Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 67.5KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Oʻzbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlarda tutgan oʻrni

Sotib olish
O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,ʻ ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlarda tutgan o rni. ʻ Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................... 2 I.Bob.O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar ʻ ....................................................................... 4 1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat. .................................. 4 1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning funktsiyalari ...................................................................... 9 II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ....................................................... 14 2.1.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 14 2.2 Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari ............................................................ 23 Xulosa ............................................................................................................................................ 32 Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 33 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi : Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlarda faol ishtirokchi va hamkor sifatida nodavlat notijorat tashkilotlarining rolini yanada oshirish , ularning huquqlari va qonuniy manfaatlari himoyasini mustahkamlash , davlat tomonidan qo ‘ llab - quvvatlash ko ‘ lamini kengaytirish hamda ularga qulay shart - sharoitlar yaratish maqsadida : 1.Belgilansinki, 2021 yil 1 martdan boshlab: nodavlat notijorat tashkilotlari tomonidan ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organni xabardor qilgan (ma’lumot uchun) holda xorijiy manbalardan olinadigan pul mablag‘lari va mol-mulkning bir kalendar yilidagi jami summasi bazaviy hisoblash miqdorining yigirma baravaridan yuz baravarigacha oshiriladi; nodavlat notijorat tashkilotini qayta ro‘yxatdan hamda uning ramzini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish muddati bir oydan o‘n besh kungacha qisqartiriladi; nogironligi bo‘lgan shaxslar, faxriylar, nuroniylar, xotin-qizlar, bolalar jamoat birlashmalari ramzlarini davlat ro‘yxatidan (qayta ro‘yxatdan) o‘tkazish uchundavlat boji undirilmaydi; nodavlat notijorat tashkilotining alohida bo‘linmasi yuridik shaxs hisoblanadi, bunda alohida bo‘linmalarni hisobga qo‘yish tartibi bekor qilinadi. 2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi huzuridagi Nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondi (keyingi o‘rinlarda – Jamoat fondi) mablag‘larini boshqarish bo‘yicha parlament komissiyasi hamda O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlari milliy assotsiatsiyasining (keyingi o‘rinlarda – Assotsiatsiya) quyidagi takliflari ma’qullansin: mahalliy nodavlat notijorat tashkilotlarini rivojlantirishga qaratilgan dastur va loyihalarni moliyalashtirish uchun O‘zbekiston nodavlat notijorat tashkilotlarini qo‘llab-quvvatlash jamoat fondiga davlat subsidiyasini ajratib borish; 2 Assotsiatsiya va uning hududiy bo‘linmalari boshqaruv xodimlarining umumiy cheklangan sonini 44nafar etib belgilash hamda ularning mehnatiga haq to‘lash miqdorlarini ikki baravarga oshirish; Assotsiatsiya markaziy apparati va hududiy bo ‘ linmalarini zarur texnika , avtotransport vositasi , ofis anjomlari , mebel jihozlari bilan ta ’ minlash hamda boshqa moddiy - texnika bazasini mustahkamlash . Assotsiatsiyaga ikki hafta muddatda Assotsiatsiyaning yangilangan tuzilmasini ishlab chiqish va tasdiqlash tavsiya etilsin. Mazkur bandda nazarda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan bog‘liq xarajatlarni qoplash uchun Jamoat fondiga “2021 yil uchun O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi Qonunida zarur mablag‘lar ko‘zda tutilganligi ma’lumot uchun qabul qilinsin. Moliya vazirligi mazkur bandning ikkinchi va uchinchi xatboshilarida belgilangan chora - tadbirlarni amalga oshirish bilan bog ‘ liq xarajatlarni 2022 yildan boshlab Davlat byudjeti parametrlarida nazarda tutishni ta ’ minlasin . Kurs ishining maqsadi:O’quvchilarga O zbekistonda nodavlat, notijorat ʻ tashkilotlar haqida ma’lumot berish. Kurs ishining vazifasi : Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyati haqida Kurs ishining ob'ekti : Nodavlat notijorat tashkilotlarning funktsiyalari haqida Kurs ishining predmeti : O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilikligini yoritish Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 I.Bob. O zbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlarʻ 1.1.Nodavlat notijorat tashkilotlari tushunchalarining mazmun va mohiyat. Nodavlat notijorat tashkilotlari dastlab jamiyatni o’zini o’zi boshqarishi va uni mustaqil ijtimoiy birlik sifatida yashashini ta'minlash ehtiyojlari va manfaatlari asosida paydo bo’ldi. XX asrning o’rtalariga kelib esa nodavlat va notijorat tashkilotlar demokratik jamiyatning muhim va asosiy institutlaridan biriga aylandi. Shunga ko’ra, nodavlat notijorat tashkilotlar mazmun va mohiyatini chuqur anglash, ularning demokratik fuqarolik jamiyatining muhim va asosiy institutlaridan biri ekanligi to’g’risidagi tushunchalarni o’rganishga ehtiyoj sezilmoqda. Shuningdek , demokratik jamiyat tushunchasi to’g’risidagi tasavvurlar nodavlat notijorat tashkilotlarni chuqur idrok etishga imkoniyatlar beradi. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasi (2002 yil 29-30 avgust) mamlakatda fuqarolik jamiyati qurishni avj oldirishda muhim ahamiyat kasb etdi. Sessiyada mamlakat Prezidenti I.A.Karimov «O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari»ga doir ma'ruzasi bilan so’zga chiqdi. o’z nutqi bilan prezidentimiz adolatli demokratik jamiyat qurishning kontseptual nazariy asoslarini yanada boyitdi. Xususan, Prezident I.A.Karimovning mamlakatda fuqarolik jamiyati barpo etishning asosiy yo’nalishlari va maqsadlarini belgilab berdi: «Beshinchi ustuvor yo’nalish fuqarolik jamiyatini shakllantirishning muhim sharti bo’lib, bu jamiyat hayotida nodavlat va jamoat tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini keskin kuchaytirishdan iborat. Yoki boshqacha qilib aytganda, bu - «Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari» degan tamoyilni amalda hayotga joriy etish demakdir. Hammamizga ayonki, bu yo’nalish ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar bilan bog’liq ko’p masalalarni hal qilishda davlat tuzilmalarining rolini kamaytirish va bu vazifalarni bosqichma- bosqich jamoat tashkilotlariga o’tkaza borishni taqozo etadi. Buning uchun, 4 avvalambor, davlatning iqtisodiy sohaga, xo’jalik yurituvchi tuzilmalar, birinchi galda, xususiy sektor faoliyatiga aralashuvini cheklash lozim»( 1Karimov I.A. O’zbekistonda demokratik o’zgarishlarni yanada chuєurlashtirish va fuєarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo’nalishlari.. «Xalq so’zi», 2002, 30 avgust.). 1 Mamlakatda XX asr boshlarida “Kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari” kontseptual siyosiy dasturni amalga oshirish maqsadlaridan kelib chiqib, markaziy davlat organlarining ayrim vakolatlarini mahalliy davlat hokimiyati, o’zini o’zi boshqarish organlari va jamoat tashkilotlariga bosqichma-bosqich berib borish asosida jamiyat qurilishini erkinlashtirish jarayonlari boshlandi. Bu sohada quyidagi yo ’ nalishlarda islohotlar bosqichma - bosqich amalga oshirilmoqda : - birinchidan , jamiyat a ' zolarining ongi , irodasi , madaniyati , ma ' naviyati va bilimi yuksak darajada bo ’ lishiga erishish , ularning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatiga alohida e ' tibor berish ; - ikkinchidan , jamiyat a ' zolarining manfaatlari uyg ’ unlashuvi jarayonlarini shakllantirish , jamiyat manfaatlarini shaxsiy manfaatlar bilan mushtarakligiga erishish ; - uchinchidan , jamiyatning takomillashuvi va yangilanishi uchun kuchli va real siyosiy , iqtisodiy , madaniy imkoniyatlarni shakllantirish ; - to ’ rtinchidan , jamiyat a ' zolari va tuzilmalari o ’ rtasidagi hamkorlik asosida jamiyatning umumiy manfaatlarini uyg ’ unlashtirish ; - beshinchidan , jamiyatdagi munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qoidalar ta ' sirini kuchaytirish , ularga ongli ravishda bo ’ ysunish amaliyotini vujudga keltirish ; - oltinchidan , siyosiy hokimiyatning o ’ z vazifalarini to ’ liq bajarishiga kengroq va qulayroq imkoniyatlar yaratish , siyosiy hokimiyatga nisbatan 1 Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 5 jamiyat a ' zolari ishonchini kuchaytirish , uning aholi tomonidan keng va faol qo ’ llab - quvatlanishiga erishish kabi yo ’ nalishlarni o ’ z ichiga oladi . Mamlakatda kuchli demokratik jamiyat barpo etish maqsadlarida davlat hokimiyati vakolatlarini kamaytirish , ya ' ni , davlat hokimiyati tasarrufida asosan konstitutsion tuzumni , mamlakatning mustaqilligi va hududiy yaxlitligini himoya qilish , huquq - tartibot va mudofaa qobiliyatini ta ' minlash , inson huquqlari va erkinliklarini , mulk egalarining huquqlarini , iqtisodiy faoliyat erkinligini himoya qilish , kuchli ijtimoiy siyosat yuritish , samarali tashqi siyosat olib borish kabi vazifalarni qoldirish ko ’ zda tutilmoqda . Shuningdek , strategik ahamiyatga molik masalalar , muhim iqtisodiy va xo ’ jalik masalalari , pul va valyuta muomalasi bo ’ yicha qarorlar qabul qilish , xo ’ jalik yurituvchi sub ' ektlar faoliyatining huquqiy shart - sharoitlarini yaratish , ekologiya masalalari , umumrespublika transport va muhandislik kommunikatsiyalarini rivojlantirish , yangi tarmoqlarni vujudga keltiradigan ishlab chiqarishni barpo etish masalalari davlat miqyosida hal etilishi , davlatning boshqa barcha vazifalarni bajarishga doir vakolatlari esa mahalliy davlat hokimiyati , fuqarolarning o ’ zini o ’ zi boshqarish organlari , nodavlat notijorat va jamoat tashkilotlariga berib borish jarayonlari boshlandi . Shuningdek , davlat organlari faoliyatini nazorat qilish vakolatlarini ham asosan o ’ zini o ’ zi boshqarish organlari , nodavlat va jamoat tashkilotlariga berish belgilandi . Nodavlat notijorat tashkilotlar to ’ g ’ risida tasavvurga ega bo ’ lish uchun avvalo manfaatlar va ijtimoiy manfaatlar tushunchasini o ’ rganish talab etiladi . Ijtimoiy - siyosiy munosabatlarda ijtimoiy manfaatlarni hisobga olish , turli qatlamlar va guruhlarning siyosiy ehtiyojlari va manfaatlarini uyg ’ unlashtirish , ularni qondirishning ahamiyati demokratik fuqarolik jamiyati takomillashib borgani sayin yanada kuchaydi . Ma'lumki, manfaatlar - individlar va guruhlarning ijtimoiy xatti-harakatlarini belgilovchi sabablardir. O’z vaqtida Tomas Gobbs “hokimiyatga intilish inson 6 xulqini harakatga keltiruvchi kuchlarning dushmanligi - shaxsiy manfaatlarning mantiqiy natijasidir ” “inson o’z ozodligini hayotga tadbiq qilishi lozim, bu uning bosh manfaatini tashkil qiladi, uning faoliyati shundan tashkil topadi... Manfaat - men faqat harakatlanuvchi, mening harakatlanishimning sub'ektiv irodasidir, shuningdek , manfaatli bo’lish shunga tengki, men harakat qilayotganimda men ishtirok etishim lozim deb ko’rsatgan edi. Ma'lumki, zamonaviy mamlakatlarda hukumat alohida olingan fuqarolarga nisbatan ular a'zo bo’lgan ijtimoiy guruhlar vositasida ta'sir ko’rsatadi. Ijtimoiy guruhlarni birlashishga , harakat qilishga undovchi kuch, bu ularning manfaatlaridir. Manfaatlar alohida ijtimoiy guruhlarning manfaatlari sifatida shakllangan bo’lsa-da, bu guruhlarning a'zolari faqat mazkur bir guruhning emas, balki bir vaqtning o’zida boshqa ijtimoiy guruhlarning ham a'zosi bo’lishi mumkin. Buning sababi shuki, har bir ijtimoiy qatlamning o’zi bir necha kichik guruhlarga bo’linib, ular bir-biridan malakasi, qanday mashg’ulot bilan bandligi va boshqa ijtimoiy belgilari bilan farqlanadi. Har bir guruh a'zosi ish joyida birinchi, bo’sh vaqtida ikkinchi guruhning a'zosi bo’lishi mumkin. Fuqarolarning ma'lum ijtimoiy guruhga mansubligidan kelib chiqib, nodavlat va notijorat tashkilotlarga uyushishi natijasida manfaatlar uyg’unlashuvi ro’y beradi. Qaysi shaxsning qanday ijtimoiy guruhga a'zoligi, uning manfaatlaridan qay biri ustuvor va barqaror ahamiyatga ega ekanligidan kelib chiqib, u o’zi uchun muhimroq bo’lgan ijtimoiy guruhga a'zo bo’ladi. Ana shunday ahamiyatli guruhlar ta'siri ijtimoiy tuzulmalar irodasini ifodalaydi. Bunday guruhlar manfaatlarini hukumat doimo e'tiborga olishi lozim. Institutlashgan ijtimoiy guruhlar shaklini olgan manfaatlar guruhlari turli mamlakatlarda ularning tarixiy tajriba va an'analaridan kelib chiqib, turlicha nomlanadi. Masalan, AQShda manfaatlar guruhlari fuqarolik institutlari, volontyorlar tashkilotlari, umumiy manfaatlar guruhlari, bosim o’tkazish guruhlari deb atalsa, G’arbda nodavlat notijorat tashkilotlari, xayriya tashkilotlari, jamg’armalar kabi nomlar bilan ataladi. G’arb sotsiologiyasida esa 7 bu tashkilotlar manfaatlar guruhlari nomi bilan keng tarqaldi. O’zbekistonda esa mustaqillikning ilk davridan boshlab bu tashkilotlar jamoat tashkilotlari, nodavlat notijorat tashkilotlar, ijtimoiy tashkilotlar nomi bilan keng ommalashdi. Rivojlangan mamlakatlarda ishchilar, dehqonlar, fermerlar, ishbilarmonlar, turli kasbiy u?shmalar, birlashmalar (diniy, xotin-qizlar, yoshlar, faxriylar) kabi yuz minglab jamoat tashkilotlari bo’lib, ular o’zlariga a'zo bo’lgan fuqarolarning manfaatlari va ehtiyojlarini qondirishning o’ziga xos zaruriy faoliyat ko’rsatish maydonidir. Ijtimoiy fanlarning so’nggi natijalariga muvofiq, manfaatlar guruhlari, bu - unga a'zo bo’lgan kishilarning manfaatlarini boshqa guruhlar va siyosiy institutlarning o’zaro munosabatlarida, shuningdek, o’z guruhi ichida ifoda qilish uchun tuzilgan ixtiyoriy tashkilotlardir. Nodavlat notijorat tashkilotlar jamiyatda mavjud bo’lgan barcha manfaatlarni qamrab olib, ularni ifodalagandagina, ular o’z maqsadlarini samarali bajaradilar. Jamiyatda turlicha, jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy, milliy, mafkuraviy, madaniy, ekologik, hududiy, mintaqaviy, diniy, shuningdek, yana o’nlab alohida sohalarga doir manfaatlar mavjuddir. Manfaatlar guruhlari ana shu manfaatlarning ifodachisi sifatida paydo bo’ladi va faoliyat yuritadi. Manfaatlarning guruhlar vositasida ifoda etilishi siyosiy qarorlar qabul qilish uchun yordam berishidan tashqari, ular davlat va hukumat organlari ehtiyoj sezayotgan axborotlar va boshqa ma'lumotlarni etkazib berib turishi. 2 Nodavlat notijorat tashkilotlar fuqarolarning ixtiyoriy birlashmalaridir. Ular siyosiy partiyalardan farq qilib, hokimiyatni egallash, lavozimlarga nomzodlar ko’rsatish bilan shug’ullanmaydilar. Lekin, ular hukumat va boshqa siyosiy tashkilotlarga ta'sir qilish uchun harakat qiladilar. Bu sohadagi faoliyat siyosiy tashkilotlar vositasisiz bo’lishi lozim. Manfaatlar guruhlarining harakat usullari siyosiy organlarni ishontirish, maslahat berish, jamoatchilik fikrini shakllantirish, siyosiy arboblarga ijtimoiy guruhlarning ehtiyojlarini etkazish, 2 Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 8 o’z manfaatlarini qondirish uchun tashkiliy tadbirlar o’tkazish bilan chegaralanadi. Shuningdek, siyosiy partiyalar faoliyatining muhim xususiyatlarini tahlil qilish nodavlat notijorat tashkilotlar, guruhlar, turli birlashmalar, tashkilotlarning faoliyati va harakat doirasini o’rganmay turib, amalga oshmaydi. Lekin, klassik demokratik nazariyalarda siyosiy guruhlarning maqsadlari ma'lum bir siyosiy yo’lni amalga oshirish uchun hokimiyatni egallash hisoblangan bo’lsa, manfaatlar guruhlarining maqsadi siyosatga ta'sir ko’rsatishdan iboratdir, deb ifodalangan. Siyosiy partiya asosan turlicha siyosiy manfaatlar, ko’rsatmalar va yo’nalishlarga ega bo’lgan kishilarni birlashtirsa, manfaatlar guruhlari ko’proq o’z a'zolari uchun xos bo’lgan manfaatlar, asosan bir yoki bir necha muammolarni hal qilishga o’z diqqat-e'tiborini qaratadi. Nodavlat notijorat tashkilotlar samarali raqobat yo’llarini va siyosiy jarayonda ommaviy tarzda qatnashish usullarini shakllantiradi. Ular o’z manfaatlarini himoya qilgan holda davlatning u yoki bu sohadagi siyosati harakatlarini muvozanatda saqlab turish imkoniyatlariga ega bo’ladi. Shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotlar har bir alohida fuqaro (shaxs)ga, siyosiy etakchiga ta'sir o’tkaza olish va unga siyosatda ishtirok etish imkoniyatini yaratadi. 3 1.2. Nodavlat notijorat tashkilotlarning funktsiyalari Nodavlat notijorat tashkilotlarning funkoiyalari turli-tumandir. Lekin, ularning asosiy funkoiyalaridan biri turli ijtimoiy guruhlar va qatlamlar manfaatlarini artikulyaoiya (Kishilarning alohida bir-birlariga o’xshash manfaatlarini guruh yoki qatlam miqyosida birlashtiradi.) qilishdir. Manfaatlar guruhlari individlardagi turli yo’nalishdagi qarashlar va fikrlarni bir tizimga keltiradi, biron bir tashkilotning bir qolipga solingan manfaatlar tizimi asosida 3 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , ‖ 2000, -368 bet. 9 tashkilotning harakat dasturini shakllanishiga yordam beradi. Guruhlar a'zolarining ayrim olingan manfaatlari siyosiy jarayonlarga manfaatdor guruhlar vositasida aniq, bir tizimga solingan talablar tarzida tatbiq etiladi. Shuningdek, nodavlat notijorat tashkilotlar ko’plab ayrim manfaatlarni agregaoiya qilish (munozaralar va muhokamalar yordamida turli manfaatlarni uyg’unlashtirish va ular o’rtasida ma'lum bir munosabatlar tizimini o’rnatish)ni ham amalga oshiradi. Bu jarayonda eng asosiy va muhim ahamiyat kasb etadigan, guruh a'zolarining keng qatlamlari qarashlarini ifoda eta oladigan manfaatlar tanlab olinadi va ularni amalda qondirishning zaruriy chora-tadbirlari ko’riladi. Nodavlat notijorat tashkilotlar tomonidan ma'lum bir ijtimoiy guruhning turli manfaatlari bir tizimga solinib, ularni keng jamoatchilikning xohish-irodasi sifatida davlat va hukumat organlariga etkazilishi - siyosiy qarorlar qabul qilish uchun muhim ahamiyatga egadir. Qolaversa, bunda ko’plab manfaatlar guruhlari va ijtimoiy qatlamlar o’rtasida o’zaro kelishuv va muvofiqlashuv ro’y beradi. Manfaatlar guruhlarining yana bir funkoiyasi - integraoiya qilishdir (bir butunlikka birlashtirishdir). Bu - ayrim ijtimoiy guruhlar tashqarisida o’z a'zolari manfaatlari asosida faoliyat ko’rsatayotgan turli ijtimoiy guruhlar bilan boshqa bir guruh manfaatlarini yaqinlashtirish demakdir. Ana shu jarayonda turli guruhlar o’rtasida bitimlar tuzilib, ijtimoiy kelishuvlar va murosasozliklar mustahkamlanib boradi. Manfaatlar guruhlarning yana bir funkoiyasi - davlat, hukumat va partiyalarning turli darajalarda qarorlar qabul qilishi uchun axborotlar to’plash va ularni etkazib berishdan iborat. Shuningdek, manfaatlar guruhlari faoliyatida keng ishtirok etish uning a'zolari huquqiy va siyosiy madaniyatlarining shakllanishiga, demokratik jamiyat sharoitlarida jamoat ishlarida faol ishtirok etishlarini rag’batlantirishga amaliy tajriba sifatida katta yordam beradi. Nodavlat notijorat tashkilotlar ichida faqat siyosiy partiyalargina siyosiy faoliyat bilan bevosita shug’ullanishi mumkin. Siyosiy partiyalarning davlat 10 bilan xalq ommasi o’rtasidagi munosabatlarida turli ijtimoiy qatlam va guruhlarning siyosiy manfaatlarini va irodalarini ifodalashi muhim ahamiyat kasb etadi. Siyosiy manfaatlar deb, ijtimoiy faoliyat sub'ektlarining o’z holatini siyosiy kurash vositasida barqarorlashtirish va yaxshilashning ob'ektiv va sub'ektiv imkoniyatlarini anglashga aytiladi. Siyosiy manfaatlar sub'ektlari asosan ijtimoiy birliklar, individlar va tashkilotlardan iboratdir. Ijtimoiy birliklar sinfiy, etnik, kasbiy, hududiy, demografik, mehnat jamoasi va oilaviy xarakterlarga ega bo’ladi. Tashkilotlar esa davlat, jamoat, konfessiya, lobbi, ta'sir ko’rsatish hamda manfaatlar guruhlari va ijtimoiy harakatlar shakliga ega bo’ladi. Siyosiy manfaatlar xarakteri siyosiy tuzumga nisbatan turlichadir. Siyosiy manfaatlar tuzumni o’zgartirish, uni modernizaoiya qilish, shuningdek, mavjud tuzumni barqaror saqlashga yo’naltirilishi mumkin. Ijtimoiy taraqqiyotga nisbatan esa manfaatlarning xarakteri progressiv, reakoion va mo’'tadil shakllarda ifodalanadi. Siyosiy manfaatlar xarakterini ifodalash uchun odatda siyosiy yo’nalishlarga nisbatan «ultraso’l», «so’l», «so’l mo’'tadil», «mo’'tadil», «o’ng mo’'tadil», «o’ng va ultrao’ng» tushunchalari ishlatiladi. Tashkilotlarga nisbatan esa «davlat», «siyosiy partiya», «jamoat tashkilotlari», «jamoat harakatlari» va individlar tushunchalari qo’llanadi . Hozirgi davrda AQShda tadbirkorlar manfaatlarini ifoda etuvchi manfaatlar guruhlari u?shmalarga a'zo bo’lib, Mustaqil Biznes Milliy federaoiyasiga birlashganlar. Germaniyada esa Nemis kasaba u?shmasi federal birlashmasi, Nemis ish beruvchilari u?shmasi federal birlashmasi, Germaniya sanoatchilari federal birlashmasi, Soliq to’lovchilar u?shmasi, Demokratik olimlar u?shmasi, Nemis sport u?shmasi kabi bir qancha manfaatlar guruhlari faoliyat ko’rsatadi. Hududiy, mintaqaviy va federal darajalarda ham hunarmandlar , talabalar, vrachlar, madaniyat arboblari, turli iste'molchilar u?shmalari va tashkilotlari faoliyat ko’rsatadi. Germaniyada 4-5 ming atrofida ana shunday birlashmalar 11 faoliyat ?ritmoqda. Boshqa rivojlangan mamlakatlarda ham manfaatlar guruhlari jamiyatning asosiy qismini tashkil etadi. AQShda 1 mln.dan ko’proq nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyat yuritadilar. Ularda Amerika aholisining 7,8 %i xizmat qiladi. AQShda aynan jamoat tashkilotlari sog’liqni saqlash, ta'lim, madaniyat, san'at va fuqarolarni ijtimoiy ta'minlash va muhofazalash sohasida davlatning asosiy hamkori hisoblanadilar. Dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlari hukumatlari ham muhim iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik va boshqa muammolarni hal etishda jamoat tuzilmalariga, birinchi navbatda nodavlat notijorat tashkilotlariga tayanadilar. Rivojlangan 22 ta mamlakatda ish bilan band aholining 4,9 foizi bevosita nodavlat sohada mehnat qiladilar. Bu ko’rsatkich Niderlandiyada 12,4, Irlandiyada 11,5, Belgiyada 10,5, Isroilda 9,2, Avstraliyada 7,2, Buyuk Britaniyada 6,2 foizga tengdir. Manfaatlar guruhlari hukumatning siyosiy strategiyasini shakllantirishga ham katta hissa qo’shadi. Ularning siyosiy partiyalar bilan hamkorlik qilishi partiya a'zolarining huquqiy va siyosiy madaniyatini oshiradi hamda ichki intizomni mustahkamlaydi. Buning sababi shundaki, odatda manfaatlar guruhlari etakchilari u yoki bu partiyaning rahbar organlarida ta'sirchan mavqelarni egallab turadilar. Keyingi o’n yilliklar ichida ijtimoiy-siyosiy hayotda nodavlat notijorat tashkilotlar va siyosiy partiyalar o’rtasidagi munosabatlarda ma'lum o’zgarishlar ro’y berdi. Partiyaviylikka intilishning susayishi sababli ko’plab kishilar manfaatlar guruhlari tomon og’a boshladilar. Ba'zi siyosiy kuzatuvchilarning fikricha, manfaatlar guruhlarining o’sishi shu darajada tezlashdiki, bu guruhlar endi partiyaning ba'zi funkoiyalarini o’z zimmasiga olmoqda. Ba'zi ta'sirchan manfaatlar guruhlari esa o’zlarining siyosiy harakat qo’mitalarini tashkil etayotganligi ko’zga tashlanmoqda. Bu qo’mitalarning siyosiy hayotdagi o’rni ham kuchayib bormoqda. Hozirgi davrda AQShning o’zida shu kabi qo’mitalarning soni to’rt mingdan ortib ketdi. 4 4 Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.‖ 12 Nodavlat notijorat tashkilotlarning hokimiyatga daxldor maqsadlari, parlament vositasida hal qilinishi lozim bo’lgan muammolari faqat partiyalar bilan hamkorlikda bajarilishi yoki hal bo’lishi mumkin. o’z navbatida, siyosiy partiyalarning ham manfaatlar guruhlarisiz saylov kampaniyalarida muvaffaqiyatga erishishi, jamiyatni anglashi qiyin kechadi. Demokratik jamiyatning muhim belgilaridan biri bu - ko’p partiyalilik bilan bir qatorda o’z a'zolarining ?ksak siyosiy madaniyatiga tayangan manfaatlar guruhlarining mavjudligi, ularning jamiyat va davlatning barcha institutlari bilan o’zaro teng huquqlilik asosida faol munosabatda bo’lishidir. Siyosiy partiyalar o’z o’rnida nodavlat notijorat tashkilotlarning turli manfaatlarini birlashtiradi, o’zida ifoda etadi. Shu bilan birga o’z manfaatlari yo’lida bu guruhlardan foydalanadi va hamkorlik qiladi. 13 II.Bob.Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari 2. 1 .O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy, demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi Prezidenti I.A.Karimov birinchi chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasidagi ma’ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O‘zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot strategiyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor yo‘nalish-mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida: Avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zarur. Demokratiyaning eng muhim tamoyili-odamlarning saylov huquqini, o‘z xohish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim. O`zbеkistonimiz bosib o`tgan kеyingi o`n yillik davr aholimizning kеng qatlamlari qo`llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo`ldi. Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq Konstitutsiyamizda nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplarning mustahkamlab 14 qo`yilgani barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday tashkilotlar kеng tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi. Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5100 dan ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich 2000 yilga qaraganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqarolar yig`inlari va o`zini o`zi boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etadi. Bular qatorida «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zb е kiston xotin-qizlar qo`mitasi, «Sog`lom avlod uchun», «Nuroniy» jamg`armalari, «Ijod» fondi, Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat tashkilotlarini sanab o`tish mumkin. Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda d е mokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o`z salohiyatlarini ro`yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqda. 5 Mamlakatimizda Ombudsman, Inson huquqlari bo`yicha milliy markaz, «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti kabi inson huquqlari bo`yicha milliy institutlar va boshqa bir qator tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni d е mokratik yangilash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirishga, fuqarolarning eng muhim sotsial-iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan 200 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingani ham bu soha rivojiga bo`lgan katta etiborni ko`rsatadi. Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam mustaqilligini ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, faoliyatini tashkiliy- huquqiy, moddiy-t е xnikaviy jihatdan qo`llab-quvvatlashni kuchaytirishga 5 Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. 15 qaratilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi. So`nggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Homiylik to`g`risida»gi qonunlar, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «O`zb е kistonda fuqarolik jamiyati institutlari rivojlanishiga ko`maklashish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qarori va boshqa qator hujjatlar qabul qilindi va ular fuqarolik jamiyati institutlari ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini bajarmoqda. Shuningd е k, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda O`zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е nati K е ngashlarining «Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining vakolatli vakillari bilan birga d е putatlar, moliyaviy tuzilmalarning ma`sul xodimlari kirgan Parlam е nt komissiyasining tashkil qilinishi ham etiborga sazovordir. 5.O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni demokratlashtirishdagi o’rni. O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Mamlakatimiz Birinchi Prеzidеnti Islom Karimovning “Mamlakatimizda dеmokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi maruzasida ta`kidlanishicha fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini ta`minlashda, ularning rolini kuchaytirishda “Ijtimoiy shеriklik to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga tеgishli o`zgartish va qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir. “ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli) 16 va uning maslahatchilari saylovi to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish bo`yicha oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng munosib fuqarolar ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora- tadbirlarni nazarda tutadigan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklif qilindi. “ O`zb е kiston R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni qabul qilish zarurligi takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining Mamuriy javobgarlik to`g`risidagi kod е ksiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish lozim. Atrof-muhitni himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va o`rnini b е lgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini qabul qilish fursati yetdi. Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaruv organlarining tashkil etilishi. Fuqarolar yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining tuzilishi, vazifalari, faoliyati. Davlat qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma- bosqich o‘tkaza borish, ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat. Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga katta umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov: “Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir”-deydi. O‘z-o‘zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda 17 O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan, o‘z-o‘zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o‘z navbatida asosiy maqsad - fuqarolik jamiyatini qurishga ko‘maklashmoqda. Fuqar о lik jamiyatida erkinlik, q о nun о ldida barchaning t е ngligi, ijtim о iy ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va ist е ’d о dining b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik jamiyati huquq va ad о lat m е z о nlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning o’ziga хо s «gumanistik imp е rativi» (ins о nparvarvarlik talabi), ya’ni ins о niy-ahl о qiy q о idasi, ma’naviy mayog’i bo’lib his о blanadi. Fuqar о larning o’zar о huquqiy mun о sabatidagi mavq е i quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi: 1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va о z о d bo’lishi; 2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о bilan t е ngligi; 3) jamiyat har a’z о sining fuqar о maq о midagi mustaqilligi. O’zb е kist о n mustaqillikni qo’lga kiritgach, suv е r е n davlatchilikni shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, t е ran va ulkan ma’naviy m е r о simizga mur о jaat qilish, b о qiy tari х iy o’tmishimizda mavjud bo’lgan barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, riv о jlantirish b о rasida b е qiyos imk о niyatlar о childi. O’tmish ajd о dlarimizning madaniy va ma’naviy b о yligi chuqur mush о hada etilib ijtim о iy о ngimizga singdirilm о qda, shu о rqali biz barp о etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati manfaatlariga х izmat qilm о qda. Biz shunchaki d е m о kratik jamiyat emas, balki о dil d е m о kratik jamiyat barp о etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi. «Ad о latga intilish- 18 х alqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хо s eng muhim х ususiyat. Ad о latparvarlik g’ о yasi butun iqtis о diy va ijtim о iy mun о sabatlar tizimiga singib k е tishi, ijtim о iy ko’maklashuv m ех anizmida o’z aksini t о pishi k е rak» 1 . Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda ad о lat tantanasi haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Biz barp о etayotgan fuqar о lik jamiyatida ad о lat, haqiqat va ins о nparvarlik g’ о yalari ustuv о rlik qilishi l о zim. Ad о lat b о r j о yda ins о n haq-huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid b о g’lash mumkin. Shunday qilib, fuqar о lik jamiyatining quyidagi as о siy b е lgilari va х ususiyatlarini ko’rsatish mumkin: 1. jamiyat va sha х s ehtiyojlari tizimida fa о l ij о biy fa о liyat va m е hnatning r о li al о hida mazmuniga ega bo’lishi. M е hnatga as о slangan ijtim о iy ehtiyoj va manfaatlar tizimining qar о r t о pishi; 2. jamiyat mazmunini, uning riv о jlanish q о nuniyatlari m о hiyatini х ususiy mulkchilik mun о sabatlari о rqali b е lgilanishi; 3. хususiy mulk barcha mulk shakllari qatоri ravnaq tоpishi va uni muhоfazalashda qоnunning, davlat hоkimiyatining alоhida rоl yo’nashi; 4. fuqarоlarning Yuridik jihatdan bir хil maqоmga egaligi va qоnun оldida tеngligi. Jamiyatda adоlatli sud tizimining qarоr tоpishi va uni fuqarоlarni himоyalоvchi pоsbоn idоraga aylanishi. 5. shaхsning хususiy hayoti va iqtisоdiy faоliyatiga davlat aralashuvining qоnun dоirasida chеklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo’lishi; 6 . shaхsning davlat hоkimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisоdiy mustaqilligi; 7. davlat, davlat idоralari va fuqarоlar huquqning tеng sub’еkti sifatida munоsabatga kirisha оlishi, ular sudda tеng taraflar sifatida maydоnga chiqaоlishi. Fuqarоlar huquqlarini kafоlatlash va ustuvоr ta’minlash mехanizmlarining yaratilganligi; 8. fuqarоlik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari tizimining mavjudligi; 19 9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahlоqiy rivоjlanganligi; insоnlar o’rtasidagi munоsabatlar o’zarо hurmat, iymоn-insоf dоirasida, shaхs qadrini e’zоzlash asоsiga qurilganligi. Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr biluvchi, huquqiy a’ana va qоnunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsоniy qadriyatlar e’zоzlanadigan, insоn huquqlari va erkinliklari so’zsiz ta’minlanadigan, davlat hоkimiyatini samarali jamоatchilik nazоrati mехanizmlari vujudga kеltirilgan, insоniy munоsabatlar chuqur ma’naviy- madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat. O’zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi har bir insоnning ehtiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan. Kоnstitutsiya insоnni eng katta bоylik sifatida alоhida ko’rsatgani hоlda fuqarо, jamiyat va davlat o’rtasidagi o’zarо munоsabatlarning оqilоna, huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Kоnstitutsiya va qоnunlarning ustunligi, ularning insоn manfaatlarini himоya qilishga va ijtimоiy munоsabatlarni maqbul hоlga kеltirishga yo’naltirilganligi fuqarоlik jamiyati asоslarini qarоr tоptirishning asоsiy оmillaridir. Fuqarоlik jamiyatida qоnun ustuvоr bo’lib, u insоnning o’zini-o’zi kamоl tоptirishiga yordam bеradi, shaхs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha оdamlar qоnunlarga so’zsiz riоya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi. O’zbеkistоn fuqarоlari Kоnstitutsiyada ko’rsatilgan huquqlaridan fоydalanib, davlatning siyosiy hayotida tоbоra kеng ishtirоk etmоqdalar. O’zbеkistоn Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnt I.A.Karimоvning ta’kidlashicha, «O’tmish davri sharоitida fuqarоlik jamiyati asоslarini shakllantirish jarayoni yuz bеrayotgan bir paytda O’zbеkistоn ahоlisi turli qatlamlarining manfaatlarini ifоda etishi lоzim bo’lgan kеng tarmоqli, ko’ppartiyaviy tizim kabi dеmоkratik institutlar hamda bоshqa jamоat tashkilоtlarining qarоr tоpishi ham muhim ahamiyat kasb etmоqda. 20 Shu jihatdan оlganda, davlatning rоli siyosiy partiyalar va jamоatchilik harakatlarining vujudga kеlishi, qarоr tоpishi va rivоjlanishi sеkinlashtirib qo’yadigan har qanday g’оv va to’siqlarni bartaraf etishdan ibоratdir». Fuqarоlik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanоatlantirish, ro’yobga chiqarish uchun tеgishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi. Fuqarоlik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin. Birinchidan, iqtisоdiy sоhadagi manfaatlarni qanоatlantiruvchi tuzilmalar: a) хususiy mulk asоsida vujudga kеladigan va faоliyat yuritadigan nоdavlat tashkilоtlar; b) shirkat хo’jaliklari va ularning uyushmalari; v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar; g) hissadоrlik jamiyatlari; d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar; е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari; j) tadbirkоrlar uyushmalari (palatasi) va hоkazо. Ikkinchidan, ijtimоiy sоhadagi manfaatlarni ifоdalоvchi tuzilmalar: a) оila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maхsus tashkilоtlar; b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maхsus va оliy ta’lim muasasasalari); v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar; g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari; d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari; е ) diniy tashkil о tlar; j) milliy-madaniy markazlar; z) ko’ngilli jamiyatlar; i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari; y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо. Uchinchidan, siyosiy s о hadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va tuzilmalar: 21 a) huquqiy davlatning mavjudligi; b) siyosiy partiyalar; v) ijtimоiy-siyosiy harakatlar; g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi; d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо. Yuqоrida kеltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asоsiy tarkibiy tuzilmalarni ifоdalaydi. Albatta, fuqar о lik jamiyati o’zining rang-barangligi, turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va b о shqa mazmundagi tashkil о tlar fa о liyat ko’rsatishi mumkin. Siyosiy nuqtai nazardan bah о laganda fuqar о lik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy b о shqaruvning mazmun-m о hiyatini huquqiy davlatchilik if о da etadi. B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy m о hiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о mun о sabati shakl bilan mazmunning o’zar о al о qad о rligini aks ettiradi. Bundan k е lib chiqadigan х ul о sa shuki, fuqar о lik jamiyati to’la ma’n о da mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqar о lik jamiyatid е k ijtim о iy mak о nda qar о r t о pishi va fa о liyat yuritishi mumkin. Fuqar о lik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zar о nisbatini iqtis о d bilan siyosatning nisbati tarzida iz о hlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zb е kist о n mis о lida ham yaqq о l ko’rish mumkin. Z е r о , iqtis о diy isl о hatlar t е gishli d е m о kratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о etadi. Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, х ususiylashtirish jarayonlarini amalga о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi. 6 6 . Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 22 2.2 Notijorat tashkilotlarning ijtimoiy foydali maqsadlari Umumiy huquq amal qiladigan mamlakatlar qonunchiligida notijorat tashkilotlar faoliyatini tartibga solishning о‘ziga xos xususiyati korporatsiya, mas’uliyati cheklangan jamiyat notijorat tashkilotining maqomini olish uchun foydalanishning dastlabki imkoniyatidir. Ba’zan bu shakl muayyan huquqiy xususiyat bilan tо‘ldiriladi. Umumiy qonunga kо‘ra, xususiy tashkilotlarning maqsadlari, asosan, qonunchilikni tartibga solish masalasi emas; qonuniy maqsadlarni amalga oshirish uchun tashkil etilgan prezumpsiya amal qiladi. Shu bilan birga, savdo tashkilotlari va maxsus ruxsatnomalarni talab qiladigan advokatlik amaliyotlarini amalga oshirishga cheklovlar qо‘yildi. Umumiy huquq amal qiladigan mamlakatlarda nodavlat notijorat tashkilotlari bilan bog‘liq holda, qit’aga qaraganda kamroq "gibrid" shakllar haqida gap boradi (aslida ularning faoliyati "gibrid" bо‘lishi mumkin), chunki bu mamlakatlardagi xayriya jamiyatlari (Buyuk Britaniyadan boshlab) har doim deyarli barcha tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin edi. Shu bilan birga, kompaniyalarning asosiy funksiyasi rasmiy ravishda "jamiyat uchun xizmat" deb e’lon qilinganligi sababli tashkilotning ijtimoiy foydali maqsadlari (shaklidan qat’i nazar) notijorat tashkilot sifatida qaraladi, chunki ular "о‘z- о‘zini moliyalashtirmaydi". Kompaniyaning maqsadlarga muvofiqligi bilan bog‘liq holda, majburiy (har doim ham samarali bо‘lmasa-da), keyingi nazorat, birinchi navbatda, ularning kо‘pchiligi soliqqa tortish bо‘yicha imtiyozlarga ega. Shunday qilib, har qanday tashkilot faoliyati soliqqa tortiladigan va soliqqa tortilmaydigan turga b о ‘linadi. Umumiy huquq mamlakatlarida "nohukumat tashkilotlari", atamasi ilmiy adabiyotlarda kamdan-kam hollarda q о ‘llaniladi, chunki davlat ishtirokidagi tashkilotlar va davlat idoralari an’anaviy ravishda NNT ta’rifiga mos tushadi. Shu munosabat bilan, barcha NNT, odatda, "nodavlat notijorat" ( non-profit – 23 foyda uchun emas) deb ataladi, shuningdek, "ijtimoiy foydali" ( public benefit ) va "xayriya" ( charity ) tashkilotlar maqomiga ega b о ‘lishi mumkin. Hozirgi vaqtda umumiy huquq mamlakatlarida notijorat (ayniqsa, xayriya) faoliyatning tashkiliy shakllari qonun bilan tartibga solinadi, garchi bu sohada k о ‘plab sud pretsedenti mavjud b о ‘lsada. Xullas, tashkilotning "mustaqil" va "notijorat" maqomi sudlarda tasdiqlanishi kerak. Bolgariyadagi nodavlat notijorat tashkilotlarining faoliyati 2001 yilda qabul qilingan "Nestopans maqsadli yuridik shaxslar t о ‘g‘risida"gi Qonun bilan tartibga solinadi Ushbu qonun hukumat tuzilmalari tarkibini tuzish va nodavlat tashkilotlar faoliyati tartibini tartibga soladi (ovoz berish tartibi, kvorum va h.k.). Biroq, sud bilan r о ‘yxatdan о ‘tishdan tashqari, Adliya vazirligi tomonidan jamoat tashkilotlari sifatida r о ‘yxatga olinishi mumkin b о ‘lgan tashkilotlar ham mavjud (ularga imtiyozlar berilgan). Turkiyada uyushmalarning huquqiy maqomi 2004 yil 4 noyabrdagi 5253- sonli va 2001 yilgi Fuqarolik kodeksi 72-moddasiga asosan assotsiatsiyalarni uchta asosiy boshqaruv organi: umumiy kengash, ijro etuvchi organ va auditorlik komissiyasi (kuzatuv kengashi) tashkil etishadi. Uyushmalar t о ‘g‘risidagi qonun ham ushbu organlar vakolatlarini belgilaydi. Assotsiatsiya ustav va boshqa hujjatlarni shahar hokimiyatiga taqdim etganidan s о ‘ng yuridik shaxs maqomini oladi. Qonun b о ‘yicha Fuqarolik kodeksining 62-moddasiga binoan Assotsiatsiya nizomni r о ‘yxatga oluvchi organga yuborilgan vaqtdan boshlab 60 kun ichida birinchi yig‘ilishini chaqirish va ichki boshqaruv organlarini tashkil etishlari kerak. Fuqarolik Kodeksi va Qonunning 74- moddasi hamda «Uyushmalar t о ‘g‘risida»gi Qonunning 9-moddasi ichki boshqaruvni boshqaradi. Uchrashuvlar kamida uch yilda bir marta о ‘tkazilishi kerak. Assotsiatsiya boshlig‘i assotsiatsiya faoliyatini qonun hujjatlarida belgilangan maqsadlarga erishish uchun tekshirishga vakolatlidir. U, shuningdek, hisoblarni yuritish tartibini tekshiradi, nazorat natijalarini ijroiya organiga va k о ‘rib chiqish uchun 24 umumiy yig‘ilishga taqdim etadi. Qonunning 23-moddasiga k о ‘ra ijroiya va nazorat organining yangi saylangan a’zolari umumiy yig‘ilish о ‘tkazilgandan keyin 30 kun ichida hokimga hisobotlarni taqdim talab qilinadi. Polshada nodavlat tashkilotlar odatda uyushma va jamg‘armalar shaklida yaratiladi. 1989 yildagi «Uyushmalar t о ‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, uyushma ta’sis etilgan joyda r о ‘yxatga olinishi kerak (8-modda). Shundan s о ‘ng Assotsiatsiya t о ‘g‘risidagi ma’lumotlar Davlat sud-reyestriga kiritiladi. Har bir assotsiatsiya kamida uchta yetakchi organni yaratishi kerak: umumiy kengash, boshqaruv organi va ichki nazorat organi. Ularning yaratilish tartibi, tarkibi va vakolatlari nizom bilan tartibga solinadi. Qonunlarga rioya etilishi mahalliy sudda r о ‘yxatdan о ‘tkazilayotganda tekshiriladi. 2016 yil may oyida "Assotsiatsiya t о ‘g‘risida"gi Qonunga tuzatishlar kiritildi (40-42-moddalar), unga muvofiq yangi uyushma turi kiritildi - "soddalashtirilgan". Bunday uyushma yuridik shaxs maqomiga ega emas (40-moddaning 1-bandi), mahalliy filiallar tashkil qila olmaydi, birlashmalar ittifoqiga q о ‘shilmaydi, muassis yoki qatnashchilar sifatida yuridik shaxslarga ega b о ‘lib, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishi, har qanday hissa yoki xayr-ehsonni qabul qilishi va ishtirokchilar hissasi (42-modda)ga ega b о ‘lishi mumkin. Qonunning 22-moddasi kamida uchta uyushma tashkil etadigan uyushmalar uyushmalarini tuzishga ruxsat beradi. Boshqa yuridik shaxslar ham ta’sischilarning bir qismi b о ‘lishi mumkin. 1984 yilgi «Asoslar t о ‘g‘risida»gi Qonunning 3-moddasi fond ta’sischining xohish-irodasini ifodalovchi notarial hujjat asosida tuzilishi mumkinligini nazarda tutadi. Qonunda minimal yoki maksimal t о ‘lash belgilanmagan. Agar korxona tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishni rejalashtirsa, Fondda kamida 1000 Polsha zlotisi b о ‘lishi kerak * . Jamg‘arma maqsadlariga erishish uchun tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin (5-modda, 5-band). Har bir fondda ustav kapitali mavjud b о ‘lishi tashkilotning yagona majburiy organi boshqarish organi hisoblanishi ta’kidlanadi. Qonun₋ hujjatlarida boshqa maxsus talablar mavjud emas. 25 Shvetsiyada "nohukumat tashkilotlari" - foyda olish maqsad qilmagan yoki notijorat hamjamiyatda faoliyat yuritadigan tashkilot. Ularga umumiy yondashuv - r о ‘yxatdan о ‘tish talab qilinmaydi. Agar NNT biron-bir tijorat operatsiyasini bajarmasa, Shvetsiya patent va r о ‘yxatga olish Byurosining 1974 yilgi Tovarlarni r о ‘yxatga olish t о ‘g‘risidagi aktiga binoan r о ‘yxatga olinishi kerak. Nodavlat tashkilotni yuridik shaxs sifatida r о ‘yxatdan о ‘tkazish uchun minimal talablar bajarilishi kerak: NNT ta’sis hujjati va ijroiya q о ‘mitasiga ega b о ‘lishi kerak. Finlyandiyada, Shvetsiyadan farqli о ‘laroq, 503/1989-sonli Uyushma qonuni mavjud . Uning 7 va 8-moddalarida asosiy qoidalar va uyushma tuzish jarayonida ishlab chiqilgan ichki qoidalar, ijroiya q о ‘mitasi va auditorlari a’zolarining minimal va maksimal sonini, ularning vakolat muddatini, hisobot yilini, yillik q о ‘mita va auditorlarni tanlash shartlarini, shuningdek, umumiy yig‘ilish о ‘tkaziladigan sana k о ‘rsatilgan. Assotsiatsiyalarni r о ‘yxatga olish milliy patent va r о ‘yxatga olish idorasi tomonidan amalga oshiriladi. Uyushmani r о ‘yxatdan о ‘tkazish uchun ariza yozma ravishda nizom va ichki qoidalar bilan birga beriladi. Davlat r о ‘yxatga olish organi ma’lumotlar t о ‘g‘riligi va uning nomini, boshqa xususiyatlarini tekshiradi. Agar r о ‘yxatga olishda muammolar b о ‘lsa, uyushmalarga vaqt berilishi mumkin. Ta’sis hujjatlariga kiritilgan barcha о ‘zgartirishlar, shuningdek, uyushma nomidan imzolash huquqini berish ham r о ‘yxatdan о ‘tkazilishi kerak. Qonun uyushma umumiy yig‘ilishida ovoz berish tartibini, shu jumladan, mumkin b о ‘lgan maxsus shakllarni (pochta orqali va boshqalar) tartibga soladi. Agar yig‘ilish odatiy tarzda о ‘tkazilmasa, uyushma a’zolarining har biri uning chaqiruvini talab qilishga haqli. Favqulodda yig‘ilishlar о ‘tkazish mumkin. Latviyada nodavlat notijorat tashkilotlari t о ‘g‘risidagi asosiy qonun 2003 yilgi «Uyushma va fondlar t о ‘g‘risida»gi qonundir. (1992 yilgi qonun qisman amal qiladi). Qonunning 12-moddasi uyushmalar va xususiy fondlarga taalluqli. Qonun siyosiy partiyalarga, diniy tashkilotlarga, savdo va kasaba 26 uyushmalariga, jamoat fondlariga daxl qilmaydi, chunki bunday tashkilotlarning har bir turi maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. 2003 yilda qabul qilingan qonun nodavlat notijorat tashkilotlari ichki tuzilishini tartibga soladigan qoidalar majmuini о ‘z ichiga oladi. Tashkilotni tashkil etish uchun kamida ikki kishi kerak. Assotsiatsiya tashkil etilganda qonunchilikda faqat ikkita boshqaruv organi talab qilinadi: 1) qatnashchilarning umumiy yig‘ilishi; 2) bir yoki bir nechta a’zodan iborat b о ‘lgan ijro etuvchi organ. 1992 yilgi qonundan farqli о ‘laroq, doimiy auditor yoki taftish komissiyasini tayinlash talab qilinmaydi - ularning vazifalari ijro etuvchi organ tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari, nodavlat notijorat tashkiloti asosiy shartnomaga binoan boshqa boshqaruv organlarini tashkil etishga yoki ichki tuzilishni о ‘z xohishiga k о ‘ra belgilashga haqli. Xartiya- notijorat tashkilotlari, shuningdek, kiritilgan о ‘zgartishlar nodavlat notijorat tashkilotlari reyestriga о ‘tkazilishi lozim, tashkilot huquqiy salohiyatini sotib olish maqsadida milliy r о ‘yxatga olish kitobidagi r о ‘yxatdan о ‘tishi shart. Agar r о ‘yxatga olish organi qonun talablariga rioya qilmasa, r о ‘yxatga olish muddati uzaytiriladi va ustavga о ‘zgartirish kiritish uchun vaqt belgilanadi. Agar о ‘zgarishlar amalga oshirilmasa, r о ‘yxatga olish organi r о ‘yxatdan о ‘tishni rad etish t о ‘g‘risida qaror qabul qiladi. R о ‘yxatdan о ‘tkazuvchi organning qarori ustidan ma’muriy sudga umumiy ma’muriy tartibda shikoyat qilinishi mumkin. Federal mamlakatlarda (AQSH, Kanada, Avstraliya) q о ‘shma korxonalar maqomi, odatda, federatsiya subyektlari darajasida tartibga solinadi, lekin "imtiyozli rejim" federal darajada beriladi. Angliya va Uelsda nodavlat tashkilotlarni tartibga soluvchi maxsus qonun y о ‘q. 2006 yilda qabul qilingan Xayriya qonuni 1-moddasiga k о ‘ra, ular "faqat xayriya maqsadlari uchun" tashkil etilgan tashkilotlar. 2-moddasida xayriya inter alia qashshoqlik tarqalishining oldini olish va unga qarshi kurashish, ta’limni targ‘ib qilish, dinni tarqatish, inson huquqlarini himoya qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilashni о ‘z ichiga olgan "jamiyat manfaatlariga xizmat qiladi". Shunday 27 tarzda, «xayriya maqsadi» juda keng talqin qilinishi mumkin. 1-44 xayriya Qonuni 2006-sonli qonuni 2011 xayriya qonuni bilan almashtirildi. Har qanday tashkilot, agar u xayriya tashkiloti b о ‘lsa va belgilangan tartibda r о ‘yxatdan о ‘tsa, maqsadlar "jamiyat farovonligi"ga y о ‘naltirilganligini namoyon qilishi kerak. Ushbu talab har bir tashkilotga q о ‘yiladi. Xayriya tashkiloti maqsadlarga ega emas, ular ba’zilarining faoliyati jamiyat farovonligiga qaratilgan, ba’zilari esa y о ‘q. Tashkilot faoliyatining maqsadlari jamoat manfaatlariga xizmat qiladimi yoki y о ‘qmi, bu maqsadlarni ijtimoiy jihatdan foydali deb bilish uchun Davlat Xayriya Komissiyasi tashkilot amalga oshiradigan faoliyatni о ‘rganadi. Agar Xayriya Komissiyasi ijtimoiy talablar bajarilmagan deb hisoblasa, u r о ‘yxatdan о ‘tkazilmaydi. Komissiya tashkilot maqsad yoki faoliyatida ularning "jamoatchilik manfaatlari talablariga" rioya etilishini ta’minlash uchun ularni r о ‘yxatdan о ‘tkazishdan oldin maqsadini о ‘zgartirishni talab qilishi mumkin. Eng keng tarqalgan tarixiy shakli - xayriya yordami (yuridik shaxs emas), xayriya tashkilotining homiylari ijtimoiy foydali funksiyalarni amalga oshirish uchun quyidagi majburiyatlarga ega: 1) jamiyat manfaati uchun xayriya maqsadlarini amalga oshirishni ta’minlash; 2) Xayriya komissiyasining ijtimoiy foydali maqsadlar uchun beradigan k о ‘rsatmalariga rioya qilish; 3) о ‘z ijtimoiy foydali faoliyatlari t о ‘g‘risida t о ‘liq ma’lumotni vasiylik kengashlari yillik hisobotiga taqdim etish. Xayriya jamg‘armasi har qanday mol-mulk bilan uning tarkibiga cheklovlarsiz amal qilishi mumkin. Shu bilan birga, xayriya tashkilotining homiylari xayriya vazifalarini bajarish jarayoni haqida benefitsiarlarga (doimo ishonchga ega emas) hisobot berishlari shart. "Jamoatchilik farovonligi mezonlari"ga rioya qilish - xayriya 28 tashkiloti homiylarining butunjahon majburiyatlari; bu faqat r о ‘yxatdan о ‘tish vaqtida emas, balki har doim amalga oshiriladigan talab. AQSH va Kanadada notijorat tashkilotlari, shtat (provinsiya) qonunchiligi ular maqomini tartibga solganligi sababli, zarur hollarda, shtat darajasida (provinsiya) buni amalga oshirish shart emas. AQShda davlat mustaqil fuqarolar birlashmalari mavjud emas. Barcha uyushmalar davlat yoki shahar hokimiyati organlari tomonidan tashkil etilgan b о ‘lib, ular bu borada eng muhim rol о ‘ynagan. Eng qadimgi uyushmalar "shahar korporatsiyalari" deb e’tirof etilgan aholi punktlari ( townships ) edi. Birinchi о ‘quv yurtlari — Garvard (1638) va Yel (1701) davlat grantlari asosida tashkil etilgan va cherkov vakillari b о ‘lgan, shuningdek, davlat homiyligida b о ‘lgan ruhoniylar tomonidan boshqarilgan . Nodavlat notijorat tashkilotlarining tashkiliy-huquqiy shakllarini shakllan-tirish mantig‘ini AQSH huquqiy tizimi tarixini tahlil qilish orqali kuzatish mumkin. Notijorat maqsadlarda ishlatiladigan birinchi shakl an’anaviy ravishda ishonch edi. Ishonch XVIII asrda shahar korporatsiyalariga, dastlabki о ‘quv yurtlari va diniy tashkilotlarga beriladigan badal va xayr- ehsonlardan iborat mulkni boshqarish uchun tashkil etilgan. Biroq, Amerika sudlari xayr-ehson olgan xayriya mablag‘lari faoliyatiga aralashadi. Misol uchun, sudning fikriga k о ‘ra, 1993 yilda Kornell universitetida о ‘tkazilgan xayr-ehsonlardan biri ushbu ta’lim muassasasi uchun davlat tomonidan belgilangan chegaradan oshib ketgan. Umumiy huquq AQSH sudlari tomonidan q о ‘llanilayotgan ishonch tashkilotiga q о ‘yiladigan talablarni belgilab berdi. Ishonchning ta’sis hujjatlari uni tavsiflovchi uchta asosiy elementni о ‘z ichiga olishi kerak: ishonch, obyekt va maqsadni о ‘rnatish niyati. Ishonchni tashkil etadigan hujjatlar quyidagilarni belgilaydi: ishonch maqsadlari; ta’sischining ishonchli egasiga topshirgan mulk; benefitsiarlar nomlari yoki ishonch xayriya maqsadlari bilan tuzilgan b о ‘lsa, benefitsiarlarning aniqlanishi mumkin b о ‘lgan mexanizm; ishonch egalari muayyan shaxslar manfaatlari yoki muayyan maqsadlar uchun mol-mulkni 29 boshqarishni amalga oshiradigan usullar . Bona fide talablariga q о ‘shimcha ravishda, AQShning maqsadli tabiat qonunchiligining talablari va aniq korporativ boshqaruv tuzilmasini о ‘rnatishga qodir emasligi samarali korporativ tuzilma va maqsadli ixtisoslashuvga ega b о ‘lgan tashkilotlar tashkil etishga olib keldi. Korporatsiya umumiy tashkiliy- huquqiy shakli sifatida uyushmalar faoliyatini kengaytirishga yordam berdi. Notijorat tashkilotlari uchun ichki korporativ tuzilmani yaratish xayriya korporatsiya-sining eng samarali boshqaruv modelini о ‘zi belgilaydigan biznes hamjamiyatiga foydali b о ‘ldi. Shuni ta’kidlash kerakki, AQSH biznes hamjamiyati an’anaviy ravishda nodavlat notijorat tashkilotlarini moliyalashtirishning asosiy manbai b о ‘lgan. Boshqaruvning samaradorligi va biznes bilan eng yaqin aloqani ta’minlaydigan keyingi tashkiliy-huquqiy shakl fondlarga aylandi. Kapitalizmning jadal rivojlanishi davrida fondlar tashkil etish katta kapital manfaatlariga mos keldi. Xususan, 1947 yilda G. Ford (mashhur Ford kompaniyasi asoschisi) vafot etgandan s о ‘ng u tomonidan tashkil etilgan kompaniyalarning ovoz berish aksiyalari qarindoshlari va ovozsizlar — Ford jamg‘armasiga topshirildi. Shunday qilib, Ford jamg‘armasi soliq t о ‘lashdan ozod qilindi va katta miqdorda pul t о ‘pladi. Keyinchalik, Amerika qonunchiligida notijorat tashkilotlari foyda olish qobiliyatiga ega b о ‘lib, davlatga "bir vaqtning о ‘zida ikkita qushni о ‘ldirishga" imkon berdi: 1) moliyaviy hisobot talablari kuchaytirildi, chunki foyda olish daromad va xarajatlar haqida qat’iy va batafsil hisobotlarni о ‘z ichiga oladi; 2) aholiga ta’lim, tibbiy va boshqa ijtimoiy ahamiyatga ega xizmatlar k о ‘rsatuvchi nodavlat notijorat tashkilotlari AQShda an’anaviy ravishda aholiga xizmat k о ‘rsatishni amalga oshiradigan tijorat tashkilotlari bilan iqtisodiy ahvolda tenglashtirildi. AQShda mustaqil notijorat tashkilotlarining zamonaviy shakllarda jadal rivojlanishi boshlanadi: hozirgi NNTlarning 90% Ikkinchi jahon urushidan 30 keyin tashkil topgan . Ayni paytda, AQShda taxminan 1,4 millionta xayriya tashkilotlari r о ‘yxatdan о ‘tgan. AQSH qonunchiligining eng keng tarqalgan tahlili notijorat tashkilotining quyidagi belgilarini aniqlashga imkon beradi: uning maqsadi "jamoat manfaati"; u "zararli b₋ о ‘lmagan", xayriya sifatida ishlaydi; u о ‘zini о ‘zi boshqarish va ichki boshqaruvning о ‘zini о ‘zi ta’minlashga asoslangan; zarur mezon va shartlarga rioya qilingan taqdirda, u federal soliqlardan, shuningdek, unga berilgan mol-mulk va mablag‘lar b о ‘yicha soliqlardan ozod qilinadi. 31 Xulosa Taraqqiyot strategiyasida hamnodavlat notijorat tashkilotlari rolini oshirishga qaratilgan maqsad va vazifalar belgilangan. Shuningdek, 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasini“Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturining 43-vazifasi“Ayrim davlat funksiyalarini amalga oshirish jarayoniga jamoatchilik nazorati sub’ektlarini keng jalb qilish”debnomlanib, kambag‘allikni qisqartirish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, ehtiyojmand aholini kasbga o‘rgatish kabi ijtimoiy foydali loyihalarni amalga oshirishni nodavlat notijorat tashkilotlarigaochiq tanlov asosida taqdim etish amaliyotini yo‘lga qo‘yish belgilangan. Hozirgi kundanodavlat notijorat tashkilotlarining soni10 mingga yaqin bo‘lib, ular jamiyatning u yoki bu sohasida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Nodavlat notijorat tashkilotlarining 1955 tasi tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, 280 tasi ayollarni himoya qilish, 220 tasi aholi salomatligini saqlash va150 tasi ta’lim sohalarida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.Ammo ular faoliyatidagi ayrim kamchiliklar va strategik o‘zgartirishlarni amalga oshirmaslikkabi muammolar natijasida ularning jamiyat barcha sohalarini qamrab olishida hali hamon muammolar saqlanib qolmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “Yangi O‘zbekiston strategiyasi”kitobidabugungi kunda mamlakatimizni rivojlantirish va Yangi O‘zbekistonni barpo etish strategiyasini amalga oshirishda fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlarni qo‘llab-kuvvatlash jarayoni jadal borayotganligi hamda va bu jihatdan, nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyati institutlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash - samarali boshqaruvni amalga oshirishdagi ustuvor yo‘nalishlardan biri ekanligi alohida ta’kidlangan 32 Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. - T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. – T.: Nur, 2022, -40 bet. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, - ‖ 33 368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224‖ bet. 5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. Internet saytlari. 1. http://Zivonet.uz 2. http://edu.uz 3. www.nadlib.uz 4. http://teoriya.ru 34

Oʻzbekistonda nodavlat, notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlarda tutgan oʻrni.

Sotib olish