O'zbekiston tarixini o'qitishda manbashunoslik bilimlarining ahamiyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	52.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Aqilbek

Ro'yxatga olish sanasi 06 May 2025

0 Sotish

O'zbekiston tarixini o'qitishda manbashunoslik bilimlarining ahamiyati

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN
VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR NOMIDAGI
ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
(-guruh)
Mavzu: O'zbekiston tarixini o'qitishda
manbashunoslik bilimlarining ahamiyati.
KURS ISHI
Bajardi:
Rahbar:
Andijon-2025
1

I.KIRISH …………………………………………………………………………2
1. Avesto ………………………………………………………………………….7
2. Arxeologik manbalar ………………..………………………………….….…..10
3. Etnografik ma’lumotlar ……………………………………………………..…15
4. Lingvistik ma’lumotlar ........................................................................................22
XULOSA …………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..29
Kalit so’zlar : tarix, manba, yozma manbalar, moddiy, etnografik, lingvistik,
yodgorliklar.
I. KIRISH
2

“O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlis
va O‘zbekiston xalqiga qilgan Murojaatnomasida: “Jamiyatimizning ma’naviy
asoslarini mustahkamlash, madaniyat sohasini rivojlantirish, ilmiy-ijodiy
tashkilotlar, muhtaram ziyolilarimiz faoliyatini qo‘llab-quvvatlash ham biz uchun
ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘ladi. Biz qadimiy va boy tariximizni, ayniqsa,
g‘oyat og‘ir sharoitda ilm-ma’rifat, inson erkinligi, xalq ozodligi, Vatanga, milliy
qadriyatlarga mehr va sadoqat g‘oyalarini dadil ko‘tarib chiqqan jadid bobolarimiz
faoliyatini yanada chuqur o‘rganishimiz lozim. Ularning ulug‘ maqsadlar yo‘lidagi
mardona kurashi va fidoyiligi Yangi O‘zbekistonni qurishda barchamiz, avvalo,
yoshlarimiz uchun chinakam ibrat maktabi bo‘lib xizmat qilishi zarur” – deb,
ta’kidlab o‘tgan edi.
Mavzuning dolzarbligi : Tarixiy haqiqat to‘la ro‘yobga chiqishi, haqqoniy
tarix yozilishida tarix fanining predmeti va ob'ektini to‘g‘ri belgilanishi o‘ta
muhim ahamiyatga ega. Chunki, O‘zbekiston tarixi fani uchun ham boshqa barcha
fanlar qatori predmet va ob'ekt masalasi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi. Zero,
fan uning o‘rganish predmeti va ob'ekti aniq bo‘lmasa, uning oldidagi vazifa
noaniq bo‘lib, maqsadga erishish mushkul bo‘ladi. Bunday holat o‘quv jarayoni
samaradorligiga ham salbiy ta'sir ko‘rsatadi. 1
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi : O’zbekiston tarixini o’rganishda
moddiy va yozma manbalarning o’rni. O‘zbekiston tarixi fani va tarixni
o‘rganishda manbalarning o‘rni va ahamiyati behad katta. Shuning uchun ham ular
millat va xalqning ma’naviy-madaniy merosi, bebaho madaniy-tarixiy boyligi
hisoblanib, maxsus hujjatxona (arxiv)larda, kutubxona va muzeylarda hamda
oilaviy arxivlarda juda avaylab, ehtiyotkorlik bilan saqlanmoqda. Xalq og‘zaki
ijodi orqali tillardan tillarga meros bo‘lib o‘tib kelayotgan tarixiy voqea va
hodisalar bayoni, normativ materiallar asosida bizgacha yetib kelmoqda.
Binobarin, aynan tarixiy manba va yodgorliklar orqaligina tarixni yoritish – tarixiy
ma’lumotlarni, dalillarni olish orqali ularni qiyosiy solishtirish va tarixiy
umumlashtirish, bo‘lib o‘tgan tarixiy-madaniy jarayonlar hamda
1
A.Sa’dullaev va boshqalar. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyoti. T:Akademiya 2020.
3

voqeahodisalarning sabablari va oqibatlarini, mazmun-mohiyatini tahlil qilish,
tahlillar asosida esa ilmiy asoslangan xulosalar berish imkoniyatlari kengayadi. 2

Kurs ishining ilmiy yangiligi : Tarixiy manbalar davr nuqtai nazaridan
qadimiy va joriy (kundalik) ahamiyatga ega bo‘ladi. Shuningdek, ular o‘z
mazmuni va mohiyatiga ko‘ra birlamchi va ikkilamchi ahamiyat maqomiga ham
egadirlar. Birlamchi manbaga tarixiy hujjatlarning asl nusxasi kiradi. Ikkilamchi
manba deb esa, birlamchi manbalarning e’lon qilingan nusxalari, maqola va kitob
holatiga keltirilganlariga aytiladi. Tarixiy manbalarga qadimdan qolgan barcha
narsalar, ya’ni, insoniyat qo‘li va aqlzakovati bilan yaratilgan barcha moddiy
madaniyat buyumlari va ashyolar, inshootlar, yozma yodgorliklar, urf-odatlar,
an’analar, tillar kabilar kiradi. 3

Kurs ishning predmeti va ob`ekti : Zamonaviy adabiyotlarda O‘zbekiston
tarixini o‘rganishning manbalari shartli ravishda quyidagi oltita guruhga bo‘linadi:
1.Yozma manbalar - epigrafik yodgorliklar, ya’ni, tosh, metall, suyak va sopolga
bitilgan bitiklar, «Avesto», mixxab yozuvlar, qadimgi va o‘rta asrlar
mualliflarining xabarlari, graffitlar, ya’ni, qo‘l bilan binolar, metall buyumlar,
idishlarda qoldirilgan izlar, papirus, pergament va qog‘ozlardagi qo‘lyozmalar,
chop etilgan materiallar. 2.Moddiy yoki arxeologik manbalar – arxeologik
tadqiqotlar natijasida o‘rganiladigan mehnat va jangovar qurollar, hunarmandchilik
buyumlari, idishlar, uyro‘zg‘or buyumlari, kiyimlar, chorvachilik anjomlari,
tangalar, san’at buyumlari, me’morchilik inshoatlari, uy-joy qoldiqlari, mudofaa
inshoatlari kabilardir. Moddiy manbalar yozuvsiz zamonlardagi tariximizni tiklash
uchun ulkan ahamiyat kasb etadi.
3.Etnografik ma’lumotlar - eng qadimgi davrdan boshlab so‘nggi o‘rta asrlarga
qadar odamlarning yashash tarzi va turmushi, urf-odatlari va an’analari, bayramlar
va diniy e’tiqodlar, xo‘jalik yuritish udumlari, ma’lum kabilalar, elatlar va etnik
guruhlarga xos bo‘lgan an’analar haqida qimmatli ma’lumotlar beradi.
2
Q.Usmonov va boshqa. O’zbekiston tarixi fanidan ma’ruzalar matni. T: Moliya 2021.
3
Q.Usmonov va boshqalar. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. T:Meros, 2022
4

4.Lingvistik ma’lumotlar – qadimgi tillarning yozma, badiiy va og‘zaki nutqda
aks etishi, turli xalqlar tili va lahjasidagi o‘xshashliklarning tarixiy ildizlari
haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu ma’lumotlar xalqlar va elatlarning
etnik kelib chiqishi hamda mashg‘ulotlari, migratsion jarayonlar, diniy e’tiqodlar,
madaniyat, turmush tarzini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi.
5.Kinofotohujjatlar – nisbatan yangi, voqea-hodisalar va ma’lum shaxslar
bo‘yicha ilgari surilgan fikrlarning tasdig‘i hisoblanadi.
6.Arxiv materiallari – XIX asrning o‘rtalaridan boshlab bugunga qadar ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy va siyosiy jarayonlarni o‘rganishda markaziy va joriy arixlarda
saqlanayotgan ma’lumotlar juda muhim ahamiyat kasb etadi. 4

Kurs ishning nazariy-metodologik asoslari : Haqqoniy, xolis tarixiy
bilimga ega bo`lish oson emas. Negaki, biz o`rganayotgan tarixiy voqealarni,
jarayonlarni bevosita kuzata olmaymiz, ular bizdan ancha ilgari bo’lib o’tgan,
ularni qaytarib bo’lmaydi. Bundan ilgari bo`lib o`tgan tarixiy voqealarni bilib
bo`lmaydi, degan xulosa chiqmaydi, albatta. Tarixiy voqealar, xalqlar hayoti nom-
nishonsiz yo`q bqlib ketmaydi, ulardan tarixiy manbalar guvoh bo`lib qoladi.
Tarixiy manbalar ikkiga - moddiy va yozma manbalarga bo’linadi. Qadimgi
odamlardan bizgacha etib kelgan mehnat qurollari, idish-tovoqlar, tanga pullar,
harbiy qurol-yaroqlar, uy-joylar, qal’alar, shaharlar, qabrlar, rasmlar va boshqa
narsalar moddiy tarixiy manbalar deb ataladi. Vatanimiz hududida olib borilgan
arxeologik izlanishlar natijasida topilgan moddiy topilmalar, ularning tahliliy
xulosalari1 odamlar hayotini bilishga imkoniyat yaratadi. Qadimgi davrlardayoq
odamlar qz fikrlarini yozma bayon etish uchun yozuv belgilari ixtiro qilganlar.
Savodxon kishilar qzlari yashab turgan yoki borib kqrgan mamlakatlari haqida,
ko’rgan-kechirganlarini daraxtlarning pqstlog‘iga, toshga, teriga, keyinchalik
qog‘ozga yozib qoldirganlar. Xalqlarning hayoti, yuz bergan voqea va hodisalar
haqida yozilgan kitoblar mavjud. Yer va qimmatbaho narsalarni in’om qilish,
meros qoldirish, sotib olish hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan. Podshoh va
hokimlarning yozma shakldagi qonunlari va farmonlari saqlanib qolgan. Bular
4
Usmonov.Q., Sodiqov.M., Oblomurodov.N. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. - T.: Meros, 2022
5

yozma manbaalar deyiladi. Xulosa shuki, manbalar tarixiy jarayon va
voqeliklarning o‘zida real aks ettirgan bo‘lib, tarixiylikning in’ikosi bo‘lmog‘i
kerak. Mana shunda ularning tarixiy ahamiyati, tarixiy ekanligi yuqori bo‘lib,
tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishiga yaqindan yordam beradi. Tarix fani ijtimoiy
taraqqiyot va o‘tmishga oid har xil voqeahodisalarning izchil rivojlanishi, ularning
qachon, qayerda, qanday holatda yuz berganligi, insoniyatning paydo bo‘lishi va
uning tadrijiy-evolyutsion rivojlanish jarayoni va boshqalarni o‘rganadi.
Shuningdek, O‘zbekiston tarixi umumjahoninsoniyat tarixining ajralmas qismi
hisoblanib, u olamshumul voqeliklarga juda boy. O‘zbekiston tarixi fani mana shu
voqeliklarni boshidan kechirgan qadim va yaqin ajdodlarimizning hayoti qanday
bo‘lganligini, jahon tarixi taraqqiyotiga qo‘shgan hissalarini xolisona va haqqoniy
o‘rganadi. Ta'kidlash lozimki, tarixiy, milliymadaniy, axloqiy va diniy qadriyatlarni
o‘rganish, tiklash va yangi asoslarda rivojlantirish – yoshlar, ta'lim va tarbiya
tizimidagi talabalarning dunyoqarashida milliy g‘urur hamda o‘zlikni anglash, ular
ongida vatanparvarlik, insonparvarlik g‘oyalarini yanada mustahkamlash bugungi
davr talabidir. Aynan shuning uchun ham Oliy ta'lim tizimida «O‘zbekiston tarixi»
fanini har tomonlama hamda chuqur o‘qitish maqsadida yangi avlod o‘quv
dasturlari, o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar yaratilib, bu boradagi ilmiy tadqiqotlar
natijalari o‘quv jarayoniga joriy etilmoqda.
Ishning hajmi va strukturasi . Kurs ishi, Kirish, Asosiy qism, ilova, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Kurs ishning hajmi 29 sahifani
tashkil etadi.
ASOSIY QISIM ( Yozma manbalar)
2.1.Avesto
Avesto (parfiyoncha: apastak – matn; ko pincha „Zend-Avesto“, ya ni „tafsirʻ ʼ
qilingan matn“ deb ataladi) — jahon madaniyatining, jumladan, Markaziy Osiyo
6

va Eron xalqlari tarixining qadimgi noyob yodgorligi; dinining Muqaddas kitoblari
to plami.ʻ
Zardusht diniga amal qiluvchilarning muqaddas kitobi sifatida Yagona Tangriga
topinish shu ta limotdan boshlangan. Bu kitob tarkibi, ifoda uslubi va timsollar
ʼ
tizimi bilan adabiy manbalarga yaqin turadi. „Avesto“da tilga olingan joy nomlari
(Varaxsha, Vaxsh)dan kelib chiqib, uning Amudaryo sohillarida yaratilgani
aniqlangan. Shu asosda uning vatani Xorazmdir degan qarash mavjud.
„Avesto“ oromiy va pahlaviy yozuvlari asosida yaratilgan maxsus alifboda dastlab
to qqizta ho kiz terisiga yozilgan.
ʻ ʻ 5
Ilk nusxalari asosida sosoniylar (miloddan
avvalgi IV-VIII-asr) davrida 21 kitob holida yig ilgan, bizgacha ularning chorak
ʻ
qismi (4 dan 1 qismi) yetib kelgan. Tiklangan matnga „Zand“ nomi bilan sharhlar
bitilgan.
„Avesto“ to rt qismdan iborat:
ʻ
 Yasna („Diniy marosimlar“),
 Yasht (ma no jihatdan Yasnaga yaqin),
ʼ
 Visparad („Barcha Ilohlar haqidagi kitob“),
 Vendidad („Yovuz ruhlarga qarshi qonunlar majmuasi“).
O zbekistonda
ʻ „Avesto“ni o rganish qadimdan boshlangan. ʻ Abu Rayhon
Beruniy , Abu Jafar Tabariy , Abu Baxr Narshaxiy asarlarida „Avesto“ ta limotiga
ʼ
va unda tilga olingan timsollarga murojaat mavjud. Bu nodir ilmiy asarlarning
qo lyozma va bosma nusxalari
ʻ O R Fanlar Akademiyasi ShI ʻ jamg armasida ʻ
saqlanadi. Hozirgi o zbek olimlari
ʻ A.Qayumov , H. Homidov , M. Is’hoqov , N.
Rahmonov va boshqalarning ilmiy tadqiqot va maqolalari e tiborli.
ʼ 6
O zbekiston Respublikasi
ʻ hukumatning qarori bilan 2001-yilda „Avesto“ning
5
Avesto. O zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.)-T.:2001.
ʻ
6
Avesto. O zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.)-T.:2001.
ʻ
7

2700-yilligi nishonlandi. „Avesto“ vatani Xorazmda bog barpo qilindi,ʻ
asarning o zbek
ʻ tilidagi tarjimalari chop etildi, u haqida yangi tadqiqotlar yuzaga
chiqdi.
Ko pchilik tadqiqotchilar fikriga ko ra, A.
ʻ ʻ O rta Osiyoda ʻ , xususan Xorazmda
miloddan avvalgi 1-ming yillikning 1-yarmida vujudga kelgan. A.da keltirilgan
geografik ma lumotlar ham buni tasdiqlaydi. Masalan, Xudo yaratgan o lkalar
ʼ ʻ
sanab o tilar ekan, boyligi va ko rkamligi jihatidan qadimgi Xorazm, Gava
ʻ ʻ
(Sug d), Marg iyona (Marv), Baqtriya (Balx) birinchi bo lib tilga olinadi,
ʻ ʻ ʻ Orol
dengizi (Vorukasha yoxud Vurukasha) va Amudaryo (Daiti) tavsiflanadi. 7
A.dagi
xalqning dastlabki vatani Sirdaryo, Amudaryo etaklari va Zarafshon vodiysi
bo lgan. A. uzoq vaqt mobaynida shakllangan. Unda keltirilgan ma lumotlarning
ʻ ʼ
eng qadimgi qismlari miloddan avvalgi 2-ming yillik oxiri– 1-ming yillik boshiga
oid bo lib, og zaki tarzda avloddan-avlodga o tib kelgan. Keyingi asrlarda
ʻ ʻ ʻ
tarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonun-qoidalar va hokazo
qo shilib borgan.
ʻ A.ni Zardusht diniy asar sifatida bir tizimga solgan. Dastlabki
yozma nusxasi esa 12 ming mol terisiga bitilgan deb rivoyat qilinadi. U Persepolaa
saqlangan. Aleksandr (Makedoniyalik Iskandar) Eronni zabt etganda, bu nusxa
kuydirib yuborilgan. Arshakiylardan Vologes I davri (51–78)da qayta kitob
qilingan, lekin u saqlanmagan. Sosoniylar davri (III–VII asr)da yaxlit kitob holiga
keltirilgan. A. 21 nask (qism)dan iborat bo lgan. A. hajmi katta kitob bo lganligi
ʻ ʻ
sababli dindorlar kundalik faoliyatida foydalanish uchun uning ixchamlashtirilgan
shakli – „Kichik A.“ (Xurdak A.) yaratilgan. Arablar Eronni fath etgach (VII asr)
Zardusht dini ruhoniylarining bir qismi Hindistonga ko chib o tgan. Ularning
ʻ ʻ
avlodlari (parslar) Bombay shahrida o z jamoalarida hozirgacha A.ning asl
ʻ
nusxasini saqlab keladi. Fransuz tadqiqotchisi Anketil Dyuperron Zardusht
izdoshlari jamoasida yashab, A. tilini va yozuvini urganib, uni tarjima qilib nashr
etgan (1771). A.ning bu nusxasi 27 jilddan iborat bo lib, asarning yettidan bir
ʻ
7
„ Avesto“dan (tarj. M. Ishoqov). O zbek tili va adabiyoti jurnali, 1999, # 2-4
ʻ
8

qismidir. U Yasna, Vispered, Vendidad, Gatlar va Yashtlar nomi bilan
yuritiladigan kitoblarni o z ichiga oladi. A.da bayon etilgan g oyalarga ko ra, olamʻ ʻ ʻ
ikki asosning, ikki ibtidoning, ya ni yorug lik bilan zulmatning, yaxshilik bilan
ʼ ʻ
yomonlikning tuxtovsiz kurashidan iborat. Yaxshilik va ezgulik Xudosi
Ahuramazda yer, o simlik va boshqa hamma tabiiy boyliklarni yaratgan. Yomonlik
ʻ
va yovuzlik timsoli Anxramaynu Ahuramazdaga qarshi to xtovsiz kurashadi,
ʻ
ammo uni yengishga ojizlik qiladi. Bu kurash abadiy davom etadi. Yaxshilikni
ifodalovchi kuchlar osmonda, yomonlikni ifodalovchi kuchlar yer ostida
joylashgan, yer sathi esa kurash maydonidir. Hayotdagi turfa o zgarishlar qaysi
ʻ
kuchning g alaba qilishiga bog liq.
ʻ ʻ 8
Inson ham tana va ruhning, axloq esa yaxshi
va yomon xulqning o zaro kurashidan iborat. Cheksiz, abadiy fazo va vaqt ham
ʻ
ikki qarama-qarshi qismdan: yaxshilik va Ahuramazda hukmron bo lgan abadiy
ʻ
yorug lik bilan yomonlik va Anhramaynu hukmron bo lgan abadiy zulmatdan
ʻ ʻ
tashkil topadi. A. ta limotiga ko ra, birinchi inson Govamard (ho kiz-odam;
ʼ ʻ ʻ
forscha Qayumars) bo lib, undan barcha kishilar tarqalgan. Birinchi shoh Yima
ʻ
davri oltin davr hisoblangan, chunki unda o lim bo lmagan,
ʻ ʻ Ahuramazda doimiy
bahor yaratgan. 9
Kishilar bekamu kust, baxtiyor yashagan. 900 yil utgach shoh
Yima g ururga berilib, man etilgan sigir go shtini yeydi va yovuzlik ramzi
ʻ ʻ
Anhramaynu hukmidagi kuchlar bosh ko taradi. Olamni muzlik qoplaydi. Yima
ʻ
Ahuramazda amri bilan odamlar va hayvonlarni sovuqdan saqlab qolish uchun
qo rg on (var) qurib, unga har bir jonzotdan bir juftini joylashtirgan. Insoniyat
ʻ ʻ
tarixining ilk oltin davri tugagach, Hayr bilan Sharr (yaxshilik va yomonlik)
o rtasidagi kurash davri bo lgan ikkinchi davr boshlangan. Uchinchi davrda
ʻ ʻ
Ahuramazda g alaba qilib, ezgulik salta-nati barqaror bo ladi, o lganlar tiriladi.
ʻ ʻ ʻ
A.ning axloqiy-falsafiy mohiyati „ezgu fikr“, „ezgu so z“ va „ezgu amal“
ʻ
Muqaddas uchlik (axloqiy triada)da o z ifodasini topadi. Zardusht izdoshlarining
ʻ
ibodat oldidan aytiladigan niyati, so zlari shu 3 ibora bilan boshlanadi. A. o zbek,
ʻ ʻ
8
„ Avesto“dan (tarj. M. Ishoqov). O zbek tili va adabiyoti jurnali, 1999, # 2-4
ʻ
9
Avesto. O zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.)-T.:2001.
ʻ
9

umuman O rta Osiyoʻ , Eron, Ozarbayjon xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-
iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to g risidagi tasavvurlari, urf-odatlari,
ʻ ʻ
ma naviy madaniyatlarini o rganishda muhim va yagona manba. „Bu nodir kitob
ʼ ʻ
bundan 300 yil muqaddam ikki daryo oralig ida, mana shu zaminda
ʻ
umrgo zaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma naviy,
ʻ ʼ
tarixiy merosidir“ (I. A. Karimov, „Adolatli jamiyatsari“. T., 1998, 39—40-betlar).
O zbekiston hukumatining tashabbusi bilan YUNESKO Bosh konferensiyasi 30-
ʻ
sessiyasi „Avesto“ yaratilganining 2700-yilligini dunyo miqyosida nishonlash
haqida qaror qabul qildi (1999-yil noyabr). „Avesto“ning jahon madaniyati va
dinlar tarixida tutgan o rnini hisobga olgan holda hamda yuqoridagi qarordan kelib
ʻ
chiqib O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi maxsus qaror e lon qilib
ʻ ʼ
(2000-yil 29-mart), „Avesto“ning 2700-yilligini nishonlash tadbirlarini belgiladi.
Unga ko ra 2001-yilning oktabr oyida O zbekistonda xalqaro ilmiy kon-ferensiya
ʻ ʻ
va tantanali bayram tadbirlari o tkaziladi. Ad: Kadirov M., Otrivki iz Avesti
ʻ
(perevod), Materiali po istorii obshe-stvenno-filosofskoy misli v O zbekistane, T.,
ʻ
1976; Makovelskiy A. O., Avesta, Baku, 1960;Sagdullayev A. S.,Qadimgi
O zbekiston ilk yozma manbalarda, T., 1997.Muhammadjon Hodirov.
ʻ
2.2. Arxeologik manbalar (moddiy manbalar)
Arxeologiya - (grek. ρχαίος — qadimgi va λόγος — so'z, o'rgatish) —
ἀ
insonning o'tmishini ashyoviy manbalar asosida o'rganuvchi tarixning maxsus
yo'nalishi. Mehnat qurollari, uy-ro zg or buyumlari, qurol-yarog lar, zeb-ziynatlar,
ʻ ʻ ʻ
uy-joy, ustaxonalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda
o tmishga oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo lib, ularni chuqur
ʻ ʻ
ilmiy o rganish asosida o tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy
ʻ ʻ
rivojlanish tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxeologiya tarix
fanining bir tarmog i hisoblanadi. Arxeologiya fanining vazifasi ham kishilik
ʻ
jamiyatining ibtidoiy davr, antik va o‘rta asr davrlarining moddiy madaniyat
yodgorliklari orqali qadim tariximizni tiklashdan iborat. Arxeologiya so zini
ʻ
10

miloddan avvalgi 4-asrda Platon (Aflotun) qadimgi voqealar ma nosida ishlatgan.ʼ
Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishlar 18-asr boshidan boshlangan.
10
19-asr yirik arxeologik kashfiyotlar davri bo lib, Arxeologiya fan sifatida
ʻ
shakllanib bordi, 19-asrda Lei asosan 4 ta davrga bo lib o rganar edi; Yunoniston
ʻ ʻ
va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o rganuvchi mumtoz Arxeologiya,
ʻ
ibtidoiy Arxeologiya, 662-o rta asr moddiy-madaniyat yodgorliklarini o rganuvchi
ʻ ʻ
umumiy Arxeologiya va sharq Arxeologiya 20-asr boshida ular birlashib, keng
mazmunli hozirgi zamon Arxeologiyasi shakllandi. O zbekistonda arxeologik
ʻ
tekshirishlar 19-asrning oxirgi choragida, Turkistonni Rossiya bosib olganidan
so ng boshlandi. Rossiya imperiyasi Turkistonning o tmishi, xalqining urf-odati,
ʻ ʻ
qadimgi qo lyozmalarini o rganish orqali o lkada o zining mustamlakachilik
ʻ ʻ ʻ ʻ
rejimini mustahkamlamoqchi edi. Turkiston osori atiqalarini o rganishni dastavval
ʻ
rus Arxeologiya havaskorlari va o lkashunoslari boshlab berdi. 1895-yil
ʻ
V. V. Bartoldnkng tashabbusi bilan Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagi
ʻ
tuzilib, Arxeologiya ishlari shu to garak nazoratida olib boriladi. O sha davrda
ʻ ʻ
o tkazilgan Arxeologiya tadqiqotlarida V.
ʻ V. Bartolvd, V. L. Vyatkin,
N. I. Veselovskiylarning xizmati katta bo ldi. Ammo arxeologik yodgorliklarni hali
ʻ
har tomonlama, keng o rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi
ʻ
sababli bu vaqtda ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mutlaqo yoritilmadi.
Shunday bo lsa ham 19-asr oxiri
ʻ — 20-asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan
arxeologik izlanishlar O zbekiston tarixshunosligida muhim ahamiyatga ega
ʻ
bo ldi. O rta Osiyo xalqlarining qadimgi moddiy-madaniyat yodgorliklarini
ʻ ʻ
o rganishda dastlabki qadamlar qo yildi. Mahalliy xalq o rtasida o z vatanining
ʻ ʻ ʻ ʻ
o tmish yodgorliklari bilan qizi-quvchi Akram pol-von Asqarov, Mirza Abdulla
ʻ
Buxoriy, Muhammad Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni
to plovchi havaskor o lkashunoslar paydo bo ldi. Bu davrda Turkiston
ʻ ʻ ʻ
arxeologiyasi havaskorlik darajasida bo lib turli xil (ko proq numizmatikaga doir)
ʻ ʻ
topilmalarni to plashdan ibo-rat bo lgan.
ʻ ʻ Afrosiyob , Ulug bek rasadxonasi ʻ va
Poykand haro-balarida dastlabki qazishmalar olib borilgan. O zbekistonda
ʻ
10
Muhammadjonov, Abdulahad „Arxeologiya“ O zME
ʻ . A-harfi [ sayt ishlamaydi ]
Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
11

Arxeologiya fani 20-30-yillarda shakllandi. V. L. Vyatkin Afrosiyob harobasini
(1925; 1929-30), B. P. Denike qadimgi Termizni (1926-27), M. Ye. 11
Masson
Ohangaron vodiysini (1925- 28), Ayritom harobalarini (1932-33) qazib o rgandilar.ʻ
30-yillarda keng ko lamda qazish ishlarini A. Yu. Yakubovskiy Zarafshon
ʻ
vodiysida (1934, 1939), M. Ye. Masson qadimgi Termizda (1936 — 38),
V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 — 39), Varaxshaaya (1937 — 39), S P. Tolstov,
Ya. F. G ulomov qadimgi Xorazm vohasida (1937
ʻ — 50),
A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g orlarida (1938
ʻ — 39), V. V. Grigorev
Qovunchitepa harobalarida (1934-37) olib bordilar. To plangan arxeologik
ʻ
materiallar O zbekiston tarixini davrlashtirishda muhim manba bo ldi, yangi
ʻ ʻ
arxeologik madaniyatlar (Kaltaminor, Tozabog yop, Qovunchi madaniyatlari va
ʻ
boshqalar) o rganilib, fanga kiritildi.
ʻ 12
Teshiktosh g oridan neandertal tipidagi ʻ
odam skeletining topilishi O zbekiston arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo lib,
ʻ ʻ
dunyo olimlarida katta qiziqish uyg otdi. O zbekistonda arxeologiya fanini
ʻ ʻ
rivojlantirishda O rta Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasining
ʻ
ochilishi (1940), O zFA Arxeologiya bo limining tashkil etilishi (1943) katta
ʻ ʻ
ahamiyatga ega bo ldi. Arxeologik yodgorliklarni rayonnlarga bo lib o rganishda
ʻ ʻ ʻ
Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm arxeologiya-etnografiya
ekspeditsiyasi, Pomir-Olay va Pomir-Farg ona ekspeditsiyalari katta rol o ynadi.
ʻ ʻ
50-yillarda O zbekiston arxeologiya ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida
ʻ
mozorqo rg onlarni (T. A zamxo jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini (Ya.
ʻ ʻ ʼ ʻ
G ulomov), Bolaliktepa yodgorligini (L.
ʻ I. Albaum) va boshqalarni o rganishga ʻ
kirishdi. 60-yillarda Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G ulomov rahbarligida
ʻ
Zarafshonning quyi oqimida miloddan avvalgi 4- 2-ming yillikka mansub 60 dan
ortiq neolit va jez davriga oid manzilgohlar, Uch-tut chaqmoqtosh konlari (A.
Askarov, M. Qosimov, O . Islomov va T. Mirsoatov), Mo minobod qabristoni (A.
ʻ ʻ
Askarov), Samarqand makoni (D. N. Lev, M. 663Jo raqulov), Chust jez davri
ʻ
qishlog i harobasi (V. Sprishevskiy), Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy),
ʻ
11
Muhammadjonov, Abdulahad „Arxeologiya“ O zME
ʻ . A-harfi [ sayt ishlamaydi ]
Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
12
Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya(o’quv qo’llanma). Toshkent 2011
12

Xolchayon (G. A. Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko lamdaʻ
kazishlar olib bordi. Tuproqqal a, Varaxsha, Bolaliktepa, Afrosiyob, Quva podshoh
ʼ
saroylari va ibodatxonalarining o rganilishi, Samarqand va Mug tog ida qadimgi
ʻ ʻ ʻ
Sug d, Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO zbekiston madaniyatining
ʻ ʻ
yuqori darajaga ko tarilganini ko rsatadi. O zbekiston Fanlar Akademiyasi
ʻ ʻ ʻ
Arxeologiya institutining tashkil etilishi (1970) O zbekistonda arxeologik
ʻ
tadqiqotlarni yanada kengaitirishga imkon berdi. 70-80-yillarda institut jamoasi
tomonidan O zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik
ʻ
kuzatuv va qazishlar o tkazilib, o tmishning eng qadimgi davri
ʻ ʻ — tosh asridan to
so nggi o rta asrlarga mansub ko plab nodir yodgorliklar topildi.
ʻ ʻ ʻ 13
Mas, Buxoro,
Toshkent, Surxondaryo, Farg ona, Samarqand viloyatlarida Teshiktosh, Amir
ʻ
Temur, Omonqo ton, Obirahmat, Xo jakent, Qapchig ay, Obishir, Qoratog ,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Xo jamazgil (M. Qosimov, O . Islomov, N. Toshkenboyev, R. Sulay-monov, M.
ʻ ʻ
Xo janazarov) kabi qadimgi tosh davri g or makonlari hamda Xorazm cho llarida
ʻ ʻ ʻ
yangi tosh (neolit) va jez davri makonlari (A. Vinogradov, M. Itina) o rganilishi
ʻ
diqqatga sazovordir. Bu yodgorliklardan topilgan ashyoviy materiallar O zbekiston
ʻ
tarixining eng qadimgi davri manzarasini tiklashda asosiy manba bo lib xizmat
ʻ
qildi. Ayniqsa O zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik
ʻ
madaniyatiga tegishli ko plab yodgorliklarning (So-pollitepa, Jarqo ton,
ʻ ʻ
Kuchuktepa, Mir-shodi) topilishi va o rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh.
ʻ
Shaydullayev) qadimgi Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari
va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonini
berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg ona vodiysi, Qoraqalpog iston
ʻ ʻ
hududidagi qadimgi shaharlarni o rganishga bag ishlandi. Ayniqsa qadimgi
ʻ ʻ
shaharlar — Yerqo rg on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu.
ʻ ʻ
Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze,
B. Turg unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi Buxoro va Poykend
ʻ
(A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2-ming
13
Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya(o’quv qo’llanma). Toshkent 2011
13

yillik o rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B.ʻ
Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M.
Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod-gorliklarda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar samarali bo ldi. Xorazm va Zarafshon vodiysida Ya.
ʻ
G ulomov, B.
ʻ V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi
irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o rganish
ʻ
borasida olib borgan arxeologik va etnografik izla-nishlari alohida ahamiyatga ega
bo ldi. Bu davrda Zarafshon vodiysi, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari
ʻ
hamda Farg ona vodiysida olib borilgan ar-eologik va antropologik izla-nishlar
ʻ
tufayli O rta Osiyo, xususan O zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy
ʻ ʻ
antropologik tiplarga bo linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini
ʻ
berdi; o zbek etnosining o ziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga
ʻ ʻ
kelib qo shilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi.
ʻ 14
Bu masalaga
oydinlik kiritishda T. Xo jayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli bo ldi.
ʻ ʻ
Shu asnoda A. fanining turli davr va yo nalishlari bo yicha il-miy maktablar tarkib
ʻ ʻ
toddi. Ularga Ya. G ulomov, S.
ʻ P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va
G. A. Pugachenkova kabi olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr etildi.
Mustamlaka davrida O rta Osiyo, jumladan O zbekiston hududidan topil-gan eng
ʻ ʻ
nodir arxeologik topilmalar, 664 qo lyozma asarlar talon-toroj etilib Moskva,
ʻ
Sankt-Peterburg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi. 15
Mas,
mashhur Amudaryo xazi-nasi Londondagi Britaniya muzeyiga olib ketilgan.
Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o zbek xalqi tarixi bilan bog lash
ʻ ʻ
tom ma noda mustaqillik yillaridan boshlandi. O zbekiston Arxeologiyasi o z
ʼ ʻ ʻ
tadkiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko tarildi. Fransiya,
ʻ
Germaniya, Yaponiya, Italiya va Polsha bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar
olib borilmoqda. Rossiya (Moskva, Sankt-Peterburg) olimlari bilan ilmiy aloqalar
mavjud.
14
Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya(o’quv qo’llanma). Toshkent 2011
15
Muhammadjonov, Abdulahad „Arxeologiya“ O zME
ʻ . A-harfi [ sayt ishlamaydi ]
Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
14

2.3. Etnografik ma’lumotlar (xalqshunoslik)
Etnografiya ( grekcha : etno- xalq va ... grafiya - yozaman), etnologiya,
xalqshunoslik — jahondagi barcha xalqlarning, etnik birlikning turli tiplari,
ularning kelib chiqishi (etnogenezi), turmush tarzi, urf-odatlari, moddiy va
ma naviy taraqqiyot darajasidan qat i nazar, teng holda o zaro tafovuti yokiʼ ʼ ʻ
umumiyligi va o xshashligini, ularning o ziga xos xususiyatlarini o rganuvchi
ʻ ʻ ʻ
maxsus fan sohasi. E. hozirgi etyaoslarning kelib chiqishi va shakllanishi,
joylashishi va etnik tuzilishi, urf-odatlari, ma naviy madaniyati va milliy
ʼ
xususiyatlarini tarixiy jarayon bilan bogliq holda o rganadi. Tarixiy E. yo qolib
ʻ ʻ
ketgan xalq va elatlar, o tmishdagi etnik jarayon, maishiy turmush va ma naviy
ʻ ʼ
madaniyat xususiyatlarini tadqiq qiladi. 16
Etnografiya bilimlar qadim zamonlardan paydo bo lgan bo lsada, lekin
ʻ ʻ
mustaqil fan sifatida 19-asrning o rtalarida shakllanib bo ldi. Dastlab, bu atamani
ʻ ʻ
16-asrning oxirida nemis yozuvchisi I.Zummer ishlatgan, keyin esa 18-asrning
oxirlarida va 1808-yilda maxsus jur.lar shu nom bilan chiqa boshlagan. E. so zi
ʻ
mashhur fransuz tabiatshunosi va fizigi Jan Jak Amper taklifi bilan Parij
antropologlari kongressida alohida fan sifatida qabul qilingan (1839).
E. dastlab faktik bilimlarni to playdi, keyin ularni tahlil etish orqali
ʻ
mohiyatini tushunib olib, nazariy xulosalar chiqaradi. E. fani, boshqa fanlar singari
o ziga xos maxsus tadqiqot usullari va maxsus atamalarga ega. Uning uslubi
ʻ
muayyan dunyoqarash va nazariyalar (metodologiya) bilan bog liq bo lib, o z
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlarini ayrim fan sohalari antropologiya, arxeologiya, lingvistika,
sotsiologiya, san atshunoslik bilan aloqador holda amalga oshiradi.
ʼ
Mazkur fanlarning o zaro bog liqligi tufayli keyingi yillarda qo shaloq ilmiy
ʻ ʻ ʻ
sohalar ham yuzaga keldi, mas, etnik antropologiya, paleoetnografiya,
etnolingvistika va boshqalar Hozirgi davrdagi etnik jarayonlarni teran va keng
16
Jabborov I., O zbekxalqi etnografiyasi, T., 1994
ʻ
15

miqyosda tadqiq qilishda keyingi yillarda o tkazilayotgan sotsiologik tadqiqotlarʻ
yaxshi samara bermoqda. Natijada — etnosotsiologiya, etnopsixologiya kabi yangi
ilmiy sohalar yuzaga kelishi muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari,
tabiiygeografik sharoitga qarab yovvoyi o simliklarni ekib o stirish yoki yovvoyi
ʻ ʻ
hayvonlarni xonakilashtirish, urchitish kabi o ziga xos turmush xususiyatlariga ega
ʻ
elatlarning xo jalik xususiyatlarini anikdashda E. bilan hamkorlikda etnobotanika
ʻ
va etnozoologiya kabi yangi sohalar faoliyat ko rsatmoqda.
ʻ
Xalqlarni o rganishda E. fani nihoyatda keng va xilmaxil manbalardan va
ʻ
usullardan foydalanadi. Bir joyda uzoq yashab, kuzatish yo li bilan o tkazilgan
ʻ ʻ
tadqiqotlar eng samarali ekanligini mashhur etnograflar (L.Morgan, N.N.Mikluxo
Maklay, V.G. Bogoraz) alohida qayd qilganlar. Qisqa muddatda, ayrim
mavsumlarda o tkaziladigan tadqiqot ishlari ekspeditsiya usuli bo lib, hozir keng
ʻ ʻ
tarqalgan va u mavsumiy usul deyiladi.
Dala ishlarida, asosan, axborotchidan suhbat yo li bilan yozma yoki
ʻ
magnitofon orqali ma lumotlar to plash, muayyan maishiymadaniy turmush
ʼ ʻ
hodisalari, oilanikoh munosabatlari va marosimlari, xalq sayillari va o yinlarini
ʻ
kuzatish, ularda bevosita ishtirok qilish va ularni jiddiy o rganish (yozish, chizish,
ʻ
rasmga olish) kabi usullar qo llanadi.
ʻ 17
Ma naviy madaniyatni tadqiq qilishda ʼ
(ayniqsa, ayrim urf-odat va marosimlar, xalq o yinlari, ibodat, milliy raqslar)
ʻ
zamonaviy texnika (foto, video va kinoapparaturalar) vositalaridan keng
foydalaniladi.
O zbekistonda E. fani. O zbekiston hududida istiqomat qilgan qabila va
ʻ ʻ
elatlar to g risidagi eng qadimiy etnografiya ma lumotlar ilk yozma manbalarda,
ʻ ʻ ʼ
yunon va rim mualliflari Gekatey, Strabon, Gerodot, Arrian, Ptolemey va Ktesiy,
sitsiliyalik Diodor, Pompey Trog, Tatsit asarlarida uchraydi.
O rta Osiyo xalqlarining qadimiy ajdodlari va ularning turmush tarzi, urf-
ʻ
odat va marosimlari to g risida qimmatli ma lumotlarni zardushtiylik dinining
ʻ ʻ ʼ
17
Shoniyozov K., O zbekxalqining shakllanish jarayoni, T., 2001
ʻ
16

muqaddas kitobi "Avesto"da ham ko rish mumkin. Miloddan avvalgi 6—1-ʻ
asrlardan arab istilosigacha O rta Osiyo xalqlariga tegishli ma lumotlarni qadimiy
ʻ ʼ
axomaniylar davriga oid qoya tosh bitiklarida, parfiyoniy, sug diy, xorazmiy,
ʻ
baxtariy yozma yodgorliklarida, xitoy sayohatnomalarida, sosoniylar Eronining
o rta forsiypahlaviy tildagi yodgorliklarida, arman tilidagi manbalarda, qadimiy
ʻ
turkiy yozma yodgorliklarda uchratamiz.
Ilk o rta asr
ʻ (912-asrlar) mualliflari geograf va sayyohlar Ibn Xurdodbeh,
alBalxiy, Istaxriy, Ibn Havqal, Mas udiy, Yoqut Hamaviylar o z
ʼ ʻ
sayohatnomalarida Sharq xalqlari E.si bo yicha qimmatli ma lumotlar yozib
ʻ ʼ
qoldirganlar. 18
Xalq og zaki ijodi namunalari bo lgan "DadaQo rqut", "Alpomish",
ʻ ʻ ʻ
"Manas", "Go ro g li" dostonlari tarixiy va etnografiya jihatdan nihoyatda muhim
ʻ ʻ ʻ
manbalardir. Muhammad Xorazmiyning "Surat alAarz", Abu Rayhon Beruniyning
"Qonuni Mas udiy", "Amudaryo tarixi"; Mahmud Koshg ariyning "Devonu
ʼ ʻ
lug otit turk", Narshaxiyning "Buxoro tarixi" asarlari O rta Osiyo, shu jumladan,
ʻ ʻ 19
O zbekiston shaharlari, ularning tarixi, tabiiygeografik sharoiti, etnotoponimiyasi,
ʻ
ayrim shahar va qishloqlar aholisining lingvistik va etnik tarkibi, ijgimoiy-siyosiy
hayoti, maishiy turmushi va madaniyatining ba zi jihatlari, diniy e tiqodlariga oid
ʼ ʼ
noyob ma lumotlar mujassamlashganligi bilan muhim ilmiy ahamiyatga ega.
ʼ
Amir Temur va uning vorislari hukmronlik qilgan davrda yashagan saroy
tarixchilari va solnomachilari, jumladan, Hofizi Abruning "Zubdat uttavorix"
("Tarixlar qaymog i"), Nizomiddin Shomiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Husayn
ʻ
Kubraviy, Ali Kushchi va boshqalarning asarlarida shu davrga oid etnografiya
ma lumotlarni uchratish mumkin.
ʼ
18
Doniyorov A. X., O zbekiston etnografiyasi tarixidan ayrim lavhalar, T., 2003;
ʻ
19
Doniyorov A.X., Mustaqil O zbekiston etnografiyasi tarixshunosligining ayrim masalalari, T., 2003
ʻ
17

Shuningdek, ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixoning asarida, rus
solnomalarida, mashhur sayyoh Marko Poloning sayohatnomasida ham muhim
ma lumotlar jamlangan.ʼ
Z.M. Boburning "Boburnoma" asarida Movarounnahr va qo shni
ʻ
mamlakatlarda yashagan elatlarning etnik tarkibi va tarixi, urf-odati va marosimlari
madaniyati va maishiy turmushi haqida, Gulbadanbegimning "Humoyunnoma"
nomli tarixiybiografik asarida Toshkent va Andijondan to Qashqar va Hind okeani
bo ylarigacha qanday shaharlar, viloyatlar borligi, ularning aholisi haqida
ʻ
ma lumotlar keltirilgan.
ʼ
O rta asrlar ilmiy merosi bo lgan Hofiz Tanish al-Buxoriyning
ʻ ʻ
"Abdullanoma" ("Sharafnomai shohiy"), Ma sud ibn Ko histoniyning "Tarixi
ʼ ʻ
Abulxayrxoniy", Kamoliddin Binoiyning " Shayboniynoma ", Fazlulloh
Ro zbehonning "Mehmonnomai Buxoro", Abulg oziy Bahodirxonning "Shajarayi
ʻ ʻ
turk" Kabi asarlarida qimmatli tarixiy etnografik ma lumotlar bor.
ʼ
16—17-asrlarda Buxoro, Xiva va Qo qon xonliklarining vujudga kelishi va
ʻ
Rossiya davlati bilan muntazam savdo va diplomatik munosabatlar o rnatilishi
ʻ
natijasida rus elchilarining o zbek xonliklariga qilgan safarlari jarayonida
ʻ
to plagan materiallarida ham etnografik ma lumotlar mavjud bo lib, ular ma lum
ʻ ʼ ʻ ʼ
ilmiy qimmatga egadir.
Turkiston o lkasini jadal etnografiya o rganish o lkani mustamlaka qilish
ʻ ʻ ʻ
maqsadi bilan bog liq bo lib, o zbek xalqi E.siga oid ilmiy ahamiyatga ega
ʻ ʻ ʻ
materiallar to plash davri 19-asrdan boshlandi.
ʻ
Markaziy Osiyo xalqlari, shu jumladan, o zbeklarni etnografiya jihatdan
ʻ
o rganish yo lida 1872-yil
ʻ ʻ Moskvada ochilgan politexnika ko rgazmasi ʻ
munosabati bilan tayyorlangan "Turkiston albomi", shuningdek, Rus geografiya
jamiyatining Turkiston bo limi, Tibbiyot, antropologiya va etnografiya
ʻ
havaskorlari jamiyatining Turkiston bo limi, Turkiston arxeologiya havaskorlari
ʻ
18

$to garagi, Turkiston qishloq xo jalik jamiyati, Xomutov to garagi, O rta Osiyoʻ ʻ ʻ ʻ olimlari jamiyati, Rus texnika jamiyatining Turkiston bo limi, Sharqshunoslik ʻ jamiyatining Toshkent bo limining roli katta bo ldi. ʻ ʻ 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida etnografiya bilimlarning rivoji o lkada faoliyat ʻ ko rsatgan rus sharqshunos, tarixchi, etnograf olimlari, sayyohlari va davlat ʻ arboblari V.V.Radlov, V.V.Bartold, M.S.Andreyev, A.A.Divayev, .L.Vyatkin, ʼ N.P.Ostroumov, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, erxotin Nalivkinlar, I.I.Umnyakov, A.A. Semyonov, Ye.}\.Polivanovlar nomi bilan bog liqdir. Ular amalga oshirgan ʻ ishlar mustamlakachilikka xizmat qilgan bo lsada, to plangan katta etnografiya ʻ ʻ materiallar 19-asr oxiri — 20-asr boshlaridagi Turkiston hayot tarzini tavsiflashda muhim ilmiy ahamiyatga ega. 1918-yilda Turkiston xalq universitetiyaa o zbeklar E.si bo yicha maxsus ʻ ʻ kurs kiritilib, bu mavzu bo yicha ma ruzalar o qitila boshlandi. ʻ ʼ ʻ 1920—30 yillar O zbekistonda E. ilmining vujudga kelish, tashkiliy va ʻ tarkibiy shakllanish davri bo ldi. 1930-yillar oxirida mahalliy aholi orasidan ʻ yetishib chiqqan mutaxassislar G .Alimov, M.Bikjanova, ʻ A.Boltayev, Ya.G ulomov ʻ , Sh.Inog omov, ʻ Turdi Mirg iyosov ʻ , Muso Saidjonov , X.Husanboyev, K.Yusupov va boshqalar O zbekistonda muzey ishini yo lga ʻ ʻ qo yish va rivojlantirishga, muzeylarda etnografiya kolleksiyalarni ko rgazmaga ʻ ʻ qo yishga tayyorlash bo yicha muhim ishlarni amalga oshirishdi. ʻ ʻ 1943-yil 4-noyabrda O zFA Til, adabiyot va tarix instituti asosida Tarix va ʻ arxeologiya instituti tashkil etilib, uning tarkibida 6 bo lim, shu jumladan, ʻ akademik M.Andreyev rahbarligidagi E. bo limi ham bor edi. Bo lim respublikada ʻ ʻ etnografiya tadqiqotlarning yetakchi markazi bo lib qoldi. ʻ Xorazm arxeologiyaetnografiya ekspeditsiyasining tashkil etilishi va faoliyat olib borishi (rahbarlari S. Tolstov, T.Jdanko) O zbekistonda E. fanining ʻ rivojlanishida muhim bosqich bo ldi. Xorazm ekspeditsiyasi mobaynida ʻ 19$

qoraqalpoqlar E.sining maxsus o rganilganligi, Qoraqalpog istonda etnografiyaʻ ʻ
fikrlarning shakllanishi uchun asos bo ldi.
ʻ
1960—80 yillarda o zbek hamda qoraqalpoq xalqlarining etnogenezi va
ʻ
etnik tarixi bo yicha faol tadqiqotlar olib borildi (V.P.Alekseyev, A.A.Asqarov,
ʻ
O.Suxareva, T.K.Xojayov va boshqalar). O zbeklar etnik tarixini o rganish
ʻ ʻ
bevosita akademik K.Shoniyozov nomi bilan bog liq.
ʻ
O zbekiston xalqlari folklori, O zbekiston dekorativ va amaliy san atining
ʻ ʻ ʼ
turli sohalari, xalq musiqasi, teatri, raqs san ati, kiyimlari, an anaviy xalq taomlari,
ʼ ʼ
kishilarning ma naviy va moddiy hayotini o rganish etnografiya manbalardan biri
ʼ ʻ
sifatida etnograflarning diqqat markazida bo ddi. 1960, ayniqsa, 1980-yillar
ʻ
O zbekiston E. fani uchun avvalgi tarixshunoslik davriga nisbatan g oyat
ʻ ʻ
sermahsul, ayni vaqtda, ziddiyatli kechdi. Bu ziddiyatlar E.ning dolzarb
masalalarini belgilash va ishlab chiqishda, siyosiy sharoitga og ishmay va so zsiz
ʻ ʻ
amal qilishda; monografik va umumlashtiruvchi tadqiqotlarda ularning
tahliliytanqidiy nuqtai nazardan o rganib chiqilmaganligida; katta ko lamdagi
ʻ ʻ
ilmiy tekshirish ishlarining etnos xo jalik amaliyoti va madaniy hayoti vazifalariga
ʻ
mos kelmaganida namoyon bo ldi.
ʻ
O zbekiston mustaqillikka erishishi bilan Respublikamizda E. fani yangi
ʻ
sifat bosqichiga o tdi.
ʻ
O zbekiston E. fanining ilmiy tekshirish uslublari, nazariy asoslari,
ʻ
rivojlanish ustuvorliklari va istiqbollarini aniqlovchi tadqiqotlar vujudga keldi.
Mustaqillik yillarida o zbek xalqi an anaviy madaniyatini o rganishda
ʻ ʼ ʻ
"evropatsentrizm" nuqtai nazaridan yondoshishga, qator ijtimoiy institut va
hodisalarga "o tmish sarqiti" deb qarashga chek qo yildi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish" haqidagi qarori (1998-yil
27-iyul) tarix fani va uning qismi E.ning vazifalarini mazmunmohiyat jihatdan
20

tubdan o zgartirdi. O zbek xalqining etnogenezi, etnik tarix muammolarini, o zbekʻ ʻ ʻ
etnomadaniy jarayonlarini yangicha mushohada qilish, xolisona yoritish imkoni
paydo bo lib, ushbu mavzu etnografiya tadqiqotlarning yetakchi yo nalishlaridan
ʻ ʻ
biriga aylandi. Bu yo nalishni tadqiq etishda akademik K.Shoniyozovning asarlari
ʻ
("Qarluq davlati va qarluqlar", 1999; "O zbek xalqining shakllanish jarayoni",
ʻ
2001) muhim hissa bo lib qo shiladi.
ʻ ʻ 20
1990-yillarda K. Shoniyozovning ilmiy
rahbarligi ostida tarixiy E. muammolarini (A.Ashirov, U.Abdullayev), O zbekiston
ʻ
aholisining maishiy turmo sh an analarini (S. Soatova, M.O roqov, V.Haqliyev,
ʻ ʼ ʻ
S.Sharipov) tadqiq qiluvchi olimlar guruhi shakllandi. E. Farg ona
ʻ
(Sh.Abdullayev, S.Gubayeva), Buxoro (A.Jumayev, M.Qurbonova), Surxondaryo,
Qashqadaryo viloyatlari(S.Tursunov, A.Qayumov, O.Bo riyev, Q.Nasriddinov)
ʻ
hamda Qoraqalpog iston Respublikasining (T.Yesbergenova, R.Kamolov,
ʻ
N.Tleubergenov) mintaqaviy o ziga xosliklarining turli jihatlarini yorituvchi
ʻ
tarixiy etnografiya va etnografiya sotsiologik maxsus tadqiqotlari vujudga keddi.
Z.Orifxonova, G.Zunnunova, M.Qamaritdinova kabi olimlarning
mahallaning o tmishi va bugunini, hozirda o z-o zini boshqarish organi sifatida
ʻ ʻ ʻ
amaliyotdagi ahamiyatini o rganishga bag ishlangan etnografiya ekspeditsiyalari,
ʻ ʻ
etnosotsiologik tadqiqotlari natijalari asosida maxsus asarlar nashr etildi. Oliy
o quv yurtlari uchun E. fanidan maxsus darslik (I.Jabborov "O zbek xalqi
ʻ ʻ
etnografiyasi", T., 1994), o qitish uslubi qo llanmalari (O.Bo riyev, B.Ishoqov),
ʻ ʻ ʻ
etnologiya atamalari lug ati (O.Bo riyev) chop etildi.
ʻ ʻ
O zbekistonda E. fanining shakllanishi, rivoji dinamikasi, tarixshunosligi
ʻ
muammolari maxsus tadqiqot mavzusi bo ldi (A.Doniyorov va D.Hoshimova).
ʻ
Bugungi kunda mamlakatimiz ilmiy muassasalarida E. fanining dolzarb
muammolari tadqiq qilinmoqda. 2000—2001-yillarda Termiz va Qarshida
etnografiya tadqiqotlar markazi tashkil etildi. O zbekiston Fanlar akademiyasi
ʻ
Tarix instituti etnologiya bo limi bu tadqiqotlar yo nalishini belgilash va
ʻ ʻ
muvofiqlashtirish vazifasini bajarib kelmoqda.
20
O zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va yondashuvlar, T., 2004.
ʻ
21

2.4. Lingvistik ma’lumotlar (tilshunoslik)
Tilshunoslik yoki Lingvistika tillarni o rganuvchiʻ fandir . Tilshunoslikning
amaliy va nazariy turlari mavjud bo lib, nazariy tilshunoslik tilning strukturasi
ʻ
( grammatikasi ) va uning ma nosi (
ʼ semantikasini ) o rganadi. ʻ
Grammatika — morfologiya (so zlarning tuzilishi va o zgarishi), sintaksis
ʻ ʻ
(so zlarning iboralarga va gaplarga biriktrilish qoidalari) va fonologiya (tilni
ʻ
abstrakt tovushlar yordamida o rganish) fanlarini qamrab oladi. Amaliy
ʻ
tilshunoslik, asosan, tilshunoslikda o rganilgan nazariy bilimlarni amaliyotda
ʻ
qo llash bilan shug ullanadi. Amaliy tilshunoslik tarkibiga xorijiy tillarni o rganish
ʻ ʻ ʻ
va o rgatish kiradi.
ʻ
Tilshunoslik , „Lingvistika“ — til haqidagi, uning ijtimoiy tabiati, vazifasi,
ichki tuzilishi, tasnifi, muayyan tillarning amal qilish (faoliyat) qonunlari, tarixiy
taraqqiyoti haqidagi fandir. Maqsadi va vazifasiga ko ra, tilshunoslikning bir
ʻ
nechta yo nalishlari (sohalari) bor: umumiy tilshunoslik — tilni umuman insonga
ʻ
xos hodisa sifatida o rganuvchi, asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy
ʻ
belgi-xususiyatlarni aniqlash va yoritish bo lgan soha; xususiy tilshunoslik—
ʻ
ayrim bir til belgi-xususiyatlarini o rganuvchi soha; amaliy tilshunoslik — tildan
ʻ
foydalanish bilan aloqador amaliy masalalarni (eksperimental fonetika , 21
leksikografiya, lingvostatistika, transkripsiya, transliteratsiya va boshqalar) hal
qilish metodlarini ishlab chiquvchi yo nalish; matematik lingvistika, strukturaviy
ʻ
tilshunoslik, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa paralingvistika, etnolingvistika,
psixolingvistika, sotsiolingvistika kabi sohalar so zlovchi (shaxs)ning jamiyatdagi
ʻ
faoliyati bilan aloqador til xususiyatlarini o rganadi.
ʻ
Mazkur yo nalishlardan tashqari tilshunoslikning har bir tildagi muayyan
ʻ
sathlar va birliklarni o rganuvchi ko plab tarmoq va bo limlari bor: semasiologiya
ʻ ʻ ʻ
til birliklari ma nolarini o rganadi; fonetika va fonologiya tilning tovush qurilishini
ʼ ʻ
tekshiradi; leksikologiya va frazeologiya tilning lug aviy materialini tadqiq etadi.
ʻ
21
O zME
ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
22

So z yasalishining tadqiqot obyekti so zlarning yasalish usullari va ushbuʻ ʻ
usullarning mahsuldorligi bo lsa, grammatika (morfologiya va sintaksis) so z
ʻ ʻ
o zgarishlarini va so zlarning gaplar va
ʻ ʻ so z birikmalari ʻ sifatida birikishi
qonuniyatlarini o rganadi. Tilshunoslikning har bir bo limida yanada kichikroq
ʻ ʻ
(maydaroq) maxsus bo limchalar bo lishi mumkin. Masalan, leksikologiya
ʻ ʻ
doirasida onomastika bo limchasi bo lib, u o z navbatida antroponimika,
ʻ ʻ ʻ
toponimika va boshqalarga bo linadi. Muayyan tilning hududiy farqlanishi
ʻ
(differensiatsiyasi)ni dialektologiya o rganadi. Mazkur bo limlarning har birida
ʻ ʻ
tilning hozirgi ahvoli va uning tarixiy taraqqiyoti tadqiq etiladi
(qarang Diaxroniya , Sinxroniya ). Jahon tillari, ularning oilalari va guruhlarini
o rganuvchi tilshunoslik tarmoqlari: arabistika (arabshunoslik), germanshunoslik,
ʻ
turkiyshunoslik, slavyanshunoslik, finugorshunoslik va boshqa Tillarning o zaro
ʻ
ta sirlashuvi, yordamchi xalqaro tillarni yaratish nazariyasi va amaliyoti,
ʼ
shuningdek, bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish muammolarini interlingvistika
va tarjima nazariyasi o rganadi.
ʻ
Tilshunoslik fan sifatida ona tili va xorijiy tillarni o rganishda,
ʻ
terminologiyani ishlab chiqish va takomillashtirishda, lisoniy matnlarni ilmiy
sharhlashda, mashina tarjimasida muhim ahamiyatga ega; mavjud va xayoliy
narsalar (moddiylik va g oyaviylik)ning o zaro aloqadorligi muammolarini hal
ʻ ʻ
qilish, ijtimoiy ongni va ijtimoiy mavjudot bo lmish insonning o zini to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
tushunish uchun nazariy xulosalar chiqarishga imkon berdi. Til va tafakkurning,
lisoniy va mantiqiy birlik (kattalik)larning o zaro aloqasi muammosi Tilshunoslik
ʻ
va falsafa tomonidan baravar, bir vaqtning o zida o rganiladi. Asosiy lingvistik
ʻ ʻ
metodlar sifatida tavsifiy (qiyosiy, konfrontativ, kontrastiv, tipologik), tarixiy
(qiyosiy-tarixiy, komparativ) va normativstilistik (me yoriyuslubiy) metodlarni
ʼ
ko rsatish mumkin. Tilshunoshlikda yana maxsus tadqiqot usullari — lisoniy
ʻ
hodisalarni kuzatish, lisoniy eksperiment, lingvistik modellashtirish, lingvistik
talqin usullari ham mavjud. Tilshunoslik falsafa va filologiya fanlari tutashgan
chegarada paydo bo lgan.
ʻ
23

Tilshunoslik muammolarini o rganish dastlab Qadimgi Hindistondanʻ
boshlangan. Qadimgi Hind tilshunosligi mil. avv. 6-asrdan oldin yaratilgan
vedalarni til nuqtai nazaridan sharxlash natijasida vujudga keladi va mil. avv. 5 —
4-asrlarda yashagan Paninining grammatikasi tufayli yuksaklikka ko tarildi. Bu
ʻ
asar nazmda yozilgan 3996 ta qoidadan iborat bo lib, unda sanskrit fonetikasi va
ʻ
grammatikasi tavsif etilgan. Yunonistonda til mantiqqa bog liq holda, shuningdek,
ʻ
uning grammatik qurilishi nuqtai nazaridan o rganilgan (Geraklit va Demokritning
ʻ
qarashlari, Platon va Aristotelning asarlari, Frakiyalik Dionisiyning
„Grammatika“si va boshqalar). So zlarni turkumlarga ajratish Aristoteldan
ʻ
boshlangan (mil. av. 4-asr). Qadimgi Yunon tilshunosligining kamoloti
Iskandariyadagi, qisman Pergan (Kichik Osiyo)dagi yunon tilshunoslarining
faoliyati bilan bog liq. Iskandariya grammatika maktabi (mil. av. 3—2-asrlar)
ʻ
vakillari tomonidan yunon tili grammatikasi yozildi. Yunon tilshunosligi asosida
Lotin tilshunosligi vujudga keldi (M. T. Varron, E. Donat, Prissian va
boshqalarning asarlari).
Keyinchalik arab (Bag dod, Kufa. Basradagi grammatika maktablari), qad.
ʻ
yahudiy, oromiy (Andalusiya filologlarining 9— 12-asrlardagi asarlari) va turkiy
(Koshg ariy va Zamaxshariy asarlari) tillari ilmiy tavsif manbai bo ladi. O rta
ʻ ʻ ʻ
asrlarda tilshunoslikning rivoji arab, shuningdek, arab tilida ijod etgan arab
bo lmagan filologlar nomi bilan bog liq. Arab Tilshunosligining rivojlanishida
ʻ ʻ
Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg ariy, Zamaxshariy, Javhariy
ʻ
singari o rta osiyolik olimlarning ham hissasi katta bo lgan. Ibn Sino tovushlarni
ʻ ʻ
fonema nuqtai nazaridan tekshirgan bo lsa, Javhariy, Koshg ariy va
ʻ ʻ
Zamaxshariylar leksikologiya va leksikofafiya sohasida jahon tilshunosligiga katta
yangiliklar kiritdilar. Maxmud Koshg ariy va Zamaxshariy o zlarining „Devonu
ʻ ʻ
lug otit-turk“, „Muqaddimat uladab“ asarlari bilan turkiy lahjalarni hamda boshqa-
ʻ
boshqa oilalarga mansub tillarni qiyoslash va chog ishtirish bilan tilshunoslikda
ʻ
qiyosiytarixiy metod va tipologiyadan foydalangan dastlabki tilshunoslar sifatida
24

nom qozonganlar. Filologik fanlar Uzoq Sharqda, xususan, Xitoy va Yaponiyada
ham rivojlandi. Rossiyada Tilshunoslik15— 16-asrlardan boshlab taraqqiy qildi.
M. V. Lomonosovning „Rus fammatikasi“ asarida rus adabiy tilining
fonetik, morfologik, qisman sintaktik xususiyatlari birinchi marta izchil bayon
qilindi.
Uyg onish davrida antik dunyo madaniy merosiga bo lgan qiziqish klassikʻ ʻ
filologiyaning rivojlanishiga ham turtki bo ldi. Shu bilan bir qatorda, yangi,
ʻ
zamonaviy yevropa tillarini mantiqiy asosda o rganish boshlandi. Qiyosiy
ʻ
metodika va tarixiylik tamoyilining qo llanishi qiyosiytarixiy tilshunoslikka asos
ʻ
soldiki, bu soha tillarning qarindoshligini o rganishda, tillarning genealogii:
ʻ
tasniflash ishlab chiqishda, qarindosh tillarning, tillar oilalarining, asosan,
hindevropa tillari oilasining tarixiy taraqqiyotini o rganishda, tillarning qadimgi
ʻ
holatini qayta tiklashda va boshqalarda muvaffaqiyatlarga erishdi. Tilshunoslikdagi
qiyosiytarixiy yo nalishning rivojlanishiga nemis olimlari F. Bopp, Ya. Grimm, A.
ʻ
F. Pott, A. Shleyxer, A. Dits, daniyalik R. K. Rask, chexiyalik Y. Dobrovskiy,
avstriyalik F. Mikloshich, rus olimi A. X. Vostokov va boshqa katta hissa
qo shdilar. Umumiy Tilshunoslik asoslari, tilni „faoliyat“ va „faoliyat mahsuli“
ʻ
sifatida tushunish, tilning tashqi va ichki shakli haqidagi ta limot, tillarning
ʼ
tipologi tasnifi va boshqa muammolar nemis olimi V. Gumboldt tomonidan ishlab
chiqildi. Uning fikrlari 19—20-asrlar g arb tilshunosligining bir qancha
ʻ
yo nalishlari rivojiga katta ta sir ko rsatdi. Gumboldt T. mantiqiylikdan qutulishi
ʻ ʼ ʻ
va o z metodiga ega bo lishi kerakligini, tilning tizim xususiyatiga egaligini, uning
ʻ ʻ
2 jixdti — tovush va ma nosi borligini qamda ijtimoiy hodisaligini asosli bayon
ʼ
qildi. 19-asr o rtalarida A. Shleyxer tilshunoslikda biologik nazariyalarni
ʻ
qo llashga urinib ko rdi.
ʻ ʻ
Lingvistik naturalizmni tanqid qilish negizida yosh grammatikachilar (nemis
olimlari A. Leskin, K. Brugman, G. Ostxof, B. Delbryuk, G. Paul va boshqalar)
maktabi shakllanib, u asosiy e tiborni jonli tillarni o rganishga qaratdi. Ushbu
ʼ ʻ
25

maktab vakillari qiyosiytarixiy tilshunoslikning rivojini yangi bosqichga olib
chiqdilar. 19-asrda hindevropashunoslikning asosiy tarmoqlari
(ellinistikayunonshunoslik, romanistika, germanistika, slavyanshunoslik,
keltshunoslik va boshqalar) batamom shakllanib bo ldi.ʻ 22
Hindevropa tillari uchun
ishlab chiqilgan qiyosiytarixiy metod tamoyillari ushbu oilaga kirmaydigan boshqa
tillarga ham tatbiq etildi. Shu tariqa semitologiya, turkiyshunoslik,
finugorshunoslik, afrikashunoslik kabi sohalar shakllanadi. Tilshunoslikning 20-asr
boshlaridagi rivojlanishida Ferdinand de Sossyur asarlari, birinchi navbatda,
„Umumiy tilshunoslik kursi“ (1916) muhim rol o ynadi. Sossyur tilning belgi
ʻ
nazariyasini yaratdi, sinxroniya va diaxroniya, ichki lingvistika, tashqi lingvistika
va boshqa muammolarni tadqiq qildi. Ferdinand de Sossyur g oyalari keyinroq
ʻ
paydo bo lgan lingvistik strukturalizm maktablarida: Praga lingvistik maktabi —
ʻ
funksional tilshunoslik, Kopengagen lingvistik to garagi (glossematika), Jeneva
ʻ
maktabi, Amerika deskriptiv (tavsifiy) tilshunoslikda yanada rivojlantiriladi.
Struktural oqimlar bilan bir qatorda boshqacha yo nalishlar va qarashlar
ʻ
rivojlana boshladi: psixologik yo nalish (nemis olimlari X. Shteyntal va V. Vundt
ʻ
asarlari; rus olimi V. V. Potebilanya ham ushbu yo nalishga qo shiladi),
ʻ ʻ
neyrolingvistika va boshqa Materialistik dunyoqarashning keng yoyilishi bilan
eksperimental fonetika va lingvistik geografiya xam rivojlana boshladi.
Keyinchalik tilshunoslikda yangi yo nalish va bo limlar: psixolingvistika,
ʻ ʻ
sotsiolingvistika, etnolingvistika, semiotik lingvistika, transformatsiyey lingvistika,
matn lingvistikasi va boshqa paydo bo ladi. Hozirgi xorijiy tilshunoslikda
ʻ
materialistik nazariyalar bilan bir qatorda idealistik tamoyillarga asoslangan
nazariyalar ham (masalan, lisoniy nisbiylik nazariyasi yoki yangi gumboldtchilik)
mavjud.
O zbek tilshunosligi tarixi Mahmud Koshg ariy va Zamaxshariylarning
ʻ ʻ
izlanishlaridan boshlanib, uzoq, tarixiy taraqqiyot yo lini bosib o tdi. 15-asrdan 20-
ʻ ʻ
22
O zME
ʻ . Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
26

asr 20-yillarigacha o zbek tilini o rganishning amaliy jihatlariga alohida e tiborʻ ʻ ʼ
berildi (qarang Leksikografiya , Lug at
ʻ ), ko plab ikki tilli (o zbekchaforscha, ʻ ʻ
o zbekchaturkcha, o zbekcharuscha va aksincha tartibda) lug atlar tuzildi —
ʻ ʻ ʻ
tilshunoslikning leksikologiya va leksikofafiya bo limlari rivojlandi. O zbek tilini
ʻ ʻ
hozirgi ma noda o rganish 20-asrning 20-yillaridan boshlangan. Sho ro davrida
ʼ ʻ ʻ
olib borilgan til siyosati, rus tilining jamiyatdagi mavqeyini haddan ziyod oshirib
ko rsatish oqibatida tilni, til hodisalarini o rganish, tavsif va tadqiq etishda
ʻ ʻ
(ayniqsa, o zbek tili
ʻ grammatikasini o rganishda) muayyan kamchilik va ʻ
nuqsonlarga yo l qo yilgan bo lsada, o zbek tilshunosligi rivojlanib, ma lum
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
yutuqlarga erishdi. O zbek tilshunosligi rivojiga Fitrat, K.Ramazon, Otajon
ʻ
Hoshim, S. Ibrohimov, Olim Usmon, 3. Ma rufov, Faxri Kamol, A. G ulomov, F.
ʼ ʻ
Abdullayev, Sh. Shoabdurag monov, G . Abdurahmonov, A. Rustamov, M.
ʻ ʻ
Asqarova, X. Doniyorov, Sh. Shukurov, Sh. Rahmatullayev, M. Mirtojiyev, E.
Begmatov kabi olimlarimiz, rus tilshunoslaridan Ye. D. Polivanov, A. K.
Borovkov, K. K. Yudaxin, A. N. Kononov, A. M. Shcherbak, V. V. Reshetov va
boshqa katta xissa qo shdilar. O zbekistonda tilshunosligi
ʻ ʻ
muammolari O zbekiston Fanlar akademiyasi
ʻ Alisher Navoiy nomidagi Tip va
adabiyot instituti shuningdek, oliy o quv yurtlarining tilni o rgatish bilan bog liq
ʻ ʻ ʻ
kafedralari tomonidan o rganiladi, maxsus „O zbek tili va adabiyoti“ jurnali nashr
ʻ ʻ
etiladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, tarix fanining predmeti va ob’ekti, ayniqsa,
manbashunoslik masalalarini chuqur va tizimli o‘rganish O‘zbekiston tarixini
haqqoniy yoritishda muhim ahamiyatga ega. Tarixiy manbalarni ilmiy tahlil qilish,
ularni zamonaviy metodologik yondashuvlar asosida tasniflash va izohlash
bugungi kunda tarixiy ongni shakllantirish, yosh avlodni vatanparvarlik va milliy
g‘urur ruhida tarbiyalashning asosi hisoblanadi.
27

Mamlakatimizda olib borilayotgan yangilanishlar jarayonida tarixiy
merosimizga, xususan, yozma va moddiy manbalarga bo‘lgan e’tibor davlat
miqyosida yuksalmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasida bayon etilganidek, jadid bobolarimiz merosi, ularning
ma’rifatparvarlik faoliyati tarixiy haqiqatni tiklashda g‘oyat muhim manba
hisoblanadi.
Kurs ishida manbalarni birlamchi va ikkilamchi, yozma, moddiy, etnografik,
lingvistik, kinofoto va arxiv guruhlari asosida tasniflash orqali tarixiy voqeliklarni
yanada chuqurroq tahlil qilish imkoniyati yaratildi. Shuningdek, o‘zbek
tarixchiligining zamonaviy yondashuvlari asosida manbalarning ilmiy ahamiyati,
tarixiylik darajasi va xolislik mezonlari o‘rganildi. Ushbu yondashuv orqali nafaqat
tarix fanining ilmiy asoslarini mustahkamlash, balki ta’lim jarayonining sifatini
oshirishga ham xizmat qiladi.
Shu bois, tarixiy haqiqatni tiklash, manbalarni ilmiy asosda tahlil qilish,
ularning jamiyatimiz ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotidagi o‘rnini aniqlash – Yangi
O‘zbekiston taraqqiyotida ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida doimiy
tadqiqotlarni talab etadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. A.Sa’dullaev va boshqalar. O’zbekiston tarixi: Davlat va jamiyat taraqqiyoti.
T:Akademiya 2020.
2. Q.Usmonov va boshqa. O’zbekiston tarixi fanidan ma’ruzalar matni. T:
Moliya 2021.
3. Q.Usmonov va boshqalar. O’zbekiston tarixi. O’quv qo’llanma. T:Meros,
2022.
28

4. Usmonov.Q., Sodiqov.M., Oblomurodov.N. O’zbekiston tarixi. O’quv
qo’llanma. - T.: Meros, 2022.
5. Murtazaeva R.X. O`zbekiston tarixi. Darslik. Toshkent.2023.
6. Avesto. O zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.)-T.:2001.ʻ
7. „Avesto“dan (tarj. M. Ishoqov). O zbek tili va adabiyoti jurnali, 1999, # 2-4
ʻ
8. Egamberdiyeva N.A. Arxeologiya(o’quv qo’llanma). Toshkent 2011
9. Jabborov I., O zbekxalqi etnografiyasi, T., 1994;
ʻ
10. Shoniyozov K., O zbekxalqining shakllanish jarayoni, T., 2001;
ʻ
11. Doniyorov A. X., O zbekiston etnografiyasi tarixidan ayrim lavhalar, T.,
ʻ
2003;
12. Doniyorov A.X., Mustaqil O zbekiston etnografiyasi tarixshunosligining
ʻ
ayrim masalalari, T., 2003;
13. O zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va yondashuvlar, T., 2004.
ʻ
29

O'zbekiston tarixini o'qitishda manbashunoslik bilimlarining ahamiyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'zbekiston tarixini o'qitishda manbashunoslik bilimlarining ahamiyati

O'xshash dokumentlar