O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	688.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Июль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

31 Продаж

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat
jihatidan o’zgarib borishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat
jihatidan o’zgarib borishi
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………….……
I BOB. O‘zbekiston tashqi savdo munosabatlarining shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari
1.1. Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslari …………..
………..
1.2.Mustaqillikdan keyingi davrda O‘zbekiston tashqi savdo siyosatining
shakllanishi ……………………………………………………………….
……….
1.3. O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan bo‘lgan savdo
aloqalari …………………………………………………………………………..
II BOB. Tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borishi va
uning tahlili
2.1. Yangi bozorlar va hamkor mamlakatlar bilan aloqalarning kengayishi ….….
2.2. Tashqi savdoda mahsulot tuzilmasi va eksport-import yo‘nalishlaridagi
o‘zgarishlar ……………………………………………………………………….
.
2.3. Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi va
istiqbollari ………………………………………………………………………...
Xulosa va
takliflar ……………………………………………………………….
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda globallashuv jarayonlari
kuchayib borayotgan bir sharoitda, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar,
ayniqsa, tashqi savdo munosabatlari har qanday davlat uchun strategik ahamiyat
kasb etmoqda. Tashqi savdo orqali mamlakatlar o‘z tovarlarini xorijiy bozorga
olib chiqish, zamonaviy texnologiyalarni olib kirish, sarmoyalarni jalb etish
hamda xalqaro iqtisodiy integratsiyaga erishish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
O‘zbekiston ham mustaqillikka erishgach, bosqichma-bosqich ravishda ochiq
iqtisodiyotni shakllantirishga, savdo aloqalarini diversifikatsiya qilishga, ya’ni
faqat sobiq ittifoq davlatlari bilan emas, balki G‘arb va Sharq mamlakatlari
bilan ham barqaror iqtisodiy sheriklikni yo‘lga qo‘yishga harakat qilmoqda.
Ayniqsa, 2017-yildan boshlab olib borilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy
islohotlar mamlakat tashqi iqtisodiy siyosatida jiddiy burilish yasadi. Eksport-
import yo‘nalishlari kengaydi, logistik markazlar va chegara-transport
infratuzilmalari rivojlandi, bojxona tartibotlari soddalashtirildi. Shu bilan birga,
yangi bozorlar bilan hamkorlik aloqalarining yo‘lga qo‘yilishi, mahsulotlar
turlarining yangilanishi, iqtisodiy sheriklar doirasining kengayishi – tashqi
savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borayotganini ko‘rsatadi. Ushbu
o‘zgarishlar nafaqat mamlakat ichki iqtisodiyotiga, balki xalqaro nufuziga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda 1
Shu bois, bu mavzuni o‘rganish dolzarb bo‘lib, u
orqali O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotidagi o‘rni va istiqboli tahlil qilinadi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbekistonning tashqi
savdo siyosati va savdo munosabatlari so‘nggi yillarda ko‘plab iqtisodchi
olimlar, mutaxassislar va amaliyotchi ekspertlar tomonidan o‘rganilgan.
Respublikamizda bu boradagi ilk tadqiqotlar mustaqillikdan so‘ng, asosan
iqtisodiy suverenitet, tashqi savdo balansining shakllanishi, valyuta siyosati va
xalqaro savdo huquqlari doirasida olib borilgan. B. Xodiev, R. Abdurahmonov,
M. Karimov, S. G‘ulomov kabi nufuzli olimlarning ilmiy izlanishlari
O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatiga doir nazariy va amaliy asoslarni
yaratgan. Shuningdek, xalqaro tashkilotlar – Xalqaro valyuta jamg‘armasi
(IMF), Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, JST (Jahon savdo tashkiloti)
tomonidan tayyorlangan hisobotlar, O‘zbekiston Respublikasi Statistika
agentligi, Savdo-sanoat palatasi, Moliya vazirligi, Investitsiyalar, sanoat va
savdo vazirligi tomonidan e’lon qilinayotgan statistik ma’lumotlar va tahliliy
sharhlar mavzuni o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Shunga
qaramay, savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarishlari, ya’ni mahsulotlar
va sheriklar tarkibidagi dinamik o‘zgarishlarni tahlil qiluvchi ilmiy ishlanmalar
nisbatan kam uchraydi. Bu esa mavzuning hozirgi bosqichda o‘ziga xos bo‘lgan
murakkablik va muhimligini yana bir bor isbotlaydi. Xalqaro tajriba va
O‘zbekiston amaliyoti asosida olib boriladigan tahliliy tadqiqotlar ilmiy
adabiyotlar fondini boyitadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati, avvalo, tashqi savdo munosabatlari geografiyasining
o‘zgarishlariga oid iqtisodiy nazariyalarni chuqurroq tahlil qilish va ularni
O‘zbekiston amaliyoti bilan bog‘lash imkoniyatini beradi. Tashqi savdo
aloqalari faqatgina iqtisodiy foyda emas, balki siyosiy barqarorlik, geoiqtisodiy
joylashuv, transport va logistika strategiyasi, hamda tashqi siyosat bilan ham
chambarchas bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan olganda, kurs ishi doirasida olib
boriladigan ilmiy tadqiqotlar mamlakatimizning global savdo tizimidagi o‘rnini

5aniqlash, iqtisodiy sherikliklar xususiyatini tushunish, mavjud nazariy
yondashuvlarga real misollar asosida baho berish imkonini yaratadi.
Boshqa tomondan, ishning amaliy ahamiyati bevosita iqtisodiy siyosat
yuritayotgan mutasaddilar, tahlilchilar, eksport-import faoliyatidagi
tadbirkorlar, xalqaro savdo masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar
uchun dolzarb hisoblanadi. Chunki kurs ishida O‘zbekiston tashqi savdo
geografiyasining zamonaviy holati, mahsulotlar tarkibi va yangi bozorlar bilan
aloqalardagi dinamik o‘zgarishlar asosida amaliy tahlillar beriladi. Ushbu
tahlillar kelajakdagi tashqi savdo siyosatini takomillashtirish, eksport
salohiyatini oshirish, importni maqbullashtirish, bojxona infratuzilmasini
rivojlantirish va yangi logistik yo‘nalishlarni aniqlashda asos bo‘lib xizmat
qilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining tashqi
savdo siyosati va savdo munosabatlari tizimidir.
Kurs ishi mavzusining predmeti – O‘zbekiston tashqi savdo
geografiyasidagi sifat jihatidan o‘zgarishlar, yangi bozorlar bilan hamkorlik,
mahsulot turlarining tarkibiy dinamikasi va bu jarayonlarning iqtisodiy
samaradorligidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston tashqi savdo
geografiyasining sifat jihatdan qanday o‘zgarib borayotganini aniqlash, bu
o‘zgarishlarning asosiy omillari va natijalarini tahlil qilish hamda istiqboldagi
yo‘nalishlarni belgilab berishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslarini o‘rganish;
 Mustaqillikdan keyingi tashqi savdo siyosatining shakllanish bosqichlarini
tahlil qilish;
 O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan aloqalarni tahlil qilish;
 Yangi bozorlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishini aniqlash;
 Eksport va import mahsulotlari tarkibidagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish;

6 Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligini
baholash;
 Istiqboldagi tashqi savdo strategiyalariga oid takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I BOB. O‘zbekiston tashqi savdo munosabatlarining shakllanishi va
rivojlanish bosqichlari
1.1. Tashqi savdo tushunchasi, ahamiyati va nazariy asoslari
Tashqi savdo — bu mamlakatlar o‘rtasidagi mahsulotlar, xizmatlar,
texnologiyalar va kapitalning harakati orqali amalga oshiriladigan iqtisodiy
munosabatlar majmuasidir. U xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng qadimgi
va asosiy shakllaridan biri bo‘lib, bugungi kunda har bir davlatning iqtisodiy
rivojlanish darajasini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Tashqi savdo ikki
tomonlama (bilateral) va ko‘p tomonlama (multilateral) shaklda amalga
oshiriladi hamda davlatlar o‘rtasidagi iqtisodiy, siyosiy va madaniy
aloqalarning mustahkamlanishiga xizmat qiladi.
Tashqi savdo orqali mamlakatlar o‘zlarida mavjud bo‘lmagan yoki yetarli
darajada ishlab chiqarilmaydigan mahsulotlarni import qilish, ichki ortiqcha
mahsulotlarini esa eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu jarayon ishlab
chiqarishning ixtisoslashuvi va samaradorligini oshiradi. Masalan, tabiiy
resurslarga boy davlatlar energiya yoki xomashyo mahsulotlarini eksport qilgan
holda, texnologik rivojlangan mamlakatlar texnika, dasturiy ta’minot yoki
xizmatlar eksportini amalga oshiradilar. Shu tariqa, tashqi savdo global
iqtisodiyotda muvozanatni ta’minlovchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Tashqi savdoning iqtisodiy ahamiyati ko‘p qirrali. Avvalo, u ichki bozorning
cheklanganligidan chiqishga, ishlab chiqarishni kengaytirishga va
raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi. Eksport orqali milliy

7iqtisodiyotga valyuta tushumi kirib keladi, bu esa makroiqtisodiy barqarorlikni
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Import esa texnologik rivojlanishni
jadallashtiradi, ishlab chiqarishga zarur vositalar va ilmiy yutuqlarni olib kirish
imkonini beradi. Ayniqsa, zamonaviy texnologiyalar, innovatsion uskunalar va
yangi ishlab chiqarish madaniyatini egallashda tashqi savdoning roli beqiyosdir.
Tashqi savdo nazariyasi iqtisodiy tafakkur tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu
borada ilk konsepsiyalar merkantilizm davrida shakllangan bo‘lib, ushbu
yondashuvga ko‘ra, mamlakatlar imkon qadar ko‘p eksport qilishi, importni esa
cheklashi lozim edi. Bu orqali davlat xazinasi to‘ldirilishi va milliy boylik
ortishi ko‘zlangan. Biroq bu nazariya o‘rta asrlarga xos bo‘lib, hozirgi
zamonaviy ochiq iqtisodiy siyosatga zid hisoblanadi.
Keyinchalik, Adam Smit tomonidan ishlab chiqilgan mutlaq ustunlik
nazariyasi (absolute advantage theory) tashqi savdo nazariyasiga yangi
yondashuv olib kirdi. Unga ko‘ra, har bir davlat o‘zida nisbatan arzon va
samarali ishlab chiqariladigan mahsulotga ixtisoslashgan holda savdo qilsa,
barcha tomonlar yutadi. Bu fikrni D.Rikardo o‘zining nisbiy ustunlik nazariyasi
(comparative advantage theory) orqali rivojlantirib, hatto kam samarali bo‘lgan
mamlakatlar ham o‘ziga foydali mahsulotlarga ixtisoslashgan holda savdoda
g‘olib bo‘lishi mumkinligini isbotladi.
XX asrning birinchi yarmida xalqaro savdoga oid nazariy yondashuvlar yangi
bosqichga ko‘tarildi. Klassik va neoklassik nazariyalarning rivoji sifatida shved
olimlari Eli Heckscher va Bertil Ohlin tomonidan ishlab chiqilgan Heckscher–
Ohlin modeli xalqaro savdoni tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Ushbu
modelning asosiy g‘oyasi shundan iboratki, har bir mamlakat o‘zida nisbatan
ko‘proq va arzon bo‘lgan ishlab chiqarish omilidan — ya’ni mehnat yoki
kapitaldan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va
aynan shu mahsulotlarni eksport qiladi. Shu bilan birga, o‘zida kam va nisbatan
qimmat bo‘lgan omil asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlarni esa boshqa
mamlakatlardan import qiladi. Bu holat mamlakatlar o‘rtasidagi savdoda

8samaradorlikni ta’minlaydi, resurslar optimal taqsimlanadi va ixtisoslashuv
kuchayadi.
Heckscher–Ohlin modelida asosiy e’tibor ishlab chiqarish omillarining nisbiy
miqdoriga qaratiladi. Agar bir mamlakatda mehnat resurslari ko‘p bo‘lsa, u
mehnat talab qiluvchi mahsulotlarga ixtisoslashadi (masalan, tekstil, qishloq
xo‘jaligi), aksincha, agar kapital ko‘p bo‘lsa, u kapital talab qiluvchi
mahsulotlar (masalan, avtomobil, texnologik uskunalar) eksportini yo‘lga
qo‘yadi. Bu nazariya orqali savdoning sabablarini va uning yo‘nalishlarini
tushuntirish imkoniyati kengaydi, ayniqsa, ishlab chiqarish resurslari har doim
harakatlana olmaydigan sharoitlarda bu yondashuv dolzarb bo‘lib qoldi.
Biroq, amaliyotda bu model har doim ham to‘liq ishlamaydi. XX asr
o‘rtalarida amerikalik iqtisodchi Vasiliy Leontyev AQShning tashqi savdosiga
doir statistik tahlil o‘tkazdi va kutilmagan natijalarga erishdi. Unga ko‘ra,
kapitalga boy bo‘lgan AQSh davlatining eksporti mehnat talab qiluvchi, importi
esa kapital talab qiluvchi mahsulotlardan iborat edi. Bu esa Heckscher–Ohlin
modeliga zid holat bo‘lib, ilm-fan tarixida Leontyev paradoksi nomini oldi.
Ushbu paradoks shuni ko‘rsatdiki, faqat ishlab chiqarish omillarining nisbiy
miqdoriga asoslanish har doim ham savdo oqimlarini tushuntirib bera olmaydi.
Leontyevning ushbu paradoksi iqtisodchilarni xalqaro savdo nazariyalariga
yangicha yondashishga undadi. Ya’ni, ishlab chiqarish omillarining sifati,
texnologiya darajasi, ishchi kuchining malakasi, hukumat siyosati, logistika
imkoniyatlari, mahsulotlarning farqlanishi va innovatsion ustunlik kabi omillar
ham savdoga bevosita ta’sir ko‘rsatar ekan. Natijada, XX asrning ikkinchi
yarmida Yangi savdo nazariyasi (New Trade Theory) va Yangi institutsional
yondashuvlar shakllana boshladi. Ular mahsulotlar xilma-xilligi, ishlab
chiqarishning o‘lchov samarasi, korxonalarning raqobat strategiyalari va davlat
siyosatini inobatga olgan holda tashqi savdo oqimlarini tahlil qilishga
kirishdilar.

9 Heckscher–Ohlin modeli xalqaro savdoning ilk tizimli yondashuvlaridan biri
sifatida katta ilmiy ahamiyatga ega bo‘ldi, lekin uni to‘ldirish va tanqid qilish
orqali iqtisodiy fan yangi bosqichga o‘tdi. O‘zbekiston kontekstida esa bu
modelni qo‘llashda resurslar taqsimoti, mavjud infratuzilma, texnologik
rivojlanish darajasi va ichki iqtisodiy siyosatni chuqur tahlil qilish muhim
sanaladi.
Bugungi global iqtisodiyotda tashqi savdo nazariyalari faqatgina klassik
yondashuvlar bilan cheklanmaydi. Yangi savdo nazariyasi (New Trade Theory)
doirasida ishlab chiqilgan yondashuvlarda mahsulot turlicha bo‘lishi, ishlab
chiqarish miqyosining o‘sishi, brend va innovatsiya kabi omillar tashqi savdoda
hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, strategik savdo siyosati va
institutsional yondashuv ham tashqi savdoning faqat iqtisodiy emas, balki
siyosiy va huquqiy jihatlarini ham hisobga oladi.
O‘zbekiston kontekstida tashqi savdo nazariyasi amaliyotda turlicha
bosqichlarda aks etgan. Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat importga
qaram bo‘lib qolgan bo‘lsa, hozirda asta-sekin eksportga yo‘naltirilgan
iqtisodiyotni shakllantirishga harakat qilinmoqda. Paxta, oltin, meva-sabzavot
kabi an’anaviy mahsulotlar bilan birga, hozirda tayyor mahsulotlar, avtomobil,
tekstil va farmatsevtika sohalarida ham eksport ulushi oshib bormoqda. Bu esa
nazariy bilimlarning amaliyot bilan uyg‘unlashayotganini ko‘rsatadi.
1.2. Mustaqillikdan keyingi davrda O‘zbekiston tashqi savdo
siyosatining shakllanishi
1991-yil 1-sentabrda O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng,
mamlakat yangi siyosiy va iqtisodiy yo‘nalishga qadam qo‘ydi. Tashqi savdo
siyosati ham shu jarayonda tubdan o‘zgarib, mustaqil rivojlanish yo‘liga tushdi.
Ilgari butun tashqi savdo Ittifoq markazlashgan tizimga bo‘ysungan bo‘lsa,
mustaqillikdan keyin O‘zbekiston o‘zining mustaqil tashqi iqtisodiy siyosatini
shakllantirish, eksport va import faoliyatini diversifikatsiya qilish, hamkor

10davlatlar doirasini kengaytirish hamda jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashishni
boshladi.
Mustaqillikning dastlabki yillarida mamlakat iqtisodiyoti qiyin sharoitlarga
duch keldi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng ishlab chiqarish zanjirlari
uzildi, eksport-import hajmi keskin kamaydi, transport va logistika tizimlari
izdan chiqdi. Shu sababli, O‘zbekiston rahbariyati bosqichma-bosqich o‘z
tashqi savdo siyosatini milliy manfaatlar asosida shakllantirishga kirishdi. Bu
davrda savdo balansi muvozanatini saqlash, valuta nazoratini yo‘lga qo‘yish,
bojxona tizimini yaratish va tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi huquqiy
asoslarni ishlab chiqish asosiy vazifalardan bo‘ldi.
1993-yilda “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib,
O‘zbekiston fuqarolari, yuridik shaxslari va xorijiy sheriklar o‘rtasidagi savdo
aloqalarini huquqiy asosda mustahkamladi. Shu bilan birga, respublikada
bojxona va valuta tizimlari shakllana boshladi. 1996-yilda esa bojxona
islohotlari kuchaytirildi va bojxona stavkalari tizimi joriy qilindi. Tashqi savdo
faoliyati ustidan davlat nazorati qat’iy edi, import va eksportda ko‘plab
litsenziyalar, kvotalar qo‘llanildi. Bu markazlashgan, proteksionistik siyosat
o‘zining ijobiy va salbiy jihatlariga ega bo‘lib, iqtisodiy suverenitetni
mustahkamlash bilan birga, tashqi savdoni cheklovchi omilga ham aylangan
edi.
2000-yillarning boshlarida iqtisodiyotda nisbiy barqarorlik ta’minlangach,
tashqi savdo siyosatida ham muvozanatli ochiqlik tamoyillariga o‘tish
boshlandi. Tovarlar eksporti diversifikatsiyalandi, ya’ni faqat paxta va oltin
emas, balki tekstil, oziq-ovqat, qurilish materiallari, avtomobilsozlik
mahsulotlari eksporti yo‘lga qo‘yildi. Shu bilan birga, asosiy savdo sheriklari
sifatida Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, Janubiy Koreya, Turkiya, BAA kabi
davlatlar bilan iqtisodiy sherikliklar mustahkamlandi. Mamlakat tashqi savdosi,
asosan, MDH mamlakatlariga yo‘naltirilgan bo‘lsa-da, Yevropa Ittifoqi va
Osiyo davlatlari bilan ham muloqotlar yo‘lga qo‘yildi.

112016-yildan boshlab yangi bosqich – O‘zbekiston tashqi siyosatining
ochiqlik va konstruktiv muloqot asosidagi rivojlanish davri boshlandi. Prezident
Shavkat Mirziyoyev rahbarligida tashqi iqtisodiy islohotlar jadallashdi. Eng
muhim o‘zgarishlar qatoriga bojxona rasmiylashtiruvi va tartibotlarining
soddalashtirilishi, erkin valuta ayirboshlash tizimining joriy etilishi, eksport-
import tartibining erkinlashtirilishi kiradi. 2017–2020-yillarda eksport hajmi
sezilarli darajada oshdi, ayniqsa, meva-sabzavot, tayyor to‘qimachilik
mahsulotlari, charm-poyabzal va farmatsevtika mahsulotlariga bo‘lgan talab
ortdi. Shuningdek, yangi xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan yaqin aloqalar
yo‘lga qo‘yildi. Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki,
Jahon banki va Islom taraqqiyot banki bilan hamkorlik doirasida infratuzilma
va eksportga yo‘naltirilgan loyihalar amalga oshirildi. Xalqaro ko‘rgazmalarda
ishtirok, investitsiya forumlari va savdo missiyalarining o‘tkazilishi tashqi
savdo faoliyatining faol komponentiga aylandi.
2021–2024-yillarda tashqi savdo siyosati “Yangi O‘zbekiston” taraqqiyot
strategiyasi doirasida amalga oshirilmoqda. Bu bosqichda tashqi savdo
yo‘nalishlarining geografiyasi kengaydi. Xitoy, Hindiston, Turkiya, Yaqin
Sharq davlatlari bilan savdo ko‘rsatkichlari o‘sdi. Afrika va Janubiy Amerika
davlatlari bilan ham ilk bor iqtisodiy aloqalar vujudga kela boshladi. Bundan
tashqari, JST (Jahon savdo tashkiloti)ga a’zo bo‘lish bo‘yicha faol muzokaralar
olib borilmoqda, bu esa O‘zbekiston tashqi savdo siyosatini yanada
erkinlashtirish va xalqaro talablar bilan uyg‘unlashtirish zaruratini yuzaga
keltirmoqda.
1.3. O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari va ular bilan bo‘lgan savdo
aloqalari
O‘zbekiston tashqi savdo siyosatini amalga oshirishda doimiy, barqaror va
o‘zaro manfaatli hamkorlikka asoslangan savdo sheriklari bilan aloqalarni
mustahkamlab kelmoqda. Savdo sheriklari mamlakat uchun strategik bozor
bo‘lib xizmat qiladi. Ular bilan eksport-import operatsiyalari, investitsion

12hamkorlik, texnologik almashinuv va iqtisodiy diplomatiya orqali mamlakat
iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. So‘nggi yillardagi statistik
ma’lumotlarga tayanadigan bo‘lsak, O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining
asosiy qismini bir nechta davlatlar tashkil etmoqda. Bu davlatlar orasida Xitoy,
Rossiya, Qozog‘iston, Turkiya, Janubiy Koreya, Birlashgan Arab Amirliklari va
Afg‘oniston alohida o‘rin egallaydi.
Birinchi navbatda, Xitoy Xalq Respublikasi O‘zbekistonning yirik savdo
sheriklaridan biri hisoblanadi. Xitoy bilan bo‘lgan savdo aloqalari so‘nggi o‘n
yillikda sezilarli darajada faollashdi. Xitoydan asosan sanoat uskunalari, kimyo
mahsulotlari, elektr texnikasi import qilinadi, O‘zbekistondan esa paxta tolasi,
rangli metallar, oziq-ovqat mahsulotlari va tayyor tekstil mahsulotlari eksport
qilinadi. 2023-yilda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi savdo aylanmasi 10
milliard AQSh dollaridan oshdi. Bu ko‘rsatkich ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy
aloqalarning yuqori darajada ekanini ko‘rsatadi. Shuningdek, Xitoydan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimi ham yuqori bo‘lib, bu tashqi savdo
munosabatlarini mustahkamlashga xizmat qilmoqda.
Rossiya Federatsiyasi esa tarixiy va iqtisodiy jihatdan O‘zbekistonning eng
muhim savdo sheriklaridan biri bo‘lib kelgan. Rossiya bilan bo‘lgan savdo
aloqalari asosan neft mahsulotlari, avtomobil qismlari, oziq-ovqat, qurilish
materiallari kabi mahsulotlar importi hamda meva-sabzavot, to‘qimachilik va
sanoat mahsulotlari eksporti orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, Rossiyada
millionlab o‘zbekistonlik mehnat migrantlari faoliyat yuritayotganligi sababli,
bu ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar nafaqat rasmiy savdo orqali,
balki transchegaraviy pul o‘tkazmalari orqali ham yaqin bog‘langan. 2022–
2023-yillarda O‘zbekiston va Rossiya o‘rtasidagi savdo aylanmasi 9 milliard
dollarga yaqinlashdi.

13O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklari bilan 2023-yildagi savdo aloqalari
Quyidagi jadvalda O‘zbekiston Respublikasining 2023-yildagi asosiy savdo
sheriklari, ular bilan amalga oshirilgan savdo aylanmasi va eksport qilinayotgan
asosiy mahsulotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar O‘zbekiston tashqi savdo
geografiyasining asosiy yo‘nalishlarini tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.
Davlat 2023-yilgi savdo
aylanmasi (mlrd $) Asosiy eksport
mahsulotlari
Xitoy 10.2 Paxta tolasi, rangli
metallar, oziq-ovqat,
tekstil
Rossiya 8.9 Meva-sabzavot,
to‘qimachilik, sanoat
mahsulotlari
Qozog‘iston 5.1 Energetika, metall,
qishloq xo‘jaligi
Turkiya 3.2 Paxta, tekstil, meva-
sabzavot, charm
mahsulotlari
Janubiy Koreya 2.4 Qishloq xo‘jaligi,
tekstil, minerallar
BAA 1.8 Oziq-ovqat, tekstil,
meva-sabzavot
Afg‘oniston 1.1 Un, yog‘, sement,
elektr energiyasi
Qozog‘iston bilan savdo aloqalari geografik yaqinlik va transport
infratuzilmasining uyg‘unligi tufayli ancha rivojlangan. Ushbu davlat bilan
eksport-import operatsiyalari asosan energetika, metallurgiya, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari, avtomobil va mashinasozlik tarmog‘i mahsulotlariga qaratilgan.
Ayniqsa, O‘zbekistonning shimoliy va g‘arbiy hududlari uchun Qozog‘iston

14strategik tranzit sherik hisoblanadi. Ikkala davlat o‘rtasida ko‘p tomonlama
iqtisodiy hamkorlik doirasida qo‘shma korxonalar, transport-logistika
markazlari tashkil etilmoqda.
Turkiya Respublikasi bilan ham so‘nggi yillarda savdo hajmi izchil o‘sib
bormoqda. Turkiya O‘zbekiston uchun ishonchli va strategik sherik sifatida tan
olinadi. Turkiy davlatlar tashkiloti doirasida ham iqtisodiy aloqalar
mustahkamlanib bormoqda. O‘zbekiston Turkiyadan yengil sanoat
mahsulotlari, dorivor vositalar, texnika va oziq-ovqat mahsulotlari import
qiladi. Eksportda esa paxta tolasi, tayyor tekstil, meva-sabzavot, charm-
poyabzal mahsulotlari ustunlik qiladi. 2023-yilda O‘zbekiston-Turkiya savdo
aylanmasi 3 milliard dollardan oshdi va istiqbolda bu raqam 5 milliard dollarga
yetkazilishi rejalashtirilgan.
Janubiy Koreya ham O‘zbekiston uchun muhim texnologik sherik sanaladi.
Koreya bilan savdo aloqalari asosan mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo
sanoati va tibbiy uskunalar importi orqali yo‘lga qo‘yilgan. O‘zbekiston esa bu
davlatga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, to‘qimachilik mahsulotlari va mineral
resurslar eksportini amalga oshirmoqda. Shuningdek, Koreya investorlari bilan
birgalikda sanoat zonalari va ilmiy-texnologik markazlar tashkil etilgan bo‘lib,
bu ikki tomonlama savdo rivojiga xizmat qilmoqda.
Birlashgan Arab Amirliklari (BAA) bilan bo‘lgan savdo aloqalari ham oxirgi
yillarda faollashdi. BAA O‘zbekiston uchun yangi va istiqbolli bozor bo‘lib,
asosan oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligi va to‘qimachilik mahsulotlari eksport
qilinadi. Ayni paytda Dubay orqali xalqaro tranzit tarmoqlariga chiqish
imkoniyati O‘zbekiston uchun muhim logistika afzalliklaridan biridir.
Afg‘oniston bilan savdo aloqalari esa asosan yaqin mintaqaviy sheriklik
asosida shakllangan. Bu davlat orqali O‘zbekiston Janubiy Osiyo bozorlariga
chiqishga intilmoqda. Elektr energiyasi, un mahsulotlari, yog‘ va sement kabi
mahsulotlar Afg‘onistonga eksport qilinadi.

15Yuqorida qayd etilgan davlatlar tashqi savdo geografiyasining asosini tashkil
etib, O‘zbekistonning eksport va import strukturasida yetakchi o‘rinlarni
egallaydi. Bu bilan birga, 2022–2024-yillarda Afrika, Janubiy Osiyo va Janubiy
Amerika davlatlari bilan ham yangi iqtisodiy aloqalar o‘rnatilmoqda. Masalan,
Pokiston, Hindiston, Indoneziya, Misr va Braziliya bilan ham savdo aloqalari
bosqichma-bosqich yo‘lga qo‘yilmoqda.

16II BOB. Tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarib borishi va
uning tahlili
2.1. Yangi bozorlar va hamkor mamlakatlar bilan aloqalarning
kengayishi
O‘zbekiston tashqi savdo geografiyasining sifat jihatdan o‘zgarishida eng
muhim omillardan biri bu yangi bozorlar bilan aloqalarning kengayishidir.
Mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekistonning savdo sheriklari asosan
sobiq ittifoq mamlakatlari bilan cheklangan edi. Biroq, so‘nggi yillarda olib
borilayotgan iqtisodiy islohotlar, tashqi siyosatdagi ochiqlik va faol diplomatiya
tufayli O‘zbekiston tashqi savdo hamkorlari geografiyasini sezilarli darajada
kengaytirdi. Bu kengayish nafaqat son jihatidan, balki sifat jihatidan ham
muhim o‘zgarishlarga olib keldi.
Avvalo, Janubiy Osiyo davlatlari – Hindiston, Pokiston, Bangladesh kabi
mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalari mustahkamlanmoqda. Bu davlatlar
bilan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, farmatsevtika, yengil sanoat mahsulotlari
eksporti yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, ayniqsa, Hindiston bilan o‘zaro savdo hajmi
2022–2023-yillarda 500 mln dollardan oshdi. Bu yo‘nalishdagi hamkorlikni
kuchaytirish O‘zbekiston uchun Janubiy Osiyo bozoriga kirish eshigi
hisoblanadi. Shu bilan birga, ushbu mintaqa bilan transport-logistika
aloqalarining rivojlanishi, xususan, Termiz – Mozori Sharif – Kobul – Pokiston
portlari yo‘nalishining rivojlantirilishi mintaqaviy savdo salohiyatini

17oshirmoqda. Shuningdek, Yaqin Sharq va Arab mamlakatlari bilan ham
iqtisodiy aloqalar jadal rivojlanmoqda. Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya
Arabistoni, Quvayt, Qatar kabi davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlari
faollashib, O‘zbekiston eksport mahsulotlariga bo‘lgan talab ortib bormoqda.
Xususan, BAA bilan 2023-yilda tashqi savdo aylanmasi 1,8 milliard dollarni
tashkil etdi. O‘zbekistondan meva-sabzavot, tekstil, oziq-ovqat mahsulotlari
eksport qilinmoqda, BAAdan esa texnika, elektronika va kimyo mahsulotlari
import qilinmoqda. Bu davlatlar bilan investitsiyaviy hamkorlik doirasida erkin
iqtisodiy zonalar ham rivojlanmoqda.
Afrika qit’asining ayrim mamlakatlari bilan aloqalar ham shakllanmoqda.
Misr, Marokash, Janubiy Afrika Respublikasi bilan O‘zbekiston ilk bor savdo
va investitsiya forumlarini o‘tkazdi. Ushbu mamlakatlar bilan qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini eksport qilish va texnik uskunalarni import qilish borasida
hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. Garchi bu bozorlar hozircha kichik hajmda bo‘lsa-
da, ularning iqtisodiy salohiyati yuqori va uzoq muddatli strategik sheriklar
sifatida qaralayapti.
O‘zbekiston tashqi savdo siyosatida Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlariga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Indoneziya, Malayziya, Vetnam, Filippin kabi
mamlakatlar bilan o‘zaro savdo-sotiq, transport yo‘llari va qo‘shma korxonalar
tashkil etish bo‘yicha kelishuvlar imzolanmoqda. Bu yo‘nalishda O‘zbekiston
ASEAN davlatlari bilan muloqotni chuqurlashtirish, ularning bozorlariga
mahalliy mahsulotlarni olib chiqish, ayniqsa, meva-sabzavot, charm, tekstil
mahsulotlari eksportini yo‘lga qo‘yishga intilmoqda. Bunda halal mahsulotlar
sertifikatsiyasi, xalqaro standartlar bilan uyg‘unlik muhim omil bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Janubiy Amerika bozoriga chiqish borasida ham dastlabki qadamlar
qo‘yilmoqda. Braziliya, Argentina, Chili kabi davlatlar bilan savdo va iqtisodiy
diplomatiya kuchaytirilmoqda. Bu davlatlar yirik iste’mol bozori bo‘lib,
O‘zbekiston uchun yangi eksport imkoniyatlarini ochib beradi. Jumladan,

18Braziliya bilan energetika va qishloq xo‘jaligi texnikasi sohasida hamkorlik
imkoniyatlari muhokama qilinmoqda.
Tashqi savdo aloqalarining kengayishida transport-logistika
infratuzilmasining rivoji muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston yirik xalqaro transport
loyihalarida ishtirok etmoqda, jumladan, “Transafg‘on yo‘lagi”, “Xitoy–
Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li, Kaspiy orqali multimodal transport
yo‘nalishlari mamlakatning tashqi bozorlarga chiqish imkoniyatini
kengaytirmoqda. Bu esa tashqi savdo geografiyasini nafaqat g‘arbdan, balki
janub va janubi-sharqdan ham kengaytirishga xizmat qilmoqda.
Savdo aloqalarining kengayishi doirasida iqtisodiy diplomatiya ham yangi
bosqichga chiqdi. Savdo vakolatxonalari soni oshirildi, ko‘plab davlatlarda
O‘zbekistonning savdo uylari ochildi. Bu muassasalar eksport faoliyatini
soddalashtirish, tadbirkorlarga konsalting xizmatlari ko‘rsatish va mahsulotlarni
targ‘ib qilish bilan shug‘ullanmoqda. Xalqaro ko‘rgazmalar, investitsiya
forumlari, savdo missiyalari tashqi savdo strategiyasining ajralmas qismiga
aylandi.
Yangi bozorlar bilan aloqalar kengayishi nafaqat eksport hajmiga, balki
eksport mahsulotlari tarkibiga ham ta’sir ko‘rsatmoqda. Ilgari paxta va rangli
metallarga tayanib kelgan eksport hozirda tayyor mahsulotlar, oziq-ovqat,
kimyo va farmatsevtika, mashinasozlik kabi sohalar hisobiga kengaymoqda. Bu
esa tashqi savdoning raqobatbardoshligini oshiradi, valyuta tushumining
barqarorligini ta’minlaydi va iqtisodiyotning diversifikatsiyasiga xizmat qiladi.
O‘zbekiston 2023-yil yakunlariga ko‘ra 180 dan ortiq mamlakat bilan tashqi
savdo operatsiyalarini amalga oshirdi. Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlariga ko‘ra, 2023-yilda mamlakat tashqi savdo aylanmasi 56,3
milliard AQSh dollarini tashkil etdi, bu 2022-yilga nisbatan 23 foizga ko‘pdir.
Ushbu ko‘rsatkichlarning asosiy omillaridan biri – yangi hamkor mamlakatlar
bilan savdo hajmining oshgani va geografik diversifikatsiya darajasining
sezilarli ravishda kengaygani bo‘ldi.

19Yangi bozorlar orasida Hindiston, Pokiston, Bangladesh, Indoneziya, Misr,
Saudiya Arabistoni, Birlashgan Arab Amirliklari, Braziliya, Vetnam kabi
davlatlar alohida ajralib turadi. Masalan, 2021-yilda O‘zbekiston va Hindiston
o‘rtasidagi savdo aylanmasi 412 million dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-
yilda bu ko‘rsatkich 670 million dollarga yetdi. Hindistonga asosan meva-
sabzavot, dori-darmon, mineral resurslar eksport qilinmoqda, u yerdan esa
farmatsevtika, texnika va kimyo mahsulotlari import qilinmoqda. Pokiston bilan
savdo aylanmasi esa 2023-yilda 270 million dollardan oshdi. Bu ikki davlat
bilan Transafg‘on temiryo‘li loyihasi orqali Janubiy Osiyo bozorlariga chiqish
imkoniyati sezilarli darajada oshmoqda.
Arab davlatlari bilan savdo aloqalarining kengayishi ham muhim bosqichga
o‘tdi. Jumladan, BAA bilan 2023-yilda savdo aylanmasi 1,8 milliard dollarni
tashkil etdi. Eksportda tekstil, charm, oziq-ovqat mahsulotlari yetakchi o‘rinda
bo‘lsa, importda avtomobil qismlari, elektronika, dori vositalari ustunlik qiladi.
Saudiya Arabistoni bilan savdo hajmi 2022-yilda 96 million dollar atrofida
bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda 160 million dollarga yetgan. Bu holat Arab
dunyosining O‘zbekistonga bo‘lgan iqtisodiy qiziqishini bildiradi.
Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari, jumladan Indoneziya, Malayziya va
Vetnam bilan savdo aloqalari shakllanmoqda. 2023-yilda Vetnam bilan savdo
aylanmasi 210 million dollarga yaqinlashdi. Bu davlatlar bilan yo‘lga
qo‘yilayotgan hamkorlik oziq-ovqat mahsulotlari, to‘qimachilik, meva-sabzavot
va mineral resurslar eksporti asosida kengaymoqda. ASEAN mintaqasi – 600
milliondan ortiq aholiga ega yirik bozor bo‘lib, u bilan aloqalar
O‘zbekistonning global savdo strategiyasida ustuvor yo‘nalishga aylangan.
Afrika qit’asining Misr, Marokash, Nigeriya kabi davlatlari bilan ham
iqtisodiy aloqalar shakllanmoqda. Misr bilan savdo aylanmasi 2023-yilda 112
million dollarga yetgan bo‘lib, bu mahsulotlarning geografik yo‘nalishida
Yaqin Sharq va Afrika o‘rtasida ko‘prik bo‘lish imkonini beradi. Misr bilan

20ko‘proq oziq-ovqat mahsulotlari, qishloq xo‘jaligi texnikasi, kimyo sanoati
mahsulotlari savdosi amalga oshirilmoqda.
Janubiy Amerika yo‘nalishida ham ijobiy siljishlar kuzatilmoqda. Braziliya
bilan 2023-yilda 85 million dollarlik savdo aylanmasi qayd etildi. Bu davlat
bilan energetika uskunalari, avtomobil sanoati, dori vositalari importi bilan
birga, meva-sabzavot va mineral resurslar eksporti yo‘lga qo‘yilgan.
O‘zbekiston hukumati tomonidan tashkil etilgan savdo delegatsiyalari orqali
Argentina, Chili, Paragvay kabi davlatlar bilan ham yangi hamkorlik asoslari
shakllantirilmoqda.
Yangi bozorlar bilan aloqalarni kengaytirishda transport-logistika
infratuzilmasi muhim o‘rin tutmoqda. Jumladan, Xitoy–Qirg‘iziston–
O‘zbekiston temiryo‘li, Transafg‘on yo‘lagi, Kaspiy dengizi orqali tranzit
tarmoqlari, O‘zbekistonni turli yo‘nalishlardagi portlar bilan bog‘lab, logistika
xarajatlarini kamaytirishga, yetkazib berish muddatlarini qisqartirishga xizmat
qilmoqda. 2023-yilda yuk tashish tranziti 20 foizga oshganligi, aynan logistika
imkoniyatlarining kengayganini ko‘rsatadi.
O‘zbekiston 2024-yilga kelib JST (Jahon Savdo Tashkiloti) a’zoligiga
tayyorgarlikni faol davom ettirmoqda. Bu esa yangi bozorlar bilan savdo
qilishda standartlarni yagonalashtirish, texnik reglamentlarga moslashish va
xalqaro normalarni qabul qilishni taqozo etadi. Yevropa Ittifoqi bilan GSP+
tizimi orqali bojxona preferensiyalaridan foydalanish natijasida Yevropa
bozorlariga eksport hajmi ortmoqda. 2023-yilda Yevropa bilan savdo aylanmasi
4,5 milliard dollarni tashkil etdi.
Shu bilan birga, yangi bozorlar bilan aloqalarning kengayishi eksport
mahsulotlarining sifatini oshirish, xalqaro sertifikatsiyalarni joriy etish,
ekologik va sanitariya talablariga moslashishga olib kelmoqda. Bu esa mahalliy
ishlab chiqaruvchilarni raqobatga tayyorlaydi, iqtisodiyotni
modernizatsiyalashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.

21Yangi bozorlar bilan savdo aloqalari (2022–2023)
Quyidagi jadvalda O‘zbekistonning 2022–2023-yillarda yangi savdo
bozorlarida amalga oshirgan savdo aylanmasi hamda eksport qilinayotgan
asosiy mahsulotlar aks ettirilgan. Jadval yangi hamkorlik yo‘nalishlari va savdo
geografiyasining kengayishini ko‘rsatadi.
Davlat 2022-yil savdo
aylanmasi (mln
$) 2023-yil savdo
aylanmasi (mln
$) Asosiy eksport
mahsulotlari
Hindiston 510 670 Meva-sabzavot,
farmatsevtika,
paxta
Pokiston 190 270 Un, yog', kimyo
mahsulotlari
BAA 1480 1800 Tekstil, charm,
oziq-ovqat
Saudiya
Arabistoni 96 160 Qishloq
xo‘jaligi, oziq-
ovqat
Vetnam 160 210 Tekstil, qurilish
materiallari
Misr 85 112 Meva-sabzavot,
kimyo
mahsulotlari
Braziliya 60 85 Meva, mineral
resurslar
Indoneziya 70 100 Oziq-ovqat,
charm, qurilish
Marokash 55 78 Meva, sabzavot,
paxta

22Argentina 40 63 Oziq-ovqat, yog',
farmatsevtika

232.2. Tashqi savdoda mahsulot tuzilmasi va eksport-import
yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar
O‘zbekiston tashqi savdosining nafaqat geografik, balki mahsulot tarkibidagi
o‘zgarishlari ham so‘nggi yillarda chuqur tizimli evolyutsiyani boshdan
kechirmoqda. Bu o‘zgarishlar, bir tomondan, mamlakatning ichki ishlab
chiqarish salohiyati ortib borayotganini, ikkinchi tomondan esa, tashqi
bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ulushining ko‘payib borayotganini
ko‘rsatadi. Eksport va import mahsulotlari tarkibi bo‘yicha olib borilayotgan
tahlillar shuni anglatadiki, O‘zbekiston an’anaviy xomashyo eksportchisidan
bosqichma-bosqich tayyor mahsulot yetkazib beruvchi davlatga aylanish
yo‘lida barqaror harakat qilmoqda.
Mustaqillikning dastlabki yillarida eksportda asosan paxta tolasi, rangli
metallar (oltin, mis), tabiiy gaz va mineral o‘g‘itlar yetakchi o‘rinda bo‘lgan.
1995–2010-yillar oralig‘ida paxta tolasi umumiy eksportning 50 foizidan

24ortig‘ini tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilga kelib bu ko‘rsatkich 6–7 foiz atrofida
saqlanmoqda. Bu esa paxta xomashyosi o‘rniga tayyor tekstil mahsulotlari
eksportining o‘sganini anglatadi. Statistika agentligi ma’lumotlariga ko‘ra,
2023-yilda O‘zbekiston umumiy eksport hajmining 22 foizi tayyor tekstil
mahsulotlariga to‘g‘ri kelgan. Ayniqsa, trikotaj kiyimlar, matolar, to‘qimachilik
aksessuarlari Xitoy, Rossiya, Turkiya, BAA kabi davlatlarga eksport
qilinmoqda.
Eksport tarkibidagi yana bir muhim o‘zgarish – bu oziq-ovqat mahsulotlari
ulushining ortishidir. So‘nggi yillarda O‘zbekistonning meva-sabzavot
mahsulotlariga bo‘lgan tashqi talab ortdi. 2023-yilda O‘zbekiston 1,3 milliard
dollarlik meva-sabzavot mahsulotlarini eksport qilgan. Bunda olma, uzum,
anor, gilos, sarimsoq piyoz, pomidor kabi mahsulotlar yetakchi o‘rinda turadi.
Eksport yo‘nalishlari orasida Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy, Pokiston va BAA
asosiy xaridorlar bo‘lib qolmoqda. Ushbu holat qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
eksportda yuqori qo‘shimcha qiymatga ega segmentlarga o‘tkazish
tendensiyasini ifodalaydi.
Bundan tashqari, metallurgiya mahsulotlari, xususan, qora metall buyumlar
va mis mahsulotlari eksportining hajmi ham ortib bormoqda. 2023-yilda mis
eksporti 1,1 milliard dollardan oshdi. Shuningdek, kimyo sanoatining
rivojlanishi natijasida plastmassa, kimyoviy reaktivlar, farmatsevtik preparatlar
eksportida ham ijobiy o‘sish kuzatilmoqda.
Import mahsulotlari tuzilmasida ham sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda.
Ilgari importning katta qismini oziq-ovqat, dori-darmon, avtomobil, iste’mol
tovarlari tashkil etgan bo‘lsa, hozirda sanoat uskunalari, zamonaviy
texnologiyalar, xomashyo va yarim tayyor materiallar asosiy o‘ringa chiqdi.
2023-yilda umumiy importning 34 foizi mashina va uskunalarga to‘g‘ri kelgan.
Bu esa ishlab chiqarish sektorining rivojlanayotganini, ichki talabning
ortayotganini ko‘rsatadi. Ayniqsa, Xitoy, Janubiy Koreya, Germaniya va

25Turkiyadan olib kelinayotgan sanoat texnologiyalari importi sanoatni
modernizatsiya qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Statistikaga ko‘ra, O‘zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasi 2023-
yilda 56,3 milliard dollarni tashkil etdi. Shundan 24,3 milliard dollari eksport,
32 milliard dollari esa importga to‘g‘ri keladi. Eksport hajmining yildan-yilga
ortib borayotgani – mahsulotlar assortimenti kengaygani, qo‘shilgan qiymat
darajasi oshgani bilan izohlanadi. Masalan, 2017-yilda tayyor mahsulotlar
umumiy eksportda 28 foiz ulushga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu
ko‘rsatkich 46 foizga yetdi. Bu o‘zgarishlar O‘zbekistonning xomashyo
eksportchisidan tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi davlatga aylanish yo‘lidagi
harakatlarini aks ettiradi.Shuningdek, eksport geografiyasi ham mahsulot tarkibi
bilan chambarchas bog‘liq. Ilgari asosiy eksport mahsulotlari Rossiya va
Qozog‘istonga yo‘naltirilgan bo‘lsa, hozirda Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Janubiy
Koreya, Turkiya, Hindiston va boshqa davlatlar bilan mahsulot turlariga mos
diversifikatsiyalash tendensiyasi kuchaygan. Misol uchun, farmatsevtika
mahsulotlari asosan Hindiston va BAAga, metall mahsulotlari Turkiya va
Xitoyga, tayyor tekstil esa Rossiya va Yevropa Ittifoqiga eksport qilinmoqda.
Import yo‘nalishlarida ham tarkibiy o‘zgarishlar mavjud. Oziq-ovqat
mahsulotlari importining qisqarayotgani va dori-darmon, tibbiy uskunalar,
mashinasozlik texnologiyalari ulushining ortgani kuzatilmoqda. Bu esa
mamlakatda oziq-ovqat xavfsizligining ta’minlanayotgani va sanoatning texnik
jihatdan yangilanayotganini anglatadi.
2023-yil Tashqi Savdoda Mahsulot Tuzilmasi
Quyidagi jadvalda O‘zbekiston tashqi savdosida 2023-yilda yetakchi bo‘lgan
mahsulot turlari, ularning eksport yoki importdagi roli, savdo hajmi hamda
asosiy savdo yo‘nalishlari ko‘rsatilgan. Bu tahlil mamlakat tashqi savdo
strukturasidagi sifat jihatidan o‘zgarishlarni yoritishga xizmat qiladi.

26Mahsulot turi Eksport/Import 2023-yil hajmi
(mlrd $) Asosiy yo‘nalishlar
Tayyor tekstil
mahsulotlari Eksport 5.35 Rossiya, Turkiya,
Yevropa Ittifoqi
Meva-sabzavot
mahsulotlari Eksport 1.3 Rossiya, Xitoy,
Pokiston, BAA
Metall mahsulotlari
(mis, qora metall) Eksport 1.1 Xitoy, Turkiya,
Janubiy Koreya
Kimyo va
farmatsevtika Eksport 0.9 Hindiston, BAA,
Rossiya
Sanoat uskunalari
(import) Import 10.88 Xitoy, Germaniya,
Janubiy Koreya
Oziq-ovqat
(import) Import 1.2 Qozog‘iston, Rossiya
O‘zbekiston tashqi savdosining mahsulot tarkibida so‘nggi yillarda chuqur
sifat o‘zgarishlari yuz bermoqda. Xomashyo eksportiga tayanish o‘rniga tayyor
mahsulotlar ulushining ortib borayotgani, import tarkibida ishlab chiqarish
vositalari ulushining ko‘paygani, eksport-import yo‘nalishlarining yangi
bozorlarga mos ravishda tarmoqlanayotgani mamlakatning ichki sanoat va
tashqi iqtisodiy strategiyasi bir-biriga mos holda takomillashayotganini
ko‘rsatadi. Bu esa nafaqat savdo ko‘rsatkichlarini, balki iqtisodiy mustaqillik,
innovatsion salohiyat va xalqaro raqobatbardoshlik darajasini oshiruvchi asosiy
omillardan biridir.

272.3. Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlarning iqtisodiy samaradorligi
va istiqbollari
O‘zbekistonning tashqi savdo siyosatida so‘nggi yillarda yuz berayotgan
geografik diversifikatsiya – ya’ni savdo sheriklari doirasining kengayishi, yangi
yo‘nalishlarning ochilishi va mahsulotlar eksporti bo‘yicha yangi davlatlarga
chiqish – iqtisodiyotga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu o‘zgarishlar
nafaqat statistik raqamlarda, balki ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, valyuta
tushumining barqarorligi, tashqi qarzdorlik darajasining nazoratda ushlanishi,
hamda zamonaviy texnologiyalar kirib kelishida ham o‘z aksini topmoqda.
Birinchidan, tashqi savdo geografiyasining diversifikatsiyalashuvi
O‘zbekiston iqtisodiyotining xavfsizlik darajasini oshirdi. Ilgari savdo
aloqalarining 60–70 foizi faqat 2–3 davlatga (asosan Rossiya va Qozog‘iston)
bog‘liq bo‘lgan bo‘lsa, bugungi kunda bu raqam 35–40 foizga tushgan. Xitoy,
Turkiya, Hindiston, BAA, Janubiy Koreya, Yevropa Ittifoqi va boshqa
mamlakatlar bilan faol savdo aloqalari boshlanganligi sababli, bitta davlatga

28haddan tashqari qaramlik kamaydi. Bu esa geosiyosiy noaniqliklar fonida
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ikkinchidan, eksport hajmi ortib borayotgani mamlakatga tushadigan valyuta
tushumlarini oshirmoqda. Masalan, 2017-yilda O‘zbekistonning eksport hajmi
13,9 milliard dollarni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yil yakuniga ko‘ra bu raqam
24,3 milliard dollarga yetdi. Bu o‘sishning asosiy manbai – yangi savdo
yo‘nalishlari, yangi mahsulotlar va qo‘shilgan qiymati yuqori bo‘lgan tayyor
mahsulotlardir. Jumladan, tekstil eksporti, meva-sabzavot, charm va
farmatsevtika mahsulotlari bilan Yaqin Sharq, Janubiy Osiyo, Afrika va
Yevropa davlatlariga chiqilmoqda.
Uchinchidan, import tarkibining sifati ham o‘zgarib bormoqda. Ilgari, asosan
iste’mol mahsulotlari va oziq-ovqat importi ustun bo‘lgan bo‘lsa, hozirda
sanoat uskunalari, yuqori texnologiyali qurilmalar, dori vositalari kabi ishlab
chiqarish vositalari importi asosiy o‘rinda turibdi. Bu esa o‘z navbatida ichki
ishlab chiqarishning texnik yangilanishiga, zamonaviy texnologiyalarning kirib
kelishiga xizmat qilmoqda.
To‘rtinchidan, tashqi savdo geografiyasining kengayishi ishlab chiqarish
hajmini oshirishga turtki bo‘lmoqda. Yangi bozorlar bilan aloqalar natijasida
eksportga yo‘naltirilgan tarmoqlar, xususan, to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati,
avtomobilsozlik, farmatsevtika va elektronika sohalarida qo‘shma korxonalar
va yangi ishlab chiqarish liniyalari yo‘lga qo‘yildi. Bu esa o‘z navbatida
bandlik darajasining oshishi, soliqlar tushumining ko‘payishi va iqtisodiy
faollikning kengayishiga olib kelmoqda.
Beshinchidan, xalqaro investitsiya oqimi ham ortib bormoqda. Xorijiy
investitsiyalar, ayniqsa Xitoy, Turkiya, Janubiy Koreya, Germaniya va BAAdan
jalb etilayotgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar tashqi savdo aloqalari bilan
chambarchas bog‘liq. 2023-yilda O‘zbekistonga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
xorijiy investitsiyalar hajmi 10 milliard dollardan oshdi. Bu investitsiyalar ko‘p
hollarda eksport salohiyatiga ega ishlab chiqarish loyihalariga yo‘naltirilmoqda.

29Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2023-yil holatiga ko‘ra O‘zbekistonning
15 ta yirik savdo sheriklari bo‘yicha eksport hajmi 19,4 milliard dollarni, import
hajmi esa 27 milliard dollarni tashkil etgan. Eng yirik eksport yo‘nalishlari bu
Rossiya (4,2 mlrd $), Xitoy (3,8 mlrd $), Turkiya (2,4 mlrd $), Qozog‘iston (2,2
mlrd $), BAA (1,3 mlrd $) va Hindiston (670 mln $) bo‘ldi. Bu esa O‘zbekiston
tashqi savdo faoliyatining ko‘p vektorli va balansli yo‘nalishda
rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, logistika imkoniyatlarining kengayishi orqali iqtisodiy
samaradorlik yanada oshmoqda. “Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston” temiryo‘li
loyihasi, Transafg‘on transport yo‘lagi, Kaspiy dengizi orqali multimodal
tashuv yo‘nalishlari O‘zbekistonning dengiz portlariga chiqish imkoniyatini
sezilarli darajada kengaytirmoqda. Bu esa tashqi savdoda transport xarajatlarini
kamaytiradi, mahsulotlarni tez yetkazib berish vaqti qisqaradi,
raqobatbardoshlikni oshiradi.
Tashqi savdo geografiyasidagi bu o‘zgarishlar milliy iqtisodiy strategiyaning
bir bo‘lagi bo‘lib, O‘zbekistonning JST (Jahon Savdo Tashkiloti)ga a’zo bo‘lish
yo‘lida bosib o‘tayotgan qadamlari bilan ham uzviy bog‘liq. Bozorlar
ko‘lamining kengayishi xalqaro standartlarga mos ishlab chiqarish, eksport
salohiyatining oshishi va xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda faol ishtirok qilish
uchun zamin yaratadi.
Istiqbolda esa, tashqi savdo geografiyasi bo‘yicha quyidagi yo‘nalishlar
dolzarb bo‘lib qolmoqda:
Janubiy Osiyo (Hindiston, Pokiston, Bangladesh) bozorlariga logistika
imkoniyatlarini kuchaytirish
Yevropa Ittifoqi bilan GSP+ tizimini chuqurlashtirish
Afrika va Janubiy Amerika bilan texnologik hamkorlikni kengaytirish
Yangi transport loyihalari (masalan, “Toshkent–Ashxobod–Boku–Istanbul”)
orqali Yevroosiyoga chiqish
Mahalliy mahsulotlarni xalqaro e’tirofga ega brendga aylantirish

30Tashqi savdo geografiyasidagi o‘zgarishlar O‘zbekiston iqtisodiy
rivojlanishining muhim manbai bo‘lib, bu yo‘nalishdagi izchil siyosat natijasida
iqtisodiyotning tarkibiy jihatdan takomillashuvi, barqaror valyuta tushumi,
zamonaviy texnologiyalar kirib kelishi va iqtisodiy suverenitetning kuchayishi
ta’minlanmoqda. Bu esa nafaqat bugungi kun uchun, balki uzoq muddatli
rivojlanish istiqbollari uchun ham mustahkam poydevor yaratmoqda.
xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida O‘zbekiston Respublikasining
tashqi savdo munosabatlari tarixiy rivojlanish bosqichlari, savdo
geografiyasining shakllanishi hamda hozirgi bosqichda sifat jihatidan qanday
o‘zgarayotganini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki,
mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatini shakllantirishda
qiyinchiliklarga duch kelgan bo‘lsa-da, so‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan
ochiq va faol tashqi siyosat tufayli mamlakat tashqi savdo aloqalari yangi
bosqichga ko‘tarildi.

31Geografik nuqtai nazardan olganda, tashqi savdo aloqalari dastlab sobiq
ittifoq davlatlari doirasida shakllangan bo‘lsa, hozirda O‘zbekistonning savdo
sheriklari soni 180 dan ortib, geografik qamrov kengayib bormoqda. Ayniqsa,
Xitoy, Turkiya, BAA, Hindiston, Janubiy Koreya, Yevropa Ittifoqi davlatlari
bilan savdo aloqalari faol rivojlanmoqda. Bu esa savdo yo‘nalishlarida
muvozanatni saqlash, iqtisodiy xavfsizlikni mustahkamlash va xalqaro
integratsiyani chuqurlashtirish imkonini bermoqda.
Men kurs ishida tahlil qilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, tashqi savdo
geografiyasining sifat jihatidan o‘zgarishi – bu nafaqat yangi davlatlar bilan
aloqalarning ko‘payishi, balki eksport-import mahsulotlari tarkibining
diversifikatsiyalashuvi, xalqaro standartlarga mos raqobatbardosh mahsulotlar
yetkazib berilishining kuchayishi, logistik imkoniyatlarning kengayishi hamda
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyotni shakllantirish bo‘yicha tizimli
islohotlarning natijasidir.
Eksportda tayyor mahsulotlar, ayniqsa tekstil, oziq-ovqat, farmatsevtika va
texnologik sanoat mahsulotlari ulushining ortib borayotganligi, importda esa
texnologiyalar va sanoat uskunalari ulushining oshishi mamlakat
iqtisodiyotining ishlab chiqarishga yo‘naltirilganligini ko‘rsatmoqda. Bu esa
xalqaro savdodan olinayotgan foydaning real iqtisodiy o‘sishga ta’sirini
kuchaytiradi.
Tashqi savdo geografiyasining yangilanishi O‘zbekistonning jahon bozorida
munosib o‘rin egallashiga, xorijiy investitsiyalar oqimini oshirishga, eksport
salohiyatini mustahkamlashga hamda innovatsion rivojlanishga zamin
yaratmoqda. Ayniqsa, JSTga a’zo bo‘lish yo‘lida olib borilayotgan ishlarda bu
o‘zgarishlar asosiy tayanch bo‘lib xizmat qiladi.
Xulosa sifatida aytishim mumkinki, O‘zbekiston tashqi savdo siyosatining
geografik va sifat jihatdan modernizatsiyalashuvi nafaqat iqtisodiy
barqarorlikni, balki siyosiy mustaqillik va milliy manfaatlarni ta’minlashda ham
muhim omil hisoblanadi. Mamlakatning kelajakdagi iqtisodiy taraqqiyotida

32tashqi savdo aloqalarini izchil rivojlantirish, yangi bozorlarni zabt etish,
mahsulot turlarini diversifikatsiya qilish va xalqaro savdo tashkilotlari bilan
integratsiyani kuchaytirish asosiy ustuvor yo‘nalish bo‘lib qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz

333) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.

3417) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

O’zbekiston tashqi savdo munosabatlari geografiyasining sifat jihatidan o’zgarib borishi

Купить