O’zbekistonda arxeologiya faning rivojlanishi va shakllanishi - Tarix - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	4.2MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	28 Noyabr 2023
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Tarix

O’zbekistonda arxeologiya faning rivojlanishi va shakllanishi

Sotib olish

O’zbekistonda arxeologiya faning rivojlanishi va
shakllanishi
Reja:

O’zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishida mahalliy
arxeologlar roli

Mustamlakachlik davri arxeologiyasi

Mustaqillik davri arxeologiyasi

XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917-
yilgacha
O`zbekiston mustaqilligi davri 1917-yildan 1991-yilgachaO`zbekistonda
arxeologiya fani
shakllanishi va
taraqqiyoq
bosqichlari 3
davrga bo`linadi.

Mahalliy savdogar, hunarmand, kollektsiyaner
bo`lgan Akram Asqarov havaskor arxeolog ham
bo`lgan. Xususan, N. I. Veselovskiy tashkil etgan
qazuv-qidiruv ishlarida, shuningdek, Farg`ona,
Sirdaryo, Samarqand va Buxoro ekspeditsiyalarida
ham qatnashgan. Rus sharqshunos olimi N. I.
Veselovskiy Akram Asqarovga baho berib “Agar,
Akram Asqarov bo`lmaganda, men, bunchalik
muvaffaqiyatlarga erishmagan bo`lardim” deb
juda yuqori baholagan.
N.I. Veselovskiy

Yana bir mahalliy aholi vakillaridan biri Mirza
Abdulla Buxoriy bo`lib, ko`p yillar davomida
arxeologik ashyolarni to`plash va ularni
o`rganish bilan shug`ullangan va natijada oddiy
asori-antiqalarni to`plovchi odamdan mahalliy
o`lkashunos, numizmatik va havaskor arxeolog
darajasiga ko`tarilgan. 1887-yili “Rus arxeologiya jamiyati” Akram Asqarovni “Arxeologiya rivoijga
qo`shgan hissasi” uchun kumush medalbiln taqdirladi. Tez orada Parijdagi
“Ilmiy arxeologiya jamiyaitining a’zosi” etib saylandi.

Mahalliy havaskor – numizmat, Samarqandlik xattot Abu
SaiD Maxsum bo`lib, uning Samarqand shahrining
obidalaridagi ko`chirmalaridan N.I. Veselovskiy, V.A.
Krachkovskaya, A.A. Semyonov kabi taniqli
sharqshunoslar o`z ilmiy tadqiqotlarida foydalanishgan.
Hatto, sharqshunos va arxeolog olim V.L. Vyatkinga ham
Ulug`bek rasadxonasini o`rnini XVI asr vaqfnomarini
o`rganib turib ko`rsatib bergan ham Abu Said Mahsum
bo`ladi.

Turkistonning Yettisuv viloyatida yana bir havaskor arxeolog Turdi
Mirg iyosov faoliyat yuritgan bo lib, u 16 yil davomida asori ʼ ʼ
atiqalarni to plagan. Uni o sha davrdagi arxeolog
ʼ ʼ А.А. Divaevga
yozgan xati O zbekiston Davlat Markaziy arxivida saqlanib qolgan.
ʼ
Unda To `q moq tumani atrofida saqlanib qolgan irrigatsiya
inshootlari, ko hna shahar xarobalari, u yerda qazishmalar
ʼ
o tkazilganini, u yerda topilgan topilmalar to g risida yozgani holda,
ʼ ʼ ʼ
yodgorliklarni saqlash ishlari yaxshi bo lmayotgani, jumladan,
ʼ
mahalliy aholi tomonidan obidalarning g ishtlari ko chirib olib
ʼ ʼ
ketilayotganligi to g risida xabar qilinadi.
ʼ ʼ

V.V. Bartold
V.V.Bartoldning say harakati bilan 1895 - yilda Toshkentda Turkiston А rxeologiyasi havaskorlari
to garagi tashkil etildi. Bu to garak ishlarida o z davrining yirik sharkshunos va qadimshunoslari ʼ ʼ ʼ
V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, M.S. А ndreev, А.А. Divaev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy,
N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, А.А. Semyonov kabi atoqli olimlar shug ullanganlar.
ʼ

А.I.Terenojkin turli kesmalarni, jarlik va mudofaa devorlarini tozalash usullari bilan Samarqand
shahri tarixini davrlashtirishi va ayniqsa uning olgan komplekslarini tozaligi o z kuchini hozirga ʼ
qadar yo qotgani yo q
ʼ ʼ , O zbekistonda arxeologik bilimlarni to planishida, mamlakatimiz uchun ʼ ʼ
ko plab arxeolog kadrlar yetkazib berishda hozirgi Milliy universitetning M.E.Masson
ʼ
boshchiligidagi arxeologiya kafedrasini ochilishi (1940 y.), O z.FА qoshida dastlab Аrxeologiya
ʼ
bo limini, sal o tib Tarix va arxeologiya institutini tashkil etilishi (1943 y.), yurtimizda qadimshunos
ʼ ʼ
mutaxassislarni ko plab paydo bo lishida o zining munosib hissasini qo shdi
ʼ ʼ ʼ ʼ .

Bu kafedrani bitirib chiqqan olimlar ichida O rta Osiyo tarixi va ʼ
arxeologiyasi bo yicha eng yirik ishlarni qilgan qadimshunoslar –
ʼ
B. А. Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov,
E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov, G.V.Shishkina, B.D.Kochnev,
А. S.Sagdullaev, Z.Usmonova, I. А xrorov, Sh.Pidaev kabi olimlarni misol
qilib keltirish mumkin. А ynan shu kafedrani bitirib chiqqan olimlarni
alohida qazish usullari, arxeologik materiallarni talqin kilish usullarini
birligi uchun ham, bu olimlarni O rta Osiyo arxeologiyasining "Toshkent
ʼ
maktabi" deb atash rasm bo lgan. O zbekistonda arxeologiya fanini
ʼ ʼ
vujudga k e lishida Ya.G .G ulomovning roli katta.
ʼ ʼ
A.S Sagdullayev E. V. Rtvladze B. A. Litvinskiy
V. M.Masson Yahyo
G`ulomov

Ya.G .G ulomovga juda ko p narsani o rgatgan olimlardan yana ʼ ʼ ʼ ʼ
biri V.L.Vyatkin edi. V.L.Vyatkin aslida O rta Osiyo sharoitida
ʼ
o sganligi sababli mahalliy o zbek, tojik tillaridan tashqari arab
ʼ ʼ
va fors tallarini ham biladigan, shu bilan birga arab alifbosida
yozilgan tarixiy manbalarni o qiy oladigan sharqshunos olim edi.
ʼ
Bundan tashqari V.L.Vyatkin taniqli arxeolog ham edi. Shuning
uchun Ya.G .G ulomov V.L.Vyatkindan juda ko p narsani
ʼ ʼ ʼ
o rganishga harakat kildi.
ʼ А yniqsa, Samarqand sharoitida
arxeologiya bo yicha o rganishi mumkin bo lgan yagona ustoz
ʼ ʼ ʼ
ham o sha payitda faqat V.L.Vyatkin edi. Keyinchalik, domla
ʼ
Ya.G ulomovda sharqshunoslik fani manbalarini arxeologik
ʼ
manbalar bilan ko shgan holda ishlaganligining sabablaridan biri
ʼ
ham ustozi V.L.Vyatkinning ta siridan bo lishi ham mumkin.
ʼ ʼ
V.L.Vyatkin

Bu davrda O rta Osiyoning ijtimoiy tuzumi masalasi muhokama etildi. Tarixchilar orasidagi ʼ
“O rta Osiyoning abadiy feodalizm hukmron bo lgan”degan g oya rad etilib O rta Osiyoda
ʼ ʼ ʼ ʼ
quldorlik tuzumi mavjud bo lganligi isbotlandi.
ʼ А rxeologik tadqiqotlarni kengaytirish
maqsadida O rta Osiyo hududida 5 ta ekspeditsiya tashkil qilindi:
ʼ Ikkinchi davr
1938-1945
1. 1933 yilda M.E. Masson Boschiligidagi Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi.
2. 1937 yilda А. N. Bernshtam rahbarligida Yettisuv arxeologik ekspeditsiyasi.
3. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi .
4. 1934 yilda B. А. Latinin rahbarligida Farg ona arxeologik ekpeditsiyasi
ʼ
5. 1937 yilda V. А. Shishkin rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi

Bu davrda arxeologik tadqiqot ishlarida ko plab ʼ
o zgarishlar kuzatildi. Quyi Zarafshon ekspeditsiyasi
ʼ
ishini 1944-1949 yillarida Tyan-Shan-Oloy
ekspeditsiyasi. 1951-1955 yillari esa Qirg iziston
ʼ
arxeologik etnografik ekspeditsiyasi davom qildi.
1946 yildan 1952 yilgacha Farg ona ekspeditsiyasini
ʼ
А.N Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir-
Farg ona ekspeditsiyalari o rgangan.
ʼ ʼ
"G‘ulomov
maktabi"ning vakillaridan bo‘lmish O‘zR FA akademiklari - A.As q arov, A.Muh
ammadjonov,
O‘.Islomov, Yu.F.Buryakov, professorlar M.Qosimov, T.Mirsoatov, A.Abduraz
zaqov,
M.Jo‘raqulov, R.Sulaymonov, A.Abdulxamidov, M.Is'hoqo v, M.Mambetullayev, M.Is
omiddinov,
T.Shirinov, A.Sagdullayev, B.Matboboyev, Sh.Shaydullayev, fan nomzodlaridan

I.Axrorov, O‘.Alimov, M.I.Filanovich, N.B.Nemseva, Sh.R.Pidayev, J.Mirzaahmedov,K.Ab
dullayev,
A.Anorboyev kabi ko‘plab olimlarni
O‘zbekistonda
arxeologiya fanining ushbu davr rivojlanishiga q o ` shgan hissalari kattadir.A. Asqarov O`. Islomov

1970 yilda O'zbekiston Fanlar Akadyemiyasining
Arxeologiya institutini Samarkand shahrida ochilishi va
shu institutning o'ziga O'zbekiston xududida olib
borilayotgan kazishmalarga "Ochiq varaqa" byerish
huquqini byerilishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Bu bilan
butun O'zbekiston hududida olib borilayotgan
qazishmalarni mutaxassislar tomonidan tyekshirib
ko'rilishi, arxyeologlarni arxyeologik obidalarni qazish
davrida uslubiy jihatdan noto'g'ri qazishmalar o'tkazilib
xatolarga yo'l qo'ymaslikka undadi. Shu institutning o'zida
arxyeologlarning yillik hisobot syessiyalari tashkil etilib,
har qaysi voha va viloyatlarda ekspyedi ц iya uyushtirgan
arxyeologlar shu syessiyalarda chiqishlar qilishdi va
ma'ruzadan kyeyin har qaysi arxyeolog olib borgan
kazishmalar ustidan baxs- munozaralar bo'ldi. Natijada,
arxyeologik kazishmalar olib borish usullari takomillashdi.
Arxeologiya instituti

O'zbekiston Pryezidyenta I. A. Karimovning 1998-yilda
Ryespublikamizning bir guruh yetakchi tarixchi,
arxyeologlari bilan o'tkazgan uchrashuvi va ushbu
uchrashuv natijasi ularoq, Respublika Vazirlar
Maxkamasining “O'zR FA Tarix instituti faoliyatini
takomillashtirish tug'risida” chiqargan qarori istiqbolda,
tarixchi, arxyeologlar tomonidan o'tkaziladigan
tadqiqotlarning dasturi amali bo'lib xizmat qildi. Mazkur
qarorning qadimgi tarih xususan arxyeologiyaga oid
bandlaridagi vazifalardan kyelib chiqqan xolda,
Arxyeologiya institutida “O'zbekistonda Arxeologiya
fanini rivojlantirish kon s yep ts iyasi” ishlab chiqildi.
I. A. Karimov

Bugungi kunda Fran s iya Respublikasi Ilmiy Tad q i q otlar Milliy Markazi bilan
hamkorlikda tashkil etilgan O'zbyek-Fransiya-Sug'diyona xalqaro ekspyedi ц iyasi qadimgi
Afrosiyob va Ko'ktepa shahar yodgorliklarida keng miqyosda arxeologik qazishma ishlari
olib bormoqda.

Afrosiyobda o'tkazilgan ko'p yillik xalqaro hamkorlik
tadqiqotlari natijasida, qadimgi shahar yodgorligining qalinligi
7 m bo'lgan, 220 ga.ni o'rab olgan mudofaa dyevorlari ochib
o'rganildi, Shuningdyek, bu davrda Afrosiyobning shimoliy
qismidagi 19 ga. lik akropolni alohida dyevor bilan o'rab
olingani, qurilish ishlarida miloddan avvalgi VIII-VII asrlar
uchun g'oyat hususiyatli bo'lgan guvalaksimon g'ishtlardan
foydalanilgani aniqlandi. Moddiy madaniyat namunalarining
tahlili Afrosiyob shahar yodgorligining dastlabki davrlari aholisi
ko'p asrlik, Ko'ktepa va Sarazmdagi ajdodlardan avlodlarga o'tib
kyelgan sug'orma dyehqonchilik an'analarini davom
ettirganliklarini ko'rsatdi

2005-yildan boshlab O'zbyekiston-Yaponiya
xalqaro qo'shma ekspyedi ц iyasi Samarqand
viloyati Paxtachi tumanidagi Dobusiya
shaharchasida tadqiqotlar olib bormokda.
Tadqiqotlar natijasida Dobusiyaning rabot qismi
bundan 2200 yillar ilgari barpo qilinganligi
isbotlandi. Ark, shahriston va raboddan iborat
bo'lgan Dobusiyada tadqiqotlar davom ettirilib
hozirda shahar yodgorligining ark qismida
qazishmalar olib borilmoqda Arkning markazidagi
qazishmalar natijasida, qadimgi davrlarda X
asrlargacha bo'lgan madaniy qatlamlar ochildi.
Qazishmalar paytida topilgan tangalar, shisha va
sopol idishlar haqiqatan ham Dobusiya Buyuk Ipak
yo'li tizimida muhim rol uynagan shaharlardan biri
bo'lganligini ko'rsatmoqda .

Yaponiyaning Soka Univyersityeti olimlari bilan hamkorlikda Eski Termizdagi Qoratepa Budda
ibodatxonasi xarobalarida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlar Termiz shahri buddaviylik
dinining O'rta Osiyodagi markazi bo'lganligini isbotlabgina qolmasdan, balki jahon buddaviyligi
tarixini o'rganishda ham byeqiyos ahamiyatga egadir. Tadqiqotlar natijasida, bir qator ilohiy
haykallar, markaziy “stupa,” kxaroshtiy va braxma yozuv namunalarini topilishi va bu noyob
topilmalarning ilmiy tahlili Kushonlar davrida Qoratyepa o'rnida markazlashgan Budda ibodatxonasi
faoliyat ko'rsatganini, ibodatxonada Budda ta'limotini Sharq va Uzoq Sharq mamlakatlariga
tarqatuvchi missionerlar tayyorlangani haqidagi dastlabki fikrlarga asos bo'ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:

E’tiboringiz uchun rahmat!

O’zbekistonda arxeologiya faning rivojlanishi va shakllanishi

Sotib olish