Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 46.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

113 Sotish

O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi

Sotib olish
O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB.LOGOPEDIYA FANINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. 1.1. Logopediya fanining paydo bo‘lishi va uning nazariy asoslari………………...5 1.2. O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar……..7 1.3. Mustaqillik davrida logopediya sohasining rivojlanish omillari……………...10 II.BOB.LOGOPEDIYA TIZIMINI SHAKLLANTIRISHDA DAVLAT SIYOSATI VA TA’LIM TIZIMINING O‘RNI. 2.1. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi………13 2.2. Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi…….…15 2.3. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuv lar………………………………………………………………………………….17 III.BOB.LOGOPEDIYA SOHASIDA ILMIY IZLANISHLAR VA XALQARO TAJRIBALAR. 3.1. O‘zbek olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari………………....21 3.2. Chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi…………….....23 3.3. Logopediya sohasidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari……………… 27 XULOSA……………………………………………………………………...….32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi :O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mamlakat ta'lim tizimining muhim qismi bo‘lib, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston logopediya sohasida bir qator islohotlar amalga oshirildi, bu esa bolalarning ta'lim va tarbiyasida muhim o‘zgarishlarga 1 olib keldi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar bilan ishlashda zamonaviy yondashuvlar va metodologiyalarni joriy etish zarurati ortib bormoqda. O‘zbekiston logopediya tizimida mutaxassislar yetishmasligi, logopedik xizmatlarning sifatini oshirish va bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olish kabi muammolarni hal etish uchun yangi strategiyalar ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Logopediyaning rivojlanishi, shuningdek, jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish va ularning ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashga yordam beradi. O‘zbekistonning logopediya sohasidagi o‘zgarishlari, shuningdek, xalqaro tajribalar va ilmiy tadqiqotlar asosida amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda logopedik xizmatlar ko‘rsatishda yangi metodologiyalar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, shuningdek, ota- onalar va ta'lim muassasalari bilan hamkorlik qilish orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini yanada samarali amalga oshirish imkoniyatlari mavjud. O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi ijtimoiy hayotda muhim o‘rin tutadi va bolalarning ta'lim jarayonidagi muvaffaqiyatini ta'minlashda asosiy omil hisoblanadi. Kurs ishining maqsadi: O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining maqsadi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni aniqlash va hal etishdan iborat. Ushbu maqsad, birinchidan, logopediya sohasida zamonaviy 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 2 metodologiyalarni va innovatsion yondashuvlarni joriy etish orqali amalga oshiriladi. Ikkinchidan, logopedik xizmatlarning sifatini oshirish va mutaxassislarning bilim va ko‘nikmalarini takomillashtirish orqali bolalarning individual ehtiyojlariga mos xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlarini yaratishdir. Kurs ishining vazifasi: O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining vazifasi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonida bir qator muhim yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi vazifa, logopediya sohasida zamonaviy metodologiyalarni joriy etish va amaliyotda qo‘llashdir. Bu orqali bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olish va ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlari yaratiladi. Kurs ishining predmeti: O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining predmeti bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish jarayonidir. Ushbu predmet doirasida logopediya amaliyoti, metodologiyalari, innovatsion yondashuvlari va zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi o‘rganiladi. Shuningdek, logopedik xizmatlar ko‘rsatishda mutaxassislarning professional tayyorgarligi, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar ham muhim o‘rin tutadi. Kurs ishining ob’ekti: O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining ob'ekti bolalarning nutqiy rivojlanishi va ularning nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonidir. Bu ob'ekt, logopediya sohasidagi barcha faoliyatlarni, jumladan, bolalarning nutqiy muammolarini aniqlash, ularni tahlil qilish va bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan metodologiyalarni o‘z ichiga oladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyitlardan iborat. 3 4 I.BOB.LOGOPEDIYA FANINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI. 1.1.Logopediya fanining paydo bo‘lishi va uning nazariy asoslari. Logopediya fani nutq va tilning rivojlanishi, ularning kamchiliklari va bu kamchiliklarni bartaraf etish usullari bilan bog‘liq mutaxassislikdir. Logopediya so‘zi yunoncha "logos" (nutq) va "paideia" (tarbiya, rivojlantirish) so‘zlaridan kelib chiqqan bo‘lib, bu fan insonlarning nutqiy qobiliyatlarini o‘rganish 2 va rivojlantirishga qaratilgan. Logopediya fani o‘zining paydo bo‘lishi va rivojlanishi jarayonida bir qator nazariy asoslar va metodologiyalarni o‘z ichiga oladi. Logopediya fani tarixiy jihatdan qadim zamonlardan boshlangan. Uning ildizlari qadimgi Gresiyada nutqiy kamchiliklar va ularni bartaraf etish usullari haqida yozilgan asarlarga borib taqaladi. Aristotel ham, Platon ham nutq va til masalalariga e'tibor qaratganlar. Ular nutqiy kamchiliklarni, nutqni rivojlantirish va ta'lim jarayonini takomillashtirish bo‘yicha bir qator fikrlarni ilgari surganlar. Qadimiy davrlarda logopediya nutq kamchiliklarini bartaraf etish uchun bir necha usullarni qo‘llagan, jumladan, mimika, tovush va tillarni o‘rganish, nutqni o‘qitish va amaliy mashg‘ulotlar. Logopediya fani o‘zining nazariy asoslarini rivojlantirishda ko‘plab ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalar orqali o‘zgarib bordi. XX asrda logopediya fani yangi nazariy asoslar va metodologiyalar bilan boyidi. Nutq kamchiliklarini o‘rganish jarayonida psixologiya, pedagogika va lingvistika fanlari bilan integratsiya qilishga katta e'tibor berildi. Tahlil qilish, muloqot qilish va ijodiy fikrlash kabi psixologik jarayonlar logopediya fani uchun muhim bo‘lib, bolalarning nutqiy rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillarni aniqlashda yordam beradi. Logopediya nazariyasi nutq bilan bog‘liq turli sohalarni o‘z ichiga oladi. Nutqning fiziologik va psixologik jihatlari, nutqiy faoliyat jarayoni, nutqiy 2 Ayupova M.Yu. Logopediya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2017. 5 rivojlanishning bosqichlari va til o‘rganish jarayoni logopediya fani nazariy asoslaridan biridir. Nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish usullari ham logopediya nazariyasining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi. Nutqiy kamchiliklarni aniqlash jarayoni, odatda, bolalarning individual xususiyatlarini inobatga olib, ularga mos keladigan yondashuvlarni talab qiladi. Logopediya fani o‘zining amaliy jihatlari bilan ham mashhur. U bolalar va kattalar uchun nutq kamchiliklarini bartaraf etish bo‘yicha amaliy dasturlarni ishlab chiqadi. Logopedik mashg‘ulotlar, o‘yinlar, o‘qitish metodlari va turli xil materiallar orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirish maqsadida turli strategiyalar qo‘llaniladi. Bu jarayonda logopedlar bolalarning nutqiy qobiliyatlarini aniqlash, ularga individual yondashuvlar bilan yordam berish va ularning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda katta rol o‘ynaydi. Logopediya fani jamiyatda muhim ahamiyatga ega. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zlarini ifoda etishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning ijtimoiy aloqalarini va o‘qish-yozish qobiliyatlarini pasaytiradi. Shu sababli, logopediya fani bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va ularning umumiy rivojlanishini ta'minlashda muhim o‘rin tutadi. Logopedlar bolalarga o‘zlarini ifoda etish, muloqot qilish va ijtimoiy aloqalarini rivojlantirishda yordam berishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqadilar. Nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun logopediya fani, shuningdek, o‘zaro muloqot qilish va ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish uchun zarur. Nutqiy muammolari bo‘lgan bolalar ko‘pincha o‘zlarini izolyatsiya qilingan his qilishlari mumkin, bu esa ularning ijtimoiy hayotga faol ishtirok etishlariga to‘sqinlik qiladi. Logopediya fani, shuningdek, bolalar va ularning ota-onalari o‘rtasida muloqotni yaxshilashga yordam beradi, bu esa oilaviy muhitda ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. 6 Logopediya fani o‘zining rivojlanishi davomida turli xil yondashuvlar va metodologiyalarni qabul qildi. Bular orasida davolash, ta'lim, ijtimoiy yondashuv va boshqa ko‘plab yondashuvlar mavjud. Har bir yondashuvning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari bor, shuning uchun logopedlar bolalarning individual ehtiyojlariga mos keladigan yondashuvlarni tanlashlari muhimdir. Bu jarayonda logopedlarning bilim darajasi, tajribasi va bolalarning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. Logopediya fanining kelajagi, shuningdek, yangi texnologiyalar va ilmiy tadqiqotlar bilan bog‘liq. Zamonaviy texnologiyalar, masalan, kompyuter dasturlari va mobil ilovalar, logopediya mashg‘ulotlarini yanada samarali qilish imkonini beradi. Bu texnologiyalar bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish, ularga individual yondashuvlar taqdim etish va o‘qitish jarayonini interaktiv qilishda yordam beradi. Natijada, logopediya fani nutq va til rivojlanishini, nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish usullarini o‘rganish bilan bog‘liq muhim soha hisoblanadi. Uning nazariy asoslari va amaliy jihatlari bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. O‘qituvchilar, logopedlar va ota- onalar o‘rtasidagi hamkorlik, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish va ularning ijtimoiy hayotda faol ishtirok etishlariga yordam berish uchun muhim ahamiyatga ega. Logopediya fani, shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va yangi ilmiy tadqiqotlar asosida rivojlanishda davom etmoqda, bu esa bolalar va kattalar uchun nutqiy muammolarni bartaraf etishga xizmat qiladi. 1.2.O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar. O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar o‘zining tarixiy va madaniy kontekstida shakllangan. Nutq terapiyasi, yoki 7 logopediya, bolalarning nutqiy rivojlanishidagi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha ilmiy va amaliy tadqiqotlar va faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston hududida nutq terapiyasi sohasining rivojlanishi, asosan, 20-asrning o‘rtalaridan boshlangan bo‘lib, u o‘zining tarixi davomida bir qator ijobiy o‘zgarishlarni ko‘rdi.Dastlabki yondashuvlar O‘zbekistonning madaniy va ijtimoiy sharoitlariga mos keladigan an’anaviy usullarga asoslangan. O‘zbekiston xalqida nutqiy kamchiliklar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda o‘ziga xos metodologiyalar mavjud bo‘lib, ular asosan xalq tabobati va ta'lim tizimida o‘z aksini topgan. O‘zbekistonning turli mintaqalarida bolalar bilan ishlashda qo‘llaniladigan an'anaviy usullar, o‘z navbatida, nutqiy rivojlanish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga yordam bergan. O‘zbekiston hududida nutq terapiyasining dastlabki yondashuvlari xalq tabobati an'analariga asoslangan. O‘zbekiston xalqida bolalarning nutqiy muammolarini hal qilish uchun turli xil usullar qo‘llanilgan. Ushbu usullar orasida hikoya qilish, qo‘shiqlar aytish, o‘yinlar o‘ynash va boshqa ijodiy faoliyatlar mavjud. Bu usullar bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirishga qaratilgan bo‘lib, ular bolalarning muloqot qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.O‘zbekistonning ta'lim tizimida logopediya sohasiga e'tibor qaratish XX asrning o‘rtalarida boshlandi. Bu davrda O‘zbekistonning ta'lim muassasalarida nutq terapiyasi bo‘yicha dastlabki tadqiqotlar olib borildi. Ular nutq kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha metodologiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan edi. Pedagoglar va logopedlar nutqiy rivojlanishni qo‘llab- quvvatlash uchun yangi yondashuvlarni qabul qila boshladilar.O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar orasida o‘qituvchilar va logopedlar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu hamkorlik bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va ularga individual 8 yondashuvlarni taqdim etish imkonini berdi. O‘qituvchilar bolalarning nutq kamchiliklarini aniqlashda va ularni bartaraf etishda logopedlar bilan yaqindan ishlashni o‘rganishdi.O‘zbekiston hududida nutq terapiyasining rivojlanishida ta'lim muassasalarida logopediya bo‘yicha maxsus kurslarning tashkil etilishi muhim rol o‘ynadi. Bu kurslar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashga qaratilgan bo‘lib, o‘qituvchilarni logopediya sohasida zarur bilimlar bilan ta'minladi. Shuningdek, bolalar bilan ishlashda logopedlarning professional tayyorgarligini oshirishga qaratilgan dasturlar ham ishlab chiqildi.Ushbu dastlabki yondashuvlar o‘z navbatida, O‘zbekistonda nutq terapiyasining yanada rivojlanishiga zamin yaratdi. Logopediya sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalar natijasida, nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun kompleks dasturlar ishlab chiqildi. Bu dasturlar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlash, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan.O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar, shuningdek, zamonaviy texnologiyalar va ilmiy tadqiqotlar bilan ham integratsiyalashdi. Nutq terapiyasining zamonaviy usullari va metodologiyalari bolalarning nutqiy rivojlanishini yanada samarali qilish imkonini berdi. O‘zbekistonning ta'lim tizimida nutq terapiyasiga e'tibor qaratish, o‘z navbatida, bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.Natijada, O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar bolalarning nutqiy rivojlanishi va ijtimoiy aloqalarini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu yondashuvlar, an'anaviy va zamonaviy metodlarni birlashtirib, bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning nutq terapiyasi sohasidagi tarixiy jarayonlari, kelajakda bu sohani yanada takomillashtirish uchun zarur bilim va tajriba to‘plashga yordam beradi. Nutq terapiyasining rivojlanishi, shuningdek, bolalar va ularning ota- 9 onalari o‘rtasidagi muloqotni yaxshilashga, ijtimoiy ko‘nikmalarni oshirishga va umuman oila muhitida ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqarishga yordam beradi . O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar tarixi madaniyat, ta’lim va tibbiyot sohalarining o‘zaro ta’siri asosida shakllangan. Bu yondashuvlar turli tarixiy davrlarda rivojlanib, bugungi kunda logopediya fanining mustahkam asoslarini yaratgan. Nutq terapiyasi bolalar va kattalarda nutq buzilishlarini aniqlash, oldini olish va tuzatishga qaratilgan fan sifatida O‘zbekistonda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu maqolada O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlarning asosiy bosqichlari, tarixiy sharoitlari va zamonaviy rivojlanish yo‘nalishlari tahlil qilinadi. Nutq terapiyasiga bo‘lgan ehtiyojning paydo bo‘lishi. Nutq terapiyasiga ehtiyoj, asosan, insonning muloqot qilish qobiliyatini saqlash va rivojlantirish muhimligidan kelib chiqadi. Tarixan, O‘zbekiston hududida bolalarning nutqidagi kamchiliklarni tuzatish masalalari xalq pedagogikasi va an’anaviy shifokorlik orqali hal qilingan. Xalq orasida tabiblar va oqsoqollar yordamida turli usullar qo‘llanilib, nutqdagi muammolarni bartaraf etishga harakat qilingan. Jumladan, bolalarda tilning noto‘g‘ri harakati yoki talaffuz buzilishlari bilan bog‘liq masalalar muayyan xalqona uslublar bilan hal qilingan.O‘zbek xalq og‘zaki ijodiyoti va pedagogik merosida bolalar nutqining rivojlanishi bilan bog‘liq ko‘plab elementlarni uchratish mumkin. Masalan, ertaklar, topishmoqlar va maqollar bolalarda so‘z boyligini oshirish va talaffuzni yaxshilash vositasi sifatida xizmat qilgan. Shu bilan birga, xalq tabobatida maxsus mashqlar, talaffuzni yaxshilashga qaratilgan ovoz chiqarish usullari ham mavjud bo‘lgan. Dastlabki ilmiy asoslar va ta’lim tizimidagi yondashuvlar 10 O‘zbekistonda nutq terapiyasining shakllanishiga ilk ilmiy yondashuvlar Sovet Ittifoqi davrida yuzaga keldi. 1920-30-yillarda maxsus pedagogika va defektologiya sohalariga asos solindi. Bu davrda nutq buzilishlarini o‘rganish va davolash bo‘yicha dastlabki ilmiy-tadqiqot ishlari amalga oshirildi. Xususan, Toshkent pedagogika institutida defektologiya yo‘nalishlari ochilib, bu sohada ilmiy kadrlar tayyorlash boshlandi. Sovet Ittifoqi davrida o‘zbek olimlari va pedagoglari nutq terapiyasini rivojlantirishga qaratilgan ishlarni davom ettirdilar. Shu davrda logopedik xizmatlarning asosiy vazifalari belgilanib, nutq buzilishlarining turlari tasniflandi. Nutqning shakllanishi va rivojlanishidagi psixologik hamda fiziologik omillarni o‘rganishga alohida e‘tibor qaratildi. Masalan, Broka va Vernike zonalarining nutqni boshqarishdagi roli o‘rganilib, bu bilimlar amaliyotda qo‘llanila boshlandi. Bolalar bog‘chalari va maktablarda maxsus logopedik guruhlarning tashkil etilishi nutq terapiyasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Bu guruhlarda bolalarning nutqiy kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha maxsus dasturlar ishlab chiqildi. Ayniqsa, maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish bo‘yicha qator mashqlar va o‘yinlar ishlab chiqilib, amaliyotga tatbiq etildi. 1.3.Mustaqillik davrida logopediya sohasining rivojlanish omillari. Mustaqillik davrida O‘zbekistonda logopediya sohasining rivojlanishi bir qator omillar bilan bog‘liq. Ushbu omillar mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotidagi o‘zgarishlar bilan birga, logopediya sohasida yangi yondashuvlar va metodologiyalarning shakllanishiga olib keldi. Mustaqillikdan so‘ng, O‘zbekiston ta'lim tizimida katta o‘zgarishlar yuz berdi, bu esa logopediya sohasida ham yangiliklarni keltirib chiqardi. Logopediya fani, avvalo, bolalarning 11 nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lib, uning rivojlanishi uchun bir qator omillar mavjud. Birinchidan, mustaqillik davrida ta'lim tizimida o‘zgarishlar logopediya sohasining rivojlanishiga katta ta'sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston ta'lim tizimida o‘quv dasturlari va metodologiyalarining yangilanishi, logopediya fanining ta'lim muassasalarida o‘rganilishiga imkon berdi. O‘qituvchilar va logopedlar uchun maxsus kurslar va seminarlar tashkil etilishi, ularning bilimini oshirish va yangi yondashuvlarni o‘rganish imkonini berdi. Bu esa bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynadi. Ikkinchidan, logopediya sohasida ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish zarurati tug‘ildi. Mustaqillik davrida ilmiy tadqiqotlar natijalari logopediya amaliyotiga tatbiq etilishi, nutq kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha yangi usullarni ishlab chiqishga yordam berdi. Logopediya sohasida olib borilgan tadqiqotlar, bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni hal etish uchun zarur bilim va ko‘nikmalarni taqdim etdi. Uchinchidan, mustaqillik davrida ijtimoiy muhit va psixologik omillar logopediya sohasining rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatdi. O‘zbekiston jamiyatida bolalarning nutqiy rivojlanishiga e'tibor qaratish, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish, o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga oshirishga olib keldi. Ota-onalar va pedagoglar o‘rtasida nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga yordam berish bo‘yicha hamkorlikni kuchaytirish zarurati yuzaga keldi. To‘rtinchidan, O‘zbekistonning xalqaro aloqalari va tajribalari logopediya sohasining rivojlanishida muhim rol o‘ynadi. Mustaqillikdan so‘ng, O‘zbekiston boshqa mamlakatlar bilan ta'lim va sog‘liqni saqlash sohalarida hamkorlikni 12 kuchaytirdi. Bu hamkorlik logopediya sohasida yangi bilimlarni, tajribalarni va metodlarni almashishga yordam berdi. Xalqaro tashkilotlar va fondlar tomonidan amalga oshirilgan dasturlar, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan loyihalarni amalga oshirishda muhim resurs bo‘ldi. Beshinchidan, O‘zbekiston hududida zamonaviy texnologiyalarning joriy etilishi logopediya sohasida yangiliklarni keltirib chiqardi. Texnologiyalarning rivojlanishi, masalan, kompyuter dasturlari va mobil ilovalar, logopediya mashg‘ulotlarini yanada samarali qilish imkonini berdi. Bu texnologiyalar bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish, ularga individual yondashuvlar taqdim etish va o‘qitish jarayonini interaktiv qilishda yordam berdi. Logopedlar zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali bolalarning qiziqishini oshirish va ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga erishdilar. Oltinchidan, O‘zbekistonning madaniy merosi va an'anaviy usullari logopediya sohasining rivojlanishida o‘z aksini topdi. Mamlakatda mavjud bo‘lgan an'anaviy nutqiy usullar, masalan, hikoya qilish, qo‘shiqlar aytish va o‘yinlar o‘ynash, bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirishda davom etmoqda. Ushbu an'anaviy usullar zamonaviy logopediya metodlari bilan birlashtirilishi, bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Natijada, mustaqillik davrida O‘zbekistonda logopediya sohasining rivojlanishi bir qator muhim omillar bilan bog‘liq. Ta'lim tizimidagi o‘zgarishlar, ilmiy tadqiqotlar, ijtimoiy va psixologik omillar, xalqaro aloqalar, zamonaviy texnologiyalar va madaniy merosning ahamiyati logopediya sohasining rivojlanishida asosiy rol o‘ynaydi. Ushbu omillar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Kelajakda logopediya sohasining yanada rivojlanishi va takomillashuvi uchun ushbu omillarni inobatga olish zarur. 13 14 II.BOB.LOGOPEDIYA TIZIMINI SHAKLLANTIRISHDA DAVLAT SIYOSATI VA TA’LIM TIZIMINING O‘RNI. 2.1.Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi O‘zbekiston ta'lim tizimida muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bu jarayon, avvalo, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ta'lim va tarbiyasini yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, ularning ijtimoiy hayotga integratsiyasini ta'minlash maqsadida amalga oshirildi. Maxsus ta’lim muassasalari nutq terapiyasining asosiy yo‘nalishlarini o‘z ichiga olgan holda, bolalarning individual ehtiyojlarini qondirish va ularning rivojlanish jarayonini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, avvalambor, bolalarning nutqiy kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni taqdim etish maqsadida amalga oshirildi. Ushbu yo‘nalish doirasida logopediya mashg‘ulotlari, o‘yinlar va interaktiv faoliyatlar orqali bolalarning nutqiy rivojlanishi rag‘batlantirildi. Maxsus ta’lim muassasalarida logopedlar bolalarning individual imkoniyatlarini inobatga olib, ularni nutqiy rivojlantirishga qaratilgan dasturlarni amalga oshiradilar. Bu jarayonda logopedlarning professional tayyorgarligi va tajribasi muhim ahamiyatga ega. Logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, shuningdek, muassasalar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirishga yordam berdi. O‘qituvchilar, logopedlar va psixologlar o‘rtasidagi hamkorlik bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va ularga individual yondashuvlarni taqdim etishda muhim rol o‘ynaydi. Bu jarayon natijasida, bolalarning nutq kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha kompleks yondashuvlar ishlab chiqildi. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, shuningdek, ota-onalar va o‘qituvchilarni xabardor qilishga qaratilgan dasturlarni 15 ishlab chiqishga olib keldi. Ota-onalarga bolalarining nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashda yordam berish, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Logopediya yo‘nalishining joriy etilishi natijasida, maxsus ta’lim muassasalarida nutqiy rivojlanish bo‘yicha kompleks dasturlar ishlab chiqilgan. Ushbu dasturlar bolalarning nutqiy faoliyatini rag‘batlantirish, ularning ijodiy qobiliyatlarini oshirish va ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Logopedlar bolalar bilan ishlashda turli xil metod va yondashuvlardan foydalanadilar, bu esa ularning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, shuningdek, ta'lim muassasalarining infratuzilmasini rivojlantirishga ham yordam berdi. Logopediya uchun zarur bo‘lgan materiallar, uskunalar va texnologiyalar bilan ta'minlash, bolalarning nutqiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi bolalarning qiziqishini oshirish va ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Logopediya yo‘nalishining joriy etilishi natijasida maxsus ta’lim muassasalarida bolalar uchun individual va guruh mashg‘ulotlari tashkil etildi. Guruhli mashg‘ulotlar bolalarning muloqot qilish ko‘nikmalarini oshirish, o‘zaro aloqalarini rivojlantirish va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Individual mashg‘ulotlar esa bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlarini inobatga olgan holda, ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, shuningdek, ijtimoiy muhitda nutqiy kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan munosabatni o‘zgartirishga ham yordam berdi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar 16 ko‘pincha ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklarga duch keladilar. Logopediya yo‘nalishi orqali bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni jamiyatga integratsiyalashish jarayonida qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi natijasida, bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va baholash tizimlari ham takomillashtirildi. Nutqiy rivojlanish jarayonini tahlil qilish, bolalarning kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Bu jarayonda logopedlar va o‘qituvchilar birgalikda ishlash orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini doimiy ravishda kuzatadilar. Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi, shuningdek, mutaxassislarning professional tayyorgarligini oshirishga qaratilgan dasturlarni ishlab chiqishga olib keldi. Logopedlar va o‘qituvchilar uchun maxsus tayyorgarlik dasturlari, seminarlar va treninglar tashkil etilishi, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Bu esa bolalarning nutqiy rivojlanishini yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Natijada, maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu jarayon, shuningdek, jamiyatda nutqiy kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Logopediya yo‘nalishining muvaffaqiyati, shuningdek, ta'lim muassasalarining infratuzilmasi, mutaxassislarning tayyorgarligi va ijtimoiy hamkorlikka bog‘liqdir. Kelajakda logopediya sohasining yanada rivojlanishi va takomillashuvi uchun bu omillarni inobatga olish zarur. 2.2.Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi. 17 Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi bugungi kunda bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ta'lim va tarbiyasida logopedik xizmatlar, ularning ijtimoiy hayotga integratsiyasini ta'minlash, muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini oshirish maqsadida muhim rol o‘ynaydi. Logopedik xizmatlar, avvalo, nutqiy muammolarni aniqlash, bartaraf etish va bolalar uchun individual yondashuvlarni taqdim etishga qaratilgan. Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi bir qator omillar bilan bog‘liq. Birinchidan, jamiyatda nutqiy kamchiliklarga bo‘lgan e'tiborning oshishi logopedik xizmatlarning rivojlanishiga olib keldi. Ota-onalar va ta'lim muassasalari nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ta'limida logopedlarning rolini tan olishadi. Bu esa logopedik xizmatlarning zarurligini oshiradi va ularni ta'lim jarayoniga tatbiq etish imkonini beradi. Ikkinchidan, logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi uchun professional logopedlarning tayyorgarligi muhimdir. Logopedlar nutqiy rivojlanishni kuzatish, bolalarning individual ehtiyojlarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlari zarur. O‘zbekiston ta'lim tizimida logopediya bo‘yicha maxsus kurslar va treninglar tashkil etilishi, mutaxassislarning professional tayyorgarligini oshirishga xizmat qiladi. Logopedik xizmatlarning amaliyotga tatbiq etilishi bolalar bilan ishlashda zamonaviy metodologiyalar va texnologiyalarni qo‘llashga qaratilgan. Logopedlar bolalar bilan o‘yinlar, interaktiv faoliyatlar va boshqa ijodiy usullar orqali ishlashadi. Bu usullar bolalarning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi va ularga o‘zini ifoda etish imkonini beradi. Logopedik xizmatlar, shuningdek, ota- 18 onalar bilan hamkorlikni o‘z ichiga oladi, bu esa bolalarning rivojlanish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Uchinchidan, logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi jarayonida davlat va xususiy sektorlardagi hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Logopedik xizmatlar, davlat ta'lim muassasalari bilan bir qatorda, xususiy logopediya markazlari orqali ham taqdim etiladi. Bu esa bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda ko‘proq imkoniyatlar yaratadi. Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi jarayonida ijtimoiy muhit va psixologik omillar ham muhim rol o‘ynaydi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar ko‘pincha ijtimoiy aloqalarda qiyinchiliklarga duch keladilar. Logopedik xizmatlar orqali bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni jamiyatga integratsiyalashish jarayonida qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyatga ega. Beshinchidan, logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi davlat siyosatida nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar uchun ta'lim imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan. Bu jarayon, davlat tomonidan amalga oshirilayotgan ta'lim islohotlari bilan bog‘liq. Ta'lim tizimidagi o‘zgarishlar logopedik xizmatlarning sifatini oshirishga va bolalarga yaxshiroq ta'lim berishga yordam beradi. Maxsus ta’lim muassasalarida logopedik xizmatlar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu muassasalarda logopedlar bolalar bilan individual va guruh mashg‘ulotlari o‘tkazadilar. Guruhli mashg‘ulotlar bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda, o‘zaro muloqot qilishda va ijodiy fikrlash qobiliyatlarini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Individual mashg‘ulotlar esa bolalarning o‘ziga xos ehtiyojlarini hisobga olgan holda, ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. 19 Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi jarayonida bolalar uchun zarur bo‘lgan materiallar va uskunalar bilan ta'minlash muhimdir. Logopedik mashg‘ulotlar uchun zarur bo‘lgan materiallar, uskunalar va texnologiyalar bolalar nutqini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu materiallar bolalarning qiziqishini oshirish, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish va o‘qitish jarayonini interaktiv qilishda yordam beradi. Logopedik xizmatlarning amaliyotga tatbiq etilishi, shuningdek, bolalar va ularning ota-onalari o‘rtasidagi muloqotni yaxshilashga yordam beradi. Ota- onalarga bolalarining nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda yordam berish, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Bu jarayonda logopedlar ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash orqali bolalarning rivojlanish jarayonida ijobiy o‘zgarishlar keltirib chiqaradilar. Natijada, logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu jarayon, shuningdek, jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Logopedik xizmatlarning muvaffaqiyati, shuningdek, ta'lim muassasalarining infratuzilmasi, mutaxassislarning tayyorgarligi va ijtimoiy hamkorlikka bog‘liqdir. Kelajakda logopedik xizmatlarning yanada rivojlanishi va takomillashuvi uchun bu omillarni inobatga olish zarur. 2.3.Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuvlar. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuvlar bugungi kunda logopediya sohasida muhim ahamiyatga ega. Ushbu yondashuvlar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ularning individual 20 ehtiyojlarini inobatga olish va ta'lim jarayonini yanada samarali qilish maqsadida ishlab chiqilgan. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuvlar turli metod va strategiyalarni o‘z ichiga oladi. Bu jarayonda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, ijodiy faoliyatlar va interaktiv mashg‘ulotlar muhim rol o‘ynaydi. Innovatsion yondashuvlarning birinchi guruhini zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash tashkil etadi. Kompyuter dasturlari, mobil ilovalar va interaktiv o‘yinlar bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirishda samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu texnologiyalar bolalar uchun qiziqarli va interaktiv muhit yaratadi, bu esa ular uchun nutqiy mashqlarni bajarishni yanada osonlashtiradi. Masalan, nutqiy o‘yinlar orqali bolalar o‘zlarini ifoda etish, tovushlarni ajratish va bog‘lash ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ikkinchi innovatsion yondashuv – bu ijodiy faoliyatlarni qo‘llashdir. Bolalar bilan ishlashda hikoya qilish, qo‘shiqlar aytish, o‘yinlar o‘ynash kabi ijodiy faoliyatlar ularning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantiradi. Ushbu faoliyatlar orqali bolalar o‘zlarini erkin ifoda etish, muloqot qilish va nutqiy ko‘nikmalarini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ijodiy faoliyatlar, shuningdek, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam beradi, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini yanada rivojlantiradi. Uchinchidan, individual yondashuvlar ham innovatsion yondashuvlar qatoriga kiradi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda har bir bolaning individual ehtiyojlarini inobatga olish zarur. Logopedlar bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarini aniqlash va ularni bartaraf etish uchun individual dasturlar ishlab chiqadilar. Bu dasturlar bolalarning kuchli va zaif tomonlarini hisobga olgan holda tayyorlanadi. Shuningdek, bolalar bilan individual 21 mashg‘ulotlar o‘tkazish, ularning nutqiy rivojlanishini kuzatish va baholash jarayonini yanada samarali qiladi. Innovatsion yondashuvlar orasida guruhli mashg‘ulotlar ham muhim ahamiyatga ega. Bolalar birgalikda o‘ynash, muloqot qilish va o‘zaro aloqalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Guruhli mashg‘ulotlar bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish, o‘zaro yordam berish va bir-birining nutqiy rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatish imkoniyatini yaratadi. Bu jarayonda bolalar o‘zaro raqobat va hamkorlikni o‘rganadilar, bu esa ularning nutqiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Beshinchidan, logopedik xizmatlarning taqdim etilishida zamonaviy metodologiyalarni qo‘llash ham innovatsion yondashuvlar qatoriga kiradi. Logopedlar nutqiy rivojlanishni rag‘batlantirish uchun turli metodlarni qo‘llaydilar. Masalan, muloqotning o‘ziga xos usullari, kreatif yondashuvlar va interaktiv faoliyatlar bolalarning nutqiy rivojlanishiga yordam beradi. Ushbu yondashuvlar bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga, nutqiy ko‘nikmalarini oshirishga va ijtimoiy aloqalarini mustahkamlashga yordam beradi. Innovatsion yondashuvlarning yana bir muhim jihati ota-onalar bilan hamkorlikdir. Ota-onalarga bolalarining nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda yordam berish, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish muhim ahamiyatga ega. Logopedlar ota-onalar bilan hamkorlikda ishlash orqali bolalarning rivojlanish jarayonida ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradilar. Ota-onalar logopedik mashg‘ulotlarda ishtirok etishlari, bolalari bilan uyda mashq qilishlari va ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda faol ishtirok etishlari kerak. Bundan tashqari, innovatsion yondashuvlar, shuningdek, logopediya sohasidagi ilmiy tadqiqotlar va amaliy tajribalarni birlashtirishga qaratilgan. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda zamonaviy tadqiqotlar natijalari 22 logopedik amaliyotga tatbiq etilishi muhimdir. Bu jarayonda logopedlar va ilmiy tadqiqotchilar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish, yangi metodologiyalarni ishlab chiqishga va mavjud usullarni takomillashtirishga yordam beradi. Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuvlar, shuningdek, logopedlar va boshqa mutaxassislar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishga yordam beradi. Logopedik xizmatlarning sifatini oshirish uchun psixologlar, pedagoglar va sog‘liqni saqlash mutaxassislari bilan birgalikda ishlash zarur. Bu jarayonda barcha mutaxassislarning bilim va tajribalarini birlashtirish bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Natijada, nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuvlar ularning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirish va o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu yondashuvlar zamonaviy texnologiyalar, ijodiy faoliyatlar, individual va guruh mashg‘ulotlari, metodologiyalar, ota-onalar bilan hamkorlik va ilmiy tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. Kelajakda logopediya sohasining yanada rivojlanishi va takomillashuvi uchun ushbu innovatsion yondashuvlarni inobatga olish zarur. 23 III.BOB.LOGOPEDIYA SOHASIDA ILMIY IZLANISHLAR VA XALQARO TAJRIBALAR. 3.1.O‘zbek olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari. O‘zbekiston olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari soha rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqotlar bolalarning nutqiy rivojlanishini aniqlash va bartaraf etish, nutq kamchiliklarini o‘rganish, logopediya metodologiyalarini takomillashtirish va logopedik xizmatlarni yaxshilashga qaratilgan. O‘zbekiston logopediya sohasida bir qator olimlar va mutaxassislar faoliyat yuritmoqda, ular o‘zi olib borayotgan tadqiqotlar orqali nafaqat o‘z mamlakatida, balki xalqaro miqyosda ham tan olinmoqda. O‘zbekistonning logopediya sohasidagi tadqiqotlar tarixiy jihatdan o‘ziga xosdir. Mustaqillikdan oldin ham, logopediya sohasida bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo‘lsa-da, mustaqillik davrida bu tadqiqotlar yanada faol rivojlana boshladi. O‘zbekistonning ta'lim tizimida o‘zgarishlar, shuningdek, logopediya sohasida yangi yondashuvlar va metodologiyalarni ishlab chiqishga olib keldi. O‘zbekiston olimlari nutq kamchiliklariga e'tibor qaratib, bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va bartaraf etish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishdi. O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlari turli jihatlarni o‘z ichiga oladi. Bular orasida bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni o‘rganish, logopedik xizmatlar ko‘rsatish jarayonlarini takomillashtirish, zamonaviy metodologiyalarni qo‘llash va logopediya sohasidagi amaliy tajribalarni tahlil qilish mavjud. Tadqiqotlar orqali logopediya sohasida yangi metodlar va yondashuvlar ishlab chiqilishi, bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olishga qaratilgan dasturlarni amalga oshirishga yordam beradi. 24 O‘zbekiston logopediya sohasida olib borilgan tadqiqotlar natijasida bir qator ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar va monografiyalar nashr etildi. Bu asarlar bolalar bilan ishlashda yangi metodologiyalarni o‘rganishga va logopediya sohasidagi amaliyotlarni takomillashtirishga qaratilgan. O‘zbekiston olimlari, shuningdek, xalqaro ilmiy jurnallarda ham o‘z tadqiqotlari natijalarini e'lon qilib, logopediya sohasidagi xalqaro tajribalarni o‘rganishga va ulardan foydalanishga intilishmoqda. O‘zbekiston olimlarining logopediya bo‘yicha tadqiqotlari, shuningdek, nutqida kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy integratsiyasiga qaratilgan. Ota- onalar, pedagoglar va logopedlar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash maqsadida tadqiqotlar olib boriladi. Bu jarayonda bolalar bilan ishlashda turli xil innovatsion yondashuvlar va metodologiyalarni qo‘llash orqali ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqiladi. O‘zbekiston olimlarining tadqiqotlari natijasida, logopediya sohasida bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va baholash tizimlari takomillashdi. Nutq kamchiliklarini aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha yangi metodologiyalar ishlab chiqildi. Tadqiqotlar, shuningdek, bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari nafaqat bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, balki jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan munosabatni o‘zgartirishga ham qaratilgan. Olimalar o‘z tadqiqotlari orqali jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarning muammolarini yoritishga, ularning ijtimoiy hayotga integratsiyasini ta'minlashga yordam berishadi. O‘zbekiston logopediya sohasida olib borilgan tadqiqotlar, shuningdek, xalqaro miqyosda ham tan olinmoqda. O‘zbekiston olimlari xalqaro 25 konferensiyalarda ishtirok etib, o‘z tadqiqotlari natijalarini taqdim etishmoqda. Bu esa O‘zbekistonni logopediya sohasida ilg‘or mamlakatlardan biri sifatida tanitishga yordam beradi. Natijada, O‘zbekiston olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari bolalar bilan ishlashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tadqiqotlar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish, zamonaviy metodologiyalarni ishlab chiqish va logopediya sohasidagi amaliyotlarni takomillashtirishga qaratilgan. O‘zbekiston logopediya sohasida olib borilgan tadqiqotlar, shuningdek, jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Kelajakda O‘zbekiston olimlarining logopediya bo‘yicha tadqiqotlari yanada rivojlanishi va takomillashishi kutilmoqda. 3.2.Chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi. Chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi bugungi kunda logopediya sohasida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xalqaro tajribalar logopediya amaliyotini takomillashtirish, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va logopedik xizmatlar sifatini oshirishda samarali vosita bo‘ladi. O‘zbekiston logopediya tizimida chet el tajribalaridan foydalanish, o‘z navbatida, mamlakatda logopediya sohasini rivojlantirish va bolalarni nutqiy kamchiliklardan xalos etishga qaratilgan yondashuvlarni ishlab chiqishga yordam beradi. Chet el logopediya tizimlarida qo‘llaniladigan innovatsion yondashuvlar va metodologiyalar O‘zbekiston logopediyasi uchun qimmatli tajriba manbai bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, AQSh va Yevropa mamlakatlaridagi logopediya amaliyotida individual yondashuv va bolalarning ehtiyojlariga moslashtirilgan dasturlarni ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston logopedlari ham 26 ushbu tajribalarni o‘rganib, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun shunga o‘xshash dasturlarni joriy etishga intilmoqda. Bundan tashqari, chet el tajribalarida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash ham muhim o‘rin tutadi. Ko‘plab davlatlarda logopedik mashg‘ulotlar uchun mobil ilovalar, kompyuter dasturlari va interaktiv o‘yinlar ishlab chiqilgan. Ushbu texnologiyalar bolalarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali vosita bo‘lib, ularning qiziqishini oshirishga yordam beradi. O‘zbekistonda ham logopedlar chet eldan olingan tajribalarni asoslanib, zamonaviy texnologiyalarni o‘z amaliyotlarida qo‘llashga harakat qilmoqdalar. Chet el tajribasining yana bir muhim jihati – logopediya sohasida ilmiy tadqiqotlar va o‘rganish jarayonlarining mavjudligi. O‘zbekiston logopedlari xalqaro ilmiy jurnallarda nashr etilgan maqolalarni o‘rganib, yangi metodologiyalar va yondashuvlarni o‘z amaliyotlariga tatbiq etishmoqda. Xalqaro tadqiqotlar natijalari bolalar bilan ishlashda yangi yondashuvlar va metodlarni ishlab chiqishga yordam beradi. Bu jarayonda O‘zbekiston olimlari chet el mutaxassislari bilan hamkorlik o‘rnatib, tajriba almashish imkoniyatlariga ega bo‘lishmoqda. O‘zbekiston logopediya tizimida chet el tajribasining qo‘llanilishi, shuningdek, bolalarning nutqiy rivojlanishini kuzatish va baholash jarayonlarini takomillashtirishga yordam beradi. Chet elda qo‘llaniladigan baholash metodologiyalari va asboblari O‘zbekiston logopedlari tomonidan o‘rganilib, bolalarning nutqiy rivojlanishini yanada samarali baholash imkoniyatini yaratadi. Ushbu tajribalar bolalarning nutqiy rivojlanishidagi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha strategiyalarni ishlab chiqishga yordam beradi. Chet el tajribalarining O‘zbekiston logopediyasiga ta'siri, shuningdek, ijtimoiy muhitda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan munosabatni 27 o‘zgartirishga yordam beradi. Chet el tajribalarida bolalarning ijtimoiy integratsiyasi va nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar bilan ishlashda o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish masalalariga katta e'tibor beriladi. O‘zbekiston logopedlari ham o‘z faoliyatlarini shu yo‘nalishda rivojlantirishga intilmoqda. Ota- onalar, ta'lim muassasalari va logopedlar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy hayotga integratsiyasini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston logopediya tizimida chet el tajribalarining qo‘llanilishi, shuningdek, mutaxassislarning professional tayyorgarligini oshirishga ham yordam beradi. Chet el logopediya markazlarida o‘qituvchilar va logopedlar uchun tashkil etiladigan treninglar va seminarlar O‘zbekiston logopedlariga yangi bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirish imkonini beradi. Bu jarayon logopediya sohasida o‘zgarishlar va yangiliklarni kiritishga imkon beradi, shuningdek, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Chet el tajribalarining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi, shuningdek, xalqaro miqyosda hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. O‘zbekiston logopedlari xalqaro ilmiy konferensiyalarda ishtirok etib, o‘z tajribalari bilan o‘rtoqlashish va chet el mutaxassislari bilan tajriba almashish imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda. Bu esa O‘zbekistonni logopediya sohasida ilg‘or mamlakatlardan biri sifatida tanitishga yordam beradi. Natijada, chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, logopediya amaliyotini takomillashtirish va logopedik xizmatlarni yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu tajribalar zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash, individual yondashuvlar, ijtimoiy integratsiya va hamkorlikni kuchaytirish orqali bolalarning o‘zini ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston logopediya 28 sohasida chet el tajribalaridan foydalanish kelajakda yanada rivojlanish va takomillanishga olib kelishi kutilmoqda. Chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi masalasi bugungi kunda dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Dunyo miqyosida logopediya sohasidagi tajribalar va innovatsiyalarni o‘rganish, ularni milliy tizimga moslashtirish orqali nutqiy buzilishlarni bartaraf etish samaradorligini oshirish mumkin. Ushbu mavzuda chet el tajribasi misolida o‘zbek logopediyasini rivojlantirish uchun amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan ishlarni ko‘rib chiqamiz. Birinchi navbatda, chet el tajribasidan foydalanishning ahamiyatiga to‘xtalib o‘tish kerak. Rivojlangan davlatlarda logopediya fanining o‘qitish va amaliyotda qo‘llash bo‘yicha boy tajriba to‘plangan. Jumladan, AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya, Kanada, Avstraliya va boshqa davlatlarda nutq terapiyasining ilg‘or usullari ishlab chiqilgan va keng miqyosda qo‘llanmoqda. Ushbu mamlakatlarda logopedlar nafaqat nutq buzilishlarini davolash bilan shug‘ullanadi, balki profilaktik chora-tadbirlarni amalga oshiradi, oilalarga maslahat beradi va maxsus dasturlar ishlab chiqadi. Bu tajriba O‘zbekistonda logopediyani yangi bosqichga olib chiqish uchun o‘rganilishi lozim. Chet el tajribasining asosiy xususiyatlaridan biri - individual yondashuvdir. Masalan, AQShda har bir bolaga yoki kattaga moslashtirilgan individual reabilitatsiya dasturi tuziladi. Ushbu dasturga insonning nutq buzilishi turi, uning psixologik holati va ijtimoiy sharoitlari hisobga olinadi. Bu yondashuvni O‘zbekiston sharoitida qo‘llash orqali logopedik xizmatlarning sifatini oshirish mumkin. Bunda logopedlar uchun maxsus kurslar tashkil etish va ularni individual yondashuv bo‘yicha o‘qitish muhim ahamiyatga ega. Ikkinchi muhim omil - texnologiyalardan foydalanishdir. Masalan, Yevropa mamlakatlarida logopedlar zamonaviy dasturiy ta‘minot va sun‘iy intellektga 29 asoslangan qurilmalardan foydalanadilar. Bular qatoriga nutqni tahlil qiluvchi va o‘rgatuvchi dasturlar, ovozli o‘yinlar va virtual reallik texnologiyalari kiradi. Ushbu texnologiyalar nutq buzilishlarini aniqlash va davolash jarayonini tezlashtiradi. O‘zbekistonda ham bunday texnologiyalarni joriy qilish orqali logopediya sohasida yutuqlarga erishish mumkin. Bu borada xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish va grantlar ajratish muhimdir. Uchinchi jihat - ilmiy tadqiqotlarning rivojlanganligi. Masalan, Skandinaviya davlatlarida logopediya bo‘yicha maxsus ilmiy markazlar faoliyat yuritadi. Ushbu markazlarda nutq buzilishlarining kelib chiqish sabablari, davolash usullari va profilaktik chora-tadbirlar bo‘yicha chuqur tadqiqotlar olib boriladi. O‘zbekistonda ham logopediya bo‘yicha ilmiy izlanishlarni kengaytirish zarur. Bu uchun universitetlar va ilmiy tadqiqot institutlari bilan hamkorlikda maxsus tadqiqot loyihalarini tashkil etish mumkin. Chet el tajribasidan foydalanishning yana bir muhim jihati - jamiyatdagi xabardorlikni oshirishdir. Masalan, Avstraliyada logopediya bo‘yicha jamoatchilikni xabardor qilish kampaniyalari muntazam o‘tkaziladi. Ushbu kampaniyalarda oilalar, maktablar va sog‘liqni saqlash muassasalari vakillariga logopediya xizmatlarining ahamiyati va ular qanday hollarda murojaat qilish kerakligi haqida ma‘lumot beriladi. O‘zbekiston sharoitida ham shunday targ‘ibot ishlarini olib borish orqali jamiyatda logopediya xizmatlariga bo‘lgan talabni oshirish mumkin. Bundan tashqari, xorijiy tajribada logopedlarning malakasini oshirishga alohida e‘tibor qaratiladi. Masalan, Yaponiyada logopedlar har uch yilda bir marta malaka oshirish kurslaridan o‘tadi va yangi usullarni o‘zlashtiradi. O‘zbekiston logopedlari uchun ham xorijiy tajribani o‘rganish imkoniyatlarini yaratish, 30 seminarlar va treninglar tashkil etish muhimdir. Bu jarayonda xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish va tajriba almashish imkoniyatlarini kengaytirish lozim. Yana bir muhim yo‘nalish - integratsiyalashgan yondashuvdir. Masalan, Germaniyada logopedlar psixologlar, pedagoglar va shifokorlar bilan yaqin hamkorlikda ishlaydi. Ushbu yondashuv logopediya xizmatlarining samaradorligini oshiradi, chunki nutq buzilishlari ko‘pincha boshqa psixologik yoki fiziologik muammolar bilan bog‘liq bo‘ladi. O‘zbekistonda ham logopediya xizmatlarini sog‘liqni saqlash va ta‘lim tizimlari bilan integratsiyalash orqali yanada rivojlantirish mumkin. 3.3.Logopediya sohasidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari. Logopediya sohasidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari bugungi kunda ta'lim tizimida muhim ahamiyatga ega. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarning ta'lim va tarbiyasida yuzaga keladigan muammolar nafaqat individual bola uchun, balki jamiyat uchun ham dolzarb masaladir. Ushbu muammolarni hal etish uchun samarali yondashuvlar va strategiyalarni ishlab chiqish zarur. Logopediya sohasidagi asosiy muammolar, ularning sabablari va ularni bartaraf etish yo‘llari haqida batafsil fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Logopediya sohasidagi muammolar ko‘plab omillar bilan bog‘liq. Avvalo, bolalarda nutq kamchiliklarining aniqlanishida kechikish muhim ahamiyatga ega. Ko‘plab bolalar nutqiy rivojlanishidagi muammolarni 3-4 yoshgacha aniqlanmaydi, bu esa ularning ta'lim jarayoniga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Ota-onalar yoki ta'lim muassasalari tomonidan nutq kamchiliklariga e'tibor berilmasligi bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishni qiyinlashtiradi. Shuning uchun, bolalarni nutqiy rivojlanishi bo‘yicha kuzatish va baholash tizimlarini takomillashtirish zarur. 31 Ikkinchidan, logopediya sohasida mutaxassislar yetishmasligi ham muammo hisoblanadi. O‘zbekistonning ayrim hududlarida logopedlar soni yetarli emas, bu esa bolalarga zarur logopedik xizmatlarni ko‘rsatishda qiyinchiliklarga olib keladi. Logopedlarning professional tayyorgarligini oshirish, ularni doimiy ravishda malaka oshirish kurslarida ishtirok etishga jalb qilish, logopedik xizmatlarning sifatini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Uchinchidan, logopediya amaliyotida samarali metodologiyalarning etishmasligi ham muammo sifatida ko‘riladi. Ba'zi hollarda logopedlar o‘z ishida an'anaviy usullarni qo‘llashadi, bu esa bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olishda qiyinchiliklar tug‘diradi. Logopediya sohasida zamonaviy metodologiyalarni qo‘llash va innovatsion yondashuvlarni joriy etish zarur. Bu jarayonda, masalan, interaktiv o‘yinlar, mobil ilovalar va boshqa zamonaviy texnologiyalar bolalarning qiziqishini oshirishga yordam beradi. Logopediya sohasidagi muammolarni hal etish yo‘llari bir qator strategiyalarni o‘z ichiga oladi. Birinchi navbatda, nutqiy rivojlanishni kuzatish va baholash tizimlarini takomillashtirish zarur. Bu jarayonda logopedlar, psixologlar va pedagoglar o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish natijasida bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni erta aniqlash imkoniyati yaratiladi. Bunday yondashuv bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash uchun muhim ahamiyatga ega. Ikkinchi yo‘l – logopedik xizmatlarning sifatini oshirish uchun mutaxassislarni tayyorlash va malaka oshirishga e'tibor qaratishdir. O‘zbekistonning ta'lim tizimida logopediya bo‘yicha maxsus kurslar va malaka oshirish dasturlarini tashkil etish zarur. Bu jarayonda chet el tajribalaridan foydalanish, zamonaviy metodologiyalar va innovatsion yondashuvlarni o‘rganish 32 muhim. Logopedlarning bilim va ko‘nikmalarini oshirish bolalarga sifatli logopedik xizmatlarni taqdim etish imkonini beradi. Uchinchidan, logopediya amaliyotida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashni kengaytirish zarur. Mobil ilovalar, kompyuter dasturlari va interaktiv o‘yinlar bolalarning nutqiy rivojlanishini rag‘batlantirishda samarali vositalar sifatida xizmat qilishi mumkin. Ushbu texnologiyalar bolalarga qiziqarli va interaktiv muhit yaratadi, bu esa ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Logopediya sohasidagi muammolarni hal etishda ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish ham muhim ahamiyatga ega. Ota-onalarga bolalarining nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda yordam berish, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirish muhimdir. Logopedlar ota-onalar bilan ishlash orqali bolalarning rivojlanish jarayonida ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Ota- onalar logopedik mashg‘ulotlarda ishtirok etishlari, bolalari bilan uyda mashq qilishlari va ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda faol ishtirok etishlari kerak. Natijada, logopediya sohasidagi muammolar bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda jiddiy to‘sqinliklar keltirib chiqaradi. Ushbu muammolarni hal etish uchun samarali yondashuvlar va strategiyalarni ishlab chiqish zarur. Nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish, logopedik xizmatlarning sifatini oshirish, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash va ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirish logopediya sohasidagi muammolarni hal etishda muhim rol o‘ynaydi. Kelajakda logopediya sohasidagi muammolarni bartaraf etish va bolalar uchun sifatli ta'lim imkoniyatlarini yaratish uchun bunday yondashuvlarni amalga oshirish zarur. Logopediya sohasida uchraydigan muammolar va ularni hal etish yo‘llari haqida so‘z borganda, birinchi navbatda, logopediya fani va uning ahamiyatini 33 tushunish lozim. Logopediya - bu nutq buzilishlarini o‘rganish, ularni oldini olish, tashxislash va tuzatishga qaratilgan fan sohasidir. Mazkur sohaning asosiy vazifasi - insonlarning nutqiy muammolarini bartaraf etish orqali ularning hayot sifatini oshirishdir. Biroq, ushbu sohaga oid qator muammolar mavjud bo‘lib, ular turli sabablarga ko‘ra yuzaga keladi. Birinchi muammo sifatida malakali mutaxassislarning yetishmasligini ta’kidlash mumkin. Hozirgi kunda ko‘plab hududlarda logopedlar soni talabga nisbatan kam. Bu esa, o‘z navbatida, nutq buzilishlariga duch kelgan bolalar va kattalarga to‘laqonli yordam ko‘rsatishni qiyinlashtiradi. Mazkur muammoni hal etish uchun logopediya bo‘yicha ta’lim tizimini rivojlantirish, o‘quv dasturlarni takomillashtirish va yosh mutaxassislarni ushbu sohaga jalb etish muhimdir. Ikkinchi muammo - jamiyatdagi xabardorlikning pastligi. Odamlarning aksariyati nutq buzilishlarini jiddiy muammo sifatida qabul qilmaydi yoki ularga yordam berishning imkoni borligidan bexabardir. Bu esa ko‘plab odamlarda muammo chuqurlashib ketishiga olib keladi. Ushbu muammoni hal qilish uchun targ‘ibot ishlarini kuchaytirish, ommaviy axborot vositalari orqali logopediya sohasi haqida ma’lumot berish va oilalarni bu borada xabardor qilish zarur. Uchinchi muammo sifatida moliyaviy resurslarning cheklanganligini ko‘rsatish mumkin. Ko‘plab ta’lim va sog‘liqni saqlash muassasalari logopediya xizmatlari uchun zarur bo‘lgan texnik va uskunalarga ega emas. Natijada, xizmatlar sifati past bo‘lib qoladi. Bunga yechim sifatida davlat tomonidan mablag‘ ajratishni ko‘paytirish, xususiy sektorni jalb qilish va logopediya xizmatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan grantlarni tashkil etish mumkin. To‘rtinchi muammo - tadqiqotlar va ilmiy izlanishlarning yetarli darajada olib borilmasligi. Logopediya sohasida yangi usullar va texnologiyalarni joriy etish uchun ilmiy izlanishlar zarur. Biroq, bu yo‘nalishda ko‘pgina cheklovlar mavjud. 34 Ushbu muammoni bartaraf etish uchun universitetlar va tadqiqot institutlarini jalb qilish, xalqaro hamkorlikni rivojlantirish va ilmiy izlanishlar uchun grantlar ajratish lozim. Beshinchi muammo sifatida, logopediya xizmatlarining hududiy nomutanosibligini ta’kidlash mumkin. Shahar joylarida ushbu xizmatlardan foydalanish imkoniyati kengroq bo‘lsa-da, qishloq joylarda bu borada jiddiy cheklovlar mavjud. Natijada, qishloq aholisi zarur yordamni ololmaydi. Mazkur muammoni hal etish uchun mobil logopediya xizmatlarini tashkil etish, onlayn maslahatlashuv platformalarini yaratish va qishloq joylarda logopediya markazlarini ochish muhimdir. Yana bir muammo - individual yondashuvning yetishmasligi. Har bir insonning nutq buzilishi o‘ziga xosdir va standart usullar ba‘zan kutilgan natijani bermaydi. Ushbu muammoni hal qilish uchun har bir bemor uchun maxsus dasturlarni ishlab chiqish, diagnostika usullarini takomillashtirish va logopedlar malakasini oshirish zarur. Logopediya sohasidagi muammolarni bartaraf etish yo‘lida texnologiyalardan foydalanish ham dolzarb ahamiyatga ega. Masalan, sun‘iy intellekt va kompyuter dasturlarini qo‘llash orqali nutq buzilishlarini erta aniqlash va davolash imkoniyatlari kengayadi. Shu sababli, logopediya sohasini raqamlashtirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga alohida e‘tibor qaratish lozim. Shuningdek, logopediya xizmatlarini moliyaviy jihatdan qulayroq qilish ham muhim ahamiyatga ega. Ko‘plab oilalar uchun ushbu xizmatlardan foydalanish qimmatga tushadi. Shuning uchun davlat tomonidan subsidiya ajratish, ijtimoiy yordam dasturlarini yo‘lga qo‘yish va xususiy sektorni arzonroq xizmatlar ko‘rsatishga rag‘batlantirish kerak. 35 Xulosa qilib aytganda, logopediya sohasidagi muammolar ko‘p qirrali va murakkab bo‘lib, ularni hal qilish uchun keng qamrovli yondashuv zarur. Malakali mutaxassislarni tayyorlash, jamiyatda xabardorlikni oshirish, ilmiy izlanishlarni rivojlantirish va zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali ushbu muammolarni samarali hal etish mumkin. Logopediya sohasiga e‘tibor qaratish nafaqat individual insonlarning, balki jamiyatning umumiy farovonligiga xizmat qiladi. XULOSA 36 O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi davlat ta'lim siyosatining muhim qismidir va bu soha bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, ta'lim tizimida, shu jumladan logopediya sohasida ham keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Ushbu islohotlar bolalarning nutqiy rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun zamonaviy yondashuvlarni joriy etishga qaratilgan. Logopediya sohasida mutaxassislar yetishmasligi, logopedik xizmatlar sifatining pasayishi va zamonaviy metodologiyalarning etishmasligi kabi muammolarni hal etish uchun O‘zbekiston hukumati logopediya tizimini takomillashtirishga qaratilgan dasturlar ishlab chiqdi. Bular orasida logopedik xizmatlarni ko‘rsatish uchun maxsus ta'lim muassasalarini tashkil etish, mutaxassislarning malakasini oshirish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va ota-onalarni logopedik jarayonlarga jalb qilish muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston logopediya tizimida bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab- quvvatlashda mamlakatdagi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar ham muhim rol o‘ynaydi. Jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish, ularning ta'lim va tarbiyasiga e'tibor qaratish zarur. Bu jarayonda logopedlar, psixologlar va pedagoglar o‘rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish bolalarning nutqiy rivojlanishini yanada samarali amalga oshirishga yordam beradi. Logopediya sohasida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar va amaliyotlar O‘zbekiston logopediyasini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston olimlari nutqiy rivojlanishdagi muammolarni o‘rganish, ularni bartaraf etish bo‘yicha yangi metodologiyalarni ishlab chiqish va logopedik xizmatlar sifatini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar olib bormoqda. Bu tadqiqotlar natijalari 37 O‘zbekiston logopediya tizimining rivojlanishiga, bolalar bilan ishlashda samarali yondashuvlarni joriy etishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish va logopedik xizmatlarning sifatini oshirishga qaratilgan. Ushbu jarayon, shuningdek, logopediya sohasida mutaxassislarni tayyorlash va malaka oshirishni, zamonaviy texnologiyalarni qo‘llashni va ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytirishni o‘z ichiga oladi. Kelajakda O‘zbekistonda logopediya sohasining yanada rivojlanishi va takomillanishi kutilmoqda. 38 Foylanilgan adabiyotlar Prezident farmonlari, qarorlari va asarlari: 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – T.: “O’zbekiston”, 2017 3. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2012. 4. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g‘risida Qonuni. 2020-yil 23- sentyabr. O’RQ-637-son 5. O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g‘risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF- 5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr. 6. M.Yu. Ayupova.Logopediya. «O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati». – T., 2017 7.D.A. Nurkeldiyeva, N. Muxamedxanova. To‘g‘ri yo‘llanma – samara uchun kafolat // Bola va zamon jurnali, 2013, №3–4 Л . М . 8. Ayupova M.Yu. Logopediya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2017. 9.Muminova L.R, Ayupova M. Logopediya. -T.: O’qituvchi 1993. 10.Muminova L.R. Maxsus psixologiya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2013 y. 11.Pulatova P.M. Maxsus pedagogika. -T.: Fan va texnologiya. 2013 y. 12. .Logopediya asoslari. A.Aminjonova. Farg‘ona, 2014-yil 13.Usmanovna,Q.F. Azamkulovna,P.D.& Maxkamovna,M.D.(2022). INKLYUZIV TA’LIMDA KADRLAR MASALASI. O‘ZBEKISTONDA 39 FANLARARO INNOVATSIYALARVA ILMIY TADQIQOTLAR JURNALI,2(14),834-842. 14.Azamkulovna, P. D. (2022).BO‘LAJAK O‘QITUVCHI – DEFEKTOLOGLARGA ILMIYTADQIQOT FAOLIYATINI OLIB BORISHNI O‘RGATISH KASBIY FAOLIYATGA TAYYORGARLIKKO‘RISH OMILI SIFATIDA.Scientific impulse,1(5),413-418. 40

O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB.LOGOPEDIYA FANINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI.

1.1.Logopediya fanining paydo bo‘lishi va uning nazariy asoslari………………...5

1.2.O‘zbekiston hududida nutq terapiyasiga bo‘lgan dastlabki yondashuvlar……..7

1.3.Mustaqillik davrida logopediya sohasining rivojlanish omillari……………...10

II.BOB.LOGOPEDIYA TIZIMINI SHAKLLANTIRISHDA DAVLAT SIYOSATI VA TA’LIM TIZIMINING O‘RNI.

2.1.Maxsus ta’lim muassasalarida logopediya yo‘nalishining joriy etilishi………13

2.2.Logopedik xizmatlarning tashkil etilishi va amaliyotga tatbiq etilishi…….…15

2.3.Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar bilan ishlashda innovatsion yondashuv

lar………………………………………………………………………………….17

III.BOB.LOGOPEDIYA SOHASIDA ILMIY IZLANISHLAR VA XALQARO TAJRIBALAR.

3.1.O‘zbek olimlarining logopediya bo‘yicha ilmiy tadqiqotlari………………....21

3.2.Chet el tajribasining O‘zbekiston logopediyasida qo‘llanilishi…………….....23

3.3.Logopediya sohasidagi muammolar va ularni hal etish yo‘llari………………27

XULOSA……………………………………………………………………...….32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR


 


 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mamlakat ta'lim tizimining muhim qismi bo‘lib, bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston logopediya sohasida bir qator islohotlar amalga oshirildi, bu esa bolalarning ta'lim va tarbiyasida muhim o‘zgarishlarga[1] olib keldi. Nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalar bilan ishlashda zamonaviy yondashuvlar va metodologiyalarni joriy etish zarurati ortib bormoqda. O‘zbekiston logopediya tizimida mutaxassislar yetishmasligi, logopedik xizmatlarning sifatini oshirish va bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olish kabi muammolarni hal etish uchun yangi strategiyalar ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega.

Logopediyaning rivojlanishi, shuningdek, jamiyatda nutq kamchiliklari bo‘lgan bolalarga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantirish va ularning ijtimoiy integratsiyasini ta'minlashga yordam beradi. O‘zbekistonning logopediya sohasidagi o‘zgarishlari, shuningdek, xalqaro tajribalar va ilmiy tadqiqotlar asosida amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda logopedik xizmatlar ko‘rsatishda yangi metodologiyalar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, shuningdek, ota-onalar va ta'lim muassasalari bilan hamkorlik qilish orqali bolalarning nutqiy rivojlanishini yanada samarali amalga oshirish imkoniyatlari mavjud. O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi ijtimoiy hayotda muhim o‘rin tutadi va bolalarning ta'lim jarayonidagi muvaffaqiyatini ta'minlashda asosiy omil hisoblanadi.

Kurs ishining maqsadi:O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining maqsadi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonida yuzaga keladigan muammolarni aniqlash va hal etishdan iborat. Ushbu maqsad, birinchidan, logopediya sohasida zamonaviy metodologiyalarni va innovatsion yondashuvlarni joriy etish orqali amalga oshiriladi. Ikkinchidan, logopedik xizmatlarning sifatini oshirish va mutaxassislarning bilim va ko‘nikmalarini takomillashtirish orqali bolalarning individual ehtiyojlariga mos xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlarini yaratishdir.

Kurs ishining vazifasi:O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining vazifasi bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonida bir qator muhim yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi vazifa, logopediya sohasida zamonaviy metodologiyalarni joriy etish va amaliyotda qo‘llashdir. Bu orqali bolalarning individual ehtiyojlarini inobatga olish va ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlari yaratiladi.

Kurs ishining predmeti:O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining predmeti bolalarning nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, nutq kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etish jarayonidir. Ushbu predmet doirasida logopediya amaliyoti, metodologiyalari, innovatsion yondashuvlari va zamonaviy texnologiyalarning qo‘llanilishi o‘rganiladi. Shuningdek, logopedik xizmatlar ko‘rsatishda mutaxassislarning professional tayyorgarligi, ularning bilim va ko‘nikmalarini oshirishga qaratilgan tadqiqotlar ham muhim o‘rin tutadi.

Kurs ishining ob’ekti:O'zbekistonda logopediyaning rivojlanishi mavzusining ob'ekti bolalarning nutqiy rivojlanishi va ularning nutq kamchiliklarini bartaraf etish jarayonidir. Bu ob'ekt, logopediya sohasidagi barcha faoliyatlarni, jumladan, bolalarning nutqiy muammolarini aniqlash, ularni tahlil qilish va bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan metodologiyalarni o‘z ichiga oladi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyitlardan iborat.

 


 

[1] O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 

Sotib olish