keladi. Bu holatlarni bartaraf etish uchun innovatsion texnologiyalarni, qayta tiklanadigan energiya manbalarini va ekologik xavfsiz usullarni joriy etish zarur. Suvni tejash va uni samarali boshqarish, tuproqni qayta tiklash va barqaror qishloq xo‘jaligi tizimlarini yaratish orqali bu muammolarni hal qilish mumkin. O‘zbekistonning tabiiy resurslaridan foydalanishning ekologik xavfsizligini ta’minlash va barqaror boshqaruvni amalga oshirish, mamlakatning uzoq muddatli iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga yordam beradi. Shuningdek, tabiiy boyliklardan barqaror foydalanish va ularning iqtisodiy ahamiyatini maksimal darajada oshirish orqali O‘zbekistonning global miqyosda raqobatbardoshligini oshirish mumkin. Foydalanilga n adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi. (2020). O‘zbekistonning tabiiy resurslaridan foydalanish va rivojlanish statistikalari. Tashkent: Davlat statistika qo‘mitasi. 2) Mirzayev, I. (2018). Tabiiy resurslar va ularning ekologik ta'siri. Toshkent: Fan va texnologiyalar nashriyoti. 3) Abdullayev, B. (2019). O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi resurslaridan samarali foydalanish. Tashkent: O‘zbekiston davlat nashriyoti. 4) Turobov, A. (2017). Ekologik xavfsizlik va tabiiy resurslardan barqaror foydalanish. Toshkent: O‘qituvchi. 5) Rahimov, A., & Abduvokhidov, N. (2020). O‘zbekistonning energetika va sanoat tarmoqlarida tabiiy resurslarning ahamiyati. Journal of Environmental Economics, 13(2), 145-158. 6) Yusufov, M. (2020). Suv resurslarining boshqaruvi va qishloq xo‘jaligida foydalanish. Tashkent: O‘zbekiston universiteti nashriyoti. 33Resurslardan samarali foydalanish uchun barqaror boshqaruv tizimlari joriy etish zarur. Yashil iqtisodiyotga o‘tish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish va chiqindilarni kamaytirish tabiiy resurslardan barqaror foydalanishga yordam beradi. Buning uchun tabiiy resurslardan barqaror foydalanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish kerak. Xulosa O‘zbekiston tabiiy sharoiti va resurslari mamlakatning iqtisodiy va ekologik barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatning geologik joylashuvi, iqlimi, tuproq va suv resurslari, shuningdek, yer osti boyliklari uning xo‘jalik tarmoqlarining rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonning tabiiy boyliklaridan samarali foydalanish, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, energetika va sanoat sohalarining rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. O‘zbekistonning yer resurslari, suv resurslari, iqlim sharoitlari va minerallar kabi tabiiy boyliklari mamlakatning iqtisodiy faolligini oshirishda, energiya ishlab chiqarishda va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Tuproq resurslaridan samarali foydalanish va sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish, mamlakatning qishloq xo‘jaligida yuqori samaradorlikka erishish imkoniyatini yaratadi. Suv resurslaridan to‘g‘ri foydalanish, ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarni samarali boshqarish orqali qishloq xo‘jaligida hosil olishni oshirish mumkin. Shu bilan birga, O‘zbekiston tabiiy resurslaridan haddan tashqari foydalanish ekologik muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tuproq eroziyasi, sho‘rlanish, 25foydalanish, ekologik barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi va mamlakat iqtisodiyotining mustahkamlanishiga hissa qo‘shadi. 8 Kelajakdagi istiqbollar O‘zbekistonning energetika va sanoat tarmoqlarida tabiiy resurslardan samarali foydalanishning istiqbollari global iqlim o‘zgarishlari, ekologik xavflar va resurslarning kamayishi bilan bog‘liq muammolarni hisobga olishni taqozo etadi. Shuning uchun, O‘zbekistonning energetika va sanoat sektori barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun yangi texnologiyalarni, qayta tiklanadigan energiya manbalarini va ekologik toza usullarni ishlab chiqish zarur. Bunday yondashuvlar mamlakatning iqtisodiy barqarorligini saqlash va ekologik xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi. Jadval 7 : O‘zbekistonning mineral resurslaridan foydalanish Resurs turi Asosiy joylashuvi Yillik ishlab chiqarish hajmi Eksport hajmi (mln. AQSh dollari) Sanoatdagi ahamiyati Ko‘mir Qashqadaryo, Toshkent viloyatlari 3,000,000 tonna 100 Elektr energiyasi ishlab chiqarish, sanoatni isitish Mis Samarqand, Toshkent, Qashqadaryo 150,000 tonna 70 Metallurgiya, qurilish materiallari ishlab chiqarish Oltin Qashqadaryo, Surxondaryo hududlari 50,000 kg 150 Qimmatbaho metallar, eksport uchun asosiy mahsulot Uran Janubiy va sharqiy hududlar 2,500,000 tonna 350 Yadro energetikasi, xalqaro bozorlar Kumush Qashqadaryo, Surxondaryo 10,000 kg 50 Yirik eksport mahsuloti, sanoat 8 10O‘zbekistonning relyefi tabiiy resurslarning taqsimlanishida muhim rol o‘ynaydi. Tog‘li hududlar mineral resurslar, suv manbalari va o‘rmon resurslarini taqdim etsa, pasttekisliklar qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan yerlarni tashkil etadi. Cho‘l hududlari, o‘zining ekologik xususiyatlari bilan, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari yaratadi. Biroq, O‘zbekistonning relyefi va tabiiy resurslardan samarali foydalanish, iqlim o‘zgarishlari va resurslarning cheklanishi kabi masalalar ham mavjud. Bu holatlarni hal qilish uchun ilg‘or texnologiyalarni joriy etish va ekologik barqarorlikni ta’minlash uchun samarali strategiyalarni ishlab chiqish zarur. 1.2. Iqlim, suv, tuproq va yer osti boyliklari . O‘zbekistonning iqlimi asosan subtropik, arid va yarim arid hududlardan iborat. Mamlakatning janubida va g‘arbida issiq cho‘l iqlimi hukm suradi, bu yerda yomg‘irlar juda kam bo‘ladi va harorat yuqori darajada bo‘ladi. Shimoliy va sharqiy qismlarida esa iqlim mo‘tadil subtropik xususiyatlarga ega. Bu hududlarda qish fasli aniq, biroq yozlar nisbatan issiq bo‘ladi, lekin janubdagi hududlar bilan taqqoslaganda, u yerda harorat nisbatan pastroq. Mamlakatda yillik o‘rtacha harorat 13–15°C atrofida bo‘lib, iqlimning quruq va issiq fasllari ko‘proq ta’sir qiladi. O‘zbekistonning iqlimi ko‘plab tabiiy jarayonlarga, jumladan, ekinlarning rivojlanishiga va yer resurslarining unumdorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. (2 rasm) 28ekinlari rivojlanadi. Suvning cheklanganligi va resurslarni boshqarishdagi muammolarni hisobga olish kerak, chunki Amudaryo va Syrdaryo tizimlarining oqimi doimiy ravishda kamaymoqda. Biroq, O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarining samaradorligini oshirish uchun suvni tejash va samarali boshqarish bo‘yicha yangi texnologiyalarni joriy etish zarur. Suvni tejash texnologiyalari, masalan, tomchilatib sug‘orish, suvni qayta ishlash va suv manbalaridan to‘g‘ri foydalanish mamlakatning qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirishga yordam beradi. Boshqa yirik sug‘orish tizimlari, shu jumladan, Amudaryo va Syrdaryo tizimlaridan foydalangan holda resurslarni samarali boshqarish orqali O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi samaradorligini oshirish mumkin. Suv resurslarini tejash, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi ekinlari va chorvachilikni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Iqlim sharoitlaridan foydalanish O‘zbekistonning iqlimi asosan arid va yarim arid sharoitlarga ega bo‘lib, bu o‘zgaruvchan suv resurslari va qishloq xo‘jaligiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. Iqlimning issiq va quruq bo‘lishi, ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarning unumdorligini ta’sir qiladi. Yozning issiq va quruq fasllari qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda muammolarni keltirib chiqaradi. O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi uchun eng muhim ekologik omil — bu iqlimning o‘zgaruvchanligi va qishloq xo‘jaligi ekinlarining hosildorligi bilan bog‘liq qiyinchiliklarni hal qilishdir. Iqlimning o‘zgarishi sug‘oriladigan yerlarning unumdorligini kamaytiradi va ekinlarning hosilini pasaytiradi. 9 Bundan tashqari, iqlim o‘zgarishlari va global isish mamlakatda sug‘oriladigan yerlarning kamayishiga, suv resurslarining qisqarishiga va tuproqning sho‘rlanishiga olib kelishi mumkin. Biroq, iqlimning ijobiy ta’sirini saqlash va salbiy ta’sirlarini kamaytirish uchun innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish zarur. Iqlimga moslashish strategiyalarini ishlab chiqish, qishloq xo‘jaligi 9 Aslanov, O. (2017). Qishloq xo‘jaligida tuproq va suv resurslaridan samarali foydalanish . Tashkent: O‘qituvchi. 13kamaytirish uchun mamlakatda qishloq xo‘jaligini suv tejash texnologiyalari, qat’iy ekologik standartlar va iqlimga moslashish strategiyalarini ishlab chiqish zarur. Bularning barchasi O‘zbekistonning iqtisodiy va ekologik barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonning eng muhim tabiiy resurslaridan biri suvdir. Mamlakatda suv manbalarining taqsimlanishi va foydalanishning samarali yo‘llari jiddiy ahamiyatga ega. Amudaryo va Syrdaryo daryolari, shuningdek, Orol dengizi va ko‘llar, O‘zbekistonning eng asosiy suv manbalarini tashkil etadi. Amudaryo va Syrdaryo O‘zbekistonning suv resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. Bu daryolar mamlakatning markaziy va janubiy qismlarini o‘zining katta suv oqimlari bilan ta’minlaydi, bu esa sug‘orish tizimlari uchun zaruriy manbalarni taqdim etadi. Mamlakatning deyarli barcha sug‘oriladigan yerlar bu daryolardan foydalanadi, ular paxta, guruch va boshqa ekinlarni yetishtirish uchun asosiy suv manbai hisoblanadi. 5 Amudaryo va Syrdaryo tizimlarining oqimi doimiy ravishda pasayib bormoqda. Bu daryolarning oqimi kamayishi, avvalambor, ularni boshqarishdagi noaniqlik va noto‘g‘ri foydalanish natijasida yuzaga keladi. Mamlakatda suvning taqsimlanishi tartibsiz bo‘lib, sug‘orish tizimlarining samaradorligi pasaymoqda. Ayniqsa, Orol dengizining qurib borishi, Amudaryo va Syrdaryoning noto‘g‘ri ishlatilishi, ushbu hududlarning ekologik salomatligini jiddiy darajada buzdi. Orol dengizining qurib ketishi natijasida hududning iqlimi o‘zgarib, chang va tuz zarrachalarining havoga tarqalishi, qishloq xo‘jaligiga, aholi salomatligiga va biologik xilma-xillikka salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, suvning ifloslanishi ham katta muammo bo‘lib, u daryolar, ko‘llar va yer osti suvlarining sifati pasayishiga olib kelmoqda. Suv manbalarining ifloslanishi, xususan, sanoat chiqindilari, qishloq xo‘jaligi pestitsidlari va mineral o‘g‘itlarning suvga aralashishi natijasida yuzaga keladi. 5 Bakirov, M. (2017). Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy barqarorlikka ta'siri . Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti. 31bo‘ladi. Tuproq eroziyasi tufayli hosil olish pasayadi, yerlarni qayta ishlashda katta to‘siqlar yuzaga keladi. 10 Bu muammolarni hal qilish uchun avvalo, ekinlar rotatsiyasi tizimiga o‘tish zarur. Bunda, har yili turli ekinlar yetishtiriladi, shu orqali tuproqning unumdorligi saqlanadi. Minimal ishlov berish texnologiyalarini joriy etish ham samarali yechim bo‘lishi mumkin. Tuproqni zararli ishlovlardan himoya qilish va faqat zarur hollarda o‘g‘itlar ishlatish tuproqni tiklashda yordam beradi. Tuproqni qayta tiklash va undan samarali foydalanish bo‘yicha ilmiy yondashuvlar muhimdir. Bunday chora-tadbirlar tuproqning unumdorligini tiklashga yordam beradi va ularning uzun muddat davomida ishlatilishini ta’minlaydi. Suv resurslarining kamayishi va ifloslanishi O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarining samarali ishlashi uchun suv resurslari muhim rol o‘ynaydi. Biroq, so‘nggi yillarda Amudaryo va Syrdaryo daryolarining oqimi kamaymoqda, bu esa sug‘orish tizimlarining samaradorligini pasaytiradi. Suvning kamayishi, ayniqsa, intensiv qishloq xo‘jaligi faoliyatini olib borayotgan hududlarda katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Orol dengizining qurib borishi va daryolarning ifloslanishi nafaqat qishloq xo‘jaligi, balki butun mamlakat ekologiyasi uchun xavf tug‘dirmoqda. Shu bilan birga, suv resurslarining ifloslanishi, sanoat chiqindilari, pestitsidlar va o‘g‘itlar orqali daryolarni ifloslantiradi, bu esa sug‘orish tizimlarining samaradorligini pasaytiradi. Suv resurslarining kamayishini bartaraf etish uchun, birinchi navbatda, suvni tejash texnologiyalarini joriy etish zarur. Tomchilatib sug‘orish tizimi, suvni minimal miqdorda ishlatish va samarali boshqarish orqali suvni tejash mumkin. Bunga qo‘shimcha ravishda, suvni qayta ishlash va tozalash tizimlarini joriy etish ham samarali yechimdir. Shu bilan birga, suv taqsimotining boshqaruvini optimallashtirish, sug‘oriladigan yerlarning foydalanish samaradorligini oshiradi. 10 Karimov, B. (2018). Suv resurslarini boshqarish va ekologik muammolar . Journal of Environmental Studies, 22(4), 66-78. 1 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………..…..…..2 I BOB. O‘zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslarining umumiy tavsifi 1.1. O‘zbekistonning tabiiy geografik joylashuvi va relyefi …………………..…4 1.2. Iqlim, suv, tuproq va yer osti boyliklari ………………………………….…10 1.3. Tabiiy resurslarning turlari va ularning geografik tarqalishi …………….…19 II BOB. O‘zbekiston tabiiy resurslarining xo‘jalikdagi o‘rni va ularni samarali boshqarish 2.1. Tabiiy resurslarning sanoat va energetika tarmoqlaridagi ahamiyat ……….23 2.2. Qishloq xo‘jaligida yer, suv va iqlim resurslaridan foydalanish …………...27 2.3. Tabiiy resurslardan foydalanishda ekologik muammolar va ularning yechimlari …………………………………………………………………….…31 Xulosa ………………………………………………………………………..…34 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….…35 15noto‘g‘ri sug‘orish tizimlari natijasida yuzaga keladi. Bu jarayonlar tuproqning unumdorligini kamaytiradi va ekinlarning hosilini pasaytiradi. Tuproq boyliklarining kamayishi va unumdorlikning pasayishi qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tuproq resurslarini tejash va unumdorligini saqlash uchun tuproqni qayta tiklash va uni himoya qilish zarur. Tuproqning barqaror ishlatilishi uchun zamonaviy texnologiyalarni, jumladan, minimal ishlov berish, ekinlar rotatsiyasi va organik o‘g‘itlardan foydalanish kabi ilg‘or agrar texnologiyalarni joriy etish zarur. O‘zbekiston yer osti boyliklari bilan boy davlatlardan biridir. Mamlakatning tog‘li hududlarida ko‘mir, mis, oltin, kumush va boshqa foydali qazilmalar mavjud. Ushbu resurslar iqtisodiy faoliyatning turli tarmoqlarini rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. O‘zbekiston yer osti boyliklari jihatidan dunyoda yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Mamlakatda mineral resurslardan samarali foydalanish, ular orqali energetika va sanoat tarmoqlarini rivojlantirish zarurati mavjud. O‘zbekistonning eng yirik yer osti boyliklaridan biri — uran konlari hisoblanadi. O‘zbekiston uranni qazib olishda dunyo bo‘ylab eng yirik ishlab chiqaruvchilardan biridir. Uran konlari, ayniqsa, O‘zbekistonning janubiy va sharqiy hududlarida keng tarqalgan. Uran O‘zbekiston iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu konlarni qazib olish yadro energetikasining rivojlanishida asosiy resurs hisoblanadi. Mamlakatda uran qazib olish, uni qayta ishlash va eksport qilish, energetika tarmog‘ini rivojlantirish va xalqaro bozorlar bilan aloqalarni mustahkamlashda katta rol o‘ynaydi. Biroq, uran qazib olishning ekologik ta’siri ham katta bo‘lishi mumkin, chunki yer ostidan qazib olish jarayonlari va shu bilan bog‘liq chiqindilar tabiiy muhitga zarar yetkazishi mumkin. Shu boisdan, uran va boshqa foydali qazilmalarni qazib olishning ekologik xavfsiz usullarini joriy etish zarurdir. Bundan tashqari, O‘zbekistonning g‘arbiy va janubiy hududlarida tabiiy gaz va neft konlari ham mavjud. Gaz va neft resurslari mamlakatning energetika 357) O‘zbekiston Respublikasining Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi. (2020). Ekologik holat va tabiiy resurslar boshqaruvi. Tashkent: Tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi. 8) Qodirov, U. (2018). O‘zbekistonning iqlim sharoitlari va suv resurslaridan foydalanish. Tashkent: Tabiatshunoslik nashriyoti. 9) Bakirov, M. (2017). Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy barqarorlikka ta'siri. Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti. 10) Sherzodov, D. (2019). O‘zbekistonning yer va suv resurslaridan foydalanishdagi muammolar va yechimlar. Journal of Water Resources, 17(3), 45-60. 11) A’zamov, F. (2020). O‘zbekistonning mineral boyliklari va ularning sanoatga ta'siri. Tashkent: Ekologiya va iqtisodiyot. 12) Aslanov, O. (2017). Qishloq xo‘jaligida tuproq va suv resurslaridan samarali foydalanish. Tashkent: O‘qituvchi. 13) Ubaydullayev, T. (2019). Tabiiy resurslardan foydalanishda ekologik xavf va ijtimoiy ahamiyati. Tashkent: Davlat ilmiy nashriyoti. 14) Karimov, B. (2018). Suv resurslarini boshqarish va ekologik muammolar. Journal of Environmental Studies, 22(4), 66-78. 15) Rakhmatov, M. (2020). Yer osti boyliklari va ekologik ta'siri. Tashkent: Geologiya nashriyoti. 16) To‘laganov, R. (2018). Iqlim o‘zgarishlari va qishloq xo‘jaligi rivoji. Tashkent: O‘zbekiston ilmiy nashriyoti. 17) Mustafoyev, M. (2019). Sanoat va energetika tarmoqlarida tabiiy resurslardan foydalanishning ekologik muammolari. Tashkent: Iqtisodiyot nashriyoti. 18) Akramov, B. (2020). Tabiiy resurslardan samarali foydalanish va barqaror rivojlanish. Tashkent: Qishloq xo‘jaligi universiteti nashriyoti. 8Hudud Yer maydoni (kv.km) Sug‘oriladigan yerlar (%) Paxtachilikka ajratilgan maydon (%) Tog‘li hududlar 70,000 20% 10% Pasttekisliklar 150,000 50% 40% Cho‘l hududlari 230,000 10% 5% O‘rmonzor hududlar 10,000 15% 5% Jadval 3: Sug‘oriladigan yerlar va ekin turlari bo‘yicha ma’lumotlar Ekin turi Sug‘oriladigan maydon (ming ha) Mahsulot miqdori (tonna) Hududlar Paxta 1,500 2,000,000 Pasttekisliklar, Farg‘ona vodiysi Guruch 800 1,500,000 Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo vodiysi Sabzavotlar 300 600,000 Samarqand, Toshkent viloyati Donli ekinlar 500 1,000,000 Buxoro, Qashqadaryo, Jizzax viloyatlari O‘zbekistonning janubiy qismida joylashgan Turkiston, Zarafshon va Tyan- Shan tog‘lari mamlakatning baland va tog‘li hududlarini tashkil etadi. Bu hududlar O‘zbekistonning iqlimiga ta’sir ko‘rsatadi, chunki balandliklar o‘ziga xos iqlim sharoitlarini yaratadi. Tog‘li hududlar odatda yog‘ingarchilikning ko‘proq bo‘lishiga, havo haroratining pastligiga olib keladi. Bu esa sug‘oriladigan yerlarning taqsimlanishiga ta’sir qiladi. Tog‘li hududlar, ayniqsa, O‘zbekistonning janubida, paxta va boshqa hosillarni yetishtirish uchun qulay sharoitlarni yaratadi. Bunday hududlar, shuningdek, chuqur o‘rmonlar va minerallarga boy bo‘lgan boy resurslarga ega. Shuningdek, yuqori balandliklar va 5belgilaydi. Relyefning turli landshaftlarga ega bo‘lishi mamlakatning iqlimiga, sug‘orish tizimlariga va qishloq xo‘jaligi faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekiston relyefining turli xususiyatlari, shu jumladan, baland tog‘lar, cho‘llar, tekisliklar va o‘rmonzor hududlar mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishida katta o‘rin tutadi. O‘zbekistonning relyefi ikkita asosiy qismga bo‘linadi: janubiy tog‘li mintaqalar va shimoliy cho‘l hududlari. Hudud Maydon (kv.km) Relyef turi Asosiy tabiiy resurslar Tog‘li hududlar 70,000 Baland tog‘lar, cho‘qqilar Mineral boyliklar, o‘rmonlar, suv manbalari Pasttekisliklar 150,000 Tekis va quyi hududlar Sug‘oriladigan yerlar, paxta, guruch ekinlari Cho‘l hududlari 230,000 Cho‘llar va qumli hududlar Mineral resurslar, energiya manbalari O‘rmonzor hududlar 10,000 Baland tog‘lar atrofidagi o‘rmonlar O‘rmon resurslari, biologik xilma-xillik Tog‘li hududlar O‘zbekistonning janubiy qismida Turkiston, Zarafshon va Tyan-Shan tog‘lari joylashgan. Ushbu tog‘lar mamlakatning eng baland nuqtalarini tashkil etadi. O‘zbekistonning eng baland tog‘i — Pskem tog‘ining yuqori qismi 4,301 metr balandlikda joylashgan. Bu tog‘lar mamlakatning iqlimiga, tabiiy boyliklariga va resurslarga ta’sir qiladi. Turkiston tog‘lari, masalan, Samarqand va Buxoro viloyatlarining janubiy qismlarida joylashgan bo‘lib, ular O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim ahamiyatga ega. Zarafshon va Tyan-Shan tog‘lari esa Farg‘ona vodiysi va boshqa mintaqalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, sug‘orish tizimlari uchun asosiy suv manbalarini taqdim etadi. Tog‘li hududlarda tabiiy resurslar, shu jumladan, minerallar, suvlarga boy bo‘lgan manbalar va o‘rmonzorlar mavjud. Bu hududlar shuningdek, qishloq xo‘jaligida ekinlar yetishtirish, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi Kurs ishi O‘zbekistonning tabiiy resurslari va ularning xo‘jalikdagi o‘rnini o‘rganishga qaratilgan. O‘zbekistonning tabiiy boyliklari, geografik joylashuvi va iqlim sharoiti mamlakatning iqtisodiy o‘sishi uchun asosiy omillardan biridir. Tabiiy resurslarning samarali boshqarilishi iqtisodiy o‘sishning poydevorini tashkil etadi. Ayniqsa, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish, suv va tuproq resurslarini tejash masalalari joriy davrda muhim o‘rin tutadi. Mamlakatda mavjud bo‘lgan tabiiy boyliklar sanoat, qishloq xo‘jaligi va energetika tarmoqlarini rivojlantirishga imkon yaratadi. Shuningdek, tabiiy resurslar ekologik barqarorlikni ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda tabiiy resurslardan samarali foydalanish masalalari global miqyosda e’tiborni jalb qilmoqda. Resurslarning qisqarishi va tabiiy muhitning ifloslanishi jahon miqyosidagi katta ekologik muammolarga aylangan. Shu boisdan, resurslarni boshqarish va ularni barqaror foydalanish masalalari har bir davlatning iqtisodiy siyosatida alohida ahamiyatga ega. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekiston tabiiy resurslari va ularni boshqarish masalalari so‘nggi yillarda faol o‘rganilmoqda. Tadqiqotlar va ilmiy ishlar tabiiy boyliklardan samarali foydalanish va ularning boshqarilishini takomillashtirishga qaratilgan. Mamlakatda tabiiy resurslar boshqarilishini rivojlantirish uchun bir qator davlat dasturlari ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy etilgan. O‘zbekistonda suv resurslarini boshqarish, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash masalalari jiddiy o‘rganilmoqda. Hozirgi kunda davlat ekologiya sohasini takomillashtirish, tabiiy resurslardan samarali foydalanish va ularni tejash bo‘yicha yangi strategiyalar ishlab chiqmoqda. Biroq, tabiiy resurslarni boshqarishning samarali usullari va ularni qayta ishlashga oid ma’lumotlar hali to‘liq rivojlanmagan. O‘zbekistonning tabiiy resurslarini boshqarishda yuzaga kelgan muammolar, ekologik ifloslanish va resurslarning haddan tashqari foydalanilishi o‘rganilmoqda. 3Kurs ishining ahamiyati Ushbu kurs ishi O‘zbekiston tabiiy resurslarining iqtisodiy va ekologik ahamiyatini o‘rganishga qaratilgan. Tabiiy boyliklar mamlakat iqtisodiyoti uchun asosiy resurs bo‘lib, ularning samarali boshqarilishi iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni ta’minlaydi. Mamlakatning tabiiy resurslari qishloq xo‘jaligi, energetika, sanoat va transport tarmoqlarini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Shuningdek, tabiiy resurslarni boshqarish ekologik xavfsizlikni ta’minlashda ham katta ahamiyatga ega. O‘zbekistonning tabiiy boyliklaridan, ayniqsa, yer, suv va mineral resurslardan foydalanishning samarali yo‘llarini ishlab chiqish ekologik muammolarni hal qilishda muhim o‘rin tutadi. Iqlim o‘zgarishlari, suv tanqisligi, tuproq eroziyasi va boshqa ekologik muammolar, tabiiy resurslardan noto‘g‘ri foydalanishning salbiy oqibatlaridir. Shuning uchun, resurslardan samarali foydalanish va ekologik muammolarni hal qilish, ayniqsa, barqaror rivojlanish tamoyillariga asoslanish muhimdir. Kurs ishining maqsadi : O‘zbekiston tabiiy resurslarining iqtisodiy ahamiyatini o‘rganish, ularni samarali boshqarish yo‘llarini aniqlash va ekologik muammolarni hal qilishga qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari O‘zbekistonning tabiiy resurslari va ularning geografik tarqalishini o‘rganish. Tabiiy resurslarning iqtisodiy sektorlardagi o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish. Ekologik muammolarni va tabiiy resurslardan foydalanishda yuzaga keladigan to‘siqlarni aniqlash. O‘zbekiston tabiiy resurslarini samarali boshqarish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishining obyekti: O‘zbekistonning tabiiy resurslari, ularning geografik joylashuvi, turlari va xo‘jalikdagi ahamiyati. Kurs ishining predmeti: O‘zbekiston tabiiy resurslaridan foydalanish, ularni boshqarish usullari, ekologik muammolar va ularning yechimlari. Kurs ishining tuzilishi: kirish;asosiy qism 2 bob va har bir bob 3 bulimdan iborat shuningdek xulosa va adabiyotlardan iborat 9tog‘lar suv resurslarining asosiy manbalaridan biri bo‘lib, sug‘orish tizimlari uchun zarur bo‘lgan suvni taqdim etadi. Pasttekisliklar O‘zbekistonning iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bu hududlar, ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarni yaratish va qishloq xo‘jaligi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo vodiysi va Qashqadaryo vodiysi kabi hududlar, aholining ko‘p qismi yashaydigan, intensiv qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikni rivojlantirish uchun eng yaxshi sharoitlarni yaratadi. Ushbu hududlarda ekinlar yetishtirish va chorvachilikni rivojlantirish imkoniyati mavjud. Bu yerlar asosan paxta, guruch, sabzavotlar va boshqa ekinlar uchun qulay bo‘lib, O‘zbekistonning eksport salohiyatini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, pasttekisliklar chuqur sug‘orish tizimlarini yaratishda asosiy rol o‘ynaydi. Suv manbalari, masalan, Amudaryo va Syrdaryo tizimlaridan foydalanish bu hududlarda sug‘orish imkoniyatlarini taqdim etadi. 4 O‘zbekistonning cho‘l hududlari, ayniqsa Qizilqum va Kyzylkum cho‘llari, mamlakatning keng cho‘l landshaftlarini tashkil etadi. Cho‘llarda yerlar o‘ziga xos ekologik sharoitlarga ega bo‘lib, ular o‘zining past unumdorligi va quruqligi bilan ajralib turadi. Cho‘l hududlarida resurslardan foydalanishning cheklanganligi, sug‘orish tizimlarining muammosi va yirik qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga to‘sqinlik qiladigan omillar mavjud. Ammo, cho‘l hududlarining o‘ziga xos ekologik ahamiyati ham bor. Masalan, cho‘llarda tabiiy gaz va boshqa minerallar mavjud. Kyzylkum cho‘li kabi hududlar mineral resurslarga boy bo‘lib, energiya manbalarini ishlab chiqarish uchun muhimdir. Bunday hududlarda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari mavjud, shu jumladan quyosh energiyasidan foydalanish. Biroq, cho‘l hududlarida ekologik barqarorlikni saqlash, tuproq eroziyasi va suv tanqisligini kamaytirish zarur. 4 Khodjaev, T. (2019). O‘zbekistonning relyefi: geografik joylashuvi va iqlimiy xususiyatlari . Tashkent: O‘zbekiston geologiya ilmiy nashriyoti. 27yordam beradi. Mamlakatda qishloq xo‘jaligida yer resurslaridan samarali foydalanish, suv resurslarini tejash va iqlim sharoitlariga moslashish zarur. Yer resurslaridan foydalanish O‘zbekistonning tuproq resurslari mamlakatning qishloq xo‘jaligi uchun juda muhim hisoblanadi. Tuproq turlari bo‘yicha mamlakatda chernozemlar, bo‘sh tuproqlar, qumli yerlar va boshqa tuproq turlari mavjud. Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridagi chernozemlar yuqori unumdorlikka ega bo‘lib, paxta, guruch, sabzavotlar va boshqa ekinlarni yetishtirish uchun juda qulaydir. Chernozemlar O‘zbekistonning asosiy tuproq resurslaridan biri bo‘lib, ular paxta va boshqa hosillarni ekishda yuqori darajadagi hosildorlikni ta’minlaydi. Biroq, tuproq resurslarining unumdorligi doimiy ravishda monitoring qilishni talab qiladi, chunki tuproq eroziyasi va tuzlanish kabi ekologik muammolar hosilning kamayishiga olib keladi. O‘zbekistonda yer resurslaridan samarali foydalanish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish zarur. Misol uchun, minimal ishlov berish texnologiyalari, ekinlar rotatsiyasi va organik o‘g‘itlardan foydalanish, tuproq unumdorligini saqlashga yordam beradi. Yerni qayta ishlashda ekologik xavfsizlikni ta’minlash va tuproqning sho‘rlanishining oldini olish uchun ilmiy yondashuvlar ishlab chiqish zarur. Shuningdek, sug‘orish tizimlarining modernizatsiyasi va resurslarni tejash bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. Suv resurslaridan foydalanish O‘zbekistonning suv resurslari qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun muhim resurslardan biridir. Mamlakatda asosiy suv manbalari — Amudaryo va Syrdaryo daryolari hisoblanadi. Bu daryolar O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarini ta’minlash uchun zarur suv manbalari hisoblanadi. Amudaryo va Syrdaryo daryolaridan foydalanish qishloq xo‘jaligida, ayniqsa, paxta, guruch va boshqa ekinlarni yetishtirishda juda muhimdir. Shuningdek, sug‘oriladigan yerlar orqali O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy yo‘nalishlari — paxtachilik, g‘alla, sabzavot va meva O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: O‘zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarining xo‘jalikdagi ahamiyati Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 6ham muhim hisoblanadi. Ammo, tog‘li hududlarda qishloq xo‘jaligi uchun mo‘ljallangan yerlarning o‘ziga xos yuksalishi va pasttekisliklarga nisbatan ko‘proq hosil olishning qiyinligi mavjud. Bu hududlarda tog‘-tezliklarning qurilishi va o‘rmonchilik faoliyatining rivojlanishi talab qilinadi. O‘zbekistonning pasttekisliklari mamlakatning iqtisodiy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Bular orasida Qizilqum, Kyzylkum va boshqa cho‘l hududlari mavjud. Pasttekisliklarda yer resurslari, yuqori unumdor tuproqlar va keng tekisliklar mavjud. Ushbu hududlar, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi va sug‘orish tizimlari uchun qulay joylarni tashkil etadi. Pasttekisliklarda sug‘oriladigan yerlar keng tarqalgan va bu hududlarda paxta, guruch, sabzavot va boshqa ekinlarni yetishtirish mumkin. Sug‘orish tizimlarining yirik markazlari, masalan, Amudaryo va Syrdaryo tizimlaridan foydalanadigan hududlar, yerlarni o‘rtacha unumdorlikda rivojlantirishga imkon beradi. 2 Pasttekisliklar hamda cho‘llar o‘ziga xos landshaftlarni yaratadi va cho‘l hududlarining kengligi iqtisodiy faoliyatni cheklaydi. Qizilqum cho‘li va Kyzylkum cho‘li o‘zida tabiiy resurslar va minerallarni saqlab qolgan bo‘lsa-da, bularning ko‘plab hududlarda ko‘chirish va resurslarni chiqarish jarayoni qiyin bo‘ladi. Ammo, ushbu cho‘l hududlari o‘zida turistlar uchun jozibali manzaralarni, tabiiy go‘zallikni va tarixiy yodgorliklarni saqlab qolgan. O‘zbekistonning eng katta cho‘l hududi Qizilqum cho‘lidir. Bu hududning kengligi taxminan 300 ming kvadrat kilometrni tashkil etadi. Qizilqum cho‘li keng va chiroyli bo‘lib, mamlakatning g‘arbiy qismini egallaydi. Cho‘l hududlarida o‘rmonzorlar mavjud emas, ammo cho‘l hududlarida rivojlanish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Cho‘l hududlarida yerlar ishlash uchun ko‘proq cheklovlar bo‘lishi mumkin, ammo ular qishloq xo‘jaligi va energetika tarmoqlari uchun muhimdir. 2 Qodirov, D. (2018). O‘zbekistonning iqlim sharoitlari va relyefi . Journal of Environmental Geography, 12(1), 34-47. 21foydalanishga ega. Kyzylkum va Qizilqum cho‘llarida tuproq resurslarining kamayishi va ekologik sharoitlarning og‘irligi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi. Shunday bo‘lsa-da, bu hududlarda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari mavjud. 6 4. O‘rmon resurslari O‘zbekistonning o‘rmon resurslari mamlakatning ekologik barqarorligini saqlash va tuproqni muhofaza qilishda muhim rol o‘ynaydi. O‘rmonlar asosan tog‘li hududlarda joylashgan bo‘lib, ularning o‘ziga xos ekosistemalari mavjud. O‘rmonlar faqat o‘rmonchilik faoliyati uchun emas, balki tabiiy boyliklarni saqlash va iqlimni tartibga solish uchun ham zarurdir. Biroq, O‘zbekistonda o‘rmon resurslarining cheklanganligi va o‘rmonlarning kesilishi ekologik ta’sirlarni kuchaytirishi mumkin. 5. Yer osti boyliklari va energiya manbalari O‘zbekiston yer osti boyliklari va energiya manbalari bilan ham boy davlatlardan biridir. Mamlakatda ko‘mir, gaz, neft, uran va boshqa foydali qazilmalar mavjud. Bu resurslar mamlakatning energetika tarmog‘ini rivojlantirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Neft va gaz konlari asosan O‘zbekistonning g‘arbiy va janubiy hududlarida joylashgan. Ko‘mir va uran konlari esa, asosan, janubiy va sharqiy hududlarda mavjud. 6. Geografik tarqalish va iqtisodiy ta’siri Tabiiy resurslarning geografik tarqalishi mamlakatning turli hududlarida iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi. O‘zbekistonning janubiy va sharqiy hududlarida ko‘plab mineral resurslar, shu jumladan uran, oltin va kumush konlari joylashgan. Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari yuqori unumdor tuproqlari va suv resurslari bilan mashhur bo‘lib, bu hududlarda qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikni rivojlantirish uchun qulay sharoitlar mavjud. Cho‘l hududlari, ayniqsa Kyzylkum va Qizilqum cho‘llarida, mineral boyliklar va qayta 6 Aslanov, O. (2017). Qishloq xo‘jaligida tuproq va suv resurslaridan samarali foydalanish . Tashkent: O‘qituvchi. 20kumush va temir ruda, Murot tog‘larida keng tarqalgan. Mineral resurslarning geologik joylashuvi va qazib olish jarayonlarining samarali boshqarilishi mamlakatning sanoat va energetika tarmoqlarining rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. 2. Suv resurslari O‘zbekistonning asosiy suv manbalari — Amudaryo va Syrdaryo daryolari hisoblanadi. Ushbu daryolar mamlakatning eng katta suv resurslarini taqdim etadi. Amudaryo va Syrdaryo daryolari O‘zbekistonning markaziy va janubiy qismlarini sug‘orish uchun zarur suv bilan ta’minlaydi. Amudaryo daryosi O‘zbekistonning janubiy qismini, Syrdaryo esa shimoliy va sharqiy qismini suv bilan ta’minlaydi. Bu daryolardan foydalanish O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekistonning sug‘oriladigan yerlarida paxta, guruch, sabzavotlar va boshqa ekinlar yetishtiriladi. Suv resurslari sug‘orish tizimlarini yaratishda va qishloq xo‘jaligini rivojlantirishda asosiy omil bo‘lib, ular mamlakatning barqaror rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Biroq, daryolar oqimining kamayishi, suv taqsimotining noto‘g‘ri boshqarilishi va Orol dengizining qurib borishi kabi muammolar suv resurslarining taqsimlanishiga va boshqarilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Suv resurslaridan samarali foydalanish uchun yangi texnologiyalar va boshqaruv tizimlarini joriy etish zarur. 3. Tuproq resurslari O‘zbekistonning tuproq resurslari qishloq xo‘jaligi uchun juda muhimdir. Tuproqning asosiy turlari — chernozemlar, bo‘sh tuproqlar va qumli yerlar. Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryo hududlarida joylashgan chernozemlar yuqori unumdorlikka ega bo‘lib, paxta va guruch kabi hosillarni yetishtirish uchun juda qulaydir. Tuproqning yuqori unumdorligi mamlakatning asosiy qishloq xo‘jaligi faoliyatini ta’minlaydi. Biroq, tuproq eroziyasi va tuzlanish muammolari mavjud bo‘lib, bu yer resurslarining unumdorligini kamaytiradi. O‘zbekistondagi pasttekisliklar va cho‘l hududlarida tuproqning unumdorligi kamroq bo‘lib, bu yerlar asosan qishloq xo‘jaligi uchun cheklangan 19Resurs turi Ekologik xavf darajasi Ekologik xavfning kamaytirilishi bo‘yicha chora- tadbirlar Ekologik monitoring mavjudligi texnologiyalarini joriy etish samaradorlikni oshirish zarur Gaz O‘rtacha Gazni to‘g‘ri boshqarish va ifloslanishni kamaytirish Ha, lekin yangilanish zarur 1.3. Tabiiy resurslarning turlari va ularning geografik tarqalishi O‘zbekiston tabiiy resurslarining turlari keng va xilma-xil bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy hayotida muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslar asosan mineral resurslar, suv resurslari, tuproq boyliklari, o‘rmon resurslari va boshqa tabiiy boyliklar orqali taqdim etiladi. Ushbu resurslarning geografik tarqalishi O‘zbekistonning turli hududlarida tabiiy boyliklardan samarali foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Tabiiy resurslar taqsimoti geografik, geologik va iqlim sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, ular o‘zaro o‘zgaradi. Mamlakatdagi tabiiy resurslar turli mintaqalarda joylashgan va har bir hududning iqtisodiy faoliyatiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. 1. Mineral resurslar O‘zbekiston dunyo bo‘yicha o‘zining mineral resurslari bilan mashhur. Mineral resurslar, ayniqsa, foydali qazilmalar, mamlakatning eng muhim boyliklaridan biridir. Mamlakatning janubiy va sharqiy hududlarida ko‘mir, mis, oltin, kumush, uran, temir ruda va boshqa foydali qazilmalar mavjud. O‘zbekistonning eng yirik yer osti boyliklaridan biri — uran hisoblanadi. Mamlakat uranni qazib olishda dunyo bo‘ylab eng yirik ishlab chiqaruvchilardan biridir. Uran konlari janubiy va sharqiy hududlarda joylashgan bo‘lib, bu resurslardan energetika tarmog‘ini rivojlantirishda foydalanish mumkin. Ko‘mir, oltin va mis kabi boshqa minerallarni qazib olish ham muhim iqtisodiy ahamiyatga ega. Mis va oltin konlari asosan Toshkent, Samarqand va Qashqadaryo viloyatlarida joylashgan. Boshqa foydali qazilmalar, masalan, 16tarmog‘ini ta’minlashda asosiy rol o‘ynaydi. O‘zbekiston gaz va neftni qazib olishda yirik ishlab chiqaruvchilardan biri hisoblanadi, bu esa mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlaydi. Gaz va neft konlaridan samarali foydalanish, energetika sanoatini rivojlantirish va o‘z ichki ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini yaratadi. Neft va gazdan foydalanish energetika tarmog‘ining asosiy manbalari bo‘lib, iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda zarur ahamiyatga ega. Shu bilan birga, O‘zbekistonning yer osti boyliklarini qazib olish va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha yangi usullar va texnologiyalarni ishlab chiqish zarur. Resurslardan samarali foydalanish, energiya va sanoatni rivojlantirishda muhimdir. Biroq, tabiiy resurslarni qazib olishning ekologik ta’sirini kamaytirish va tabiiy muhitni saqlash bo‘yicha e’tiborli yondashuv zarur. Resurslardan haddan tashqari foydalanish, yer ostidan qazib olishning ekologik ta’siri, tuproq eroziyasi va suv taqsimotining buzilishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bu holatlar, ayniqsa, tuproq va suv resurslarining ifloslanishiga olib keladi. Yer osti boyliklaridan foydalanishda ekologik xavfsizlikni ta’minlash, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishni rag‘batlantirish va resurslarni boshqarishda barqarorlikni ta’minlash zarur. Mamlakatda yer osti boyliklarini qazib olishda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish, qayta ishlash usullarini takomillashtirish va chiqindilarni minimalizatsiya qilish kerak. Bu orqali O‘zbekistonning energetika va sanoat sohalarini ekologik xavfsiz va barqaror rivojlantirishga erishish mumkin. Shuningdek, yer osti boyliklaridan foydalanishning ekologik jihatlarini hisobga olish, tabiiy resurslar va ular bilan bog‘liq ekotizimlarni saqlash uchun zarur strategiyalarni ishlab chiqish zarur. Tabiiy resurslardan barqaror foydalanish va ularning ekologik xavfsizligini ta’minlash O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorligini va ekologik xavfsizligini ta’minlashda muhim omildir. Bunday strategiyalar mamlakatning energetika, sanoat va qishloq xo‘jaligi sohalarida barqaror rivojlanishni ta’minlaydi. 12turadi. Bu hududlarda hosil olishda yuqori sifat va samaradorlikni ta’minlash mumkin. Iqlimning o‘zgarishi va global iqlim o‘zgarishlarining ta’siri ham O‘zbekistonning iqtisodiy sohalariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston global isish va iqlim o‘zgarishlaridan aziyat chekish ehtimoli bor. Iqlim o‘zgarishlari suv resurslarining kamayishiga, ekstremal ob-havo hodisalarining ko‘payishiga, suv manbalarining ifloslanishiga va qishloq xo‘jaligiga zararlarga olib kelishi mumkin. Masalan, Orol dengizining qurib borishi natijasida hududdagi iqlim o‘zgarishi va chang va tuz zarrachalarining havoga tarqalishi salbiy ekologik ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayonlar, o‘z navbatida, yirik sug‘oriladigan hududlarning unumdorligini kamaytiradi. Iqlim o‘zgarishlari nafaqat ekologik muammolarni yaratadi, balki iqtisodiy faoliyatga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jaligi, energetika sektori va suv resurslarini boshqarishdagi o‘zgarishlar O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror rivojlanishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. O‘zbekistonning iqlim sharoitlari va tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish uchun innovatsion texnologiyalarni va ilmiy yondashuvlarni joriy etish zarur.Bundan tashqari, iqlim o‘zgarishlari qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hosil berishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Issiq va quruq iqlim sharoitlari, ayniqsa, paxta va guruch kabi hosil yetishtirish uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni yaratadi. Mamlakatning qishloq xo‘jaligi sektori suv resurslaridan yuqori samarali foydalanish va sug‘orish tizimlarini modernizatsiya qilish orqali iqlimga qarshi kurashishda samarali bo‘lishi mumkin. Iqlimning o‘zgarishi, ayniqsa, erning tuzlanishi va sho‘rlanishi masalalariga olib keladi. Tuproqning sho‘rlanishi va tuzlanishi, qishloq xo‘jaligi uchun tuproqning unumdorligini kamaytiradi va hosil olishni pasaytiradi. Iqlimning o‘zgarishi bu jarayonlarni yanada kuchaytiradi. Shuning uchun, iqlimning ijobiy ta’sirini saqlash va salbiy ta’sirlarini kamaytirish uchun tuproqni saqlash va texnologiyalarni ishlab chiqish muhim hisoblanadi. Iqlimning ta’sirini 22tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish imkoniyatlari mavjud, lekin bu hududlarda tuproqning kam unumdorligi va ekologik sharoitlar cheklangan. II BOB. O‘zbekiston tabiiy resurslarining xo‘jalikdagi o‘rni va ularni samarali boshqarish 2.1. Tabiiy resurslarning sanoat va energetika tarmoqlaridagi ahamiyat O‘zbekistonning tabiiy resurslari mamlakatning sanoat va energetika tarmoqlarining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bu resurslar, xususan, mineral boyliklar, gaz, ko‘mir, neft va uran kabi manbalar mamlakat iqtisodiyotining poydevorini tashkil etadi. Energetika va sanoat sektorlari O‘zbekistonning umumiy iqtisodiy o‘sishiga bevosita ta’sir qiladi, shu boisdan, tabiiy resurslarni boshqarish va ularning samarali foydalanilishi mamlakat rivojlanishida hal qiluvchi omil hisoblanadi. 14Bu holat sug‘orish tizimlarining samaradorligini kamaytiradi va ekinlar uchun zarur bo‘lgan suvning sifatini pasaytiradi. Suv resurslarining kamayishi, sug‘oriladigan yerlarning qisqarishi va bu holatning ekologik ta’sirini kamaytirish uchun samarali suv boshqaruvi tizimlarini yaratish zarur. Suvni tejash, undan samarali foydalanish va qayta tiklanadigan suv resurslari tizimlarini joriy etish bugungi kunda O‘zbekistonning eng dolzarb vazifalaridan biridir. Suvni tejash, undan optimal foydalanish va iqlim o‘zgarishlari bilan bog‘liq xavf-xatarlarni minimallashtirish uchun ilg‘or texnologiyalarni joriy etish zarur. Suv boshqaruvi tizimlarini takomillashtirish va suv resurslaridan barqaror foydalanish mamlakatning qishloq xo‘jaligini rivojlantirish va ekologik barqarorlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Suv resurslarini boshqarish bo‘yicha strategiyalar ishlab chiqilishi, aholining suvni tejash madaniyatini oshirish va samarali sug‘orish texnologiyalarini joriy etish talab etiladi. O‘zbekistonning tuproq resurslari mamlakatning qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyoti uchun juda muhimdir. Tuproq, ayniqsa, qishloq xo‘jaligida ekinlar yetishtirish va chorvachilikni rivojlantirishda asosiy manba hisoblanadi. O‘zbekistonning tuproq resurslari, asosan, chernozemlar, bo‘sh tuproqlar va qumli yerlar kabi turlarga bo‘linadi. Chernozemlar, bo‘sh tuproqlar va chiroyli tuproqlar Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryo hududlarida keng tarqalgan. Farg‘ona vodiysi, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida joylashgan chernozemlar yuqori unumdorlikka ega va paxta, guruch va boshqa ekinlarni yetishtirish uchun juda qulaydir. Ushbu tuproqlar mamlakatning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida asosiy resurslardan biridir. Biroq, tuproq resurslaridan haddan tashqari foydalanish, tuproq eroziyasi va tuzlanish kabi muammolarni keltirib chiqaradi. Tuproq eroziyasi natijasida yerlarning unumdorligi pasayadi va bu qishloq xo‘jaligi faoliyatini qiyinlashtiradi. Tuproqning tuzlanishi, ayniqsa, O‘zbekistonning pasttekisliklarida keng tarqalgan. Tuzlanish jarayoni, yuqori suv miqdori va 29ekinlarini tanlashda va resurslarni boshqarishda ilg‘or texnologiyalarni joriy etish kerak. O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi sektorini iqlim sharoitlariga moslashtirish va sug‘orish tizimlarini optimallashtirish, iqtisodiy barqarorlikni saqlash uchun muhimdir. Qishloq xo‘jaligida ekologik barqarorlikni ta’minlash Qishloq xo‘jaligida yer, suv va iqlim resurslaridan samarali foydalanish, barqarorlikni ta’minlash va ekologik xavfsizlikni saqlash zarur. Suv resurslarini tejash, tuproqning unumdorligini saqlash va iqlim o‘zgarishlariga moslashish uchun ilmiy yondashuvlar va ilg‘or texnologiyalarni ishlab chiqish talab etiladi. O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi sektori ekologik xavfsiz texnologiyalarni ishlab chiqish, qishloq xo‘jaligida innovatsiyalarni qo‘llash va resurslarni barqaror boshqarish orqali ekologik barqarorlikni ta’minlashi mumkin. Bu usullar nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirishga, balki ekologik xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi. 9. Jadval: O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligida yer, suv va iqlim resurslaridan foydalanish Resurs turi Hududlar Foydalanish miqdori Samaradorlik darajasi Ekologik ta’sir Yangi texnologiyalar Yer resurslari Farg‘ona, Surxondaryo, Qashqadaryo 10,000,000 ha Yuqori (chernozemlar) Tuproq eroziyasi va tuzlanish Minimal ishlov berish, ekinlar rotatsiyasi Suv resurslari Amudaryo, Syrdaryo 10,000,000 m³/yil O‘rtacha Sug‘oriladigan yerlarning kamayishi Tomchilatib sug‘orish, suvni qayta ishlash Iqlim sharoitlari Boshqa hududlar Iqlimning o‘zgarishi O‘rtacha Yozgi haroratning yuqoriligi, suv taqsimotining buzilishi Qishloq xo‘jaligida iqlimga moslashish texnologiyalari 23Sanoat tarmog‘ida tabiiy resurslarning roli O‘zbekiston sanoatining eng muhim tarmog‘laridan biri mineral resurslardan foydalanishdir. Mamlakatda ko‘mir, oltin, mis, kumush, uran va temir ruda kabi boy mineral resurslar mavjud. Ushbu foydali qazilmalar ishlab chiqarish jarayonida keng qo‘llanilib, O‘zbekiston sanoatini rivojlantirishga yordam beradi. Ko‘mir, masalan, mamlakatning eng katta energetika resurslaridan biridir. Mamlakatdagi ko‘mir konlari, ayniqsa, Toshkent va Qashqadaryo viloyatlarida, issiqlik elektr stansiyalarining ishlashini ta’minlaydi. Ko‘mir nafaqat elektr energiyasini ishlab chiqarishda, balki sanoat tarmoqlarining boshqa sohalarida ham, jumladan, qurilish materiallari va metallurgiya sanoatida ham qo‘llaniladi. Mis va oltin kabi foydali qazilmalar esa sanoatni ishlab chiqarishda, qayta ishlashda va eksport salohiyatini oshirishda katta ahamiyatga ega. Mis konlari Samarqand va Toshkent viloyatlarida joylashgan, oltin konlari esa asosan Qashqadaryo va Surxondaryo hududlarida mavjud. O‘zbekiston oltin va kumush ishlab chiqarishda jahondagi yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi. Bu minerallar sanoat ishlab chiqarishining turli tarmoqlarida, shu jumladan, elektronika, elektromashinyozlik va qurilishda qo‘llaniladi. 7 Energetika tarmog‘ida tabiiy resurslarning roli O‘zbekistonning energetika tarmog‘i tabiiy gaz va ko‘mirdan asosiy manbalar sifatida foydalanadi. Mamlakatda tabiiy gaz konlari Buxoro, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida joylashgan bo‘lib, bu resurslar elektr energiyasi ishlab chiqarishda va boshqa energetika tarmoqlarida keng qo‘llaniladi. Tabiiy gazning asosiy iste’molchisi elektr stansiyalari bo‘lib, ular mamlakatning energiya talabining katta qismini qondiradi. Shu bilan birga, gazdan foydalangan holda sanoat tarmoqlarini isitish, uy-joylarni energiya bilan ta’minlash ham amalga oshiriladi. Neft konlari, ayniqsa, Buxoro va Xorazm viloyatlarida mavjud bo‘lib, mamlakatning energetika sektorida muhim o‘rin tutadi. Neft, ayniqsa, transport 7 Qodirov, U. (2018). O‘zbekistonning iqlim sharoitlari va suv resurslaridan foydalanish . Tashkent: Tabiatshunoslik nashriyoti.

O‘zbekiston tabiiy sharoiti va resurslarining xo‘jalikdagi ahamiyati kurs ishi 

Купить