O’zbekiston tаriхini o'rganishda qadimi yonon tаriхchilari asarlari manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	205.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

537 Sotish

O’zbekiston tаriхini o'rganishda qadimi yonon tаriхchilari asarlari manba sifatida

Sotib olish

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Yonon tаriхchilari asarlari manba
sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi yonon tаriхchilari asarlari manba sifatida. ............ 5
1.1.Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi. ........................................................................... 5
1.2.O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda Yunon tarixchilari asarlarining o`rni mavzusi
bayoni bilan o`quvchilarni tanishtirish. ......................................................................................... 11
II.Bob.O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari to‘g‘risida Yunon-Rim- manbalari ........................... 22
2.1 O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda Yunon-Rim tarixchilari asarlarining o`rni
mavzusining pedagogik texnologiyalar orqali o`rgatishning afzalliklari ...................................... 22
2.2.O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari to‘g‘risida Yunon-Rim- manbalari ................................ 28
Xulosa ............................................................................................................................................ 33
Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi .Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy sohadagi islohotlar ta’lim tizimida ham
yangilanishlar bo`lishini taqozo etmoqda. Ta’lim sohasini isloh qilishga oid
davlat siyosati ta ’lim tizim i rivojlanishi strategiyasining ustuvor yo‘nalishlarini
belgilab berdi. O‘zbekistonRespublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida qabul
qilingan O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to ‘g ‘risida»gi Qonuni va
«Kadrlar t ayyorlash milliy dasturi» ta’limni tubdan isloh qilishda amaliy dastur
bo‘ldi. Ta’lim sohasidagi mazkur hujjatlar Respublikada ta’limni rivojlantirish
ustuvor soha ekanligi e’tirof etish bilan birga xalq ta’limi sohasining barcha
yo‘nalishlarida modernizatsiyalash ishlariga katta yo‘l ochib berdi. Ta’lim
islohotlaridan asosiy maqsad - xalqning boy intellektual merosi va umum
bashariy qadriyatlar, zam onaviy m adaniyat, iqtisodiyot, fan va texnika,
texnologiyalarning yutuqlari asosida shaxsning ma’naviy sifatlarini tarbiyalash
va rivojlantirishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov
ta ’kidlaganidek: «Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz
tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g ‘oyat ulkan, bebaho
ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga k o ‘tarilgan
nihoyatda m uhim vazifa bo`lib qoldi»1 Shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy
islohotlar muvaffaqiyati, jamiyatning axloqiy va ma’naviy takomiliko‘p
jihatdan yoshlarning ma’naviy tarbiyasiga bog'liq. Bu borada O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2006 yil 25 avgustdagi PQ -451-sonli «Milliy g
‘oya targ‘iboti va ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to‘g
‘risida»gi Qarorida ko‘rsatilganidek «Vatanimiz mustaqilligining ma’naviy
asoslarini mustahkamlash, milliy qadriyatlarimiz, an’ana va urf-odatlarimizni
asrab-avaylash, xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod qalbi va ongiga, ona-
yurtgamuhabbat, istiqlolga sadoqat tuyg'ularini chuqur singdirish masalasi
bugungi kunda tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda»2.
2

Bu vazifani hal etish uchun oliy ta’lim m uassasalari, jumladan oliy o'quv
yurtlari ta ’lim -tarbiya jarayonida xalqimiz tarixi, madaniyati, ma`naviyatiga
yangicha qarash, uni bugungi kun nuqtai nazaridan o'rganish, baholash va
ulardan talabalarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalash va rivojlantirishda
foydalanish maqsadga muvofiq. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, «O'z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo 'q»3
Ta'lim -tarbiya tarixi boy ma’naviy merosga ega bo'lib, uni o'rganish va ta ’lim
iste’moliga kiritish kadrlar tayyorlash milliy modelida ko'rsatilganidek, har
tomonlama barkamol insonni tarbiyalash va rivojlantirishda, ma’naviy sifatlami
tarkib toptirishda katta ahamiyat kasb etadi. "Ma’naviyat - insonning, xalqning,
jamiyatning, davlatning kuchqudratidir. U yo 'q joyda hech qachon baxt-saodat
bo'lmaydi. Nafaqat ko'hna tarix balki yangi tarix ham buning k o 'plab m
isollarini beradi”4. Buyuk donishmandlar Suqrot, Aristotel, Diogen, Seneka,
Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg'ariy, Yusuf Xos Hojib,
Alisher Navoiy. Nasafiy va boshqalarning fikricha ma’naviylik insonlarning
o'zaro munosabatlarida ezgulik, poklik, adolat, mehr-muruvvat, o'zaro yordam
va o'zaro tushunish kabi sifatlarning yuzaga kelishida namoyon bo'ladi.
«Avesto» va Sharq mutafakkirlarining pedagogik ta’limoti hamda Ma’mun
akademiyasi olimlari yaratgan o'lmas asarlar dunyo fani va sivilizatsiyasiga
qo'shilgan mislsiz hissadir. Ular orasida Muhammad Muso Xorazmiy (783-850
yy.), Ahmad Farg'oniy (tax. 797-865), Abu Rayhon Beruniy (973-1048), Abu
Ali ibn Sino (980-1037), Abu Nasr ibn Iroq (958-1034), Abu Sahl Masihiy
(977-1011), Abulxayr ibn Hammor (961-1038), Abu Ali ibn Miskavayx (vaf.
1030), Abu Mansur as-Saolibiy (961-1038), Abu Abdulloh Iloqiy (vaf. 1068),
Abu Abdulloh al-Xorazmiy (vaf. 997) larning asarlari alohida o 'rin tutadi.
Ma’mun akademiyasi olimlaridan
o'ziga xos ma’naviv-pedagogik meros qolgan. Ularning didaktik asarlarida
ifodalangan saxovatlilik, insonparvarlik, halollik, do'stlik, Vatanga muhabbat,
tabiatga nisbatan ehtiyotkorona munosabat, mehnatsevarlik, sabr-qanoatlilik,
3

xushmuomalalik, mardlik, e’tiqodlilik, adolatlilik, sadoqatlilik, jonajon o`lkaga
muhabbat, ijodkorlik, zukkolik, poklik, qanoatlilik, to‘g‘rilik
hamda boshqa milliy va umuminsoniy sifatlarni har bir yoshning ongiga
singdirish ma’naviy ta ’lim -tarbiyaning asosiy talablaridan hisoblanadi.
Allomalarning merosi vositasida talabalarning ma’naviy sifatlarini tarbiyalash
va rivojlantirish muammosi bilan falsafa, adabiyotshunoslik, tarix, inson va
jamiyat, etnografiya va boshqa fanlar namoyandalari u yoki bu darajada
shug‘ullanib kelmoqdalar. Faylasuf olimlardan I.Mo'minov, J.Tulenov,
M.Xayrullaev, M.Mahmudov, S.Shermuhamedov,E.Yusupov, H .Aliqulovlar
yuksak shaxs tarbiyasi haqida fikr yuritar ekanlar, insonni m oddiy va m a’naviy
taraqqiyotning yaratuvchisi, erkin ijodkor sifatida talqin etadilar.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . O`rta Osiyo xalqlari tarixini
o`rganishda yunon-rim tarixchilari asarlarining o`rni va ahamiyatini o`rganishda
pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini o`rganish.
Kurs ishining nazariy asoslari . O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda
yunon-rim tarixchilari asarlarining o`rni va ahamiyatini o`rganishda pedagogik
texnologiyalar haqida pedagogik manbalardan izlanish olib borish.
Kurs ishining metodologik asoslari . O`rta Osiyo xalqlari tarixini
o`rganishda yunon-rim tarixchilari asarlarining o`rni va ahamiyatini o`rganishda
pedagogik texnologiyalar turlarini qo`llash va yaratish.
Kurs ishining obyekti . O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda yunon-
rim tarixchilari asarlari.

4

I.Bob. O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi yonon tаriхchilari asarlari
manba sifatida.
1.1. Qadimgi Yunoniston tarixi manbashunosligi.
Qadimgi Yunoniston tarixiga oid manbalar ko‘pligi va yaxshi saqlanib
qolganligi bilan boshqa hududlar tarixidan farq qiladi. Yunoniston tarixi
manbashunosligida qadimgi tarixchilarning asarlari muhim o ‘rin tutadi. Er
avVI—V asrlarda tarix fani gullab yashnagan davridir. Bu davr
tarixchiligini g‘arb olimlari «Aliolida polislar tarixi» deb atashadi. Bu
davrdagi ko‘zga ko‘ringan tarixchilardan: Gerodot, Fukidid va Ksenofontni
olish mumkin.
Makedoniyalik Aleksandming sharqqa yurishlaridan so‘ng Yunoniston
tarixida yangi tarix maktabi — Arastu maktabi shakllandi. Bu davrning
eng ko'zga ko'ringan asari Arastuning «Politiya» asaridir. Bu asar Arastu
va uning shogirdlari tomonidan yozilgan bo‘lib, yunon polislari, O’rta yer
dengizi qirg‘oqlaridagi yunon koloniyalari haqida muhim ma’lumot beradi.
Asar juda ko‘p boiimlardan iborat bo‘lsa-da, uning faqat bizgacha «Afina
politsiyasi» qismi yetib kelgan. Ellin davriga kelib yunon jamiyatidagi
keskin o ‘zgarishlar, katta davlatlaming vujudga kelishi bilan umumiy
tarixga asos solindi. Bu davrning eng ko‘zga ko'ringan tarixchilaridan biri
Timey bo‘lib, u o ‘zining asarida Bolqon Yunonistoni, g‘arbiy yunon
mustamlakalari haqida muhim ma’lumotlar beradi. 1
Qadimgi yunon tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri
arxeologik topilmalar hisoblanadi. Arxeologlar Bolqon Yunonistoni va Egey
dengizi orollaridagi qadimgi ibodatxonalar, saroylar, mudofaa inshootlarini
qazib ochdilar. Ayniqsa, Krit orolida ingliz arxeologi A. Evans 40 yildan
ko‘proq vaqt Knoss saroyini qazib ochdi. Kichik Osiyoda nemis arxeologi
1
Shadrikov V.D. Filosofiya obrazovaniya i obrazovateln ы ye politiki. - M.: Izdatelskaya firma «Logos», 1993. – 181 s
5

G. Shlimanning Troya xarobalarini qazib ochishi qimmatli ma’lumotlarni
berdi. Me’muar asarlar. Polislarning yemirilishigacha yunonlar tarix va
adabiyotga oid asarlarni me’muar shaklda yozishgan. Er avIV asrdagi eng
yirik me’muar sar Ksenofontga tegishli. U asosan harbiy sohaga oid
ma’lumotlarni beradi. Ellinizm davrida me’muar va avtobiografik asarlar
yozish odat tusiga kirdi. Ellin davri siyosatchilaridan Pirra va Arata eng
yirik tarixiy asarlar mualliflari hisoblanadilar.
Ular «Axey ittifoqi» haqida keng ma’lumotlarni yozib qoldirishgan.
Xatlar. Antik jamiyatda xatlar muhim o ‘rin tutgan. Ular ikki xil shaklda
ochiq va yopiq shaklda yozilgan. Platon, Isokrat va Sallyustiylar yozgan
ochiq xatlarida falsafiy muammolar haqida fikr yuritilgan. Yopiq xatlar
davlat ahamiyatiga molik xatlar boiib, maxsus kishilar nomidan yozilgan.
Ularda asosan siyosiy va maxfiy maiumotlar yozilgan. Shoirlar va ularning
asarlari. Yunon she’riy adabiyotining shakllanishi er avIX—VIII asarlarga
tegishli boiib, bu davmi «Gomer davri she’riyati» deyishadi. Gomer,
Gesiod va dramaturglar Esxil, Sofoklning asarlari juda yaxshi saqlangan.
Gesiod o‘zining «Mehnat va kunlar» asarida yunon jamiyatidagi ijtimoiy
ziddiyatlar haqida yozadi.
6

Shaharlar. Yunon tarixiy manbashunosligiga shahar qoldiqlari muhim
o'rin tutadi. Shaharlardagi saroylar, ibodatxonalar yaxshi saqlangan. Krit-
Miken davri saroylari, inshootlari juda ko'plab topilgan. Yunon
me’morchigining asosiy yodgorliklaridan bu Palestlar va Gimnasiylardir.
Palestlar — bu sport inshootlari jumlasiga ki rib, u yerda asosan yosh
bolalar muntazam sport bilan shug‘ullanishgan. Gimnasiy — sport inshooti
boiib, bu yerda asosan kattalar sport va fan bilan shug‘ullanganlar.
Bizgacha Afinaning ikki katta gimnasiyasi saqlanib qolgan. Ulardan biri
qahramon Akadem bogida joylashgan, ikkinchisi likeylik Appolon dala
hovlisida joylashgan.
Yunonistondagi madaniyat markazlaridan yana biri bu muqaddas
joylar va ulardagi haykal va inshootlardir. Sliaharlar tarixini o ‘rganishda
qadimgi yoilar ha... muhim ahamiyat kasb etadi. Eng yirik yoilar xarobasi
Afina va Pirey portidagi y o i boiib, dengiz ortidan keltirilgan mahsulotlar
Pirey portiga tushirilib, shu y o i orqali Afinaga keltirilgan. Bu mashhur y
o i Peloponnes urushi davrida Sparta va uning ittifoqchilari tomonidan
buzib tashlangan. Hozirgi kunda faqat uning xarobalarigina saqlanib
7

qolgan. Pireydan tashqari Yunonistonning ikki yirik porti Samos va
Iskandariya ham o ‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
Mudofaa devorlari . Yunon mudofaa va harbiy tarixida himoya
devorlari va boshqa fortifikatsiya inshootlari muhim o ‘rin tutadi. Yunon
tarixini qadimgi davriga oid mudofaa inshootlari Troya, Mikena, Tirinf va
Afinada yaxshi saqlangan. Undan tashqari Xersones, Eley, Metapont,
Akrogant shaharlari devorlari asl holicha saqlanib qolgan.
Yozuvlar. Yunon tarixini o ‘rganishda yozuvlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Asosan XIX asrning 70-yillaridan papirus topilmalarni o ‘rganish
natijasida yangi «papirologiya» faniga asos solindi.
Yunon jamiyatiga papirusning kirib kelishi Misr tarixi bilan uzviy
bogMiqdir. Qadimgi mashhur yunon — lirik shoirlari Alkey, Sapfo, Korin,
Pindara, Vakximida va mashhur fojeanavislar Sofokl va Evripid hamda
mashhur hajviy asarlar muallifi Menandrlar o ‘z asarlarini papiruslarga
yozishgan. Papirusga ko‘chirilgan eng yirik asar Arastuning «Afina
politiyasi» asaridir. Keyinchalik qog'ozning kashf etilishi bilan papiruslar o
‘z ahamiyatini yo'qotgan, ularni faqat hukmdor saroyidagi arxivlardan topish
mumkin.
Tangalar. Yunoniston iqtisodiy tarixini o ‘iganishda tangalar muhim
o’rin tutadi. XVIII asrda Venada o'tkazilgan qadimgi yunon tangalari
ko'rgazmasida 70000 dona yunon tangalari kolleksiyasi namoyish etilgan.
Qadimgi yunon tangalari iqtisod va savdo sohasidagi eng muhim ashyoviy
dalildir.
Arxaik davr yunon tangalari kumushdan bo'lib, uning teskari qismida
shahar ramzi yoki shahar nomining birinchi harfi tushirilgan. Ellin davri
tangashunosligi arxaik davr tangashunosligidan farq qiladi. Ularda asosan
hukmdorning surati va teskari tomonida esa yozuv va ramzlar tushirilgan.
Tangalardan tashqari tesserlar, ya’ni hozirgi kundagi chipta shaklidagi
hujjatlar yaxshi saqlangan. Ular asosan sopol va metalldan tayyorlangan.
8

Tesserlar ikki xil vaziyatda ishlatilgan: harbiy sohalarda kiyimlarga taqilgan
bo‘lsa, kundalik hayotda teatr va dam olish joylariga kirish uchun
ruxsatnoma vazifasini o ‘tagan.
Bizgacha yetib kelgan tesserlardan eng mashhuri Dionis teatriga kirish
uchun ko‘rsatilgan tesserlardir. Ularda asosan yunon harflari yozilgan, har
bir tesserda bitta harf uchraydi 2
.
Ostrakonlar. Ular sopol parchalari bo'lib, Afina demokratiyasiga xavf
soladigan siyosiy arbob, taniqli shaxslarga qarshi ovoz berishda ishlatilgan.
Ular er avV asrga oid. Bizgacha yetib kelganlaridan biri Femistoklga
qarshi yozilgan. Qadimgi Yunoniston tarixini o ‘rganishda logograflarning
asarlari ham muhim o ‘rin tutadi. Logograflar o'sha davr voqea-hodisalarini
hech qanday izoh bermay tasvirlaganlar. Ular er avVI—V asrlarda
yashaganlar. Ular tarixni afsonalar bilan aralashtiiganlar. Afsonalaiga tarixiy
voqealar deb qarab unga ishonganlar. Er. av . VI asrning ikkinchi yarmida
yashagan logograf Miletlik Gekatey o'zining asarida Yunonistonning
jug‘rofik xaritasini chizadi. Uning asarlaridan bizgacha ayrim parchalar
yetib kelgan.
Yunon tarixini davrlashtirish.
Yunon tarixi' Qadimgi dunyo tarixining bir qismi hisoblanadi.
Qadimgi yunon tarixi doirasida Bolqon yarim oroli, Egey dengizi havzasi,
janubiy Italiya, Sitsiliya oroli va shimoliy Qora dengiz bo‘yi, Kichik
Osiyoning g‘arbiy qirg‘og‘idagi qadimgi jamiyatlaming shakllanishi, gullab-
yashnashi va tushkunlik davrini o ‘rganadi. Yunon sivilizatsiyasi tarixi uch
bosqichga boiinadi: birinchisi — bu er avII ming yillikda Krit va
Mikenada ilk sinfiy jamiyatlar va davlat birlashmalarining paydo boiishi va
halokati. Ikkinchi bosqich — bu Krit-Miken sivilizatsiyasining halokatidan
keyin antik Yunonistonning er avXII asrdan er avIV asrning so‘nggi
choragigacha bo‘lgan taraqqiyot davrini o ‘z ichiga oladi. Qadimgi Yunon
2
История Древней Греции. Под.ред. В.И.Кузищина. М., 2005.С.17-18.
9

jamiyati taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy
davlat tuzilmasi bo‘lgan yunon polislarining tug‘ilishi, yuksalishi va
tushkunligi bosqichi boidi.
Er avIV asrning so‘ngi choragida yunon-makedonlar tomonidan
Ahamoniylar Eroni davlatining bosib olinishidan yunon tarixining uchinchi
so'nggi bosqichi boshlanadi. Bu bosqich qariyb uch yuz yilni ,o‘z ichiga
olib, sharq va g‘arb madaniyati unsurlarini o ‘z ichiga olgan Ellin
davlatlarining tashkil topishi, ellin madani yatining rivojlanishi davridir. Bu
bosqich er avI asr so‘ngida ellin davlatlarining g‘arbdan Rim, sharqdan
Parfiya tomonidan bosib olinishi bilan tugaydi. Bolqon Yunonistonida
davlatchilik taraqqiyotining yangi davri taxminan er avXI asrdan
boshlanadi.
Bu davrdan antik Yunoniston taraqqiyotining polis davri
boshlanadi. U o ‘z ichiga uch davmi oladi:
1. Er avXI—IX asrlar — Gomer yoki polis arafasi («Qorongi asrlar»).
Bu bosqichda Bolqon Yunonistoni hududida urug‘-qabila munosabatlari
hukmron boiadi.
2. Arxaika davri (er avVIII—VI asrlar) — polisdavlatlarning
shakllanishi, Buyuk Yunon kolonizatsiyasi va ilk Yunon tiraniyalari davri.
3. Klassik Yunoniston (er avV— TV asrlar.) — Qadimgi yunon
polislari, ularning iqtisodiyoti va yunon madaniyatining gullab-yashnagan
davri.
Makedoniyalik Iskandarning Sharq yurishlaridan keyin Ellin
davlatlarining tashkil topishi bilan qadimgi yunon tarixida yangi ellin davri
(er avIV asrning so‘ngi choragi - er av30-yillar) boshlanadi
10

1.2.O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda Yunon tarixchilari
asarlarining o`rni mavzusi bayoni bilan o`quvchilarni tanishtirish.
O`zbek davlatchiligi tarixi haqida eng qadimgi manbalar “Avesto”, Eron
(Behustun qoyatosh bitiklari, Suza saroyi devorlaridagi yozuvlar va hokazo),
hind, Xitoy manbalari qatoriga O‘lkamiz tarixini yoritishda Yunon-Rim
mualliflari asarlari va manbalarini ham kiritishimiz mumkin. Ulardan Gerodot,
Ksenofont, Ktesiy, Polibiy, Diador, Arrian, Strabon, Pliniy, Plutarx, Kursiy Ruf,
Pompey Trog va boshqa yunonlik va rimlik mualliflar qoldirgan yozma
guvohliklar miloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmidan boshlab
o`tgan bir necha asrlik davrga oid ko`plab ma’lumotlar uchraydi. Yunon va Rim
olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlari ma'lum darajada musulmon, shu
jumladan yurtimiz olimlari Al-Xorazmiy, Al-Farg`oniy, Beruniy va
boshqalarning ijodiga asos bo`lib xizmat qildi. Хо razm tari х iga о id ar хео l о gik
manbalardan k е yin qadimgi yunon-rim yozma manbalari al о hida o`rin
egallaydi. Yozma manbalar о rasida o`zining qadimiyligi jihatidan «Avest о »
birinchi o`rinda turadi. Z о r о astrizm , о tashparastlik) dinining muqaddas kit о bi
11

(mil. avv. VI-IV asrlarda yozilgan) bo`lmish «Avest о » O`rta О siyo, Er о n,
Afg` о nist о n va Хо razmning qadimgi tari х ini o`rganishda qimmatli manbaa
his о blanadi. Qadimgi Yun о n va Rim tari х chilari, shuningd е k k е yingi davrlarda
esa Vizantiya, Arman, Arab mualliflarining asarlarida ham Хо razm haqida
qimmatli ma’lum о tlarni uchratish mumkin. Rim tari х chisi Kvint Kurtsiy Ruf
(mil о dning I asri) o`zining «Buyuk Al е ksandrning tari х i» asarida Хо razm
p о dsh о hi Fratafern haqida, uni massag е t va sak qabilalarining Al е ksandr
zulmiga qarshi milliy о z о dlik harakatiga qo`shil-ganligi haqida hik о ya qiladi.
G е r о d о t, Kt е siy va b о shqalarning yozishicha massag е tlarda ayollar yuq о ri
mavq е ni egallaganlar. Massag е t qabilalari haqida ayolga hurmat kuchli bo`lgan.
Shu tufayli bo`lsa k е rak, G е r о d о t asarlarida «Malika To`maris», Kt е siy
hik о yalarida esa «Malika Spar е tra» b о shchiligidagi ayollar qo`shinlari
to`g`risida to`lqinlanib yozadilar. “To`maris” qissasining qisqacha mazmuni
shundan ib о ratki, To`maris mil о ddan avvalgi V1 asrda Massag е t xalqiga b о sh
bo`lgan Хо razmga taj о vuz qilgan Er о n sh о hi Kirga qarshi mard о na kurash о lib
b о rgan Malikadir. Bu ayol haqida qadimgi gr е k tari х chisi G е r о d о t o`zining
«Tari х » kit о bida «Kirning massag е tlarga qarshi yurishi” d е gan sarlavha о stida
hik о ya qiladi. Strabonning o`zbek davlatchiligi haqidagi ma’lumotlari qimmatli
bo`lib, uning ta’kidlashicha massag е t va sak qabilalari ittifoqiga хо razmiylar
ham kirgan. Aham о niylar davrida хо razmiylarning yangi to`lqini Amudaryo
etaklariga janubdan k е lgan d е gan fikrlar ham mavjud. L е kin bu fikr hali ar хео -
l о gik jihatdan isb о tlangan emas.G е kat е y va G е r о d о tlar хо razmiylarni O`rta
О siyo janubiy ray о nlari qabilalari bilan al о qalari to`g`risida ma’lum о tlar
beradilar. G е kat е y ko`rsatishicha, mil о ddan avvalgi VI asrda хо razmiylar
parfyanlardan sharqda yashaganlar. Strab о n Хо razmiylarni etnik jihatdan “sak
va massagetlar”ga mansubligini ko`rsatadi5.O`zbekiston hududi ham Eron,
Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim, Misr va Xitoy singari mamlakatlar
kabi ilk madaniyat o`choqlaridan hisoblanadi. Lekin, uning qadimiy madaniyati
haqida ma'lumotlar juda kam saqlanib qolgan. Biz yurtimizning faqat miloddan
12

avvalgi VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy hayoti haqida ma'lum darajada
yozma ma'lumotlarga egamiz. Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston
va Rim manbalarida saqlangan ma'lumotlarga qaraganda qadim zamonlarda
hozirgi O`zbekiston hududida istiqomat qilgan sak, massaget va boshqa
qabilalar urug`chilik tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman
dehqonchilik hamda hunarmandchilik bilan shug`ullanganlar. Bu davrning
o`ziga xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII asrda yurtimiz
hududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik — zardushtiylik dini
paydo bo`ldi va keng tarqaldi. Ahamoniylar va ularning mahalliy noiblari
baribir aholini to`la itoatda tutib tura olmadilar. Xalqimizning chet el
bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi. Natijada miloddan avvalgi VI asr
o`rtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qo`lga kiritib oldi. Sak va massagetlar
ham o`z ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron huktmdorlari b ilan
yurtimiz xalqlari o`rtasida uzluksiz davom etgan urushlar Ahamoniylar
davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulqarnayn (miloddan avvalgi
336-323-yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi.
Iskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324-yy.)
yurtimiz ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga ta'sir ko`rsatdi: katta yer egalari bo`lmish
mahalliy aslzodalarning mavqei yanada mustahkamlandi. 3
Ma'lumki, Iskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323-yil 13-
iyun) ma'lum vaqt (taxminan 75 yil) o`tgach, uning ulkan saltanati mayda-
mayda davlatlarga bo`linib ketdi. Miloddan avvalgi taxminan 250-yili Buyuk
Makedoniya saltanatining Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik e'lon qildi va
Yunon-Baqtriya davlatiga asos soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind
daryosi yuqori oqimlarigacha bo`lgan yerlar va xalqlar qarar edi.Taxminan
o`sha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati ham o`z chegaralarini birmuncha
kengaytirib oldi. Evtidern, Demetriy va Evkradit zamonida So`g`diyona,
Baqtriya, Araxosiya (hozirgi Afg`onistonning g`arbiy qismini o`z ichiga olgan
3
Kaso‘mov A., Vaskin I. Osnovno‘ye napravleniya vneshney politiki Respubliki Uzbekistan. T., 1994.
13

hudud) va Ariya (hozirgi Afg`onistonning markaziy qismi), boshqacha so`z
bilan aytganda hozirgi O`zbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy qismi hamda
Afg`onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar edi.Yunon-
Baqtriya davlatining ichki ahvoli u qadar mustahkam emas edi. Mahalliy xalq
bilan yunon-makedoniyalik hokimlar o`rtasidagi ziddiyat tobora chuqurlashib
bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qo`zg`olonlar kuchaydi. Xalq harakati,
ayniqsa, So`g`diyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr oxirlari
va I asr boshlarida So`g`diyona mustaqillikni qo`lga kiritishga muvaffaq bo`ldi.
Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa o`lkalarida ham mustaqillik uchun
kurash kuchaydi.Tariximizning keyingi davrlarida, Yunon-Baqtriya davlati
o`rnida yuechjilar (toxarlar) davlati tashkil topganligi haqida yunon va rim
olimlarining tarix va geografiyaga oid asarlarida ham qimmatli ma’lumotlar
keltiriladi. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashhurdir.
Kushonlar davlatiga hozirgi O`zbekistonning katta qismi, Afg`oniston, Shimoliy
Hindiston va Pokistonning shimoli-g`arbiy qismi qaragan bo`lib, ayniqsa
Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka hukmronlik qilgan yillari kuchaydi.
Lekin, milodning II asri o`rtalarida bu davlatning ham inqirozi boshlandi va IV
asrga kelib mayda davlatlarga bo`linib ketdi. 4
Miloddan avvalgi II—I asrlarda Farg`onada ham mustaqil davlat bo`lgan.
Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Farg`onada
hunarmandchilik, ayniqsa dehqonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bo`lib,
uning 70 ga yaqin katta-kichik shaharlari Kuba-Quva, Gaushan-O`zgan, Ershi -
Marhamat, Go`y-Shan - Koson va boshqalar bo`lgan. Mahalliy xalq
dehqonchilik va bog`dorchilik bilan shug`ullangan, arpa, bug`doy, sholi, beda,
uzum, anor, poliz ekinlari va boshqalarni yetishtirgan.O`zbekistonning antik
davrdagi tarixini o`rganishda qadimgi Yunoniston va Rim tarixchilari hamda
geograf olimlarning asarlari muhim manbaa bo`lib xizmat qiladi. Quyida
ulardan ayrimlari haqida ma'lumotlami keltiramiz. Geradot (miloddan avvalgi
4
Sadiev A. Maktabda tarix bilimlarining hozirgi ahvoli va uni o’qitishni milliy asosga qurish.26-bet T., 1993.
14

490-480-yillar o`rtasi-425-y.) - yirik qomusiy olim, tarix fanining "ota"si, asli
Kichik Osiyoning Galikarnas shahridan, 455—447-yillari Yevropa, Osiyo va
Misr bo`ylab sayohat qilgan.Geradot Ellada va Sharq mamlakatlari (Liviya,
Misr, Ossuriya, Vavilon, Eron va Skifiya)ning qadim zamonlardan to miloddan
avvalgi 479-yilgacha bo`lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan hikoya qiluvchi 9
kitobdan iborat "Tarix" nomli asari bilan shuhrat topgan. Bu asar umumiy tarix
yo`nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli ham Gerodot,
Sitseronning (miloddan avvalgi 106-43-yy.) so`zlari bilan aytganda, tarix
fanining "ota"si hisoblanadi.Geradot, garchi o`zi bayon etayotgan voqealar
ustida chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to`g`ri bayon etishi, o`zga xalqlar
va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtayi nazaridan qarashi bilan ba’zi
tarixchilardan ajralib turadi.Geradotning asarida O`zbekistonning qadimiy
xalqlari bo`lmish agrippiylar, issedonlar, massagetlar, daylar va saklar haqida,
ularning turmushi, urf-odatlari hamda qo`shni mamlakatlar bilan aloqalari
haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz.Gerodotning tarixiy an’analarini
davom ettirgan yunon tarixshunosi Ktesiy Kichik Osiyodagi Knid shahridan
bo`lgan. U miloddan avvalgi 414 yildan boshlab, ahamoniylar podshosi
Artakserks II saroyida tabib vazifasini bajargan. Podsho saroyida u Sharq
chegaralarida joylashgan uzoq shaharlar, davlatlar va xalqlar haqida ko`p
hikoyalar eshitgan. Erondan yurtiga qaytganidan keyin Ktesiy qadimgi forslar
tarixini yoritishni rejalashtirgan. Ammo to`plangan ma’lumotlar aynan
forslardan tashqari keng tarix tasavvuriga asos solgan.
Ktesiy keltirgan ma’lumotiga ko`ra eron podshosi Kir miloddan avvalgi VI
asrda saklar podshosi Amorg`ning xotini Sparetra bilan jang qilgan. Kir shu
jangda halok bo`lgan, uning o`limini To`maris bilan jangiga aloqasi yo`q deb
aytib o`tgan. Bular Gerodot keltirgan ma’lumotlarga butunlay qarama-
qarshi.Bundan tashqari Ktesiy Baqtriya davlati haqida ham yozib qoldirgan. U
ossuriyalik podshoh Nin Belidning Baqtriyaga harbiy yurishi haqida so`zlab,
Nin baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganini aytadi. Semiramida miloddan
15

avvalgi IX-VIII asr boshlarida Ossuriya malikasi bo`lgan. Ninning Baqtriyaga
qarshi yurishida Semiramida ham qatnashgan va ular Baqtriya podshosi Aksiart
bilan obdon urushganlar. Xullas, Baqtriya davlatida hukmronlik qilgan sulolalar
haqida haqiqatdan ko`ra afsonalar ko`proq uchraydi.Qadimgi yunon
tarixchilaridan Gekatey Milet shahridan bo`lib, (miloddan avvalgi VI-V
asrlar)olimlarning fikriga ko`ra birinchi bo`lib ahamoniylar o`lkalarining
ro`yhatini keltirgan va qadimgi Sharq xalqlari haqida xabar qilgan. Ular orasida
O`rta Osiyo xalqlari haqida ma’lumotlar ham bor.
Diodor (miloddan avvalgi 90—21-yillar) yirik tarixchi olim, asli Sitsiliyaga
qarashli Argiriya shahridan. U "Tarixiy kutubxona" nomli 40 kitobdan iborat
asar yozib qoldirgan. Umumiy tarix yo`nalishida yozilgan bu asar, asosan
Yunoniston va Rimning qadim zamonlaridan to milodning I asr o`rtalarigacha
bo`lgan tarixini o`z ichiga oladi. Unda Sharq xalqlari, shuningdek,
O`zbekistonning qadimiy xalqlari skif, sak, massaget, baqtriyaliklar,
yurtimizning Eron bilan bo`lgan munosabatlari haqida qimmatli ma'lumotlar
bor.Diodorning mazkur asari ko`p jihatlari bilan ko`chirma-kompilyatsiya
hisoblanadi. Muallif Efor, Polibiy asarlaridan keng foydalangan. Bundan
tashqari, ko`p hollarda bayon etilayotgan voqealar uzviy bog`lanmay qolgan.
Shunga qaramay, bu asar dalillarga boy va katta ilmiy ahamiyatga egadir.
Diodorning asari to`la holda bizning zamonamizgacha yetib kelmagan.
Uning faqat 15 kitobi - qadimgi Sharq xalqlarining tarixi va afsonalari haqida
hikoya qiluvchi 1-5-kitoblari, Yunoniston hamda Rimning Yunon-Eron
urushlari (miloddan avvalgi 500-449)da to miloddan avvalgi 301-yilgacha
bo`lgan tarixini o`z ichiga olgan 11-20-kitoblarigina saqlangan,
xolos.Polibiyning "Umumiy tarixi" daliliy ma’lumotlarga boyligi, voqealarning
nisbatan xolisona yoritilishi bilan alohida ahamiyatga egadir.Unda Oks—
Amudaryo va Yaksart — Sirdaryo haqida, Antiox 1 ning Baqtriya podshohi
Eftidemga qarshi harbiy yurishi haqida muhim ma’lumotlar bor.Uning
yozishicha sak podsholari Saksafar (Xorazm hukmdori), Amorg`(saklar
16

podshosi), To`maris (massagetlar malikasi), Doroga (Dorush)qarshi kurash
rejasini tuzib turganlarida , ular huzuriga Shiroq ismli otboqar keladi va agar
oilasi va tirikchiligidan xabar olib turishga va’da berilsa, yakka o`zi dushman
xavfini qaytarishga urinib ko`rajagini aytadi. Podshohlar taklifini qabul qilib,
qasam ichadilar. Shiroq afsonasi haqida biz faqat Poliyenning ma’lumoti
orqaligina bilishimiz mumkin.
Strabon (miloddan avvalgi 63 - milodning 23) qadimgi Yunonistonning
atoqli geograf olimlaridan, asli amosiyalik (Pont podshohlarining
qarorgohlaridan), nufuzli va badavlat oiladan chiqqan, mashhur yunon faylasufi
Aristotelning (miloddan avvalgi 384-322) shogirdi, qariyb 80 yil umr
ko`rgan.Strabonni dunyoga tanitgan uning 17 kitobdan iborat "Geografiya"
nomli asarida Osiyo mamlakatlariga katta o`rin berilgan. Strabon Polibiyning
"Umumiy tarix"ini davom ettirib, unga miloddan avvalgi 146—31-yillar orasida
bo`lib o`tgan voqealarni qo`shgan. Afsuski, bu muhim asar bizning
zamonimizgacha yetib kelmagan, lekin uning ayrim qismlari, xususan
O`zbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim parchalar olimning "Geografiya"
nomli asariga kirib qolib saqlangan.Strabonning "Geografiya"sida Girkaniya,
Parfiya, Baqtriya va Marg`iyonaning tabiiy holati, shaharlari, qisman ularga
borish yo`llari, Oxa (Harrirud), Oks va Yaksart daryolari haqida,
O`zbekistonning qadimiy xalqlari - sak, massaget, day, atasiya, toharlar hamda
xorazmliklar va ularning kelib chiqishi, bu xalqlarning turmushi, urf-odati va
e'tiqodi, shuningdek Parfiya va Baqtriyaning miloddan avvalgi III asrning
birinchi choragidagi ichki ahvoli va o`zaro munosabatlari haqida muhim va
qimmatli ma'lumotlar mavjud.
Pompey Trog ( milodgacha 1-milodning I asrlari o`rtasida yashab o`tgan) -
"Filipp tarixi" asari bilan mashhur bo`lgan Rim tarixchisi. 44 kitobdan iborat bu
asar afsonaviy Ossuariya podshohlari zamonidan to Rim imperatori Avgust
(miloddin avvalgi 63 — milodning 14-yili) davrigacha dunyoda bo`lib o`tgan
voqealarni bayon qiladi, lekin asosiy e'tibor Yunonistonning makedoniyalik
17

Filipp II (miloddan avvalgi 359— 336) va Iskandar Zulqarnayn davridagi
ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etishga qaratilgan.Mazkur asarning qimmati
shundaki, u bir talay noma'lum kitoblarga suyanib yozilgan, Rim, Yunoniston
kabi yirik davlatlarning paydo bo`lishi va tarixini keng yoritib bergan. Muhimi
shundaki, muallif bunday davlatlarning oxir-oqibatda inqirozga uchrashini
aytadi. Pompey Trog tarixni harakatga keltiruvchi kuch urf-odat va taqdir deb
hisoblagan."Filipp tarixi"da skiflar, Baqtriya, Iskandar Zulqarnayn davrida
Baqtriya va Sog`dda qurilgan shahar va katta imoratlar, Iskandar Zulqarnayn
vafotidan keyin yuz bergan voqealar, parfiyaliklarning kelib chiqishi, ularning
urf-odatlari, Parfiya podsholigining tashkil topishi, Baqtriya, Parfiya va
Midiyaning o`zaro munosabatlariga oid muhim ma'lumotlar mavjud. Bu
ma’lumotlar juda qimmatli hisoblanadi.
Arrian Flaviy (taxminan 95—175) — yirik yunon yozuvchisi, tarixchisi va
geograf olimi, asli Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U "Iskandar
haqida", "Parfiyaliklar haqida", "Hindiston" va 7 jildlik "lskandarning
yurishlari" nomli kitoblar muallifidir.O`zbekiston va Eronning qadimiy tarixini
o`rganishda Arrianning "Iskandarning yurishlari" nomli asari muhim ahamiyat
kasb etadi. Unda fotihning O`zbekiston, Eron hududlari va boshqa
mamlakatlarga istilochilik yurishlari tarixi batafsil bayon qilingan.
Faqat Arriangina Xorazmning hukmdori Farasman va uning mohir
diplomatligi sabab, Xorazmning mustaqilligi saqlab qolinganligini yozib
qoldirgan. Arrianning guvohlik berishicha miloddan avvalgi 329-yili Aleksandr
Samarqandda turganida Farasman (Xorazm hukmdori) tashrif buyuradi. Xorazm
hukmdori bu uchrashuv chog`ida Aleksandrga harbiy ittifoq tuzib, Qora dengiz
tomon yurishni taklif qiladi. So`g`dlik Spitamen qo`zg`olonini bostirish bilan
band bo`lgan Aleksandr Farsmanga tashakkur aytib, u bilan do`stlik ittifoqini
tuzadi. Shu bilan birga hozir Qora dengizga hujum qilish vaqti emas, deydi.
Aleksandr ishonchini oqlagan Farasman yunonliklarning keyingi harbiy rejasi
Hind zaminiga yurish ekanligini ham aniqlab oladi.Asar panegrizm —
18

maddohlik ruhida yozilgan. Muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini
ko`klarga ko`tarib ulug`laydi. U ko`p qo`lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar
asosida yozilgan bo`lib, mavzu bo`yicha muhim va asosiy manbalardan
hisoblanadi.Iskandarning Spitamendan mag`lubiyatga uchragani haqida ham
yozgan. 5
Arrian Flaviyning "Iskandarning yurishlari" asari nemis (Myuller Leyptsig,
1886) hamda rus (Korenkov, Toshkent, 1912 va M.E.Seigeenko M.-L., 1962)
tillarida nashr etilgan.
Ptolomey Klavdiy (taxminan 90—160) - mashhur qomusiy olim,
Aleksandriyada yashab ijod qilgan. U astronomiya, geometriya, fizika (optika,
mexanika) hamda geografiyaga oid asarlar yozib qoldirgan.
Jahonga mashhur "Almagest" — "Al-majastiy" (18 kitobdan iborat,
astronomiya va trigonometriya ilmlarini o`z ichiga oladi), "Optika" (5 kitobdan
iborat), "Germanlar haqida tushuncha" (3 kitobdan iborat) va, nihoyat,
"Geografiya" shular jumlasidandir. Lekin, olimga shuhrat keltirgan asarlari
"Almagest" va "Geografiya"dir.
"Geografiya"ning (8 kitobdan iborat) birinchi kitobi, aniqrog`i uning 24-
bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bag`ishlangan va katta ilmiy qiymatga
ega. Shunisi muhimki, asarda shahar, mamlakatlar va ularning koordinatalari
keltirilgan va unga 27ta xarita ilova qilingan. Ptolomeyning "Geografiya"sida
Girkaniya, Marg`iyona, Baqtriya, So`g`diyona hamda skiflar mamlakatining
geografik holati, Baqtriya va So`g`diyonaning mashhur shaharlari, shuningdek
o`sha mamlakatlar va ular bilan tutash o`lkalar va ularning aholisi haqida asl va
qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.
Kvint Kurtsiy Ruf (milodning I asri) — mashhur Rim tarixchisi, Iskandar
Zulqaynarning Eron, Turon va boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy yurishlari
haqida 10 kitobdan iborat "Buyuk Iskandar tarixi" nomli asar yozib qoldirgan.
5
Tashpulatov T. Gafforov Ya., Tarix o`qitish metodikasi. 102-bet T.,2002.
19

Muallif Ptolomey Lag va Iskandar Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va
Kallisfenning xotira va asarlaridan keng foydalanganKvint Kurtsiy Rufning
asarida O`zbekiston hududining Iskandar Zulqarnayn qo`shinlari tomonidan
istilo qilinishi, xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi, xususan,
Spitamen boshliq qo`zg`olon keng yoritib berilgan. Kvint Kursiy Rufning
guvohlik berishicha, Iskandar miloddan avvalgi 329-yilda Oks daryosidan
kechib o`tayotganda askarlarga somon to`ldirilgan meshlarni tarqatishga qaror
qiladi. Ular meshlar ustida daryodan suzib o`ta boshlaydilar.daryodan birinchi
bo`lib kechib o`tganlar qo`riqchilar xizmatini bajarib, boshqalarni kutib oladilar.
Shu tariqa askarlar oltinchi kuni daryoning narigi qirg`og`iga o`tib olishga
muvaffaq bo`ladilar.
Kursiy Ruf miloddan avvalgi 327-yilda O`rta Osiyoni to`liq bosib olgach,
mahalliy aholi vakillaridan viloyatlarga hokimlar tayinlagani haqida shunday
deydi: “Iskandar baqtriylar viloyatini Artaboz idorasiga topshirib, bu joydagi
qo`riqchilar qo`shini bilan birga ot-arava yuklarini qoldiradi. O`zi esa
harakatdagi qo`shinlarga yo`lboshchi bo`lib, So`g`diyona sahrosiga yo`l oladi”,
deya xabar beradi. Bundan tashqari Arrian mahalliy aholining Iskandarning
harbiy harakatlariga bildirilgan munosabatlari haqida bunday yozadi: “Tanais
(Sirdaryo) ortidagi skiflar (saklar)davlatining podshosi makedonlar tomonidan
daryo bo`yida solingan shaharni qullik bo`yinturug`i bo`lishini sezib, uni vayron
qilish va makedonlarni daryo qirg`og`idan uzoq masofaga quvib chiqarish
uchun katta bir otliq qo`shinga yo`lboshchi tayinlab, o`z akasini yuboradi”.
Gay Pliniy Sekund (24—79) - rimlik mashhur yozuvchi, tarixshunos olim
va davlat arbobi, 79-yili mashhur Vezuviy vulqonining otilib chiqishi natijasida
yuz bergan umumxalq fojiasi vaqtida halok bo`lgan. Gay Pliniy Sekund —
sermahsul olim, 20 kitobdan iborat "Germanlarning urushlari", ikki jilddan
iborat "Pomponiy Sekundning hayoti" va 37 kitobdan iborat "Oddiy tarix"
nomli asarlar yozib qoldirgani ma'lum.Pliniyning germanlar tarafidan Reyn va
Dunay bo`ylari mamlakatlarining bosib olinishi tarixidan bahs yurituvchi
20

"Germanlarning urushlari" nomli asari bizning davrimizgacha yetib kelmagan,
lekin u Korneliy Tatsitning (taxminan 56—117) "Solnomalar" (imperator
Oktavian Avgust vafotidan (milodning 14-yili) Neronning halok bo`lishigacha
(milodning 68-yili) bo`lib o`tgan voqealarni o`z ichiga oladi) hamda
"Germaniya" (unda german va boshqa qabilalarning tarixi bayon etilgan) nomli
asarlari uchun birinchi manbaa bo`lgan."Pomponiyning hayoti"da Pliniy sobiq
boshlig`i Pomponiy Sekundning hayoti va faoliyati haqida hikoya qiladi.
21

II.Bob.O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari to‘g‘risida Yunon-Rim-
manbalari
2.1 O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda Yunon-Rim tarixchilari
asarlarining o`rni mavzusining pedagogik texnologiyalar orqali
o`rgatishning afzalliklari
O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda yunon-rim tarixchilari asarlarining
o`rni mavzusining pedagogik texnologiyalar orqali o`rgatishning
afzalliklariquyidagilardan iborat:
o‘quv jarayonining qayta takrorlanish imkoniyati;
uzluksiz teskari aloqani ta’minlash, o‘quv jarayoniga tuzatishlar kiritish
o‘rgatuvchi sikllarning mavjudligi;
o‘qitish natijalarini rejalashtirish va unga erishishni kafolatlaydi.
Pedagogik texnologiyaning fan sifatidagi vazifasi ta‘lim-tarbiya
amaliyotida eng samarali va tejamli o‘quv jarayonlarini shaxsni kasb egasi
sifatida shakllantiruvchi pedagogik, psixologik qonuniyatlarni aniqlash,
shuningdek falsafa, sotsiologiya,fiziologiya, matematika, kibernetika,
informatika va boshqa fanlarning qonuniyatlaridan foydalanishh yo‘llarini
aniqlashdan iborat.
Pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti quyidagi qonuniyat va
printsiplarga asoslanadi.
-ta‘lim-tarbiya jarayoni tuzilishi va mazmuni jihatidan yaxlitligi va birligi;
-ta‘lim jarayonini optimallashtirish: qulay sharoit yaratib, oz vaqt, kam
kuch sarflab, yuqori natijaga erishish;
-zamonaviylik pedagogik amaliyotga ilmiy asoslangan didaktik
yangiliklarni, yangi tartib-qoidalarni joriy etishh, ta‘lim mazmunini uzluksiz
yangilab zamonaviylashtirib borish;
22

-ilmiylik: ta‘lim-tarbiyada yangi shakl vositalar, faol metodlar, didaktik
materiallarni qo‘llash, uzluksiz izlanish, tadqiqot;
- talaba va qo‘ituvchi faoliyatini oqilona uyushtirish: o‘qituvchi ta‘lim
maqsadini, mazmunini puxta bilishi, ta‘lim usullari va texnik vositalarni yaxshi
egallagan bo‘lishi; o‘quvchining manfaatdorligi, qiziqishi va intiluvchanligi;
- pedagogik jarayonni jadallashtirish; axborot texnologiyasi va texnik
vositalardan foydalanishh samaradorliligini oshiruvchi didaktik materiallarni
ishlab chiqish va keng qo‘llash;
- o‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik baza yaratishh;
- pedagogik jarayon natijalarini xolisona va ob‘ektiv baholash, test usuli,
reyting tizimi, talabalning bilim va kunikmalarini egallash jarayonini nazorat
qilishh, baholashni avtomatlashtiri;
- ta‘lim-tarbiyaning tabiatga mosligi;
- ta‘lim-tarbiyaning jamiyatga moslashuvi va boshqalar.
Printsip-lotincha «boshlanish” degan ma‘noni anglatadi. Pedagogik
texnologiyaning o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqadigan uning metodikasiga
qo‘yiladigan talablar, printsiplar mavjud. Ayrim tadqiqotchilar, “pedagogik
texnologiyaning tamoyillari: kafolatlangan yakuniy natija, ta‘limning
mahsuldorligi, teskari alokaning mavjudligi, ta‘lim maqsadining aniq
shakllanganligi” kabilar deb talqin qilinadi. Pedagogik texnologiyaning
printsiplari:
-pedagogik jarayonni loyihalashda pedagogik tizimning optimalligi,
maqbulligi;
-ta‘lim-tarbiya natijasining kafolatligi;
-pedagogik jarayonning bir butunligi va tarkibiy qismlarning o‘zaro
bog‘liqligi;
-o‘qituvchi va o‘quvchi faolligining uyg‘unligi, tarbiyalanuvchi faoliyatini
tashkil qilishh;
-inson va texnika resurslari, optimal vositalarni qo‘llash;
23

-pedagogik jarayonni modellashtirish kabilar.
IV. Bugun O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik
jamiyati quris yo‘lidan izcil borayotganligi uchun kadrlar tayyorlash tizimi
tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida shaxs mafaati va ta‘lim
ustuvorligi qaror topdi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik
texnologiyalar bilan ta‘minlas zarurati ham Kadrlar tayyorlash milliy dasturini
ro‘yobga chiqaris sartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning
paydo bo‘lisi va rivojlanis jarayonini o‘rganishga tarixiy yondasmoqdamiz.
1977 yilda Budapestda o‘tkazilgan o‘qitish texnologiyasi bo‘yica Xalqaro
semenarda ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni bilan bog‘liq omillar rus olimi
S.G. Sapovalenko tomonidan quyidagica belgilanadi:
- texnikani bilis va mukammal egallas;
- audiovizual fondi bilan tanis bo‘lis;
- texnik vositalardan foydalanish metodikasini egallas.
Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga taslanadi. Undan farqli
o‘laroq g‘oyalar su seminar istirokcilari tomonidan aytildi. Misol uchun venger
olimi L. Salai o‘qitish texnologiyasi doirasini bir munca kengaytirisga urinadi:
rejalastiris, maqsad tahlili, o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilmiy asosda tashkil
etish, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni
tanlas bevosita PTni loyihalasdagi o‘qituvchi faoliyatiga xosligini ta‘kitlaydi.
Sunga yaqin fikrlar, ya‘ni o‘qitish texnologiyasi o‘zida yordamci vosita va
yangi tizimni qamrab olgan holda o‘quv jarayonini rivojlantirisga, uning
tashkiliy sakllarini, metodlarini, mazmunini o‘zgartirgan holda o‘qituvchi va
o‘qituvcilarning pedagogik tafakkurlanisiga ta‘sir ko‘rsatisi J. Tseller
tomonidan ta‘kidlandi. Bu ma‘lumotlar sundan dalolat beradiki, 70-yillar
oxiriga kelib chet ellarda texnika rivoji va ta‘limni kompyuterlas darajasiga
bog‘liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko‘rsatilgan va tadqiq
qilingan: I) o‘quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etish; 2) amaliy masalalar
yecimini topisda bilimlar tizimidan foydalanish. Misol uchun, Yaponiyada bu
24

davrda olib borilgan tadqiqotlar o‘quv jarayonini texnologiyalastirisning birinci
yunalisi, ya‘ni ta‘limning yangi texnik vositalarni yaratish va o‘quv jarayoniga
qo‘llas vilan bog‘liq bo‘lgan (Nosinisono arou, Edicational Tecnology in Japan,
Audio sal Instruction, November, 1979).
Bunday holat bosqa qator davlatlar uchun ham xarakterli bo‘lib, PTning
ikkinci yo‘nalisi – nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning bosida AQS va
Angliyada tadqiqot ob‘ektiga aylandi. Cunki “texnologiya” so‘zi keng ma‘noda
nazariy bilimlarni amaliyot maqsadida ko‘ciris, bu ko‘cirisning aniq yo‘llarini
islab ciqish zarurati e‘tirof etildi. 6
Sunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlastirga bo‘lgan urinislar
yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham
jalb eta boshladi. PTning rivojlanis tarixi T.A.Ilinaning ilmiy maqolalarida
burjua didaktikasining yo‘nalisi sifatida talqin etilsada, u birincilar qatorida o‘z
hamkasbalarini bu muammo bilan sug‘ullanisga da‘vat etadi va chet el
maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nasrlarning
barcasini kuzatis foydali ekanligini alohida ta‘kidlaydi. Su boisdan 80-yillarning
oxiri, 90-yillarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilish Rossiyada
keng yo‘lga qo‘yildi. Akademik V.P.Bespalkoning 1989 yilda nasr etilgan
“Slagaeme pedagogiceskoy texnologii” kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning
natijasi hisoblanadi. O‘rni kelganda ta‘kidlas joizki, 80-yillardayoq Vladimir
Pavlovic tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham
su dargohda taxsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz g‘oyasi: “PT-
amaliyotga joriy etiladigan ma‘lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi
kunda ana su kontseptsiya pedagogik jamiyat tomonidan tan olindi va olimlar
tomonidan ta‘limiy texnologiyalarni loyihalas va rivojlantirida foydalanib
kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida chop
etilayotgan qator maqolalarni keltiris mumkin.
6
Jo‘rayev N. va boshqalar... O‘zbekiston tarixi. 67-bet.T., 1998
25

Xo‘s, PT mamlakatimiz ta‘lim tizimida, qolaversa, pedagogik nashrlarda
ilmiy tusuncha tarzda qachon paydo bo‘ldi? Shubhasiz, yangi soha 1997 yilda
Kadrlar tayyorlashh milliy dasturida dolzabr tadqiqot ob‘ekti darajasiga
ko‘tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib chiqdi. Shu bilan
birgalikda mustaqilikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo‘l urildi,
aniqrog‘i 1993 yilda “Xalq ta‘limi” jurnalida chop etilgan maqolada birinci
marta PT tushunchasi mohiyati, uning ta‘rifi va ma‘lum pedagogik tizim
doirasidagi talqini yoritildi.
Bugun esa PT mavzusi bo‘yicha mamlakatimizda nazariy va amaliy
konferentsiyalarni uyushtirish, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko‘zga
tashlanib turishi ijtimoiy voqelikka aylanib borayotganligi quvonclidir. 1997 yil
may oyida Samarqand Davlat universittetida o‘tkazilgan “Oliy ta‘limning
hozirgi dolzabr muammolari” Oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-metodik
konferentsiyaning yalpi yig‘ilishida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil”
mavzusida ma‘ruza qilindi. Ma‘ruzada ta‘limni texnologiyalastirish jarayoni
ijtimoiy byuurtma mavjudligi e‘tirof etildi, PT ta‘rifi, mohiyati va tarixi hamda
zamonaviy loyihasi metodologik yondashuvlar asosida tahlil qilindi.
PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nashrlarda, “Ma‘rifat”,
“Ucitel Uzbekistana” kabi ro‘znomalarda muntazam ravishda yoritilib boradi.
Demak, bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko‘p ming sonli auditoriyaga kirib
borayapti, o‘qituvchilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi
ma‘lum.
G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodik asar – o‘quv qo‘llanma
yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi. Olim PTlarni o‘n
ikki turga ajratadi:
1. Qo‘llanish darajasi bo‘yicha (umumpedagogik; xususiy predmetli;
lokalli, modulli, tor pedagogik).
26

2. Falsafiy asos bo‘yicha (materializm, idealizm, dialektik, metafizik,
insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm,
ekzistentsializm, stsionizm).
3. Ruhiy rivojlantirisning yetakchi omillari bo‘yicha (biogenli, sotsiogenli,
psixogenli, idealistik).
4. O‘zlastirish kontseptsiyasi bo‘yicha (assotsativ – reflektorli,
rivojlantiruvchi, bexevioristik, gestalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik).
5. Shaxs tuzilmasiga yo‘naltirilganlik bo‘yicha (informatsion, operatsion,
hayajonli – badiiy, hayajonli – ahloqiy, o‘z – o‘zini rivojlantiruvchi, evristik va
amaliy).
6. Mazmuni va tuzilish xarakteri bo‘yicha(ta‘limiy va tarbiyaviy, dunyoviy
va diniy, umumta‘lim va kasbga yo‘naltirilgan, gumanitar va texnokratik,
turlicha sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda mono texnologiyalar,
poli texnologiyalar).
7. Tashkiliy shakllar bo‘yicha (sinf – dars, muqobilli, akademik, yakka
tartibli, guruhli, jamoa bo‘lib o‘qish usullari, tabaqalashtirilgan ta‘lim).
8. Bilish faoliyatini tashkil etishh va boshqaris turi bo‘yicha (ma‘ruzali
klassik o‘qitish; audiovizualli texnik vositalar yordamida o‘qitish; “maslahatchi
tizim”; kitob yordamida o‘qitish; “kichik guruh” tizimi; kompyuterli o‘qitish;
“repititor” tizimi; “dasturli ta‘lim” – V.P.Bespalko).
9. Bolaga yondashish bo‘yicha (avtoritar, didaktotsentrik, shaxsga
yo‘nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalash
texnologiyasi, ezoterik texnologiyalar).
10. Ustuvor metodlar bo‘yicha (reproduktiv, tushuntirish – ko‘rsatish,
rivojlantiruvchi ta‘lim, muammoli ta‘lim, ijodiy; dasturli ta‘lim, dialogli, o‘yinli
ta‘lim, o‘z-o‘zini o‘qitish ta‘limi, informatsion ta‘lim).h
11. Mavjud an‘anaviy tizimlarni yangilash yo‘nalishlari bo‘yicha
(munosabatlarani insonparvarlashtirish va demokratlashtirish asosida; bolalar
faoliyatini faollastirish va jadallashtirish asosida; tashkillashtirish va boshqarish
27

samaradorligi asosida; o‘quv materiallarni metodik va didaktik
rekonstruktsiyalash asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari;
mualliflik maktabining yagona texnologiyasi).
12. Taxsil oluvchilar toifasi bo‘yicha (ommaviy texnologiya, olg‘a
odimlovchi ta‘lim, to‘ldiruvchi; o‘zlashtirmovchilar bilan ishlash
texnologiyalari, iqtidorlilar bilan ishlashtexnologiyalari). 7
2.2.O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari to‘g‘risida Yunon-Rim-
manbalari
Yunon va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir .
Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat
o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan . Shu sababdan antik davr
mualliflari asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar – daryolar ,
tog’lar , shahar va qishloqlarning qayerda sharxlashganligini aniqlash
(lokalizatsiyalash qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi . Ularning ayrimlari
turli tortishuvlarga sabab bo’lib , hozirgacha aniqlanmagan . Antik mualliflar
asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar
bilan qorishib ketadi . Yunon va Rim tarixchilarining O’rta Osiyo haqidagi
ma’lumotlari uzuq – yuluq bo’lib , ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro
bog’lanmagan . Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda O’rta Osiyo
istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish
amri maholdir . Shunday bo’lsada , antik mualliflar bergan ma’lumotlarni
tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida
qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak .
Qadimgi Yunon va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta
voqea bilan bog’liq , aniqrog’i , yunon – fors urushlari va Iskandar
Makedoskiyning Ahamoniylar davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir .
7
Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya: yo’nalishlari, muammolari, echimlari. «Xalq talimi», 75-76-bet.
1998. N4
28

O’rta Osiyo qadimgi davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunon va Rim
tarixchilari hamda geograf olimlarning asaralari muhim manba bo’lib xizmat
qiladi . Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida mulohaza
yuritmasa ham , ularni to’g’ri bayon etishi , o’zga xalqlar va mamlakatlar
tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib
turadi . Gerodotning asarida O’rta Osiyoning qadimiy xalqlari bo’lmish
agrippiylar , issedondar , massagetlar , daylar va saklar haqida , ularning
turmushi , urf – odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida
qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz .
Gerodot o’z asarini yozishda xilma – xil manbalardan foydalanadi , jumladan ,
Eron , Skifiya , Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati cho’g’ida yiqqan
ma’lumotlarni keltiradi . U O’rta Osiyoda bo’lmagan edi , lekin Kaspiy Ortidagi
mamlakatlar tarixi bilan qiziqar edi . Tadqiqotchilarning fikricha , Gerodot
Eronda bo’lgan chog’ida ahamoniylar davlati zodogonlari bilan suhbatlar qurib ,
O’rta Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va
ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi . Gerodot Eron shohi Kir
II ning massagetlar diyoriga hujumi , massagetlar malikasi To’maris tomonidan
tor – mor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni , shuningdek ,
baqtriyaliklar , xorazmiylar , issedonlar , saklar haqida , ularning turmushi , urf
– odatalari , harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar
keltiradi . 4

Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligi va baland
maqomi haqida yozadi . Bu ma’lumotlardan kelib chiqib , o’sha davr O’rta
Osiyo xalqlari hayotida matriarxt sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish
mumkin . Gerodot bu xalqlarda kannibalizm hollari uchrashi haqida ma’lumot
beradi , urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib , uning go’shtini
hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tannovul qayd etadi . Gerodot
qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik , baliq ovi va dehqonchilik bilan
shug’ullanishlarini ta’kidlaydi . Doro I davrida O’rta Osiyo xalqlari Eronga tobe
29

bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib , Gerodot Behustun
yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi Gerodot tarixning shunchaki xabarchisi
emas , balki tarixni jonlantirib ko’rsatuvchi yetuk ijodkordir .Uning skiflar
haqidagi nihoyatda bebaho qadrli . Ayniqsa skiflarning hayoti haqidagi
hikoyalari , ularning urf – odatlari va udumlari haqidagi badiiy lavhalar shunday
jonli va hayotiy tarzda ifodalanganki , ularni o’qigan o’quvchi bevosita
hayajonga tushadi .
Qadimgi O’rta Osiyo haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri
Ktesiy (mil.avv.V – IV asrlar ) hizoblanadi . Ktesiy Eron shahanshohi
Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan . Afsuski , Ktesiy asaralarning asl
nusxasi bizgacha yetib kelmagan . Uning asarlaridan olingan ayrim parchalar
keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan . Gerodot farqli
o’laroq , Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas , balki ,
ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan . Shu sababdan , uning
asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir . Ktesiyning Ossuriya
podshosi Ninning O’rta Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari
ishonchli emas . Ktesiy o’z asarida birinchi marta Zoroastr ( Zardusht) nomini
tilga oladi . U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi . Zardusht
podsho bo’lgan emas , allbatta . Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom
Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda , ya’ni
Baqtryada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvotlovchi dalillardan
biridir . Ktesiy Baqtryliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriya tor –
mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi .
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishlarga moyil ekanliklarini
ta’kidlaydi . Shu bilan bog’liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi
hikoyani keltiradi . Zarineya o’zining birinchi eri va akasi Kidrey halok
bo’lganidan so’ng Parfiya viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi .
Forslar bilan jangda Zarineya yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi .
Striangey nomli fors uni ta’qib etadi va qo’lga tushiradi , lekin Zarineyaning
30

iltimosiga ko’ra uni ozod etadi . Keyingi jangda esa Zarineyaning eri Mermer
Striangeyni asirga oladi va Zarineyani yalinishiga qaramay uni o’ldirmoqchi
bo’ladi . Shunda Zarineya asirlarni ozod etib , ular bilan birga erini o’ldiradi va
Parfiya viloyatini Eron shohiga berib , u bilan do’stona munosabat o’rnatadi .
Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to’g’ri ekanligini bilish qiyin , lekin bu
hikoya Gerodotning – sakalar jamiyatida ayollar roli : yuqori ekanligini
haqidagi axborotni tasdiqlaydi . Ktesiy Eron shohi Kirning halok bo’lishi
to’g’risida Gerodotdan ancha farq qiladigan ma’lumotlar keltiradi . Uning
yozishicha , Kir derbikalar bilan bo’lgan jangda yarador bo’lib , otdan yiqlib
tushadi , shundan so’ng Kir vafot etadi . Ktesiyning bu ma’lumoti to’g’ri emas ,
deb aytish mumkin , chunki boshqa manbalarda bunday axborot uchramaydi .
Gerodot va Ktesiydan boshqa Yunon tarixchilari ham o’z asarlarida O’rta
Osiyo xalqlari to’g’risida ma’lumotlar beradilar . Ulardan Kesnofont
(mil.avv.445 – 355) o’zining tarixiy – siyosiy roman janrida yozilgan
“Kiropediya”nomli asarida Baqtryalikalar , saklar va girkaniyaliklarning fors
shohi Kir tomonidan bo’ysundirilishi va uning qo’shini tarkibida Ossuriyani
zabt etishda qatnashganliklarini ko’rsatib o’tadi .
Yuqorida takidalab o’tilganidek , antik mualliflarning O’rta Osiyoga
qiziqishlarining ortishiga sabab bo’lgan yana bir muhim tarixiy voqea –
Iskandar Zulqarnaynning sharqqa hujumlaridir . Ko’p mualliflar Iskandar
tarixini yoritish jarayonida u bosib olgan mamlakatlar haqida , shu jumladan ,
O’rta Osiyo to’g’risida ma’lumotlar yozib qoldirganlar . 6
Iskandar hayoti va
faoliyati haqidagi tarixiy asarlarining eng muhimi – bu Arrinanning “Iskandar
hujumlari” nomli asaridir . Bu asar milodiy II asrda , Iskandar davridan 5 asr
o’tgandan keyin yozligan . “Iskandar hujumlari”buyuk sarkarda shaxsiga
maddohlik ruhida taklif etilgan asardir . 8
8
Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy talim maktabida o’qitish metodlari.86-bet.T.. 1990
31

Arrian Flaviy (95-175) yirik yunon yozuvchisi , tarixchisi va geograf
olimi , Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan . U “Iskandar haqida”,
“Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari”nomli
kitoblar muallifidir .

32

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, bilim oluvchilarning o'quv-biluv faoliyatining
samaraii shakl va kutubxonasi lublarini joriy etish, ularning mustaqil ishlarini
samaraii tashkil qilish kerak. O'quv-tarbiya jaryonlarini ilmiy va metodik
jihatdan mukammal tashkil etish muvaffaqiyatlar garovidir. Bunda barcha
turdagi mashg'ulotlar va mustaqil topshiriqlar talabalarni o'ylashga, ijodiy
mehnat qilishga, har tomonlama fikr yuritishga, berilgan topshiriqlami o'z
hayotiy tajribalariga asoslanib hal etishga o'rgatadi. Mashhur ingliz adibi
J.Bernard shou topib aytganidek, “ Bilimga eltuvchi yagona yo'l, bu —
faoliyatdir”. Ana shunday faoliyatning o'quvchi va o'qituvchi mehnati
ko'rinishidagi turlari omixtalashganida kutilganidan ziyodaroq natijaga erishish
mumkin bo'ladi.Kuchli bilim, kasbiy metodika va oddiy insoniy fazilatlardan
iborat uchta xususiyat birlashib o'qitish jarayonining pirovard natijasini
belgilaydi. Bilimsizda metodik mahorat bo'lishiga ishonib bo'lmaganidek,
bularning har ikkisiga ega bo'la turib, odamiylikdan bexabar shaxsning ham
o'qituvchiligidan ne foyda? Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat
ham yuqorida tilga olingan uchlikning tugalligisiz sxolastika botqog'iga botib
turaveradi. Ta’lim va tarbiyaning sifat va samaradorligi-juda ko'p omillarga
bog'liq bo'lganligi uchun ham bu borada yagona va qudratli tavsiya yoki yo‘l-
yo‘riq berib bo'lmaydi. Hattoki, zamonaviy pedagogik yoki kutubxonasi
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ham foydalana bilishning o'ziga
xos va o'ziga mos mezonlari mavjudligini unutmaslik kerak. N oan’anaviylik,
innovatsiya yoki interfaollik bayrog'ini baland ko'taruvchilar ham o'qitishning
ming (balki, million) yillik an’ana va tajribalari, to'plangan ulkan tajribaviy
zaxirasini inkor etmasliklari lozim. Eski va yangining o'zaro munosabati, bazis
va ustqurmaning mutanosibligi, an’ana va tashabbusning kelishuvchanlik
tamoyillarini unutmaslik kerak.
33

O‘qituvchi(pedagog)ning mehnatiga faqat uning tasarrufidagi shaxslarning
uquv, ko'nikma, malaka va bilim sifatiga qarab baho berilishi lozim. Ha, aynan
bilim sifatiga (bilim darajasi ham emas, qo'yilgan reyting ballari ham emas,
o'zlashtirish ko'rsatkichlari ham emas!) qarab baholash odilona ish bo'ladi. Oliy
o'quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini zamonaviy
pedagogik texnologiyalar bilan uyg'unlashgan holda qo'llash bo'lajak mutaxassis
kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, o'quv
mashg'ulotlarining samaradorligi va o'qituvchi(pedagog)lar mehnatining foydali
ish koeffitsientini oshiradi. Boshqacha aytganda, bugungi kunda uzluksiz ta’lim
tizimida o'qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti-ta’lim jarayoniga
tizimli yondashuv va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat xizmat ko'rsatish
sanaladi. Ayni davrda, zamonaviy pedagogik texnologiya — tizimli
yondashuvlar asosida o'qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini
kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur bo'lgan inson salohiyati hamda
texnik vositalarning o'zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim maqsadlarini
oydinlashtirish, o'qitish va o'zlashtirish jarayonlarida qo'llaniladigan usul, metod
va vositalarlami xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini
chuqurlashtirish-bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish
demakdir. Vaholanki, takomillashtirishning chegarasi, ya’ni oxiri yo'q, deyiladi.
Shunday bo'lgach, pedagogik texnologiyalar ham, pedagogik mahorat ham
sarhadsiz tushunchalardir. Bu borada qancha ko'p izlanilsa va qanchalik
tashabbuskorlik bo'lsa-shunchalik kamdek tuyulaveradi. O'qitishning eng oddiy
va bosh haqiqati ham ana shundadir. O'qituvchi (pedagog) laming faqat ana shu
taxlitdagi faoliyati oxir-oqibatda yuksak ijtimoiy buyurtmaning bajarilishiga
olib keladi.
So`nggi qisqa xulosamiz, O`rta Osiyo xalqlari tarixini o`rganishda yunon-
rim tarixchilari asarlarining o`rni va ahamiyatini o`rganishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish bu ta`limning yangidan yangi qirralarini ochib
bermoqda.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh.Mirziyoev. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. –
B.35. O‘zbekiston Respublikasining 2021 yil 5 iyuldagi yangi tahrirdagi
“Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida” gi Qonuni Toshkent sh.,
2021 yil 5 iyul,O‘RQ-699-son.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi
“2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-60-sonli Farmoni Qonunchilik ma’lumotlari
milliy bazasi, 29.01.2022 y., 06/22/60/0082-son.
3. Xayrullaev M. Sharq Renessansi va Forobiy. -Fan va turmush”,
Toshket. 1975, 239 –b
Qo’shimcha adabiyotlar
1.ToshtemirovaSaodatAbdurashidovna. Ta’lim sifati va uni
demokratlashtirish ilmiy muammo sifatida //Uzluksizta’lim.-2020.- № 1 (86).
2. Shadrikov V.D. Filosofiya obrazovaniya i obrazovateln ы ye politiki. - M.:
Izdatelskaya firma «Logos», 1993. – 181 s
3. Jo‘rayev N. va boshqalar... O‘zbekiston tarixi. T., 1998.
4. Kaso‘mov A., Vaskin I. Osnovno‘ye napravleniya vneshney politiki
Respubliki Uzbekistan. T., 1994.
5.Sadiev A. Maktabda tarix bilimlarining hozirgi ahvoli va uni o’qitishni milliy
asosga qurish.26-bet T., 1993.
6. Tashpulatov T. Gafforov Ya., Tarix o`qitish metodikasi. 102-bet T.,2002.
7. Jo‘rayev N. va boshqalar... O‘zbekiston tarixi. 67-bet.T., 1998
8. Yo’ldoshev J.G. Yangi pedagogik texnologiya: yo’nalishlari, muammolari,
echimlari. «Xalq talimi», 75-76-bet. 1998. N4
9. Babanskiy Yu.K. Hozirgi zamon umumiy talim maktabida o’qitish
metodlari.86-bet.T.. 1990
35

Internet saytlar
1.www.ziyonet.uz
2.e-tarix.uz
3.https://moodle.jdpu.uz/
4 .www.fayllar.org
36

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi yonon tаriхchilari asarlari manba sifatida.

Sotib olish