O’zbekiston tаriхini o’rganishda IХ-Х аsr manbalari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	64.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

783 Sotish

O’zbekiston tаriхini o’rganishda IХ-Х аsr manbalari

Sotib olish

O’zbekiston tаriхini o’rganishda IХ-Х аsr manbalari.
Mundarija:
Kirish ........................................................................................................................................... 2
I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda IХ-Х аsr manbalari. ...................................................... 4
1.1.O’rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixiga oid yozma manbalar ................................................ 4
1.2. IX-X Asrlarda O‘rta Osiyo mutafakkirlarining ahloqiy tarbiya haqidagi g‘oyalari (Al-
Forobiy asarlari misolida) ........................................................................................................... 8
1.3.IX-XII asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik buyuk allomalar va ularning jahon
tsivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissalari. ............................................................................... 14
II.Bob.IX-XII asrlarda adabiyot, me’morchilik va din ravnaqi ................................................ 18
2.1.IX-XII asrlarda adabiyot, me’morchilik va din ravnaqi. .................................................... 18
O’rta Osiyolik buyuk islomshunos mutafakkirlar. ................................................................... 18
2.2.IX-X asr movaraunnahr san’ati ........................................................................................... 22
2.3.IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat. ....................................... 25
Xulosa ....................................................................................................................................... 32
Foydalanilgan adabiyotlar ......................................................................................................... 34
1

Kirish
Mavzuning dolzarlbigi: VIII asr oxiri-IX asr boshida xalifalikni larzaga
keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movarounnahr va Xurosonda
olib borayotgan siyosatini o’zgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda
tohiriylar, safforiylar, somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir
bo’lgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movarounnahr Xurosondan
ajralib o’z mustaqqilligini to’la tiklab olish imkoniga ega bo’ldi.
Movarounnahrni birlashtirib mustahkam davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil
Somoniy, 900 yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat barpo
etdi. Xalifa somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorlig’ini
yuborishga majbur bo’ldi. Shu tariqa IX asr oxirlariga kelib Movarounnahr
xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi va arab xalifaligidan mustaqil
bo’lgan yirik feodal davlat-Somoniylar davlati tashkil topadi.
Somoniylar mamlakatni boshqarishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar.
Mamlakat o’nta devon (devoni vazir, devoni mustafi, devoni amir al-mulk,
devoni sohib ash-shurat, devoni sohibi muayid yoki borid, devoni mushrif,
devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avqof, devoni qazo az-ziya)
boshqaruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning
manfaatini himoya qiluvchi mustaqil feodal davlat edi («mulki sultoniy», «mulk
yerlari», «vaqf yerlari») X asr oxiriga kelib mamlakatda avj olib ketgan o’zaro
urushlar uning iqtisodiy va siyosiy qudratiga katta putur yetkazdi va
somoniylarning qoraxoniylar davlatidan mag’lubiyatga uchrashiga olib keldi. XI
asr boshlarida somoniylar davlati hududlarida ikki davlat: qoraxoniylar va
g’aznaviylar davlatlari paydo bo’ldi.
Bu davrda Movarounnahr, Xuroson va Xorazmdan xalifalikning markaziy
shaharlariga borib, fanning turli sohalarida ijod qilgan olimlardan tashqari
madaniyatning deyarli barcha sohalari bo'yicha ham yetuk ustod-u
shogirdlarning soni Bag'dod shahrida oz emas edi. Bu yerda ular o'z
Vatanlaridagi ilmiy va madaniy an'analarni arab tilida, islom mafkurasiga
2

moslashtirgan holda taraqqiy ettirishga va ularni jahon ilm-u madaniyatiga
qo'shishga muyassar bo'ldilar.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga O’zbekiston tаriхini o’rganishda
IХ-Х аsr manbalari haqida ma’lumot berish
Kurs ishining vazifasi : O’rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixiga oid yozma
manbalar
Kurs ishining ob'ekti : IX-X Asrlarda O‘rta Osiyo mutafakkirlarining
ahloqiy tarbiya haqidagi g‘oyalari (Al-Forobiy asarlari misolida)
Kurs ishining predmeti : IX-XII asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik
buyuk allomalar va ularning jahon tsivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissalari
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob. O’zbekiston t ri ini o’rganishda I - sr manbalari.а х Х Х а
1.1.O’rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixiga oid yozma manbalar
Bag’dod xalifaligi vayronalarida tashkil topgan eng yirik feodallardan
biri Somoniylar davlati (819-1005 yy.) edi. Bu davlatga Nuh ibn Asad
(819-842 yy.) asos soldi, u ayniqsa X asrning birinchi yarmida, Ismoil ibn
Ahmad davridan (892- 907 yy.) boshlab kuchaydi. Bu davrda Somoniylar,
Movarounnahr, Xuroson, Eron, hozirgi Afg’onistonning katta qismi,
shuningdek Toshkent, Turkiston va Sayram ustidan o’z hukmronligini
o’rnatdilar. Somoniylar yirik feodallar, ruhoniylar hamda yirik
savdogarlarning yordamiga tayanib, feodal tarqoqlik va ichki urushlarga
barham berdilar. Ili vodiysida va Sirdaryo bo’ylarida ko’chib yurgan
qarluqlarning Movarounnahrning ichki rayonlariga qilib turgan
hujumlariga ham barham berdilar (893y.). Bu hol mamlakatning iqtisodiy
va madaniy yuksalishiga yo’l ochdi.
Somoniylar davrida Markaziy boshqaruv tizimi bir muncha
mustahkamlandi. Amir davlatni 10 ta muassasa (devoni) yordamida
boshqardi. Somoniylar davrida hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlandi.
Buni biz Buxoro, Samarqand, Marv, Balx, G’azna, Hirot va Toshkent kabi
yirik va taraqqiy etgan shaharlar misolida ko’ramiz. Bu davrda O’rta
Osiyoning Xazar hoqonligi, Bulg’or xonligi, Rus va Xitoy bilan iqtisodiy
va madaniy aloqalari bir muncha rivoj topdi. Somoniylar davri ilm-fan va
72 madaniyatning O’rta Osiyo sharoitida benihoyat rivojlangan davri
hisoblanadi. Bu davr Rudakiy, Daqiqiy va Firdavsiy singari ulkan
shoirlarni, Farobiy,Beruniy va Ibn Sinodek zabardast olimlarni yetishtirdi.
Feodal munosabatlarning rivojlanishi natijasida o’zaro feodal kurash va
mahalliy feodallarning ayirmachilik harakati kuchayib ketdi. Bu hol X asr
4

oxirlariga kelib, feodal tarqoqlikni yanada kuchaytirdi, Hamadon, Isfaxon
va Rayda Buvaxiylar, Tabariston va Jurjonda Ziyoriylar mustaqillikka
erishdilar. 1
Sirdaryoning o’ng sohilidagi yerlar, shuningdek, Chag’oniyon va
Xorazm ham Somoniylarga itoat etishdan bosh tortdilar. Mamlakatda yuz
bergan ijtimoiy-siyosiy parokandachilikdan Qoraxitoylilar ustalik bilan
foydalandilar. Ular 996- yili Zarafshonning Shimoliy tarafidagi barcha
yerlarni, 999-yili esa Buxoroni ishg’ol etib, Somoniylar hukmronligiga
zarba berdilar. Qoraxoniylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkiston,
Yettisuv va Tyan Shanning Janubiy qismida tashkil topgan feodal davlat
asoschilari), yuqorida aytilganidek, 996-999 yillarda Nasr ibn Ali
boshchiligida bostirib kirib, butun Movarounahrni bo’ysindirdilar. To’g’ri,
Somoniylarning ayrim vakillari, masalan lashkarboshi Abu Ibrohim Ismoil
1001- yilgacha Qoraxoniylar bilan kurashdi, lekin bu kurash natija
bermadi. Nasr ibn Alidan keyin Movaraunnahrni Iligxon Ali Takin (1034-
y. vafot etgan) idora qildi. 1025- yili Qoshg’ar xoni Qodirxon
(Tomgochxon) bilan Mahmud G’aznaviy (998-1030 yy.) birgalikda
Movarounnahr ustiga yurish boshladilar, lekin amalga oshmadi,1032-yilda
Movarounnahrda o’z hukmronligini o’rnatishga Xorazm hukmdori
Oltintosh (1017-1032 yy.) ham urinib ko’rdi, lekin uning harakati ham
natijasiz bo’ldi.
Tarixiy manbalar (masalan, Abu Fazl Bayxaqiy) bergan
ma‘lumotlarga qaraganda, Ali Takindan keyin taxminan 1040-yilga qadar
uning o’g’illari hukmronlik qilgan. Ulardan keyin 1060-yilgacha Abu
Ishoq Ibrohim ibn Nasr hukm yuritgan. U Qoraxoniylar poytaxtini
O’zgandan Samarqandga ko’chirib keldi. U vafot etgandan keyin o’g’illari
qonli kurash boshlandi. Bu kurashda Shamsulmulk Nasr ismli o’g’li g’olib
1
Sh.Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. –
Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. – B.35.
5

chiqdi. Qoraxoniylar bilan Saljuqiylar o’rtasida Termiz va Balx uchun
kurash kuchaydi. Buning ustiga Timg’ochxon Qodir Yusuf va uning
o’g’illari unga qarshi kurash boshladilar va Sirdaryoning shimoliy
sohilidagi yerlarni hamda Farg’onani undan tortib oldilar. Saljuqiylardan
Sulton Malikshoh I 1089 yilda Movaraunahrga qo’shin tortib, Buxoro va
Samarqandni zabt etdi. Lekin ular tez orada sulh tuzib, Movaraunahrdan
chiqib ketishga majbur bo’ldilar. Lekin Sulton Sanjar (1118-1157 yy.)
davrida 1130 yildan boshlab Qoraxoniylar Saljuqiylar davlatiga qaram
bo’lib qoldilar. 73 Qoraxoniylar hukumati inqirozga yuz tutgan va
Movarounnahr feodal tarqoqlik iskanjasiga tushib qolgan bir davrda uning
shimoliy-sharqiy va g’arbiy tarafida ikki yirik harbiy siyosiy kuch paydo
bo’ldi. Bulardan biri Qoraxitoylilar, ikkinchisi yirik harbiy siyosiy kuch
Xorazmda paydo bo’ldi, ilgari Saljuqiylarga tobe bo’lgan Xorazm 1127-yil
mustaqillikka erishdi. 2
XII asrning 30-yillari boshlaridan Qoraxitoylarning Movarounnahrga
talonchilik yurishlari boshlandi. Ular Shosh va Farg’ona bilan kifoyalanib
qolmay, hatto Zarafshon hamda Qashqadaryo vohalariga kirib bordilar.
Qoraxitoylilar 1138- yil Samarqand xoni Qoraxoniy Mahmudxonni (1132-
1141 yy.) tor-mor keltirdilar va katta o’lpon olib Yettisuvga qaytib
ketdilar. 1141-yil ular Samarqandga yaqin Katavon degan joyda
Mahmudxon va Sulton Sanjarning birlashgan kuchlarini tor-mor keltirib,
Samarqand so’ngra Buxoroni egalladilar. Lekin ular Yettisuvdan
Movarounnahrga ko’chib o’tmadilar, balki har yili o’lpon olish bilan
kifoyalandilar.
Xorazmning mustaqillikka erishuvi Otsiz (1127-1156 yy.) nomi bilan
bog’liq. U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quyi oqimidagi Jand shahrini va
2
O‘zbekiston Respublikasining 2021 yil 5 iyuldagi yangi tahrirdagi “Vijdon erkinligi va diniy
tashkilotlar to‘g‘risida” gi Qonuni Toshkent sh., 2021 yil 5 iyul,O‘RQ-699-son.
6

Mankqishloqni egalladi. El Arslon (1156-1172 yy.) va Sulton Takash
(1172-1200y.y) vaqtida Xorazmshohlar davlati kengaydi. Xorazmshohlar
1156-1192- yillar orasida Hind daryosidan Iroqqacha bo’lgan yerlarni
bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar. Xorazmshoh Muhammad (1200-1220
yy.) Xorazm davlatini yanada kengaytirdi – 1206 va 1212 -yillari Buxoro
va Samarqandni bosib oldi. Lekin qurol vositasi bilan qurilgan bu davlat
markazlashgan va mustahkam davlat emas edi. Bosib olingan mamlakatlar
etnik jihatdan turlicha bo’lib, ularning iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
tepasida turgan shaxs tashabbussiz va shijoatsiz odam edi. Shuning uchun
bu davlat mog’ullarning kuchli zarbasiga bardosh bera olmadi.
Qoraxitoylilar, Qoraxoniylardan farqli o’laroq, bosib olgan yerlarga
ko’chib kelmadilar, faqat o’lpon yig’ib olish bilan kifoyalandilar, lekin
mehnatkash xalqning ahvoli og’ir edi. Shuning uchun ham bu davrda chet
el bosqinchilariga qarshi xalq qo’zg’olonlari ham bo’ldi. Qoraxitoylilar va
ularning ittifoqchisi Sadrlarga qarshi 1206-yil Buxoro va Xorazmshohlarga
qarshi 1212-yil Samarqandda bo’lib o’tgan Kosiblar qo’zg’oloni shular
jumlasidandir. X-XII asrlarda O’rta Osiyoda ilm-fan, adabiyot bir muncha
rivoj topdi; Buxoro, Samarqand, Toshkent, Termiz, Marv va Xiva kabi
shaharlar kengaydi. 3
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi “2022-2026 yillarga
mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-60-sonli
Farmoni
7

1.2. IX-X Asrlarda O‘rta Osiyo mutafakkirlarining ahloqiy tarbiya
haqidagi g‘oyalari ( Al-Forobiy asarlari misolida )
D unyo miqyosidagi pandemiya sabab ko‘plab ijtimoiy muammolar
vujudga keldiki, bunday holatdan chiqishning yagona yo‘li faqat bilim va
yuksak tajriba ekanligi ko‘rinib qoldi. Shu boisdan ham falsafiy
antropologiya ilmining asoschilaridan hisoblangan buyuk faylasuf,
muallim as-soniy “Ikkinchi muallim” maqomiga. D unyo miqyosidagi
pandemiya sabab ko‘plab ijtimoiy muammolar vujudga keldiki, bunday
holatdan chiqishning yagona yo‘li faqat bilim va yuksak tajriba ekanligi
ko‘rinib qoldi. Shu boisdan ham falsafiy antropologiya ilmining
asoschilaridan hisoblangan buyuk faylasuf, muallim as-soniy “Ikkinchi
muallim” maqomiga. D unyo miqyosidagi pandemiya sabab ko‘plab
ijtimoiy muammolar vujudga keldiki, bunday holatdan chiqishning yagona
yo‘li faqat bilim va yuksak tajriba ekanligi ko‘rinib qoldi. Shu boisdan ham
falsafiy antropologiya ilmining asoschilaridan hisoblangan buyuk faylasuf,
muallim as-soniy “Ikkinchi muallim” maqomiga D unyo miqyosidagi
pandemiya sabab ko‘plab ijtimoiy muammolar vujudga keldiki, bunday
holatdan chiqishning yagona yo‘li faqat bilim va yuksak tajriba ekanligi
ko‘rinib qoldi. Shu boisdan ham falsafiy antropologiya ilmining
asoschilaridan hisoblangan buyuk faylasuf, muallim as-soniy “Ikkinchi
muallim” maqomiga D unyo miqyosidagi pandemiya sabab ko‘plab
ijtimoiy muammolar vujudga keldiki, bunday holatdan chiqishning yagona
yo‘li faqat bilim va yuksak tajriba ekanligi ko‘rinib qoldi. Shu boisdan ham
falsafiy antropologiya ilmining asoschilaridan hisoblangan buyuk faylasuf,
muallim as-soniy “Ikkinchi muallim” maqomiga Alqissa,Forobiyning
ilmiy merosi, umuman, o‘rta asr Sharqining madaniy-ma’naviy hayotiga,
tabiiy-ilmiy, ijtimoiy-siyosiy masalalarigadoir juda boy ma’lumotlar
8

beradi.
Mutafakkir o‘z asarlarini o‘sha davrda Sharq mamlakatlarida ilmiy-
adabiy til hisoblangan arab tilida yozadi. Forobiy, shuningdek, arab va
fors tillarida falsafiy mazmundagi she’rlar ham bitgan.Forobiy asarlari
XII-XIII asrlardayoq, lotin, qadimigi yahudiy, fors tillariga, keyinchalik
boshqa tillarga ham tarjima qilinib, dunyo bo‘ylab keng tarqalgan. So‘nggi
asrlarda ko‘chirilgan nusxalari ko‘p mamlakatlarning kutubxona va
muassasalarida saqlanadi. Toshkentdagi Sharqshunoslik institutida
qadimgi Sharq faylasuflari asarlaridan jami 107 risolani o‘z ichiga olgan
( jumladan, Forobiyning 16 arabcha risolasi) “Hakimlar risolalari
to‘plami” (“Majmuat rasoil al-hukamo”, Qo‘lyozmalar fondi, 2385-in.)
bor. Bu noyob qo‘lyozma Forobiy asarlarini o‘rganishda muhim
ahamiyatga ega. To‘plamdagi Forobiy risolalari 1975 yili qisman o‘zbek
tiliga tarjima qilinib nashr etildi.
Forobiy aqlli inson haqida gapirib bunday yozadi:”Aqlli deb
shunday kishilarga aytiladiki, ular fazilatli, o‘tkir mulohazali, foydali
ishlarga berilgan, zarur narsalarni kashf va ixtiro etishga, zo‘r iste’dodga
ega, yomon ishlardan o‘zini chetga olib yuradilar. Bunday kishilarni oqil
deydilar. Yomon ishlarni o‘ylab topish uchun zehn-idrokka ega
bo‘lganlarni aqlli deb bo‘lmaydi, ularni ayyor, aldoqchi degan nomlar
bilan atamoq lozim”.Forobiy dunyoqarashining shakllanishiga asosan
Sharqning qadimgi ilg‘or madaniyati an’analari, arab xalifaligiga qarshi
xalq harakatlari, o‘rta asr tabiiy-ilmiy tafakkur yutuqlari, Yunonistonning
falsafiy merosi ta’sir ko‘rsatdi. Forobiy, avvalambor, Aristotel ta’limotini
tiklash, asoslash va ilg‘or tomonlarini so‘nggi ilmiy yutuqlar asosida
rivojlantirishga harakat qilib, Sharq aristotelizm oqimini vujudga keltirdi.
Bu oqimning uslubi, muhim masalalari va kategoriyalarini ishlab chiqdi.
Forobiy o‘z davridayoq buyuk olim sifatida mashhur bo‘lganligining
9

e’tirofi shundaki, Sharq xalqlarida u haqda turli hikoya, rivoyatlar vujudga
kelgan. O‘rta asr olimlaridan ibn Xallikon, ibn al-Kiftiy, ibn Abi Usabi’a,
Bayhaqiylar o‘z asarlarida Forobiy ijodini o‘rganib, uning g‘oyalarini
rivojlantirganlar. Xususan, Ibn Rushd Forobiy asarlarini o‘rganibgina
qolmay, ularga sharhlar ham yozdi. Taraqqiyparvar insoniyat Forobiy
ijodiga hurmat bilan qarab, uning merosini chuqur o‘rganmoqda. Yevropa
olimlaridan B. M. Shtrenshneyder, Karra de Vo, T. U. Buur, R.
Xammond, R. de Erlanje, F. Deteritsi, G. Farmer, N. Rishar, G. Ley,
Sharq olimlaridan Nafisiy, Umar Farrux, Turker, M. Maxdi va boshqalar
Forobiy merosini tadqiq etishga muayyan hissa qo‘shdilar. Keyingi
yillarda uning ijodi va ta’limotiga bag‘ishlangan bir qancha tadqiqotlar,
asarlar yuzaga keldi.
Yaqin va O‘rta Sharqda «Ikkinchi muallim» deb nom qozongan
Markaziy osiyolik mashhur olim Abu Nasr Forobiyning mantiq ilmiga
qo‘shgan hissasi ham beqiyosdir. Forobiy hali hech bir mutafakkir uddalay
olmagan vazifani, ya’ni, Arastuning va umuman, qadimgi grek mantig‘ini
keng tinglovchilar o‘rganishi uchun eng oddiy, tushunarli vosita va
uslublarini ishlab chiqishga muvaffaq bo‘lgan. Mantiq tarixchilarining
ta’kidlashicha, Forobiy bu tavsiyalari bilan Arastuning mantig‘iga
o‘zgacha fayz kiritib, uning kitobxonlar orasidagi mavqeini yanada
ko‘tarilishiga erishdi.Forobiyning mantiqqa oid asarlari jumlasiga
«Isaguvchi» (kirish), «Maqulot» (Kategoriya), «Ibora» (Hukm), «Qiyos»
(Sillogizm), «Birinchi analitika», «Burxon» (Isbotlash-ikkinchi analitika),
«Djadal» (Munozara «Dialektika»), «Safsata» (Sofistik raddiya), «Xitoba»
(Ritorika), «She’r» (Poetika), «Mantiq ilmiga kirish», «Aql haqida»
«Sillogizm» va «Shartli hukmlar» kabi kitoblarini kiritishimiz
mumkin.Forobiy o‘zining asarlarida mantiq ilmi, uning predmeti, tuzilishi,
vazifalari, fikrlash jarayonining bosqich va shakllari, mantiqiy qonun-
10

qoidalari, usul hamda amallari haqida keng ma’lumotlar bergan.Jumladan,
mantiq fanining predmeti va tushunchasining etimologiyasi haqida gap
ketganda, Forobiy qadimgi grek mutafakkirlariga murojaat qiladi. Uning
fikricha, greklar mantiqni uch ma’noda:
– fikrni til orqali ifodalovchi inson nutqi sifatida;
– inson intellekti yordamida zabt etiluvchi obektlarga yo‘l
ko‘rsatuvchi so‘z sifatida;
– olamni bilish uchun insonga in’om etilgan ichki ruhiy kuch sifatida
tushunishgan. 4
Mazkur ta’riflarni to‘ldirgan holda, Forobiy mantiqqa «muayyan
qonun-qoidalar asosida insonning fikrlash intellektini yo‘naltiruvchi va
takomillashtiruvchi fan» deb ta’rif beradi. Ushbu ta’rifni yanada
aniqlashtirsak, Forobiy asarlarida mantiq fanlarning fani sifatida
tafakkurning qonun-qoidalarini o‘rganuvchi bosh fan, hatto
san’at deb baholanadi. Faqat tafakkur qonunlarigina bizga chin haqiqatni
ochib bera oladi. Forobiyning ta’kidlashicha, ularsiz fikrimiz qachon chin,
qachon yolg‘onligini yoki qachon xatoga yo‘l qo‘yganligimizni bila
olmaymiz. Qolaversa, haqiqat zaminida yotgan qarama-qarshiliklar va
ularning yechimlarini topa olmaymiz.Forobiyning asarlarida tushuncha,
hukm va xulosa kabi tafakkur shakllari juda keng, qamrovli va batafsil
izohlanadi. Ayniqsa, sillogizm, uning paydo bo‘lish asoslari, figura va
moduslari ko‘p o‘rganilgan. Forobiyning ta’riflashicha, tushuncha –
universal tabiatga ega, hissiy idrok qilinuvchi narsalar haqida bilim
beruvchi kategoriya. Bundan tashqari, Forobiyning mantiq tizimida
tushunchani shakllantirishning usul va amallari, turlari hamda ularning
o‘rtasidagi munosabat masalalari ham keng o‘rin olgan .
Forobiy insonni dunyo tarqqiyotining eng mukammal va etuk yakuni
4
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 29.01.2022 y., 06/22/60/0082-son.
11

deb biladi. Shunga ko‘ra, u o‘z asarlarida insonga tarbiya va ta’lim berish
zarurligini aytadi va bunda ta’lim-tarbiya usullaridan kutilgan maqsad
asosiy o‘rinni egallashini qayd qiladi. Faylasuf ta’lim-tarbiya tabiat
hodisalaridan foydalanish va bu yo‘lda boshqa kishilar bilan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lib, jamiyatning ichki tartib qoidalarini to‘g‘ri o‘rganib,
uning talablariga javob bera oladigan insonni kamol toptirish zarurligini
ta’kidlaydi.Forobiy insonning ma’naviy hayotida, asosan, uning ikki
tomoniga: aqli-ongiga va axloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning
uchun ta’lim-tarbiya, uning fikricha, insonni aqliy tomondan ham, axloqiy
tomondan ham yetuk va mukammal kishi qilib yetishtirishga qaratilmog‘i
lozim. Demak, ta’lim-tarbiyaning birdan bir vazifasi- jamiyat talablariga
to‘la-to‘kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda,
farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal insonni
tayyorlashdir. Allomaning “Ideal shahar aholi ilmining fikrlari” hamda
“Baxt-saodatga erishuv haqida” nomli risolalarida bu fikrlar yanada aniq-
ravshan ifodalangan.
Olimning o‘qtirishicha, kimki eng go‘zal va foydali kashf etish
fazilatiga ega bo‘lsa, kashf etgan narsasi chindan ham o‘zining va
boshqalarning istagiga muvofiq bo‘lsa, u xayrli va nafli bo‘ladi.Olim
ta’lim faqat so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan
amalga oshirilishini aytadi va tarbiyani har bir xalq, millatning amaliy
malakalaridan iborat bo‘lgan ish-harakat, kasb-hunarga o‘rganishdan
iborat, deb hisoblaydi.Demak, Forobiy ta’lim va tarbiya berishni bir-
biridan farq qiladi. Tarbiya esa amaliy faoliyatida namoyon bo‘ladi,
yoshlarga u ma’lum ish-harakat, kasb-hunar, odob orqali
singdiriladi.Ta’lim-tarbiya jarayonida nazariy bilim bilan amaliy harakat-
odat,malaka, faoliyat birlashib boradi, yetuklik shu birlashuvning
darajasiga qarab yuzaga keladi.Forobiy ta’lim-tarbiya jarayonida
12

tarbiyalanuvchi yoki ta’lim oluvchi shaxsga yakka holda yondashuvni
uning tabiiy ruhiy va jismoniy xislatlarini nazarga olish zarurligini
ta’kidlaydi. U bu haqda shunday yozadi:”Bu barcha tabiiy xislatlarni,
ularni oliy kamolotga yetkazish yoki shu kamolotga yaqin bo‘lgan
darajaga ko‘tarishga xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga
muhtojdir. Insonlar turli ilm, hunar, faoliyatiga moyilligi va qobilyatligi
bilan tabiatan farq qiladilar, teng tabiiy xislatlarga ega bo‘lgan odamlar
esa, o‘z tarbiyasi (malakalari) bilan tafovut qiladi.Tarbiyasi jihatdan teng
bo‘lganlar esa, bu tarbiya natijalarining turlichaligi bilan bir-birlaridan
farq qiladilar.Tarbiya jarayoni, Forobiyning fikricha, tajribali pedagog,
o‘qituvchi tomonidan tashkil etilishi, boshqarilib turilishi va ma’lum
maqsadlarga yo‘naltirilishi lozim, chunki, “har bir odam ham baxtini va
narsa hodisalarini o‘zicha bila olmaydi. Unga buning uchun o‘qituvchi
lozim”. Forobiy ta’lim-tarbiya berish usullari haqida shunday yozadi:
“Amaliy fazilatlar va amaliy san’atlar (kasb hunar va ularni bajarishga
odatlantirish masalasiga kelganda, bu odat ikki turli yo‘l bilan hosil
qilinadi: birinchi yo‘l - qanoatbaxsh so‘zlar, chorlovchi, ilhomlashtiruvchi
so‘zlar yordamida odat hosil qilinadi va malakalar vujudga keltiriladi,
odamdagi g‘ayrat, kasb intilish harakatga aylantiriladi ).Ikkinchi yo‘l -
(yoki ikkinchi usul)- majbur etish yo‘lidir. Bu usul gapga ko‘nmovchi,
qaysar shaharliklar va boshqa sahroi xalqlariga nisbatan ishlatiladi.
Chunki, ular o‘z istaklaricha, so‘z bilan g‘ayratga kiradiganlardan
emasdir. Ammo ulardan qaysi biriki, nazariy bilimlarni o‘rganishga
astoyidil kirishsa hamda faoliyati yaxshi bo‘lib, kasb-hunarlarini va juz’iy
san’atlarini egallashga intilishi bo‘lsa, bunday odamlarni majbur etmaslik
lozim, chunki maqsad ularni fazilat egasi qilish, kasb- hunar ahillarga
aylantirishdir”.
Tarbiya berish usuli, Forobiyning fikricha, ikki turli bo‘ladi “
13

Avvalgi usul-san’atni o‘z rag‘batlari bilan o‘rganuvchilarga ishlatiladigan
usul. Ikkinchi usul esa, majburiy ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash
uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida turgan odam esa muallim bo‘lib,
u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usullarida foydalanadi”.Forobiy
bilimdon, ma’rifatli, yetuk odamlarning obrazini tasvirlab ekan,
shundayday deydi:“Har kimki ilm- hikmatni o‘rganaman desa, uni
yoshligidan boshlasin, sog‘ligi haqida qayg‘ursin, yaxshi axloq va odobli
bo‘lsin, so‘zning udasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlanadigan bo‘lsin,
barcha qonun-qoidalarni bilsin, bilimdon va notiq bo‘lsin, ilmli va dono
kishilarni hurmat qilsin, ilm va axilli ilmdan mol-dunyoni ayamasin,
barcha mavjud, moddiy narsalar to‘g‘risida bilimga ega bo‘lsin” 5
1.3. IX-XII asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik buyuk allomalar
va ularning jahon tsivilizatsiyasi rivojiga qo’shgan hissalari.
Ma’mun akademiyasida Movaraunnahrlik olimlar. Xorun ar-
Rashid tashabbusi bilan Bag’dodda ilmiy Markaz-Akademiya ( «Bayt ul-
Xikma» )-tashkil etilib, unga barcha musulmon o’lkalari, jumladan O’rta
Osiyodan ham olim va fozillar to’plandi. Bu markazda Movaraunnahr va
Xurosondan kelgan Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy,
Marvarudiy, Javhariy kabi olimlar Bag’dod akademiyasini jahonga
mashhur bo’lishida katta hissa qo’shdilar. Movaraunnahrda arab
halifaligini hukmronligini o’rnatilishi hamda islom dinining keng
yoyilishining ijobiy tomonlaridan biri shuki, Bag’doddagi ilmiy
akademiyadan o’rnak olib Xorazmda ham X asrda Ma’mun akademiyasi
vujudga keldi va uning a’zolari bo’lmish o’z davrining olimu-
5
Xayrullaev M. Sharq Renessansi va Forobiy. -Fan va turmush”, Toshket. 1975, 239 –b
14

donishmandlari o’z ijodlari bilan Movaraunnahrni donishi olamga
yoydilar. Shuningdek o’lkamiz hududidan islom dunyosining eng
mo’’tabar shaxslari, hadisshunoslari etishib chiqdilarki, ularning nomi
Hozirgi kungacha ham dunyoviy, ham tasavvuf ilmining yuqori
pog’onalarida turibdi.
Xorazmda Ma’mun akademiyasi. Ma’lumki, uzoq o’tmishga ega
bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari taraqqiyoti tarixi o’z boshidan turli
voqealarni, yuksalish va orqaga ketish davrlarini boshdan kechirdi.
Shubhasiz, bu davrlarning barchasi tarixda o’zining ma’lum izini qoldirdi.
Xususan ilm-fan madaniyatimiz taraqqiyotida IX—XII asrlar davrining
o’rni beqiyosdir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, Shax Ma’mun ibn
Muhammad X asr oxirlarida janubiy va shimoliy qismlarga bo’lingan
Xorazmni yagona bir markazga birlashtirdi. Ma’mun ayniqsa poytaxt
Gurganchni Sharqning eng yirik ilmiy-madaniy markazlaridan biriga
aylantirdi. Ma’mun Gurganchda «Baytul xikma» (Donishmandlar uyini)
tashkil qildi. U Ma’mun akademiyasi deb ham ataldi. Bu maskanda ulug’
mutafakkirlar Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammar, Abu Saxl
Masixiy, Ibn Irok, Ahmad Farg’oniylar ijod qildilar. Shuningdek ular
orasida Sharqning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan ulug’ allomalar ham
bor edi. 6
O’rta Osiyolik mutafakkir olimlar haqida ma’lumotlar.
Abu Abdullo Muhammad Ibn Muso al - Xorazmiy. (783-850yy) Buyuk
mutafakkir va olim al-Xorazmiyning arifmetika va algebraga doir «Kitob
al-jabr val mukobala» (To’ldirish va qarama-qarshi qo’yish haqida kitob)
asari matematika fanida yangi davrni boshlab beribgina qolmay, balki
uning keyingi asrlardagi taraqqiyotiga ham katta asos bo’ldi. «Hind
arifmetikasi haqida kitob» asari tufayli avval Sharq xalqlari, so’ngra esa
6
Abu Nasr Forobiy. Risolalar. – Toshkent, “Fan”, 1975.
15

Evropa xalqlari ham Qadimiy Hindistonning katta yutug’i-o’nli pozitsiyasi
hisoblash sistemasi bilan tanishdilar. (XII asrda lotin tiliga o’girilgan). Al-
Xorazmiyning «Kitob surat al-arz» (erning surati) asari geografiyaga,
«Astronomik jadvallari» astronomiyaga oid bo’lib, ular muallifning nomini
jahonga yoydi. Shuningdek, «Kuyosh soatlari to’g’risida risola», «Tarix
risolasi», «Usturlab haqida risola», «Musiqa risolasi» singari ajoyib
asarlari olimga katta shuxrat keltirdi, uning nomini abadiylashtirdi. Al-
Xorazmiyning «Al-jabr val muqobala» asari keyinchalik Evropada
«Algebra» deb yuritila boshlandi. Uning astronomiyaga oid asari esa faqat
Sharqda emas, balki G’arbda ham asronomiya fani rivojida katta rol
o’ynadi. 7
Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad Al-Farg’oniy. Al-
Farg’oniyning tarjimai holiga doir ma’lumotlar tarixda kam saqlanib
qolgan. 861 yilda vafot etgan. Astronomiya, matematika, geodeziya,
gidrologiya fanlarining bilimdoni Bag’dod va Damashqdagi rasadxona
qurilishlarida faol qatnashdi va u erda Ptolemeyning «Yulduzlar
jadvalidagi» ma’lumotlarni tekshirish ishlarini olib bordi. Al-Farg’oniy
astronomiyaga oid «Astronomiya negizlari» asarida astronomiyaga oid
bilimlarni tartibga soldi, o’zining yangi natijalari bilan boyitdi. O’sha davr
an’anasiga muvofiq mamlakatlarni etti iqlimga bo’lib urgandi. Kuyosh
soatlarini. bayonini berdi, astronomik asboblari yaratdi. Farg’oniyning bu
asari N.Kopernik davriga qadar Evropada astronomiya fanidan asosiy
qo’llanma sifatida foydalanildi.
Abu Nasr al-Forobiy (873-950 yy). O’trorda tug’ilgan, boshlangich
ma’lumotni Shosh, Buxoro, Samarqandda olgan so’ng Bag’dodda uzoq
yashab, zamonasining olimlari bilan ilmiy muloqotda bo’lgan. Ilmning
7
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent, Abdulla qodiriy nomidagi “Xalq
merosi” nashriyoti, 1993.
16

turli sohalariga oid 160 dan ortiq risolalar yozgan. Musiqa nazariyasiga
bag’ishlangan «Musiqa xaqida katta kitob» nomli mashhur asari bu soha
tarixiga bag’ishlangan eng dastlabki tarixiy manbalardan biridir. U
serqirra, qomusiy olimdir.
Abu Rayxon Beruniy (973-1048 yy). Xorazmda tavallud topgan bu
mutafakkir, serqirra olim astronomiya, tarix, tibbiyot, riyoziyot, jug’rofiya,
geodeziya, meteorologiya, etnografiya, falsafa, filologiyaga oid 150 ga
yaqin asarlar yaratgan. Bu asarlar Beruniy nomini jahonga taratdi.
Shuningdek, uning xikoyalar, she’rlar bitganligi xam ma’lum. Beruniy
o’rta asrda birinchi bo’lib globus yaratdi. U arab, fors, hind turkiy tillarni
mukammal bilgan. Uning «Farmokanaziya», «Geodeziya», «Hindiston»,
«Minerologiya», «Ma’sud qonuni», «qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar» asarlari o’zbek va rus tillariga tarjima qilingan. Maxmud
G’aznaviy saroyda ham xizmatda bo’lgan. U Ibn Sino bilan ham
zamondosh edi.
Abu Ali Ibn Sino (980-1037 yil) U falsafa, mantiq ruxshunoslik,
adabiyotshunoslik, she’riyat, musiqa, geologiya, minerologiya, fizika,
matematika, tibbiyot, astronomiyaga oid yuzlab asarlar yaratdi. Abu
Alining ilmiy qiziqishlari doirasi shu qadar keng bo’lganki, uning 40 dan
ziyod tibbiyotga, 30 ga yaqin astronomiya va tabiatshunoslik fanlariga, 185
ta falsafa, mantiq va ilohiyotga bag’ishlangan asarlar yaratgani ma’lum. 8
8
Abu Nasr Forobiy. Fazilat, baxt, saodat va kamolot haqida . – Toshkent, “Yozuvchi”, 2001.
17

II.Bob.IX-XII asrlarda adabiyot, me’morchilik va din ravnaqi
2.1.IX-XII asrlarda adabiyot, me’morchilik va din ravnaqi.
O’rta Osiyolik buyuk islomshunos mutafakkirlar.
Buxoroda qurilgan Ismoil Somoniy qabri ustiga pishiq g’isht bilan qurilgan
go’zal maqbara. Bu bino to’rtburchak shaklida bo’lib, tomi gumbaz qilib
yopilgan. To’rtburchakdan nayzali ravotlar yordami bilan sakkiz qirrali
shaklga o’tilgan. Shu bilan birga bu bino to’rt fasadlidir. Uning to’rtala
tomoni ham bir xil, old tomonidek bezatilgan. Oddiy qilib aytganda,
binoning oldi, yoni va orqa tomoni yo’q. Hamma tomoni bir xilda
bezatilgan. Ismoil Somoniy maqbarasini qurishda va bezatishda
arablardagi o’sha davr uchun xos bo’lgan me’moriy xususiyatlardan ham
ko’p foydalanilgan. Masalan, binoning tashqi burchaklariga ustunlar
o’rnatish. Bino ichidagi bunday shakddagi, shuningdek, dumaloq
manzarali maydonlar ham islomgacha bo’lgan yodgorliklarda uchraydi.
IX-X asr me’morchiligining rivojlanish yo’llarining saklanib
qolganligini ko’plab masjidlar misolida ham kuzatish mumkin. Yozma
manbalarda qayd qilinishicha, somoniylar davridagi ko’pgina masjidlar o’z
vaqtida arablargacha bo’lgan ibodatxonalarning masjidga moslashtirish
asosida qurilgan. Ular bir xonali bo’lib, masjidning tomlari ustunga tayanib
turgan. Masjidlarning tomi odatda gumbaz shaklida bo’lgan. Masjidlarda,
ayniqsa, mehroblari shaklli, yozuvli qilib qirqilgan g’ishtlar, o’yma
ganchlar va hatto tilla suvlar bilan bezatilgan Bu davrga oid masjidlar
to’g’risida so’z yuritilganda, Buxorodagi Mag’oki Attoron, Poykand
masjidi, Termizdagi Chorustun, Shahristondagi Childuxtaron masjidlarini
qayd qilish mumkin. Bu yodgorliklar O’rta Osiyoda diniy
me’morchilikning rivojlanish yo’llarini kuzatish imkoniyatini berdi.
Narshaxiyning yozishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro Registonida o’zi
18

uchun katga saroy qurdirgan va uning qurilishiga kagga mablag’ sarflagan.
Bu saroy g’oyat go’zal bo’lgan. Saroyning oldida esa devonlar uchun
binolar qurilgan. Amir va hokimlar saroyi Nishopur, Marv, Samarqand va
boshqa shaharlarda ham bo’lgan. Bu saroylar o’zlarining kattaligi va
go’zalligi bilan ajralib turgan. Ko’p hollarda bunday saroylar kushmanzara
joylarda, bog’lar ichida bunyod etilgan.
Yusuf Xos Hojib (XI asr) Bolasogumda tug’ilgan yirik adib Yusuf Xos
Hojibning mashhur «Qudadg’u bilig» (Saodatga yo’llovchi bilim) asari
turkiy xalqlarning bizgacha etib kelgan birinchi badiiy asari ekanligi bilan
ham qimmatlidir. Muallif 6407 bayt orqali markazlashgan feodal davlatni
idora qilish yo’llari, siyosati hamda xalqlarning rasm-rusumlari va ahloq
qonun-qoidalarini ushbu asarda mujassamlashtirgan. «Qutadg’u biligda»
sog’likni saqlash, dorishunoslik va umuman tabobatga oid baytlar ham
ko’p uchraydi.
Ahmad Yugnakiy (XIIasr II yarmi-XIII asr boshlari) Samarqand
yaqinidagi Yugnak qishlog’ida tug’ilgan Yugnakiyning ayniqsa «Xibbat
ul- haqoyik» (haqiqatlar hadisi) asari juda mashhur bo’lib, muallifga shon-
shuhrat keltirgan. Asarda asosan insonga xos bo’lgan fazilatlar bayon
etilgan.
Abu Abdullo Rudakiy (884-954 yillar) Fors tojik adabiyotining buyuk
ustozi. Samarqandga yaqin Rudek qishlog’ida tug’ilgan. Uning she’riy
merosi nihoyatda boy va rang barang. Uning qalamiga mansub «Kalila va
Dimna», «Davroni oftob», «Sindbodnoma» kabi poemalardan parchalar
saqlanib qolgan.
Abu Mansur Muhammad Dakikiy (942-1020 yillar) X asrning
Rudakiydan keyingi eng mashhur shoirlaridan manbalarga qaraganda
Samarqandda tug’ilgan. Somoniylar saroyida yashagan. Birinchi bo’lib
«Shoxnoma» yozishni boshlagan. Lekin faqat ma’lum bir qismini yozishga
19

ulgurgan va tasodifiy voqea bilan vafot etgan. Undan 1209 bayt saqlanib
qolgan. Dakikiy musiqa ilmini rivojiga ham katta hissa qo’shganligi
haqidagi manbalar ham mavjud.
Abulkosim Firdavsiy (942-1020 yillar) . Eronning Tue shahrida tug’ilgan.
Arab va fors adabiyotini yaxshi bilgan. Butun umrini Eron shoxlarining
afsonaviy qahramonlariga bag’ishlangan katta epik asar «Shoxnoma» ni
yaratishga sarflagan. Asar dunyoni ko’pgina tillarida nashr qilingan.
Firdavsiy o’z «Shoxnoma» si bilan o’ziga abadiy haykal yaratib ketgan va
avlodlar tashakkuriga sazovor bo’lgan.
IX-XII asrlar Markaziy Osiyo madaniyati rivojiga nazar tashlar ekanmiz,
bu davrda tasavvuf (sofizm) ta’limotlari madaniyatning, ma’naviyatning
barcha tomonlariga kirib borganligini kuzatish mumkin. So’fizm shaxsiy
erkinlik, o’z hohishi bilan tozalanib Olloxga ruhiy ma’naviylikka singish
orqali erishishga asoslanadi. Tasavvufda ruxni kamolotga va uni so’nggi
maqsadi - Olloxga erishuv yo’llari 4 bosqichdan iboratdir: 1) Shariat. 2)
Tariqat. 3) Ma’rifat. 4) Haqiqat.
So’fizm nazariyotchilari, olimlari o’z davrining bilimini puxta egallagan,
ilmlardan xabardor, bilimdon-mutafakkirlar bo’lgan. X asrdan boshlab
sufizm g’oyalari O’rta Osiyo shaharlarida ham tarqala boshlagan. Viz
quyida ushbu yo’nalishga sodiq qolgan holda o’z ijodlari bilan dunyoga
tanilgan ba’zi mutafakkirlar haqida fikr yuritamiz.
Ahmad Yassaviy (1105-1165 yillar) Yassi (Turkiston shahrida ruhoniy
shahrida tug’ilgan.) Otasi Ibroxim Sa’y Rom shahrida ko’p yillar shayxlik
qilgan. Ahmad Yassaviy asli kelib chiqishi Toshkentdan bo’lgan mashhur
turk mashoyixi Arslonbob Toshkandiydan taxsil olgan. Uning vafotidan
so’ng Yusuf Hamadoniydan ilm o’rgangan. Yassaviydan bizgacha etib
kelgan yagona meros - bu uning «Devoni xikmat» idir. Unda Yassaviyning
20

sermazmun xikmatlari, munojatnomasi, «Faqrnoma». risolasi o’z aksini
topgan. Ahmad Yassaviy tasavvufda Yassaviya tarikatiga asos soldi.
Sulaymon Bakirgoniy (1186 yilda vafot qilgan). Ahmad Yassaviyning
munosib shogirdi, uning ishini davomchilaridan biridir. Xorazmning
Bakirgon degan joyida tug’ilgan. Turkiy xalqlar orasida hakim ota laqabi
bilan ham mashhur bo’lgan. Uning din va tasavvuf, ishq va ahloqdan
saboq, beruvchi asarlari butun Turkiston hududlarida sevib o’qilgan. Uning
«Bakirg’on kitob» nomli yirik asari keyingi yillarda o’zbek kitobxonlariga
ham etib keldi.
Najmiddin Kubro (1145-1221 yillar). Shoir va olim. O’rta Osiyodagi
yirik sufiylik oqimi - Kubraviyaning asoschisi. Xivada tug’ilgan. O’rta va
yaqin Sharq o’lkalariga, O’rta Osiyo, Hindiston, Eron, Afg’oniston
hududlariga keng tarqalgan oqimdir. U o’zining qator risolalarida
Kubraviya birodarligi qoidalarini ishlab chiqargan Najmiddin Kubro 76
yoshida Urganchga hujum qilgan Mo’g’ullarga qarshi lashkar to’plab
chiqib xalqni hujumga boshlab borgan. Islom dinining mamlakatda asosiy
din sifatida tan olinishi, boshqa diniy e’tiqodlarning oyoq-osti qilinishi,
mehnatkash xalq ommasi turmush tarzining og’irlashishi ular orasida
ularni yulatishga, og’irligini engil qilishga yordam beruvchi g’oyani
qidirishga majbur qila boshladi. Bu g’oya tasavvuf g’oyasi bo’ddi.
Imom Ismoil al-Buxoriy (810-869 yy.) Buyuk hadisshunos olim Imom
Buxoriy hayoti davomida 600 ming hadis to’plab, ulardan 7275 hadisni
o’zining 4 jildlik «Ishonarli to’plam»iga kiritdi. Islom dunyosining yirik
olimi, hadisshunoslikda eng yuqori pog’onaga chiqqan Imom Ismoil al-
Buxoriyning 1205 yilligi 1998 yil xalqaro miqyosda tantanali nishonlandi
va u vafot etgan Samarqand atrofidagi Chelak shahrida nihoyatda
xashamatli ziyoratgoh qurildi. Bu erga jahonning turli joylaridan minglab
odamlar ziyoratga kelmoqdalar.
21

Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824-894yy) Islom dunyosida mashhur
bo’lgan hadischi olim Imom at-Termiziy Termiz yaqinidagi Bug
qishlog’ida tug’ilgan. 26 yoshidan boshlab Samarqand, Buxoro, Xijoz,
Iroq, Nishopur shaharlarida mashhur muxaddis olimlar bilan uchrasha
boshladi. Uning buyuk hadischi olim bo’lib, etishishida Imom Ismoil al-
Buxoriy ustozligi katta o’rin tutadi. Umrini hadislar to’plashga
bag’ishlagan At-Termiziydan katta ilmiy meros, jumladan: «Kitobi al-
Jom’e as-saxix», «Kitob ul ilm», «Kitobi at-Tamoyili an-Nabaviy»,
«Kitobi az-zuxl», «Kitobul ismi val xuna» kabi asarlar qolgan.
Burxoniddin Marganoniy. (1197 yilda vafot qilgan). To’liq ismi
Burxoniddin Marginoniy Ibn Abu Bakr al-Farg’oniy al-Rishtoniy.
Burxoniddin fiqx ilmiga (din, shariat haqidagi fan) oid bir nechta
risolalarni «Bidoyatul mubtadiy» (ilmga-kirishuvchi dastlabki asos) «Al
mazid» (ziyoda qilish) «Kitobul faroiz» (farzlar haqida kitob) va boshqa
asarlarni yozib oldirgan. Burxoniddin Marginoniyning «Xidoya fi furu’ al-
fukx» (Fikx sohalari bo’yicha qo’llanma) asari 56 kitobdan iborat bo’lib,
bu asar shariat kodeksi deb ataladi
2.2. IX-X asr movaraunnahr san’ati
Movarounnahr
1370 - 1405 Amir Temur
1405 - 1447 Shohruh Mirzo
1447 - 1449 Mirzo Ulug'bek
1449 - 1450 Mirzo Abdullatif
1451 - 1469 Abu Said
1469 - 1494 Sulton Ahmad
1494 - 1495 Sulton Mahmud
1495 - 1497 Boysung ur Mirzoʻ
1498 - 1500 Sulton Ali Mirzo
22

1500 - 1512 Zahiriddin Muhammad Bobur
Hozirgi zamon tarixiy-geografik ilmiy adabiyotda Movarounnahr
deganda, asosan, Turkmanistondan tashqari bo lgan O rta Osiyo hududlari,ʻ ʻ
ya ni, O zbekiston, Tojikiston, Qirg iziston va Qozog istonning janubiy
ʼ ʻ ʻ ʻ
qismi tushuniladi.
Movarounnahr atamasi ilk bor Muhammad haqidagi hadislarda tilga
olingan. Aftidan bu atama arablar orasida islomgacha bo lgan davrlarda
ʻ
ham ma lum bo lib, u vaqtda (milodiy 6-asr) Sosoniylar davlatidan
ʼ ʻ
shimoliy-sharqda, Jayxun, ya ni Amudaryoning orqasida joylashgan Turk
ʼ
xoqonligiga qarashli yerlarni anglatgan. Qadimiy fors manbalaridagi
ma lumotlarga tayangan arab geograf olimi Yoqut Hamaviy
ʼ
Movarounnahr atamasini Turon mamlakatining nomi deb bilgan. Arablar
o zlarining sharqqa qilgan ilk yurishlari davomida (7-asrning 2-yarmi — 8-
ʻ
asrning boshi) ikki xil tushuncha haqida ma lumotga ega bo lganlar: "ma
ʼ ʻ
duna-nnahr", ya ni "da-ryoning pastki tomoni" va "ma varo-annahr" —
ʼ
"daryoning narigi tomoni". Ulardan birinchisi Xurosondan sharqda
Amudaryodan janubda Hindukush tog larigacha bo lgan Tohariston
ʻ ʻ
yerlarini; ikkinchisi esa, Amudaryodan shimoldada joylashgan Shimoliy
Tohariston va Sug d yerlarini o z ichiga olgan. 9—10-asrlarda yashagan va
ʻ ʻ
O rta Osiyo hududlariga tavsif bergan arab geograflaridan faqat al-Istaxriy
ʻ
va Ibn Havqal ularga nisbatan Movarounnahr atamasini maxsus
ishlatganlar. Boshqa arab geograflari esa O rta Osiyo hududlari xaqida so z
ʻ ʻ
yuritganlarida Movarounnahr atamasini juda tor ma -noda ishlatib, uni
ʼ
Xurosonning davomi yoki al-Mashriq (Sharq)ning bir qismi sifatida
tasvirlaganlar. Al-Mashriq tushunchasiga esa ular Xuroson va
Movarounnahr yerlaridan tashqari, Hindiston , Xitoy yerlarini va hatto Hind
va Tinch okeanlaridagi Yaponiyagacha bo lgan orollarni kiritganlar (Ibn
ʻ
Xurdodbeh).
23

11-asr boshidan e tiboran Movarounnahr istilohi hudud jihatdanʼ
ayrim manbalarda Sug d va Xorazm, boshqalarida esa Sug d va Shimoliy
ʻ ʻ
Tohariston yerlarini o z ichiga olgan. Ma no jihatdan esa bu atama endi
ʻ ʼ
Turkiston, ya ni Qoraxoniylar davlati, keyinchalik esa Xorazmshohlar,
ʼ
Chig atoiylar, Temuriylar va Shayboniylar davlatlarining tarkibidagi
ʻ
ma muriy birlikni anglatgan.
ʼ
Shunday qilib, Movarounnahr atamasi o rta asr manbalarida turlicha
ʻ
talqin qilinib, geografik hudud sifatida avval Turon, Turk xoqonligi yoki
Turkiston mamlakati (7-asr gacha), keyin Xuroson (7— 10-asrlarda) undan
ham keyin Turkiston (11-asrdan boshlab), ma lum vaqt esa Xorazm (12-
ʼ
asrning oxiri — 13-asrning boshi) tarkibiga kiritilgan. Demak, bu atama
faqat geografik ma noga ega bo lib, har xil davrlarda turli davlatlar —
ʼ ʻ
Turk xoqonligi, Arab xalifaligi, shuningdek, Somoniylar, Qoraxoniylar,
Xorazmshoxlar va boshqa davlatlarning tarkibiga ma muriy birlik sifatida
ʼ
kirgan. Bu atama haqida turli manbalarda keltirilgan ma lumotlarning
ʼ
yig indisi ham hududiy jihatdan "O rta Osiyo" atamasini anglatadigan
ʻ ʻ
Turkiston tabiiygeografik o lkasining barcha yerlarini qamrab olmaydi.
ʻ
Chunki, mazkur mintaqa tarkibiga kirgan Shimoliy Xuroson
(Turkmaniston), Yettisuv (Qozog iston) va Janubiy Tohariston
ʻ
(Afg oniston) yerlari hech qanday manbalarda Movarounnahr tarkibiga
ʻ
kiritilmagan. Shuning uchun, Movarounnahr atamasining o rta asrlarda
ʻ
ishlatilgan eng keng ma nodagi tushunchasi tarkibiga shartli ravishda faqat
ʼ
Amudaryo va Sirdaryo oralig ida joylashgan yerlarni kiritish mumkin.
ʻ
Tarixiy sharoit. Me’morchilik. Diniy va ma’muriy binolar turlarining
takomillashuvi. Bu davrda shaxarsozlik va me’morchilikning rivojlanishi.
Markaziy shaxarlar maydonining usishi, rejaviy strukturasi va
obodonlashtirish elementlari.
24

2.3.IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
Me’morchilik va san’at. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahr va
Xorazmda me’morchilik va san’at yangi rivojlanish bosqichida bo’ldi.
Awalambor, o’rta asr jamiyatining ijtimoiy-siyosiy tuzumi va islom dini
mafkurasi madaniy hayotning bu sohasiga ham kuchli ta’sir qildi. Uning
tashqi qiyofasi va mazmuni tubdan o’zgardi. Qolaversa, mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishi natijasida uning yangi yo’nalishda ravnaq topishi
uchun qulay sharoit yuzaga keldi. VIII asrda yuz bergan tushkunlikdan
keyin shaharlar kengayib, obodlashadi. Asrlar davomida to’plangan va
avloddan-avlodga an’ana ravishda o’tib, tobora boyib kelgan me’morchilik
yuqori darajada rivojlanadi. Samarqand, Buxoro, Urganch, Termiz, O’zgan
va Marv kabi shaharlarda bu davrda ko’plab saroy, masjid, madrasa,
minora, maqbara, tim va karvonsaroylar quriladi. Buxoro shahridagi Ismoil
Somoniy, Nomozgoh, Minorai Kalon, Vobkent va Jarqo’rg’on minoralari
va ko’pgina boshqa binolar o’sha davr me’morchiligining
namunalaridandir. Bu yodgorliklar IX-XII asrlarda Movarourmahrda
o’ziga xos me’morchilikning g’oyat rivoj topganligidan dalolat beradi. Bu
davrda monumental me’moriy binolardan tashqari yo’nilgan tosh, pishiq
g’isht va suvga chidamli qurilish qorishmalaridan turli xil suv inshootlari:
suv omborlari – bandlar, novlar, ko ‘priklar, sardobalar va korizlar barpo
etiladi. Qizig’i shundaki, bunday inshootlarning o’lchamlari matematika
nuqtai nazaridan g’oyat puxta ishlangan. Masalan, X asrda Nurota
tizmalaridagi Past tog’ darasi to’silib, barpo etilgan Xonbandi nomli suv
omboriga 1,5 mln metr kub suv to’plangan. To’g’on granit toshi va suvga
chidamli qurilish qorishmasidan qurilgan.
25

Xonbandining yechimlaridan ma’lum bo’lishicha, uni bino qilishda X asr
uhandislari ovuzga to’planadigan suvning vertikal hamda gorizontal
ag’daruvchi kuchJarigina emas, balki bu hududlarda teztez sodir
bo’ladigan zilzilalarning silkinish kuchlarini ham hisobga olganlar. Bu
shubhasiz, XVII asr mashhur fransuz fizigi Blez Paskal tomonidan suvning
bosim kuchi to’g’risida yaratilgan qonun kashfiyotchisidan qariyb 7 asr
muqaddam movarounnahrlik muhandislarga ma’lum ekanligidan dalolat
beradi. IX-XII asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
X asrdan boshlab binokorlikda sinchkori imoratlar keng tarqaladi.
Yakkasinch va qo’shsinchli binolarning tagsinchlaridan tortib, ustunlari-yu
sarroflari va to’sinlarigacha yog’ochlarni payvandlash uslubida qurilib,
sinchlarning orasi xom g’isht yoki guvalalar bilan urib chiqilgan. Bu
tuzilishdagi imoratlarni qurish hozirgacha saqlanib keladi.
Afrosiyob, Varaxsha, Buxoro va Poykand shahar xarobalarida kovlab
ochilgan turar joy qoldiqlaridan ma’lum bo’lishicha, X-XI asrlarda ham
paxsa va xom g’ishtdan qurilgan imoratlar shahar me’morchiligida asosiy
o’rinni tutgan.
IX-XII asr boshlarida me’morchilik bilan birga naqqoshlik va o’ymakorlik
san’ati ham ancha rivoj topadi. Imoratni o’ymakor ustun va to’sinlar,
devorlarini bo’yoqli yoki ganchkori naqshlar bilan bezash keng tarqaladi.
Bu davrga kelib naqqoshlik va tasviriy san’at o’zgacha tus oladi. Endilikda
jonli mavjudotlarni tasvirlashdan murakkab geometrik va naqshlar
ishlashga o’tiladi.
Naqqoshlik san’atining taraqqiyoti o’z navbatida kulolchilik, miskarlik va
zargarlikning ravnaqiga yordam beradi. Samarqand, Buxoro, Toshkent va
boshqa shaharlar kulolchilik, miskarlik va zargarlik rivoj topgan markazga
aylanadi. XI-XII asrlarda, ayniqsa sirli sopol buyumlar ishlab chiqarish
keng yo’lga qo’yiladi. Bu davrda xattotlik xalq san’atining muhim va keng
26

tarqalgan sohalaridan biri edi. Turli uslubda husnixat bilan bitilgan
xattotlik namunalari me’moriy naqshlarda ham hayotiy mazmun va estetik
zavq beruvchi bezak sifatida ishlatiladi. IX-XII asrlarda islom dini va
so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
Odatda, imoratlarning peshtoqi, eshigi va devorining ayrim qismlari turli
mazmundagi bitiklar bilan qoplanar edi. Shunday qilib, XIII asr boshi
me’morchiligi va unda ishlatilgan me’moriy naqsh uslublari o’z navbatida
mehnatkash aholining did-nafosat va binokorlik g’oyalari bilan
chambarchas bog’langan xalq me’morlari – bannolarining sermazmun
ijodini namoyish etadi.
Musiqa san’ati. IX-XSH asr boshlarida musiqa san’ati ham g’oyat taraqqiy
qiladi. Bayramlar, to’ylar, xalq sayillari va boshqa marosimlar, shubhasiz
kuy va qo’shiqsiz o’tmas edi. Mahmud Koshg’ariyning «Devonu lug’otit
turk» kitobida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, xalq orasida ayniqsa
qo’shiq janri keng tarqalgan. Bu davrda sozandalar ud, tanbur, q’o’biz,
rubob, nay, surnay, karnay, qo’shnay va qonun kabi g’oyat xilma-xil torli,
zarbli va puflab chalinadigan cholg’u asboblaridan keng foydalanganlar.
Bu davrda xalq kuylari asosida keyinchalik tojik va o’zbek xalqlarining
mumtoz kuyi «Shashmaqom» uchun poydevor bo’lgan «Rost»,
«Xusravoniy», «Boda», «Ushshoq», «Zerafkanda», «Buslik», «Sipohon»,
«Navo», «Basta», «Tamna» kabi yangi-yangi kuylar ijod etiladi. Bu soz va
kuylarning ko’pi o’zbek va qardosh xalqlaming madaniy merosi tarzida
hozirgi kungacha saqlanib kelmoqda. Musiqa san’ati shubhasiz she’riyat
hamda musiqashunoslik ilmi bilan uzviy bog’langan holda taraqqiy etadi.
Forobiy va Abu AH ibn Sino kabi ulug’ olimlar musiqa va
musiqashunoslikka katta e’tibor beradilar va nodir asarlar yaratadilar.
Din va tasavvuf. IX-XIII asr ma’naviy hayotida islom dini muhim o’rin
egallaydi. Bu davrda musulmon Sharqida keng tarqalib, jahon dini
27

darajasigacha ko’tarilgan islom dini va shariat musulmon dunyosining
mafkurasiga aylandi. Arab xalifaligining fotihlik siyosati natijasida
o’zining barcha haqhuquqlaridan ajralib, madaniyati oyoq osti qilingan
Movarounnahr aholisi o’z e’tiqodi va xat-savodidan mahrum bo’lib, islom
dinini qabul qilishga, shariat ahkomlarini bajarishga, shuningdek arab tili
va yozuvini o’rganishga majbur bo’ldi. Ko’p vaqt o’tmay e’tiqodli xalq
o’ziga yod bo’lgan arab imlosida xatsavod chiqarishga kirishdi.
Movarounnahr aholisining murakkab arab imlosini o’zlashtirib, xat-savodli
bo’lishi uchun arabiy tilni mukammal o’rganib, bu o’zga tilda asarlar
yarata oladigan olim va mutafakkirlarning yerli xalq orasidan yetishib
chiqishi uchun qariyb bir yarim asr islom ta’limotining rivojiga ulkan hissa
qo’shgan Imom al-Buxoriy, lso Termiziy va Mahmud Zamaxshariy kabi
aqoid ulamolarni kamolotga yetkazdi.
Movarounnahr va Xurosonda xalifalik hukmronligi tugatilib, mustaqil
Somoniylar, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar va Xorazmshohlar
davlati qaror topgach, islom ta’limoti, shariat ahkomlari va ilmu ma’rifatga
yanada e’tibor kuchaydi. Markaziy shaharlarda qator masjid va madrasalar
qad ko’tardi. Manbalardan ma’lum bo’lishicha, dastlabki madrasa
Buxoroda X asrda shaharning Kovushdo’zlar timi yaqinida bino qilingan.
U Farjak madrasasi deb yuritilgan. XII asrda esa Buxoroning Darvoza
mahallasida hatto qonunshunoslar uchun maxsus «Faqihlar madrasasi»
qurilgan. Bunday oliy dorilfunun asosan islom dini ta’limotining asosiy
manbalari: Qur’oni Karim, Hadisi sharif va arab tilini mukammal
o’rganishga katta e’tibor bergan.
Islom dini ta’limotining ravnaqi va targ’ibotining kengayishida, ayniqsa
Buxoro shahri markazga aylandi. Buxoro madrasalaridan juda ko’p yetuk
fiqhshunos olimlar, odil qozilar, zohid imomlar yetishib chiqadi. Shu
28

boisdan Buxoro IX asrdan boshlab «Qubbat ul-islom»- «Islom dinining
gumbazi» nomi bilan shuhrat topadi.
Biroq hukmdor tabaqa mamlakatni idora qilishda imkoni boricha islom
dinidan mafkuraviy qurol sifatida foydalanadi. Mafkuraning barcha
sohalari islomga tobe qilinib, zardushtiylik e’tiqodi qoldiqlariga qarshi
shafqatsiz kurash olib boriladi. Mehnatkash aholi ustidan jabr-zulm
zo’rayib, har qanday hurfikrlilik ta’qib ostiga olinadi. Buning oqibatida
zahmatkash xalqning tashvish va azobi ortib, hayoti g’oyat og’irlashadi,
uning noroziligi bo’rtib, tug’yoni kuch oladi. Mana shunday g’oyat
mushkul sharoitda jabrdiyda xalq o’z dardu alamiga malhamni tasawufdan
axtaradi.
Tasavvuf ta’limoti asosida inson faoliyati va uning kamoloti yotadi. Unda
kishining har bir nafasida ong, aql-idrok bo’lmog’i, bosgan har bir
qadamida diqqat-e’tibor sezmog’i, u Vatan ishqi bilan band bo’lmog’i,
xalq bilan aloqada birga hayot kechirmog’i kerak deb uqtiriladi. IX-XII
asrlarda islom dini va so’fiylik. Me’morchilik va sa’nat.
Tasavvufning tariqat yo’llari g’oyat keng bo’lib, turli davrlarda Turkiston
va Movarounnahming turli o’lkalarida uning turli xildagi yo’nalishlari
paydo bo’ladi. Turkistonda XII asrda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda
Kubraviya, XIV asrda Buxoroda Naqshbandiya va boshqalar vujudga
keladi. XII asrda Movarounnahrda keng yoyilgan tasawuf Yassaviya
tariqati bo’lib, unga Ahmad Yassaviy asos soladi. Tasawufning asoslari
Yassaviyning mashhur «Hikmat» asarida bayon etiladi. Ahmad
Yassaviyning fikricha, shariatsiz tariqat, tariqatsiz ma’rifat, ma’rifatsiz
haqiqat bo’la olmaydi. Ularning har biri ikkinchisini to’ldiradi va
takomillashtiradi. Bu kamolot yo’li sari to’rt bosqich bo’lib, inson hayoti
va faoliyatining asl mohiyatini tashkil etadi.
29

Yassaviy sulukida mashaqqatli mehnat va aziyat shariat yo’lida bo’lmog’i
hamda tarkidunyochilik targ’ib etilsa-da, ammo inson zoti sharif darajasida
ulug’lanadi, uning har qanday mol-dunyodan va davlatdan ustun turishi
ta’kidlanadi.
Tasavvuf ta’limotining buyuk siymolaridan yana biri Najmuddin Kubro
(1145-1221) edi. U Xorazmda sufiylik maktabini ochib, «Kubraviya»
sulukiga asos soladi.
Yassaviy ta’limotidan farqli o’laroq, Kubraviya ta’limoti
tarkidunyochilikni rad etadi. Kamolot yo’lida olib boriladigan mashaqqatli
mehnat jarayonida bu dunyo noz-ne’matlaridan bahramand bo’lishning
joizligi g’oyasi ilgari suriladi. Kubraviya ta’limotida xalqqa va Vatanga
bo’lgan muhabbat nihoyatda kuchli bo’lib, har qanday og’ir damlarda ham
omma bilan birga bo’lish, Vatanni mudofaa qilish va uning mustaqilligi
uchun kurashga da’vat etiladi. Bunday g’oya yo’lida Najmuddin Kubro
1221-yilda jasorat ko’rsatib, Chingizxon boshliq mo’ng’ul bosqinchilari
bilan jangda shahid bo’ladi.
Tasawuf XIV asrda Naqshbandiya ta’limotida yanada rivoj topadi. Unga
Bahouddin Naqshband asos soladi. U 1318-yilda Buxoro yaqinida qasri
Hinduvon qishlog’ida matolarga naqsh bosuvchi hunarmand oilasida
dunyoga keladi. Yoshligida o’qish va ta’lim olish bilan bir qatorda kimxob
matoga gul bosishni puxta o’rganib, ota kasbi naqqoshlikni egallagan,
so’ngra o’z kasbida mahoratga erishib, dovruq qozongan. Ayni zamonda
o’z davrining atoqli shayxlari Xoja Muhammad Boboyi Samosiy, Amir
Sayyid Kulol va boshqalardan odob-tariqatdan ta’lim oladi.
Xoja Bahouddin «Hayotnoma» va «Dalil ul-oshiqin» nomli asarlar yozib,
o’z tariqatini yaratadi. Tarixda bu suluk «Naqshbandiya» nomi bilan
shuhrat topadi. U tarkidunyochilikni rad etib, mehnatsevarlik, odillik va
bilimdonlikni targ’ib etadi. Naqshbandiya ta’limoti taraqqiyotiga keyingi
30

asrlarda Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Xo’ja Ahror kabi buyuk
allomalar katta hissa qo’shadilar.
Shunday qilib, tasawuf Movarounnahr aholisining ma’naviy hayoti bilan
chambarchas bog’langan ta’limot bo’lib, o’rta asrning xalqparvar adib va
mashoyixlari uni chuqur bilishga va u orqali ommaga ziyo va ma’rifat
tarqatishga intilganlar.
31

Xulosa
Bu fikrlardan Forobiyning ta’lim-tarbiyada, yoshlarni mukammal
inson
qilib tarbiyalashda, xususan, aqliy- axloqiy tarbiyaga alohida e’tibor
berganligi ko‘rinib turibdi. Uning e’tiqodicha, bilim va ma’rifatsiz
kutilgan maqsadga erishilmaydi va bola ham yetuk bo‘lib yetishmaydi.
Olim daraxtning yetukligi uning mevasi bilan bo‘lganidek, insonning
barcha xislatlari ham ta’lim-tarbiya bilan yakunlanishini aytadi.Umuman,
Forobiy o‘z davridagi yoshlarning ta’lim olishlari bilim egallashlari,
hunar o‘rganishlari, faoliyat ko‘rsatishlari, mehnat qilishlari zarurligi
xususida fikrlar bildirgan. Bu fikrlar hozirda ham ta’lim-tarbiyada g‘oyat
muhimdir.
Inson faoliyatining adolatga yaqinligi yoki uzoqligi uning aql-
zakovatiga, ta’lim-tarbiyasiga, yashagan jamiyatiga bog‘liqligi, bunda
jamiyatda adolat asosiy mezon sifatida qaralib, Bir so‘z bilan aytganda,
Forobiyning inson jamoasi to‘g‘risidagi ta’limotining asosini -
kishilarning ongli harakati, xulq-odatlari, tabiiy-mayillari, istak va
malakalari, faoliyatlari va turmush darajalarini o‘rganish masalalari
tashkil etadi. Forobiyning bahtli inson va fuqarolik jamiyati xususidagi
fikrlariga yakun yasab, shuni aytish lozimki, Uning g‘oyalarida inson
bahtligi bevosita jamiyat taraqqiyotiga, jamiyat ravnaqiga uzviy bog‘liq
ekanligi yaqqol aks ettirilganiga yana bir bor ishonch xosil qilamiz.
Takliflar:1. Forobiy ijodini inson muammosi chuqur tahlil
etilganinini inobatga olib, bugungi tahlikali davrda inson qadr-qimmatiga
e’tiborni yanada oshirish maqsadida BMT Bosh Assambleyasining
keyingi sessiyalarida O‘zbekistonda “Forobiy ijodida inson hamda uning
falsafiy antropologiyasi” mavzusida BMT shafeligida xalqaro
konferensiya tashkil etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
32

2.Bugungi globallashuv jarayonida Forobiy ma’naviy merosidan
kelib chiqib, yoshlar tarbiyasida axloqning roli, Sharqona jamoaviylikni
tarbiyalash bo‘yicha OTM larda “Murabbiylik soati” uchun “Forobiyning
antropologik qarashlari” mavzusidan keng foydalanish.
3. Yangi O‘zbekistonda ma’naviy-ma’rfiy soxalarda amalga
oshiralayotgan keng ko‘lamli isloxatlar samaradorligini yanada oshirish
maqsadida yoshlar orasida “Yosh Forobiyshunos” ko‘rik tanlovlari,
to‘garaklar, debat klublar, davra suhbatlari tashkil etish
33

Foydalanilgan adabiyotlar
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. - Toshkent: O‘zbekiston..
2017.
2. Mirziyoev S h .M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017.
3. Mirziyoev S h .M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini
ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24
yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. - Toshkent:
O‘zbekiston. 2017.
4. Mirziyoev S h .M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017.
5. Karimov I.A. Inson uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T. 14.
- Toshkent: O‘zbekiston, 2006.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
8. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015.
6.2. Asosiy adabiyotlar
9. Mustaqil O‘zbekiston tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent, 2000.
10. Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
11. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullaev va
boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
12. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent:
Ma’naviyat, 2017.
13. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. Mas’ul muharrir A.Sabirov. - Toshkent:
Akademiya, 2013.
14. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. Rukovoditel’ proekta i redaktor:
M.A.Raximov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018.
34

Qo‘shimcha adabiyotlar
15. Azizxo‘jaev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. -
Toshkent: 2001.
16. Azizxo‘jaev A.A. Chin o‘zbek ishi. - Toshkent, 2003.
17. Axmedov E. O‘zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. - Toshkent:
Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 2002.
18. Islomov Z.M. O‘zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot
sari. - Toshkent: O‘zbekiston, 2005.
19. Levitin L. O‘zbekiston tub burilish pallasida. - Toshkent: O‘zbekiston,
2005.
20. Usmonov Q. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003.
21. O‘zbekiston mustaqillik yillarida. - Toshkent: O‘zbekiston, 1996.
22. O‘zbekiston tarixi. R.H.Murtazaevaning umumiy tahriri ostida. –
Toshkent, 2005.
23. O‘zbekiston xalqining dini, madaniyati va urf-odatlari: tarix va hozirgi
holat. - Toshkent: TIU, 2011.
24. O‘lmasov A., Vaxobov A. Iqtisodiyot nazariyasi. - Toshkent: Sharq,
2006.
25. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va bag‘rikenglik: tarixiy
tajriba va hozirgi zamon. Mas’ul muharrir R.H.Murtazaeva. -
Toshkent: Mumtoz so‘z, 2010.
26. O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). 2 tom. Mas’ul muharrirlar:
R.Abdullaev, Q.Rajabov, M.Rahimov. - Toshkent: O‘zbekiston, 2019.
27. Murtazaeva R.H. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va
tolerantlik. Darslik. - Toshkent: Mumtoz so‘z, 2019.
28. Yunusova X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy
jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). - Toshkent: Abu matbuot-
konsalt, 2009.
29. Bobojonova D. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70 80-
yillar misolida). Qo‘llanma. – Toshkent: Sharq, 1999.
30. Qoraqalpog‘iston tarixi (1917-1994 yy.). - Nukus, 1995.
31. G‘ulomov S., Ubaydullaeva R., Ahmedov E. O‘zbekiston. -Toshkent:
Mehnat, 2001.
35

32. Quldoshev A. Fuqarolik jamiyati taraqqiyotida O’zbekistonni
rivojlantirish strategiyasi. O’quv qo’llanma (barcha bakalavr ta’lim
yo’nalishlari uchun). T.: “Fan va texnologiya”, 2020.- 160 bet.
33. Xoliqulov R., G’aniyev K., Nasrullayev M. Ozbekiston tarixi. O’quv
qollanma (nomutaxassis yo’nalish talabalari uchun). Samarqan d.:
SamDU nashri, 2019. -324 b.

Axborot manbalari
1. www.ziyonet.uz .
2. www.edu.uz .
3. www.google.uz .
4. www.gov.uz .
36

O’zbekiston tаriхini o’rganishda IХ-Х аsr manbalari.

Sotib olish