• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 2.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Май 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Dilshodbek

Дата регистрации 29 Март 2025

2 Продаж

Oʻzbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi

7. Avgust oyining oxirlarida barglarni terib olinganda ko’saklariga nur, issiqlik va havo yetib borishi yaxshilanib, odatdagi go’zalarga nisbatan 10-15 kun erta ochiladi, hosili mo’l bo’ladi. 8. Har gektardan uzib olingan barg kamida 1.3 tonna talqon olinib (respublika miqyosida 2 mln tonnadan ortiq), chorvachilik mahsulotlarini 10-15 % ga oshirish ta’minlanadi. Eng servitamin yem – xashak hisoblangan bedaning 1 kg da quruq g’o’za bargida 400 mgr ni tashkil etadi. 9. Undan tayyorlangan preparat va organik kislota eritmasi (ekstrakt) ni sementga aralashtirib qorishma tayyorlanganda qorishmaning gidravlik qarshiligini kamaytirish hisobiga uni nasos bilan haydab berishga ketadigan energiya sarfini 30% dan ko’proq kamaytiradi. Ko’rinib turibdiki, defolyatsiya qilinib, to’kib yuborish o’rniga g’o’za barglari biomassasidan amalda foydalanishni faqat zamon talablariga javob beradigan barg terish mashinasi yaratish bilangina ijobiy hal qilish mumkin. Aytilganlardan kelib chiqib biz tomonimizdan g’o’za bargini terish mashinasi konstruksiyasi ishlab chiqildi. Barcha muammolarni (matnda keltirilgan) hal qilishga oid ishlanma va loyihalar chizmasi, ishlashi haqidagi yozuvlarni maqola matni cheklanganligini inobatga olinib keltirilmadi. 21 ko’rsatadi, ko’saklar kichik, tolasi sifatsiz va kech ochiladi. Shu ma’noda g’o’zani bir yo’la yon tomonidan ham chilpishning ahamiyati katta. Konussimon chilpishning ahamiyati yana tola sifati asosan pastki bo’g’inda joylashgan chanoqlarda eng yaxshi bo’ladi degan tushunchaning unchalik to’g’ri emasligi, ya’ni tola sifati qaysi bo’g’indaligi emas, balki chanoqning qanchalik konussimon joylashishiga bog’liq ekanligi bilan izohlash mumkin. Tadqiqotlar natijasida chanoq novdaga qanchalik yaqin bo’lsa, sifati shunchalik yuqori bo’lishi isbotlandi. Aytilganlarni hisobga olib, g’o’zalarning faqat ustki shoxlarini chilpishga mo’ljallangan mazkur CHBX-4 agregati chilpish apparati konstruksiyasini qo’shimcha bir yo’la ham yonidan kesilgan konussimon shaklda chilpish uchun o’zgartirish bo’yicha loyihalanadi. 7-muammo. G’o’za bargini mashinada terib olishdir. G’o’za bargini defolyatsiya qilib, yerga behuda to’kib yuborib, chirindiga aylantirish o’rniga, uni mashinada terib olish bilan quyidagi ekologik, texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar bir yo’la hal qilinadi: 1. G’o’za bargini mashinada terib olish bilan defolyatsiyaga xojat qolmaydi va bu muhim ekologik muammo hal bo’ladi degan so’z; 2. Defolyatsiya uchun zarur ximikatlar, ularni keltirish va ishlatishga ketgan barcha xarajatlarga chek qo’yiladi; 3. Defolyatsiyadan keyin chanoqlardagi ochilgan paxtalarga ilinib qolgan quruq barglarning unga qo’shilib tolani ifloslantirishning oldi olinadi; 4. Bargdan kimyo sanoati uchun 200 ming tonnaga yaqin limon va olma kislotasi hamda tibbiyot uchun ko’plab vitaminlar olish mumkin. Shuncha miqdordagi limon va olma kislotasini olish uchun esa 4 mln tonna olmani qayta ishlash kerak bo’ladi. 5. Uning chiqindisidan limon va olma kislotasidan tashqari, uni bijg’itib metan gazi ham olish mumkin. 6. Yana muhim jihati shundaki, joylarda limon, olma kislotasi ishlab chiqarish, gaz olish, chorva uchun ozuqa olishga moslashgan korxona va zavodlar qurilishi evaziga minglab kishilar ish joyiga ega bo’ladilar; 20 1989-1991-yillarda paxta y е tishtirish hajmi respublikada ancha kamaydi, paxta maydonlari qisqardi. Jumladan, paxta y е tishtirish bo‘yicha rejalar xom-ashyo hisobida 843 ming tonnaga kamaytirildi. Bundan tashqari paxta ekiladigan maydonlar 2017 ming gektardan 1700 ming gektarga tushirildi. Bu esa paxta yakkahokimligiga nisbatan chek qo‘yish, qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlarini rivojlantirish hamda qishloq aholisining tomorqa xo‘jaligini kengaytirish imkonini berdi. Xullas, sovet hukumati hukmronligi davrida respublikada paxtachilikdan ko‘proq mo‘l hosil olishga, yangi y е rlarni o‘zlashtirish va ularning o‘rnida paxta maydonlarini barpo etishga jiddiy e’tibor qaratildi. 1-rasm. Sovet davrida paxtachilik. Manba: https://www.google.com/url Shu maqsadda ko‘plab Yangi y е rlar o‘zlashtirildi yangi-yangi sug‘orish inshoatlarini qurish ishlari keskin avj oldirildi. Tadqiq etilgan davrda respublika qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligi siyosati yil sayin kuchayib bordi. Paxtadan yanada ko‘proq hosil olish maqsadida yangi y е rlarni o‘zlashtirilib, ularning o‘rnida katta-katta paxta maydonlari barpo etildi. Bu amaliyot ta’sirida respublikada sug‘oriladigan maydonlar hajmi ekstensiv ravishda qariyb ikki baravarga kengaydi. Aynan paxta maydonlarining kengaytirilishi oqibatida 11 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasida qishloq xo jaligiʻ ʻ iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Paxtachilik sohasi tarixan strategik ahamiyat kasb etib kelgan bo'lib, u mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishida, savdo xavfsizligini ta'minlashda va aholi bandligini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Paxta "oq oltin" nomi bilan yuritilib, uzoq yillar davomida O zbekistonning asosiy eksport mahsuloti sifatida etirof etilgan. ʻ O zbekistonda paxta yetishtirish ʻ O zbekiston qishloq xo jaligining ʻ ʻ tarmog i ʻ bo lib , ʻ mamlakat iqtisodiyotining salmoqli qismini egallaydi . 2006-yilda paxta O'zbekiston umumiy eksportining 17% ni tashkil etdi [ 1 ] . Yiliga 1 million tonnaga yaqin paxta ishlab chiqarish (jahon ishlab chiqarishining 4-5 foizi) va eksporti 700-800 ming tonna (jahon eksportining 10 foizi) bilan O zbekiston ishlab chiqarish bo yicha dunyoda 8-o rinni, paxta eksporti bo yicha ʻ ʻ ʻ ʻ esa jahonda 11-o rinni egalladi ʻ [ 2 ] . O zbekistonda paxta ʻ “oq oltin” deb   ataladi . Har yili paxta terimiga aholining ko‘p qismi jalb etilmoqda. Ularning ko‘pchiligi ilgari paxta dalalarida oz yoki umuman maosh evaziga ishlashga majbur bo‘lgan. Paxta yetishtirish 1988 yilda 8000 toyga yetgan bo‘lsa, 2012-yilda bu ko‘rsatkich 4500 toyga (1 million tonna) yaqinni tashkil qildi. Bu pasayishning bir qismi er uchastkalarining yanada foydali oziq-ovqat ekinlariga yo'naltirilganligi bilan bog'liq. Shunga qaramay, paxta O‘zbekiston iqtisodiyotida hamon muhim o‘rin tutadi. 2017-yilgacha O‘zbekiston paxtasi ko‘plab global kompaniyalar tomonidan boykot qilingan edi, chunki inson huquqlari bo‘yicha hisobotlar mamlakatdagi mehnat sharoitlari, bolalar va majburiy mehnat [ 3 ] . 2017-yilda prezident almashganidan keyin va mamlakat paxta sanoati liberallashtirilgach, o‘zbek paxtasiga qo‘yilgan cheklovlar bekor qilindi. Paxta asosan Xitoy , Bangladesh , Turkiya, Rossiya va Koreyaga eksport qilinadi. Shu bilan birga, O zbekistonda paxtani qayta ishlash tarmoqlari va ʻ fabrikalarining kengayishi hisobiga o z paxta gazlamalarini ishlab chiqarishni ʻ rivojlantirish yo lga qo yilmoqda. Iqtisodiyot liberallashtirilgach (2017 yildan) va ʻ ʻ 3 Endilikda, O zbekiston paxta xom – ashyosi ishlab chiqaruvchi agrar‟ mamlakatdan paxtani qayta ishlash, tayyor mahsulot tayyorlash va xaridorga yetkazib beruvchi to qimachilik sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga ‟ qo shilishga intilmoqda. Bu borada, paxta hosildorligini oshirish bo`yicha yangi ‟ tizimni joriy qilish, paxta yetishtirishda ilm va innovasiyalarga asoslangan agrotexnik tadbirlarni yo`lga qo`yish orqali paxta-to`qimachilik sohasida eksport hajmlari va daromadni oshirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 7-iyuldagi «Paxta hosildorligini oshirish, paxta yetishtirishda ilm va innovasiyalarni joriy qilishning qo`shimcha tashkiliy choratadbirlari to`g`risida»gi PQ-308-sonli qarori asosida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Paxtachilik kengashi tashkil etildi. Kengash faoliyatini rivojlantirish masadida tuzilgan Toshkent davlat agrar universiteti Samarqand filiali Paxtachilik ilmiy markazi ham paxtachilik sohasini rivojlantirish, g`o`za hosildorligini oshirishda ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish hamda ilmiy tadqiqot natijalari va innovatsion ishlanmalarni qishloq xo„jaligi amaliyotiga tadbiq etish bo`yicha Samarqand viloyatida bir qator ilmiy – amaliy ishlarni amalga oshirib kelmoqda. 31 tonnaga y е tdi [17]. Ammo, qishloq xo‘jalik organlari bu o‘g‘itlarni qo‘llashda mahalliy aholi sog‘ligi va turmush sharoitini e’tiborga olmadi. Chunki bu tadbirlar markazdan belgilab berilar, ularni bajarish esa majburiy edi. Buning oqibatida esa paxta y е tishtirish hajmi muttasil tarzda ortib bordi [18]. Surxondaryo oblast Sherobod rayonidagi U.Yusupov sovxozida paxtadan olingan hosildorlik 1975- 1979-yillar mobaynida 28,2 sentnerdan 32 sentnerga, yalpi hosil esa 10,7 ming tonnadan 14,5 ming tonnaga oshdi. Shuningdek, oblastning Lenin yo‘li rayonida ushbu yillarda paxta xom ashyosi y е tishtirish 43,5 ming tonnadan 56,4 ming tonnaga yy е tdi yoki 29,7 % o‘sdi, hosildorlik esa gektardan 25,3 sentnerdan 35,4 sentnerga ko‘tarildi yoki 39,9 % oshdi [19]. Ammo bundan keyingi besh yilliklarda respublika bo‘yicha paxta hosili y е tishtirish bir oz kamaydi. Sovet hukumati hukmronligi davrida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi oborotida paxta muhim o‘rin egalladi, paxtakorlar rayonlarning katta qismi Amudaryo va Sirdaryo daryolari bo‘ylab tashkil etildi. Natijada, O‘zbekiston O‘rta Osiyo hududida eng yirik paxta е tishtiruvchi mintaqaga aylandi. Shu davrda O‘zbekiston ittifoqning yirik paxta е tishtiruvchi mintaqasiga aylanib, respublika ittifoqning 60 % dan ortiqroq paxta hosilini y е tkazib berdi. Shu asosda O‘zbekiston markazning yirik to‘qimachilik korxonalari uchun paxta xomashyosi tayyorlab beruvchi katta xom-ashyo manbasiga aylandi. Respublikada paxta yakkahokimligining kuchayishi qator oqibatlarni keltirib chiqardi. Bu jarayon paxtachilik sohasini keskin kuchayishiga, ekologik vaziyatni buzilishiga, е rlarning meliorativ holati yomonlashiga olib kelib, aholi salomatligiga jiddiy putur е tishida ko‘zga tashlandi. Mustaqillik arafasida respublikada paxta yakka hokimligining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan salbiy oqibatlari keng jamoatchilik tomonidan tanqid qilina boshlandi. Natijada paxta ekiladigan maydonlarni qisqartirish takliflari bilan chiqa boshladi. Shu asosda asta-sekin paxta maydonlari qisqartirilib, o‘rniga boshqa qishloq xo‘jalik ekinlari y е tishtirila boshlandi. Agar respublikada 1987- yilda 2 mln. 108 ming gektar y е rga chigit ekilgan bo‘lsa, 1990-yilda 1 mln. 826 ming gektar y е rda paxta е tishtirildi [20]. 10 sanoati, 75 ta paxta-to qimachilik klasteri. Paxta-to‘qimachilik klasterlari 2020-ʻ yilda 91 ta loyihada ishtirok etib, 117 ta tumanda (respublika umumiy paxta ekiladigan maydonning 87 foizini) egallaydi. Asosiy ishlab chiqarish assortimentining ishlab chiqarish quvvati: ip - 705 ming tonna; gazlamalar – 1,2 mlrd. kv.m.; trikotaj - 140 ming tonna; tayyor mahsulot – 2,2 milliard dona; paypoq - 132 million dona[8]. 2024- yilning yanvar- avgust oylarida Farg‘ona viloyati xorijga jami 1,2 mln AQSh dollari qiymatidagi 6,0 ming tonna quritilgan pomidor mahsuloti eksportini amalga oshirdi. Bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning shu davri bilan solishtirilganda 5,8 ming tonnaga ko‘pdir[9]. O'zbekistonning Yevropa va Osiyo chorrahasida joylashganligi logistikani rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar ochmoqda. Biroq, mamlakatda logistika infratuzilmasi va ish samaradorligi etarlicha rivojlanmaganligicha qolmoqda. Jahon bankining 2020-yilgi logistika samaradorligi indeksiga (LPI) ko'ra, O'zbekiston 160 mamlakat ichida 102-o'rinni egalladi, bu esa yaxshilanish uchun muhim imkoniyatlarni ko'rsatadi. LPI shuningdek, bojxona faoliyati, infratuzilma sifati va logistika kompetentsiyasini O'zbekiston logistika tizimining eng zaif sohalari sifatida belgilab berdi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 22.12.2017 yil Oliy Majlisga Murojatnomasida10 Kelgusi yilda O'zbekiston Respublikasining tashqi savdo yuklarini jahondagi va mintaqadagi asosiy bozorlarga olib chiqadigan ishonchli transport va tranzit yo'laklarini izchil shakllantirishga alohida e'tibor qaratish lozim.Bugungi kunda bizning asosiy yuklarimiz Qozog'iston tranzit yo'laklari orqali, ayniqsa, eng ko'p yuklar "Sariog'och" stanciyasidan o'tadi va bu marshrut imkoniyatlari bizning extiyojlarimizni to'liq qondirmoqda, deb aytolmaymiz. Ushbu stansiyadan tovarlarni O'zbekiston hududiga olib kirishda elektrovozlar, zamonaviy terminallar etishmasligi, temir yo'l tarmoqlaridagi bandlik mahsulotlarning uzoq muddat qolib ketishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Shu sababli logistik ARM 23 25. http://www.stat.uz 26. http://www.lex.uz MUNDARIJA: KIRISH…………………………………………………………………………………………3 I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLAB CHIQARISH ʻ TARIXI VA BOSQICHLARI 1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari………………….5 1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi…………………………………………………….12 II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING IQTISODIYOTDAGI ʻ AHAMIYATI 2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari…………………………..15 ʻ 2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi…………………………………….22 III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI YILLARDA QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI. 3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar …………………………30 3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari……………………………………………...33 XULOSA………………………………………………………………………………………..39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………………………... 40 42 8. Ashurov M. S., Shakirova Yu. S., Turdibekov O. I. Trends in the formation multistructural economy in Uzbekistan // Bulletin of science and practice. 2019. 9.Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997. -110 b. 10. Baratov P. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi. ” –T., O’qituvchi, 1996. 11.Hasanov I. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi (ma’ruzalar matni). ” -T., O’zMU, 2000. 12.Hasanov I., G’ulomov P.N. “ O’zbekiston tabiiy geografiyasi (1-qism). ” O’quv qo’llanma.-T.: O’qituvchi, 2007. 13.Hasanov I., G’ulomov P.N., Qayumov A. “O’zbekiston tabiiy geografiyasi (2- qism).” O’quv qo’llanma.-T.: Universitet, 2010. 14.Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi.” -T.: “O’qituvchi”, 1994. 15. Soliev A. “ O’zbekiston geografiyasi. ” -T.:Universitet, 2014. 16. Soliev A va boshqalar “ Mintaqaviy iqtisodiyot. ” –T., 2003. 17.Soliev A.,Nazarov M., Qurbonov Sh. “O’zbekiston hududlari ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanishi.” –T.: “Mumtoz so’z ”, 2010 Universiteta 1981. 18. Qayumov A., Rasulov M.,Umarov S.,Yakubov O`. ” Tabiatdan foydalanish iqtisodiyoti. ” T., 2005, 74-75 b. 19. H.Vahobov., O’.Yakubov O`tkir. “ Rekreatsion geografiya asoslari. ” T., 2008. 20. O`zbekiston Respublikasi. E ntsiklopediya. – T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 21.”O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari” I.A.Hamedov, A.M.Alimov. 22. http://www.ziyonet.uz 23. WWW.jizzaxstat.uz 24. E-mail: knigi@szko.ru 41 mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil etish, ularni tashqi bozorlarga yo'naltirish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Shu munosabat bilan korxonalarning eksport salohiyatini oshirish uchun zarur mahsulot sifatini yaxshilash har bir mahsulot jahon standartlari talablariga javob berishi uchun. Bugungi kunda jahon bozori yigiruv va to'quv mahsulotlari bilan to'yingan, bu esa past foyda va hatto zararga olib keladi. Shunday qilib, respublikaning to'qimachilik va yengil sanoatini rivojlantirish, shuningdek, uning eksport salohiyatini oshirish maqsadida yuqori qo'shimcha qiymatga ega bo'lgan yuqori sifatli tayyor to'qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni va ularning eksportdagi ulushini ko'paytirish zarur. Maqsadli faoliyatni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Mirziyoev Sh.M. “ Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. ” Toshkent. O’zbekiston, 2016. 2.Mirziyoev Sh.M.”Milliy taraqqiyot yo’limizni qatiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko’taramiz” 1-tom Toshkent. O’zbekiston ,2017 3. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari hamda boshqa huquqiy-me’yoriy 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning qaror va farmonlari 5. 2022-2026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni 28.01.2022 yildagi PF-60-son,. 6. O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha harakatlar strategiyasi to'trisidagi qonuni. 2017 y. 7. Ashurov M. S., Shakirova Y. S. Some Aspects of Investment-Innovation Management in the Economy of Uzbekistan // Scientific-technical journal. 2018. V. 22. No. 2. P. 116-119. 40 Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev davlat mustaqilligining 32 yilligi munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigida paxtachilik sohasiga alohida e’tibor qaratdi. “Bugun paxtachilikka bozor iqtisodiyoti tamoyillari joriy etilib, soha o z egasini topdi, natijada o qituvchi maktabga, shifokor shifoxonagaʻ ʻ qaytdi, tadbirkorlar “paxta solig i” deb atalmish “paxta solig i”dan ozod etildi, ʻ ʻ majburiy va bolalar mehnatiga chek qo yildi, O zbekiston xalqaro qora ʻ ʻ ro yxatlardan chiqdi. Shu munosabat bilan oldimizda yana bir muhim vazifa – ʻ jamiyat hayotining barcha jabhalarida xotin-qizlarga teng imkoniyatlar yaratish, dedi davlat rahbari. Mohiyatan, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan izchil islohotlar fonida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, yer-suv munosabatlarini takomillashtirish, bozor mexanizmlarini keng joriy etish mamlakatimiz rahbariyatining ko‘zlangan yo‘ldan bir qadam ham chetga chiqmasligini yana bir karra namoyon etmoqda. Shunday qilib, 2019-yil 14-oktabrda Prezident qarori bilan 2020-2030- yillarda O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirish strategiyasi tasdiqlandi. Hujjatda ta’kidlanganidek, davlat paxta xomashyosi va g‘alla yetishtirishdagi ishtirokini bosqichma-bosqich qisqartirib, so‘ngra butunlay olib tashlamoqda va shu bilan paxta yetishtirishning yangi bozor mexanizmi joriy etilmoqda. 2020-yilga kelib “oq oltin” yetishtirish jarayoni butunlay ixtisoslashtirilgan klasterlar faoliyatiga aylandi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan paxta xomashyosiga davlat xarid narxini belgilash amaliyotidan butunlay voz kechish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. O‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 26- yanvardagi “Paxta xomashyosi ishlab chiqaruvchilar faoliyatini yanada qo‘llab- quvvatlash borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori paxta- to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro manfaatli aloqalarni 36 o‘rnatish, shuningdek, ular faoliyati samaradorligini yanada oshirish jarayonining mantiqiy davomi bo‘ldi. Masalan, mazkur hujjatda paxta xomashyosining xarid narxi paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari tomonidan o‘zaro manfaatli shartnoma asosida shakllantirilishi belgilab qo‘yilgan. Narx bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqib, tomonlarning o‘zaro kelishuviga ko‘ra, har bir hududdagi yerning holati, paxta yetishtirish xarajatlari, shuningdek, bozordagi talab va taklifdan kelib chiqib belgilana boshladi. Fermer va dehqonlarga yetishtirgan paxtani xaridor bilan kelishilgan narxda sotish erkinligi berildi. Nasos agregatlariga sarflangan elektr energiyasi xarajatlarining 50 foizigacha bo‘lgan qismini davlat byudjetidan qoplash tartibi joriy etildi. Bundan tashqari, klasterlar fermer xo‘jaliklariga urug‘lik, mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i va o‘simliklarni himoya qilish vositalarini ustamasiz, ya’ni o‘tgan yilga nisbatan 15-20 foiz arzon narxlarda yetkazib bera boshladi. Bu, o‘z navbatida, paxta yetishtirish xarajatlarini kamaytirish uchun yana bir imkoniyat bo‘ldi. Joriy yilda paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari tomonidan 5 mingdan ortiq yuqori unumdor qishloq xo‘jaligi texnikasi va agregatlari xarid qilindi. Natijada joriy yilning o‘zida maydonning 48 foiziga yuqori unumli zamonaviy pnevmatik seyalkalar ekilib, buning hisobidan 15 ming tonna chigit (24 milliard so‘mdan ortiq) va 5 ming tonna dizel yoqilg‘isi (deyarli 50 milliard so‘m) tejab qolindi. Natijada tomchilatib sug‘orish texnologiyasi bo‘yicha paxta plantatsiyalari maydoni qariyb 300 ming gektarga ko‘paydi va bu o‘z navbatida qariyb 1,5 milliard kub metr suv resurslari, 50 ming tonnadan ortiq mineral o‘g‘it (200 milliard so‘mga yaqin), 10 ming tonnaga yaqin yoqilg‘i-moylash materiallarini (9 milliard so‘mdan ortiq) tejash imkonini berdi. Paxta yetishtirish jarayonida klaster tizimining joriy etilgani, fermer xo‘jaliklarining yangi, zamonaviy turdagi texnikalar bilan ta’minlangani, moddiy resurslarning o‘z vaqtida va sifatli yetkazib berilishi keyingi uch yilda paxta hosildorligini 5-6 sentnerga oshirish imkonini berdi. 37 * Trikotaj mato (9,3%); * Matolar (5,0%); * Paypoq mahsulotlari (1,4%).15 III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI YILLARDA QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI. 3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar Paxtachilik ko`pgina mamlakatlar qishloq xo`jaligining yetakchi tarmog`i hisoblanib, bugungi kunda g`o`za dunyoning 84 ta mamlakatida, jami 33-34 mln. gektar maydonda ekilib, har yili 25 mln. tonnadan ortiq paxta tolasi yetishtiriladi [3]. Jumladan, respublikamizda ham har yili 1 mln. 50 ming gektar maydonda g`o`za navlari parvarishlanib, 3,3-3,4 mln. tonna paxta xom-ashyosi yetishtiriladi [2]. O`tgan vaqt davomida respublikamizda g o zaning o rtacha hosildorligi 11-12‟ ‟ ‟ s/ga dan 30-32 s/ga ortishi, seleksioner-genetik olimlarimizning izlanishlari natijasida respublikamizda paxta tolasi chiqimini 28-32 foizdan 37-40 foizgacha, uzunligini 26- 28 mm dan 33-35 mm gacha, bir dona ko sakdagi paxta xom- ‟ ashyosi vaznini 4,0-5,0 grammdan 6,5-9,0 grammgacha oshirishga erishilishi mamlakatimizning paxta yetishtiruvchi davlatlar orasida o z o rniga ega bo`lishini ‟ ‟ ta’minladi [2,3]. Keyingi yillarda respublikamizda paxtachilik sohasini rivojlantirishda amalga oshirilayotgan ishlar natijasida ishlab chiqarishda mulkchilikning yangi, istiqbolli shakllari klaster va kooperasiyalarning shakllantirilishi mulkka egalik qilish hamda ishlab chiqarishga bo`lgan munosabatni tubdan o`zgartirdi. 30 bilan bog'laydi. Biroq, temir yo'l tizimi past samaradorlik, cheklangan imkoniyatlar va infratuzilmaning etarli emasligidan aziyat chekmoqda, bu uning xalqaro savdoni qo'llab-quvvatlash qobiliyatiga to'sqinlik qiladi. O'zbekistonda bir qancha aeroportlar, jumladan, Toshkent, Samarqand va Buxorodagi xalqaro aeroportlar ham mavjud. Biroq, aeroportlar cheklangan imkoniyatlar va infratuzilmaning etarli emasligidan aziyat chekmoqda, bu ularning havo yuklarini tashishni qo'llab-quvvatlashga to'sqinlik qilmoqda. Mamlakatning dengiz porti infratuzilmasi ham cheklangan, dengizga to'g'ridan-to'g'ri kirish imkoni yo'q, bu uning dengiz transportini qo'llab quvvatlash qobiliyatiga to'sqinlik qiladi. 4-rasm. O`zbekistonining paxta tolasidan tayyorlangan mahsulotlar eksporti yo`nalishlari. Manba: https://xabar.uz/static/crop/2/3/920__95_2382561361.jpg To‘qimachilik sanoatining eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha olib borilayotgan izchil siyosat hozirdan sezilarli natijalar bermoqda: sanoatda texnik jihatdan rivojlangan korxonalar soni ko‘paydi, hosildorlik, rentabellik, mahsulot sifati va uning assortimenti kengligi bo‘yicha yetakchi ko‘rsatkichlar, o'rtacha sanoat ko'rsatkichlariga nisbatan ish haqi; O'zbekiston ichki bozoriga jozibador, 27 XULOSA So'nggi yillarda O'zbekistonning yengil sanoatida yuqori qo'shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarishni rivojlantirish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Bu mamlakatda eksportni diversifikatsiya qilish va mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan islohotlar tufayli amalga oshirildi. Yengil sanoat O'zbekiston iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biridir. Bu aholi bandligining yuqori darajasini ta'minlaydi, mamlakat yalpi ichki mahsulotiga katta hissa qo'shadi va uning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlaydi. To'qimachilik mahsulotlari eksportining o'sishi hukumatning qulay investitsiya muhitini yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish bo'yicha izchil ishlari natijasidir. Kelgusida O'zbekiston to'qimachilik mahsulotlari eksportini yanada kengaytirish, yetkazib berish geografiyasini kengaytirish va yangi savdo bozorlarini o'zlashtirishni rejalashtirmoqda. O'zbekiston Respublikasi to'qimachilik sanoati yuqori eksport salohiyatiga ega jadal rivojlanayotgan sanoatdir. Sanoat mahsulotlarini tashqi bozorlarga yo'naltirish, tashqi bozor talablariga javob beradigan eksportbop to'qimachilik 39 boykot bekor qilingandan so‘ng paxtani chuqur qayta ishlash orqali yakuniy mahsulotga aylantirishga e’tibor kuchaydi va eksportni yanada foydali bozorlarga yo‘naltirish paydo bo‘ldi [ 7 ] . Kurs ishining maqsadi: O`zbekistonda paxtachilik sohasining tarixi, rivojlanish bosqicha va istiqbollarini o`rganish va ilmiy jihatdan tahlil qilish. Kurs ishining vazifasi: mazkur kurs ishi quyidagi vazifalarni o`z ichiga oladi. 1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. 2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi 3. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar 4. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi 5. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llariʻ 6.Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi, 3 ta bob, 6 ta reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va rasm va xaritalardan iborat. 4 5-rasm.paxtachilik rivojlantirish ishlari Manba: wikipediy.uz Filialda tashkil etilgan Paxtachilik ilmiy markazida 12 nafardan iborat soxa yetakchi professor olimlari tomonidan ishchi guruhi tuzilgan bo`lib, markaz o`z faoliyati davomida Samarqand viloyati sharoitida ekish uchun davlat reyestriga kiritilgan g`o`za navlari seleksiyasi, urug„chiligi va urug„shunosligi, paxta va unga izdosh ekinlarni yetishtirish bo`yicha ilg`or innovatsion agrotexnologiyalarning ilmiy-amaliy asoslarini ishlab chiqish va takomillashtirish yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. 6-rasm.O`zbekistonda paxta ekiladigan hududlar xaritasi. Manba:https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7f/ Cotton_based_farmland_in_uzbekistan.png/960px-Cotton_based_farmland_in_uzbekistan.png Shuningdek, hozirda Samarqand viloyatida 71306 gektar maydonda parvarishlanayotgan g`o`za navlari orasida yaxshi hosil berayotgan navlarni tahlil qilib, viloyatning tuproq-iqlim sharoitlariga mos eng maqbul navlarni ko`paytirish va ekish, tuproq unumdorligini saqlash, uning agrokimyoviy va biologik xususiyatlarini laboratoriya tahlillari asosida mineral va organik o`g`itlardan 32 tufayli respublikada paxta hosildorligi 1935-yildan 1956-yilgacha har gektaridan 13,8 sentnerdan 24,7 sentnerga ko‘tarildi [2]. Bundan ko‘rinib turibdiki, XX asrning 50-yillari o‘rtalariga kelib respublikada paxta hosildorligi avvalgi davrga qaraganda keskin ko‘tarildi. Respublika qisqa muddatda markazning paxta е tishtirib beruvchi qaram hududga aylantirildi. Jumladan, 1951-1955-yillarda O‘zbekiston davlatga 12 mln. 714 ming tonna paxta xom ashyosini topshirdi. Bu ko‘rsatkich 1946-1950-yillarga nisbatan 4 mln. 779 ming tonna ko‘p demak edi [3]. XX asrning 50-yillaridan paxtachilikni mexanizatsiyalash ishiga jiddiy e’tibor qaratib, MTSlarning faoliyati bir qadar isloh qilindi. Shunga qaramasdan bu davrda MTSlar faoliyati o‘rtacha holatda bo‘lib, ishda juda ko‘p jiddiy xatoliklar mavjud edi. Masalan, 1950-1955-yillarda traktorlar bilan bajariladigan ish hajmi 61 %ga oshgani holda, paxtaning yalpi hosildorlik miqdori 11 %ga oshdi, xolos. Ko‘plab MTSlarda bajarilgan ishlar qo‘shib yozila boshlandi. Bunday hol Sherobod, Sariosiyo, Denov va Jarqo‘rg‘on MTS larida ko‘plab ko‘zga tashlandi [4]. Paxta yakkahokimligi siyosati ta’sirida respublikada paxta y е tishtirish va undan hosil olish miqdori ham o‘sib bordi. Jumladan, 1954-yilda respublika paxtakorlari 1953-yildagiga nisbatan 180 ming gektar ko‘p paxta ekdi. Sovet hukumatining direktiv organlari O‘zbekiston qishloq xo‘jaligini, ayniqsa, paxtachilikni tez fursatda taraqqiy ettirish yuzasidan qator ko‘rsatma va vazifalar ishlab chiqildi. Misol uchun, KPSS markaziy qo‘mitasining 1953-yil sentyabr oyida bo‘lib o‘tgan Plenumida paxta y е tishtirishni qisqa muddatda ko‘paytirish masalasiga alohida ko‘rsatma berildi. Plenumda: “Davlat va jamoa xo‘jaliklarida paxta hosildorligini ancha oshirish va foydalanmasdan yotgan е rlarni ishga solib, yangi sug‘oriladigan y е rlarni o‘zlashtirib, shu tariqa ekin maydonini kengaytirish, shuningdek, y е rlarning melioratsiya holatini yaxshilash yo‘li bilan paxta y е tishtirishni yanada ko‘paytirish masalalari belgilab berildi” [5]. Markaz qanchalik zo‘r bermasin paxtachilik sohasini rivojlantirishning qator muammolari ham ko‘zga tashlana boshladi. Bu muammolar eng avvalo markaziy idoralar tomonidan joylardagi vaziyatni inobatga olmasdan chiqarilgan qarorlar hamda amaliyotdan uzoq 6 ombor terminallari ichki yuklarga ham, O'zbekiston orqali tranzit qilingan yuklarga ham xizmat ko'rsatishi mumkin edi. Xususiyatlari va barcha tegishli "quruq port" infratuzilmasi bilan logistika markazlarini yaratish xalqaro yuk tashishni optimallashtirish uchun yaxshi echim bo'lishi mumkin13 . Shuningdek, o'tgan davrda transport sohasidagi davlat siyosati natijasida mamlakatda iqtisodiyot va aholining transportning barcha turlari bo'yicha transport xizmatlariga bo'lgan ehtiyojlarini qondiradigan samarali transport tizimini tashkil etish bo'yicha keng ko'lamli ishlar amalga oshirildi. Hozirgi vaqtda mamlakatning barcha mintaqalarining fazoviy aloqasi ta'minlandi, yo'lovchi va yuk avtomobil va havo transporti sohasida tarkibiy islohotlar amalga oshirildi, jahon transport makoniga faol va samarali integratsiya qilish uchun sharoit yaratildi. Shunday qilib, transport tizimi uning samaradorligiga ta'sir qiladigan bir qator jiddiy muammolarni hal qilishi kerak. Bu tomon transport siyosatini takomillashtirish, yo'lovchi va yuk tashish sifati va hajmini ta'minlash, iste'molchilar uchun xarajatlarni kamaytirish, O'zbekiston hududi orqali yuk tranziti hajmini oshirish va raqobatbardosh transport-logistika bozorini shakllantirish, xavfsizlik va atrof-muhitni muhofaza qilish darajasini oshirishga qaratilgan jiddiy institutsional o'zgarishlarni talab qiladi[14]. Ma'lum bo'lishicha, joriy yilning 5 oyida O'zbekiston to'qimachilik mahsulotlarini 1,2 milliard dollardan ortiq eksport qilgan. Bu O'zbekiston Respublikasi statistika agentligi ma'lumotlaridan kelib chiqadi. Mazkur ma'lumotlarga ko'ra, 2024-yilning yanvar-may oylarida O'zbekiston 1 285,8 million dollarlik to'qimachilik mahsulotlari eksportini amalga oshirdi. O'tgan yilning shu davriga nisbatan eksport ko'rsatkichi 0,5 foizga oshdi. Ko'rib chiqilayotgan davrda o'zbek to'qimachilik mahsulotlari dunyoning 55 mamlakatiga jo'natildi. Jami 496 turdagi to'qimachilik mahsulotlari eksport qilindi. To'qimachilik mahsulotlarini eksport qilish tarkibida hali ham ustunlik mavjud: * Ip (46,8%); * Tayyor to'qimachilik mahsulotlari (37,6%); 29 43 boshlab besh yil mobaynida har yili 2 sentnerdan ko‘paytirish vazifasi ham yuklatildi. Respublikada 1958-yilda 1440,8 ming gektar y е rga chigit ekilgan bo‘lsa, 1961-yil oxiriga kelib, paxta maydonlari 1616,4 ming gektarga y е tdi [13]. Qo‘riq va bo‘z y е rlarni o‘zlashtirish oqibatida Surxondaryo oblasti Gagarin rayonidagi Pravda kolxozi paxta va boshqa qishloq xo‘jaligi ekinlaridan ancha yuqori hosil olishga erishdi. Masalan, 1961-yilda mazkur kolxoz 670 gektar maydonning bir gektardan 25 sentnerdan hosil oldi. Iskra kolxozi 520 gektar maydonga paxta ekib, gektaridan 27,4 sentnerdan hosil olishga erishdi [14]. XX asrning 60-yillariga kelib respublika qishloq xo‘jaligida ekstensiv usuldan voz kechilib, intensiv usulga zo‘r berildi, sovet rahbariyati agrar sohani kimyolashtirishga e’tiborni kuchaytirdi. Bundan maqsad paxtadan yanada ko‘proq hosil olish edi, ammo amalda bu qishloq xo‘jaligini inqirozli holatga olib borib qo‘ydi. Misol uchun, 1965-yilda O‘zbekiston kolxozlarda sarflangan 1 mln. 463,4 ming tonna mineral o‘g‘itdan 1 mln. 324,7 ming tonnasi paxta y е tishtirishda qo‘llandi [15]. Qishloq xo‘jaligida sarflangan mineral o‘g‘itlar esa aslini olganda me’yoridan ancha ortiq edi. Shu tufayli ko‘plab sug‘oriladigan y е rlarning meliorativ holati keskin yomonlashdi. Ittifoq hukumatining bevosita buyrug‘i bilan Rossiya va Yevropa davlatlari to‘qimachilik fabrikalari, harbiy sohalari ehtiyojini qondirish maqsadida respublikaning janubiy hududlarida ingichka tolali paxta ekish yo‘lga qo‘yildi. Ushbu uchta besh yillik mobaynida Respublikada ingichka tolali paxta y е tishtirish ancha kuchaydi: misol uchun respublika 1965-yilda davlatga 73 ming tonna ingichka tolali paxta topshirdi, bu ko‘rsatkich 1971-1975-yillarda esa o‘rtacha 204 ming tonnani tashkil qildi. O‘ninchi besh yillikda ingichka tolali paxta y е tishtirishning o‘rtacha yillik hajmi 302 ming tonnadan iborat bo‘ldi [16]. O‘rganilayotgan davrda markaz tazyiqi bilan O‘zbekistonda kimyoviy zaharli moddalarni qishloq xo‘jaligida qo‘llash ortib bordi. Shu tufayli qishloq xo‘jaligi uchun gerbitsid, defoliantlar va boshqa kimyoviy vositalar ishlab chiqarish hamda y е tkazib berish kengayib bordi. Agar Respublikada mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish 1970-yilda 4091 ming tonna bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1975-yilda 6132 ming 9 O'zbekistonning eksport salohiyatini oshirish uchun samarali va samarali logistika tizimini rivojlantirish juda muhimdir. Buning uchun O'zbekistondagi logistika tizimlarining hozirgi holati, ularni rivojlantirish muammolari va imkoniyatlari, ularning samaradorligini oshirish uchun qabul qilinishi mumkin bo'lgan strategiyalarni har tomonlama tushunish talab etiladi. Logistika tizimlari va ularning eksportni rivojlantirishdagi ahamiyati. Logistika tizimlari deganda tovarlar, xizmatlar va ma'lumotlarning kelib chiqish nuqtasidan iste'mol nuqtasiga qadar oqimini rejalashtirish, bajarish va nazorat qilish bilan bog'liq faoliyat tarmog'i tushuniladi. Logistika operatsiyalari transport, omborxona, inventarizatsiyani boshqarish, qadoqlash va axborotni boshqarishni o'z ichiga oladi. Logistika tizimlarining maqsadi tovarlar va xizmatlarning mijozlarga kerakli miqdorda, o'z vaqtida va kerakli narxda etkazib berilishini ta'minlashdir. Logistika tizimlari xarajatlarni kamaytirish, samaradorlikni oshirish va eksportning raqobatbardoshligini oshirish orqali eksportni rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi. Samarali logistika operatsiyalari transport xarajatlarini, inventarizatsiya xarajatlarini va etkazib berish vaqtini kamaytirishga yordam beradi, natijada eksport narxini pasaytiradi. Bundan tashqari, samarali logistika operatsiyalari etkazib berishning ishonchliligini oshirishi, zarar yoki yo'qotish xavfini kamaytirishi va mijozlar ehtiyojini qondirishi mumkin, bu esa eksportning raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Portlar, aeroportlar va avtomobil yo'llari kabi logistika infratuzilmasining rivojlanishi mamlakatlarni jahon bozorlari bilan bog'lashga va ularning xalqaro savdodagi ishtirokini oshirishga yordam beradi. Biroq, logistika tizimlarini rivojlantirish infratuzilma, texnologiya va inson resurslariga katta sarmoyalarni talab qiladi. O'zbekistonda logistika tizimlarining hozirgi holati. O'zbekistonning logistika infratuzilmasi rivojlanmagan, bu esa eksport salohiyatini rivojlantirishga katta qiyinchilik tug'dirmoqda. Mamlakat transport tarmog'i birinchi navbatda avtomobil transportiga qaratilgan bo'lib, bu yuk tashishning 80% dan ortig'ini tashkil qiladi. Temir yo'l tizimi ham ahamiyatli bo'lib, umumiy uzunligi taxminan 4000 km bo'lib, O'zbekistonni qo'shni davlatlar 26 foydalanish, suv tanqisligi sharoitida paxtachilik xo`jaliklarida sug`orishda resurs tejamkor texnologiyalarni qo`llash, sug`orish suvlaridan samarali foydalanish, nam saqlash, g`o`za qator oralariga ishlov berish, o`g`itlash, g`o`za kasallik, zararkunanda va begona o`tlariga qarshi kurashish bo`yicha samarador preparatlarni qo`llash yuzasidan ko`rsatmalar ishlab chiqilib, markaz olimlari tomonidan ilmiy hamda amaliy tavsiyalar berib kelinmoqda . 3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari Paxtachilik – xo'jaligining eng yirik qishloqlaridan biri bo'lib, mamlakat iqtisodida, xalqning moddiy farovonligini yuksaltirishda katta korxona ega. Paxtachilik oziq-ovqat mahsulotlarini ta'minlash, eng avvalo, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish strategiyasi. Yurtimizda paxtachilikni samarali rivojlantirishning asosiy yo'nalishlaridan biri qishloqda agrar va iqtisodiy munosabatlarni isloh qilishning huquqiy asoslarini hayotga to'laligicha tatbiq etishdir. Kuni davlatimiz rahbarining Mustaqilligimizning32 yil kechaligi munosabati bilan O'zbekiston xalqiga yo'llagan tabriklarida ham paxtachilikka e'tibor qaratdi. "Bugun paxtachilikda bozor iqtisodiyoti joriy etilib, soha'z egasini topdi. o'qituvchi maktabga, daromadga qaytdi, tadbirkorlar paxta “o'lponi"dan ozod bo'ldi, samarali va bolalar mehnatiga chek O'zbekiston xalqaro qo'ra ro'lar”dan chiqarildi. Shunday ekan, oldimizda yana bir muhim vazifa – jamiyat hayotining sohalarida ayollar uchun teng turgan barkamoldir”. Prezident Shavkat Mirziyoyev keyingi yillarda qishloq xo jaliginiʻ rivojlantirish, yer va suv munosabatlarini ta minlash, bozor mexanizmlarini keng ʼ joriy etish bo yicha ishlab chiqarish ishlari fonida amalga oshirilayotgan ʻ loyihalarni ishlab chiqishga yo naltirilgan. 2020-2030-yillarga mo'ljallangan ʻ strategiyasi tasdiqlandi. Strategiyada davlat ishlab chiqarish paxta xom ashyosi va don yetishtirishda ishtirok etishdan keyingi bosqichga voz kechish respublikada ishlab chiqarishning 33 Muhimi, paxta-to‘qimachilik klasterlari tomonidan qo‘shimcha qiymat olishning samarali mexanizmi shakllantirilgan bo‘lib, bu yerda xomashyo yetishtirishdan tortib, tayyor mahsulot ishlab chiqarishgacha bo‘lgan yopiq sikl amal qiladi. Raqamlar o'zlari uchun gapiradi. 2017-yilga nisbatan ip-kalava ishlab chiqarish ikki baravar, tayyor mahsulotlar uch barobarga oshdi. Klasterlarning o‘z quvvatlari hisobiga tola ishlab chiqarish dinamikasi 148 foizga, kalava – 83 foizga, gazlama ishlab chiqarish – 19 foizga, tayyor mahsulot ishlab chiqarish – 66 foizga yetdi. Lekin bu hammasi emas. Byudjetga 2,8 trillion so‘m (2016 yilga nisbatan 5 barobar ko‘p) qo‘shimcha to‘lovlar kiritilib, 239 mingta yangi ish o‘rinlari yaratildi. Bugungi kunda paxta yetishtirilayotgan har bir hudud xomashyo narxini o‘zining iqlimiy xususiyatlari va bozor sharoitlaridan kelib chiqib, xaridor bilan kelishilgan holda belgilashga to‘liq huquqli bo‘lib, davlat tomonidan xarid narxini belgilash amaliyotiga barham berilgani sohani yanada rivojlantirish, fermer xo‘jaliklari manfaatdorligi va mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilmoqda. Shunday qilib, bugungi kunda mahalliy klasterlar va fermerlar paxta xomashyosiga narxlarni o‘zaro kelishuvga ko‘ra belgilamoqda, bunda narx belgilashning bozor maqsadga muvofiqligi, birinchi navbatda, hisobga olinadi. Qishloq xo‘jaligida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligini yanada rivojlantirishga qaratilgan bo‘lib, qabul qilingan qonun va me’yoriy hujjatlarning hayotga tatbiq etilishi uni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqishga xizmat qiladi. 38 marshrutlarni diversifikaciya qilish, bu borada qo'shnilarimiz bilan amaliy muzokaralar o'tkazish zarur. To qimachilik sanoati barqarorligini ta minlash va pandemiyaning sohagaʻ ʼ ta sirini yumshatish maqsadida hukumat tomonidan bir qator imtiyoz va imtiyozlar ʼ berildi: Hisobot davri yakuni bo‘yicha umumiy tushumda tayyor tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari eksportidagi ulushi kamida 60 foizni tashkil etgan korxonalar 2023-yil 1-yanvarga qadar mol-mulk solig‘ini to‘lashdan ozod etildi. To qimachilik, tikuv-trikotaj, charm-poyabzal va mo yna sanoati korxonalarining ʻ ʻ daromad solig i bo yicha soliq solinadigan baza yetti yil davomida teng ulushlarda ʻ ʻ zamonaviy tozalash va kanalizatsiya inshootlarini qurish xarajatlari summasiga kamaytiriladi. Zamonaviy avtomatlashtirilgan so‘yish majmualari va terini qayta ishlash korxonalarini ishga tushiruvchi tashkilotlar 2023-yil 1-yanvarga qadar yer solig‘ini to‘lashdan ozod etildi. “O‘zto‘qimachiliksanoat” uyushmasining xorijiy maslahatchilari O‘zbekiston Respublikasidagi manbalardan olinadigan daromadlardan uning belgilangan stavkasining 50 foizi miqdorida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i to‘laydilar[11]. 2022-yil fevral oyida Rossiya-Ukraina mojarosi boshlanganidan so'ng, N&m, Zara, Bershka, Uniqlo kabi mashhur kiyim brendlari mamlakatni ommaviy ravishda tark eta boshladi. O'zbekiston Rossiya Federatsiyasida trikotaj kiyimkechak ishlab chiqarish va etkazib berishni ko'paytirib, ushbu joyni egalladi. Biroq, o'zbek mahsulotlariga bo'lgan qiziqishning o'sishi nafaqat G'arb kompaniyalarining Rossiyadan chiqib ketishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Yana bir sabab-tikuvchilik va logistika narxlarining oshishi, Rossiya bozoriga tanish bo'lgan eksportchilar Xitoy va Bangladeshdan tovarlarni yetkazib berish muddatlarining oshishi, kechikishlar bir necha oyga yetadi. Shu vaqt ichida O'zbekiston mahsulotlarlarni tikishga, Rossiyaga olib kelishga va hatto sotishga muvaffaq bo'ldi. Shuningdek, mintaqada erkin ishlab chiqarish quvvatlarining mavjudligi, qo'shma ishlab chiqarishlarni yaratish uchun yanada qulay va tushunarli sharoitlar, rublda to'lovlar va Xitoy bilan taqqoslaganda 24 mineral o‘g‘itlar va ilg‘or suv tejamkor texnologiyalarning qo‘llanilishi salmoqli natijalarni berdi. 2-rasm.Mustaqillik yillarida paxtachilik Manba:https://www.google.com/url 3. Ekologik muammolar va ularni hal etish Paxtachilik sug‘oriladigan dehqonchilik asosida olib boriladi. Suv resurslaridan noto‘g‘ri foydalanish Orol dengizi inqiroziga olib keldi. Mustaqillikdan so‘ng, suvdan oqilona foydalanish, tomchilatib sug‘orish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. 4. Qayta ishlash sanoati va eksport salohiyati So‘nggi yillarda paxtani faqat xom-ashyo sifatida emas, balki chuqur qayta ishlash orqali tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishga katta e’tibor qaratildi. Tekstil klasterlari tashkil etilib, mato, ip-kalava, tayyor kiyim-kechak ishlab chiqarish hajmi ortdi. Bu esa yangi ish o‘rinlari yaratish va eksport salohiyatini oshirishga olib keldi. 13 II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASININGʻ IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI 2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari ʻ Qishloq xo’jaligi tizimlari bir-biridan ancha yiroq va nihoyatda turli-tuman fan yutuqlari, texnika va texnologiyalar bilan bog’liq murakkab jarayon bo’lgani uchun ba’zida mana shu texnologik jarayonlarning ayrim tarkibiy qismlari bilib – bilmay yoki sun’iy ravishda buzilmoqda, bunday biron texnologik jarayonning zo’rma-zo’rakilik natijasida yo’l qo’ygan buzilishi boshqa jarayonlarning buzilishiga olib kelishi oqibatida uning barqarorligi oqlab qolayapti. Bu esa texnologik jarayonlar aniq ishlashini ta’minlash va uning ravon ishlashini boshqarish har tomonlama chuqur va ilmiy asosda tashkil qilishni taqozo etadi. Biz bu sohadagi barcha muammolarni hal etish bilan bog’liq serqirra savollarning barchasiga to’la – to’kis javob berishga da’vo qilmoqchi emasmiz. Maqsad faqat shu muammolarning ba’zi eng dolzarblariga oid mulohazalarimiz bilan texnologik jarayonlar qaysi qismida uzilish ro’y berayotganiga e’tiborni qaratish va ularni bartaraf etish hisoblanadi. 1-muammo. Bildirilayotgan fikr-mulohazalar va tavsiyalar shubhasiz Respublikamiz qishloq xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lgan paxtachilik muammolarini hal etishga qaratilgan. Ma’lumki o’simlik va barcha tirik mavjudotlar dunyosi hayoti uchun yagona manba quyosh energiyasidir. Ammo hozircha nafaqat paxtachilikda va hatto dunyo dehqonchiligida quyosh nuridan tabiiy samarali foydalanishga oid ilmiy asoslangan agrotexnik talab ishlab chiqilmagan. Ya’ni, ekinlarni har xil geologik kengliklar bo’yicha quyosh nuriga nisbatan necha gradus ekilish kerakligi ko’rsatilgan. Bu esa o’simlik rivojlanishining sust hosili kam sifatsiz bo’lishiga va kechikib yetilishiga olib keladi. Shu ma’noda ekinlarni quyosh yo’liga muvofiq ekishning ahamiyati katta. G’o’zaning normal 15 O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI _________________________________________ ______________________________________________ GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI ____BOSQICH ___-GURUH TALABASI _____________________________NING _____________________________________________FANIDAN “O zbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi”ʻ MAVZUSIDA YOZGAN KURS ISHI Topshirdi: ______________ Qabul qildi: ______________ O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASININGʻ RIVOJLANISHI REJA: KIRISH I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLAB ʻ CHIQARISH TARIXI VA BOSQICHLARI 1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. 1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi II.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ʻ IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI 2.1. Paxtachilik mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo llari ʻ 2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi III.BOB.O`ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASIDA SO`NGI YILLARDA QILINAYOTGAN ISHLARNING AHAMIYATI. 3.1. Hozirgi kunda paxtachilik sohasida amalga oshiraliyotgan ishlar 3.2 Paxtachilik sohasining rivojlanish istiqbollari XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 2 554 mln + 34 mlrd 760 mln =329 mlrd 304 mln so’mga teng bo’ladi. Bir gektar yerga chigit ekishdagi agregatning o’tishlari soni olti qatorlida 7000 marta kam bo’lishini hisobga olinsa, 2 mln gektar uchun u 2000000 ×7000 = 14 mlrd martani tashkil etadi. Ushbu raqamni 10 marta kultivatsiya qilishga qo’llasak o’tishlar soni unda 140 mlrd martaga kam bo’ladi va mos holda yerning zichlanishi ham shunchaga kamayadi, bu esa hosildorlikning gektariga 4,5 sentnerga oshirishga olib keladi. 5-muammo. Dehqonchilik tarixidan ma’lumki, Quyoshning nuri barcha o’simliklarga jon bo’lsa, ularning koni suvdir. Ammo ekinlarni yetishtirishning agrotexnik talabidan hozirgacha suvni qanday yo’nalishda oqizib sug’orish to’g’risida ham biron – bir manbada hech bir so’z aytilmagan. Ekinlarni sug’orishda uning yo’nalishini Quyoshning chiqish tomoniga, G’arbdan Sharqqa oziqlanishini eng samarali deyish mumkin. Chunki, bunda suv Quyosh yurishiga qarama – qarshi oqqanligini, uning ta’sirida Sharqdan G’arbga va boshqa tomonlarga qarab oqqaniga nisbatan ko’proq bo’ladi, natijada suv-nur reaksiyasi samarali kechadi. Quyoshning nuri ta’sirida suv tarkibidagi har xil kimyoviy elementlar parchalanib, suvda ko’zga ko’rinmas suv o’simliklari va oziqabop moddalar hosil qiladi, qisqasi, uni “o’lik” suvdan “jonli” suvga aylantiradi. Bu haqda Ibn Sino ham “Agar quyoshga qarab oqayotgan bo’lsa, boshqa suvlarga nisbatan yaxshi, G’arb yoki Janubga oqayotgan bo’lsa yomon ayniqsa janubiy shamol esayotganda janubga qarab oqayotgan suv sifatsiz bo’ladi” – degan edi. Shularni hisobga olgan holda mazkur g’o’za jo’yaklarining quyosh yo’li tomon olinishi ikkinchi muhim masalani ham birvarakayiga hal qiladi, ya’ni suvni G’arbdan Sharqqa tomon yo’naltirib sug’orish imkonini yaratadi. 6-muammo. Bu muammo g’o’zalarni chilpishni ilmiy asosda tashkil qilishdir. Hozirgi kundagi faqat uchki shoxlarini chilpish bilan hosilni kamaytirib, borining ham sifatsiz va kech ochilishiga sharoit yaratiloqda chunki ustki shoxlarni chilpiganda kuch yon shoxlarning g’ovlanishiga, bu esa qator orasiga va ko’saklarga zaruriy quyosh nuri tushishining keskin kamayishiga olib keladi, bu o’z navbatida issiqlik almashinuvi va tuproqqa issiqlik yutilishiga salbiy ta’sir 19 5. Xalqaro hamkorlik va mehnat huquqlari O‘zbekiston hukumati bolalar va majburiy mehnatga qarshi qat’iy kurash olib bordi. Natijada xalqaro tashkilotlar O‘zbekiston paxtasini "toza paxta" sifatida qayta e’tirof etdi. Bu esa mamlakat paxtasining nufuzini oshirib, xalqaro bozorlarga kirib borish imkonini berdi. O‘zbekiston mustaqilligi yillarida paxtachilik sohasi tubdan o‘zgarishlarga uchradi. Bu sohada amalga oshirilgan islohotlar iqtisodiy barqarorlik, eksport imkoniyatlari va aholining farovonligini oshirishda muhim o‘rin tutdi. Kelajakda paxtachilikni yanada modernizatsiya qilish, ekologik barqarorlikni ta’minlash va mahsulotni chuqur qayta ishlash orqali uning qiymatini oshirish muhim vazifalardan biri bo‘lib qoladi. 14 Respublika bo'yicha tomchilatib sug'orish ta'minoti joriy qilingan paxta maydonlar qariyb 300 min tonnadan ortiq mineral o'g'it (qariyb 200 mlrd so'm) va 10 ming tonnaga yaqin yuki moylash materiallari (90 mlrd so'mdan ortiq) iqtisod qilingan. Paxta xom ashyosi yetishtirishda klaster ishlab chiqarilgan va ular fermer xo'jalik yangi texnikalar bilan ta'minlanish, moddiy resurslarni o'z vaqtida ishlab chiqarish ishlab chiqarish paxta hosildorligi keyingi uch yilda5-6 sentnerga oshdi. Paxta-to'qimachilik klasterlari paxtani qayta ishlashdan tayyor mahsulotgacha bo'lgan qo'shimcha qiymat zanjiri yaratildi. Buning natijasida, 2017-yilga nisbatan ip-kalava ishlab chiqarish ikki barobarga, tayyor mahsulot uch barobarga ortdi. Klasterlarning o'z quvvatlari hisobiga tola ishlab chiqarish 148 foizga, ip-kalava 83 foizga, mato to'qish 19 foizga, tayyor mahsulot 66 foizga yetdi. Bu qo'shimcha daromaddan 239 mingdan ortiq yangi ish o'rinlari bilan birga budjetga 2.8 trln. so'm (2016-yilga nisbatan 5 barobar ko'p) sarmoya hosil yaratdi. Ko'rib turganimizdek, paxtachilikda har bir hudud o'z sharoiti va holatidan kelib chiqib, xaridor bilan kelishgan holda xom ashyo narxiga ega bo'lgan mahsulot sifatiga egaligi, narxning davlat tomonidan belgilab qo'yilgan amaliyoti ishlab chiqilgan sohaning yanada rivojlanishiga, undorlik ortishiga olib kelmoqda. Bunda joylardagi klaster va fermer xo'jaliklari xom ashyo mahsuloti narxini o'z manfaatdorlikka asoslangan ishlab chiqarishga asoslanib bo'ladi. Zero, ta minlashda qishloq xo jaligini rivojlantirish bo yicha muhim ishlabʼ ʻ ʻ chiqarish, qabul qilingan va qarorlarning ijrosini ta minlash yangi bosqichga olib ʼ chiqish qonun loyihasiga xizmat qiladi. Paxtachilik qishloq xo‘jaligining yirik sohalaridan biri bo‘lib, mamlakatimiz iqtisodiyotida, shuningdek, aholining moddiy farovonligini sezilarli darajada oshirish jarayonida haqli ravishda muhim o‘rin tutadi. Paxtachilikni samarali rivojlantirish, eng avvalo, davlat oziq-ovqat strategiyasi talablarini bajarish, oziq- ovqat xavfsizligini ta’minlashga xizmat qilmoqda. Respublikada paxtachilikni izchil rivojlantirishning asosiy omillaridan biri qishloqda agrar-iqtisodiy munosabatlarning huquqiy asoslarini tubdan isloh qilishdir. 35 ga teng yoki bahorgi teng kunlikka nisbatan, ya’ni bahorgi teng kunlikdagi Quyosh yo’li burchagini shartli ravishda 00 deb olinganda (aslida u Jizzax viloyatida 730 ga teng) 250 ga teng bo’ladi. Bu go’za jo’yagining eng muvofiq deb hisoblangan burchagini eng oddiy dehqonning dala sharoitida xohlagan sanaga mos Quyosh yo’li burchagini aniqlashning oddiy dehqonlarbop qurilmasi ham tayyorlanadi. Mazkur so’z yuritilgan paxta hosildorligini oshirish va tola sifatini yaxshilash hamda hosilning barvaqt pishishini ta’minlashning ijobiy yechimi haqidagi nazariy mulohazalar amaliyotda dastlabki sinovdan muvaffaqiyatli o’tdi. Jumladan, Jizzax viloyati Do’stlik tumani X. Isroilov SFU, Arnasoy tumani “Nuriddin ota” fermer xo’jaligi, paxta maydonlariga tajriba uchun har xil yo’nalishda ekilgan g’o’zalar hosildorligi va erta pishishi bo’yicha olingan tadqiqot natijalariga ko’ra, hech qanday qo’shimcha xarajatlarsiz, bir xil sharoitda Quyosh yo’liga tomon ekilgan go’zalar paxtasi boshqalariga nisbatan 7-10 kun erta ochildi, hosildorlik esa o’rtacha 2,5-3 sentnerga yuqori bo’ldi. Ushbu agrotexnologiya qo’llanilishining nechog’liq samaradorligini birgina Hindiston misolida ko’raylik, u yerda jami 9 mln. gektarga yaqin paxta ekilishini hisobga olsak, tavsiya qilinayotgan usul qo’llanilganda bir yilda hech bir qo’shimcha xarajatlarsiz 2 mln.700 ming tonna ortiqcha sifatli tola olish mumkin. O’zbekistonda u 1.5 mln gektar maydondan qoshimcha 450 ming tonna (deyarli ikki viloyat paxtasini) sifatli hosil olish imkonini beradi. 2-muammo. Chigitning erta to’liq va baquvvat unib chiqishida, uning uchini janubga qaratib ekishning ahamiyati katta. Buni birinchi marta A.V. Krilov 1964- yilda magnitotropizm hodisasi deb atadi. Olim bug’doy urug’larining uchi magnitning janubiy qutbiga qaratib ekilganlari bir sutka erta va baquvvat bo’lib unib chiqqanligi, rivojlanishi ham yaxshi bo’lganligini aniqladi. Buni chigit ekishda ham qo’llash yaxshi natija beradi. Bu samarani xalqimizning “Bir kun erta eksang, hafta burun o’rasan” degan hayotiy hikmati orqali izohlash mukin. Ana shu muammoning yechimi sifatida biz tomonimizdan chigit ekish apparati konstruksiyasini chigitning konussion shakliga mos holda takomillashtirilgan varianti ishlab chiqildi. 17 2.2. Paxtaning qayta ishlanishi va eksportga yo`naltirilishi Zamonaviy dunyoda to'qimachilik sanoati eksport bilan shug'ullanuvchi tarmoqlar orasida yuqori o'rinni egallaydi. Unda eksport qilinadigan mahsulotlarning keng assortimenti mavjud ip- kalavadan tortib tayyor mahsulotlargacha (kiyim va trikotaj). Shu nuqtai nazardan, sanoatning eksport salohiyati katta bo'lib, uning rivojlanishi qaror qabul qilish paytidagi shartlardan tanlanishi mumkin: strategik investorning mavjudligi, jahon tovar bozori, joriy biznes-rejaning samaradorligi, eksport ishlab chiqarish talablariga muvofiq kadrlar tayyorlash darajasi. Bugungi kunda O‘zbekiston to‘qimachilik, tikuvchilik va trikotaj sanoati yetakchi va jadal rivojlanayotgan tarmoqlardan biridir. Mustaqillik yillarida mamlakatimiz makroiqtisodiyot majmuasida mustahkam o‘rin egalladi. Prezidentimiz rahnamoligida yaratilayotgan qulay shart-sharoit, imtiyoz va preferensiyalar, mustahkam me’yoriy-huquqiy baza tufayli soha korxonalari ulkan muvaffaqiyatlarga erishib, rivojlanishning sifat jihatidan yangi bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Bu paxta xomashyosidan keng turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish, uni qayta ishlashdan paxta tolasi, kalava, gazlama, trikotaj, tayyor tikuvchilik, trikotaj va paypoq mahsulotlari ishlab chiqarishdir. Yangi quvvatlar yaratilib, mavjudlari modernizatsiya qilindi. 150 mingdan ortiq ish o‘rni yaratildi. Gazlamalar, trikotaj gazlamalar va tayyor mahsulotlar, paypoq mahsulotlari ishlab chiqarish, shuningdek, zamonaviy bo‘yash va pardozlash tarmoqlarini yaratishga qaratilgan loyihalar yaratilmoqda. Tarmoq tarkibiga 1750 ta to qimachilik, tikuvchilik va trikotaj korxonalari kiradi,ʻ jumladan: 410 ta to qimachilik sanoati, 10 ta mashinasozlik, 1330 ta tikuv-trikotaj ʻ 22 tannarxning pasayishi, masalan, 20-50% muhim rol o'ynadi. Bularning barchasi Rossiya biznesiga ta'minot zanjiri bo'ylab xarajatlarni optimallashtirish va yakuniy mahsulotlar narxlarining o'sishini cheklash imkonini beradi. Ekologik toza, sifatli va arzon narxlar tufayli o'zbek trikotaj va to'qimachilik mahsulotlari Rossiyada talabga ega. Bugungi kunda O'zbekiston korxonalarida o'z mahsulotlarini qovun Fashion Group, Concept Group, Sportmaster, ozon Marketplace, Gloria Jeans oilaviy kiyim do'konlari tarmog'i, Funday, Zolla erkaklar va ayollar kiyimlari sotuvchisi, Cozy Home uy to'qimachilik va uy- ro'zg'or buyumlari tarmog'i, Crockid bolalar kiyimlari brendlari, Cherubino kabi Rossiya xoldinglari ishlab chiqaradi., Bubl-Gum, Nicolo Angi erkaklar kiyimlari brendi, limé ayollar kiyimlari va aksessuarlari brendi va boshqalar. Ular ishlayotgan korxonalar orasida Uztex Group, Diva-teks, Samarkand Euro Asia Textile, andijan-Tex yirik xoldinglari bor. Ushbu afzalliklarga qaramay, O'zbekistonning eksport salohiyati deyarli foydalanilmayapti. Mamlakat eksporti asosan paxta, oltin va tabiiy gaz kabi tovarlar bilan cheklangan bo'lib, qo'shimcha qiymat ishlab chiqarish kam. Eksportda diversifikatsiya va qiymat qo'shilishining etishmasligi savdo defitsitiga olib keldi, import esa eksportdan oshib ketdi. 2022-yil yanvar-dekabr oylarida O'zbekiston eksporti 19,31 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2019-yilning shu davriga nisbatan 20,6 foizga ko'pdir. Eksport salohiyatining pastligi sabablaridan biri O'zbekistonda logistika infratuzilmasining rivojlanmaganligidir. Logistika tizimi xarajatlarni kamaytirish, samaradorlikni oshirish va eksportning umumiy raqobatbardoshligini oshirishda muhim rol o'ynaydi. O'zbekistonda samarali logistika operatsiyalarining yo'qligi transport xarajatlarining oshishiga, qo'rg'oshin muddatlarining uzoqlashishiga va ishonchlilikning pasayishiga olib keldi, natijada eksport raqobatbardoshligini pasaytirdi. Bundan tashqari, samarasiz logistika tizimi inventarizatsiya xarajatlarining oshishiga, etkazib berishning kechikishiga va pasayishiga olib keladi ta'minot zanjirini boshqarishning umumiy jarayoniga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan mijozlar ehtiyojini qondirish. 25 I.BOB. O ZBEKISTONDA PAXTACHILIK SOHASINING ISHLABʻ CHIQARISH TARIXI VA BOSQICHLARI 1.1. Sovet davrida paxtachilik siyosati va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. Sovet hukumati mamlakat xalq xo‘jaligini boshqarishni o‘ta markazlashtirib, ma’muriy-buyruqbozlik tamoyillari asosida siyosat yuritdi. Bu siyosat jamiyatning va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy sohalarini rivojlantirish yo‘liga to‘g‘onoq bo‘ldi. Umum davlat manfaatlarini rukach qilgan holda sovet hukumati markazlashgan iqtisodiyotni shakllantirishga shu asosda mahalliy respublikalar iqtisodiyotini markazga qaram qilib qo‘ydi. Jumladan, O‘zbekiston iqtisodiyoti ham ushbu xatarli siyosatning ta’sirida markazning xom-ashyo manbaiga aylanib qoldi. Respublikadagi boy xom-ashyo resurslari va arzon ishchi kuchi ittifoq manfaatlariga bo‘ysundirib qaram holatga solib qo‘ydi. Ayniqsa, paxtachilikni rivojlantirish, respublikani paxta xom-ashyo bazasiga aylantirish yuzasidan maqsadli strategik dasturlar ishlab chiqildi. Sovet hukumati shu maqsaddan kelib chiqqan holda respublikada paxtachilikni rivojlantirishning bosh omili hisoblangan sug‘orish, y е rga ishlov berish va parvarish qilish yuzasidan alohida direktiv ko‘rsatmalar ishlab chiqildi. Sovet hukumati urushdan keyingi yillarda respublikada paxta ekin maydonlarini kengaytirishga zo‘r berib harakat qildi. Masalan, respublikada 1946- 1950-yillarda paxta maydoni 815,6 ming gektar dan 1098,1 ming gektarga, yalpi hosili esa 1118 ming tonnadan 2226 ming tonnaga ko‘paydi [1]. Natijada respublikada paxta boshqa ekinlarga nisbatan ko‘p ekiladigan monopol ekin turiga aylandi. Masalan, paxta maydonlari 1950-yilga kelib respublikadagi jamiki maydonlarining 56,6 %ni tashkil qildi, XX asrning 80-yillar o‘rtalarida esa bu ko‘rsatkich 75 %ga, ba’zi oblastlarda esa undan ham yuqori darajaga ko‘tarildi. Respublikada markaz topshirig‘i bilan sug‘orish, melioratsiya va mexanizatsiya ishlari jadallashtirilishi natijasida paxta hosildorligi jadal ortib bordi: qishloq xo‘jaligini irrigatsiyalash va mexanizatsiyalashning rivojlanishi 5 3-muammo. Bu muammo ham chigit ekish seyalkasi konstruktsiyasiga taalluqli bo’lib, bu ham quyosh nurining samaradorligiga taalluqlidir. Hozirgi selyalkalardagi zichlovchi katoklarning tuproqni ko’mib ketgandan keyingi zichlash burchagi oldin so’z yuritilgan chigit ekishning 15-aprel holatiga mos kelmaydi, ya’ni ekish kunlari (3-5 kun) dagi quyosh nurining tuproq sirtiga tik tushishi e`tiborga olinmagan. Natijada nuriy issiqlik almashinuvi past bo’lib, chigitlar kech unib chiqadi. Shunga ko’ra 15-aprelga mos quyoshning chiqish burchagi Jizzax viloyati (misolida) uchun 8 gradusga tengligini hisobga olganda tuproqni zichlagich katokning zichlash qiyaligi burchagi bo’lishi maqsadga muvofiq. 4-muammo. Bu muammo ham bevosita chigit ekish texnologiyasiga taalluqli bo’lib, bunda paxtachilikda qo’llanilib kelayotgan CTX-4A rusumli 90×90 sm. sxemada ekishga mo’ljallangan seyalkaning ramasiga qo’shimcha jiddiy o’zgartirishlarsiz 60×60 sm. sxemaga mo’ljallab ikkita ekuvchi organ o’rnatiladi va 60×60 sm. sxemada ekadigan C4X-6B takomillashtirilgan olti qatorli seyalka hosil qilinadi. So’z yuritilgan chigit ekish seyalkasining olti qatorga o’zgartirilishi o’z navbatida kultivatorning ham o’z navbatida olti qatorli bo’lishini taqozo qilishi tabiiy. Buning uchun ham 90×90 sm. sxemaga mo’ljallangan to’rt qatorli KRX-3,6 rusumli kultivator oldingi ramasiga 60×60 sm. sxemaga moslab ishchi organlar uch qatordan joylashtiriladi. Orqadagi ishchi organlar ham 60×60 sm.sxemaga moslashtirilib o’rnatiladi. Barcha sxemalar ishlab chiqilgan va iqtisodiy samaradorligi aniqlandi. Demak olti qatorliga o’tilsa 8334 ta ekish agregatiga hojat qolmaydi. Ana shu tejalgan ekish agregatlarining narxi bo’yicha iqtisodiy samaradorlik ekish agregatlari va traktorlar narxi, ularga kerakli chigitlarga ish haqi va boshqa texnik xizmat ko’rsatishlarni hisobga olganda bir mavsumda 294 mlrd 554mln so’mni, yonilg’i tejamkorligi esa 3 mlrd 160 mln so’mni tashkil etadi. Bu o’z navbatida kultivatsiya qilishni ham olti qatorliga o’tkazishni taqozo etadi. Ekish va kultivatsiya qilishni to’rt qatorlidan olti qatorliga o’tkazishdagi iqtisodiy samaradorlik yuqoridagi ikkita ko’rsatkichning o’zidayoq jami 294 mlrd 18 o’sib rivojlanishi uchun 25-300 issiqlik harorati talab qilishi va ho’l ko’saklarning quruq modda (paxta) ga aylanishi esa faqatgina quyosh nuri tushib turgandagina sodir bo’lishi fanda isbotlangan. Bu paxta jo’yagi yo’nalishni aynan ko’sakdan paxta aylanish paytiga quyosh nurini maksimal tushadigan holatiga muvofiq belgilab olishni taqozo etadi. 3-rasm. Quyosh turishi kunlarining paxta hosiliga ta`siri. Manba:https://www.google.com/url Olg’a surilgan g’oyaga mos holda biz tomonimizdan Jizzax viloyati geografik kengligi uchun quyosh yolining erta bahordan to kech kuzgacha qanday o’zgarishi astronomik ma’lumotlari asosida nazariy aniqlandi. Ana shu nazariy ma’lumotlar asosida quyoshning har kuni necha gradus gorizont aylanasi bo’yicha siljib borishi (ko’rinma harakati ko’zda tutilayapti) va shu kunlarga mos g’o’za rivojlanishi fazalari (15-aprelda ekilgan holga nisbatan) belgilab olindi. Ko’rsatilgan sanada ekilgan chigitlarning ko’sakdan paxtaga aylanish muddati 7-iyunga to’g’ri kelishi va chigitning ekilish yo’nalishi Quyoshning o’sha paytdagi chiqib botish burchagiga teng bo’lishi eng muvofiq deb olindi. Bu esa bizning holda Quyosh yo’li burchagi janubga nisbatan gorizont aylanasi bo’ylab shimolga soat mili yo’nalishiga qarshi tomonga hisoblaganda 980 16 zamonaviy buyumlar (kostyumlar, kurtkalar, kiyim-kechaklar, trikotaj buyumlar va boshqalar) qo'shildi. Mamlakat aholisi jahon andozalari darajasidagi arzon, sifatli tovarlarni xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi; sanoat ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning umumiy hajmida tayyor iste’mol tovarlari ulushini muttasil oshirib bormoqda, u xomashyodan xoli bo‘lib, mahalliy xomashyoni chuqur qayta ishlashga tushadi, bu esa xomashyo birligiga qo‘shilgan qiymatning bir necha barobar oshishini ta’minlaydi; eksportga yo'naltirilgan korxonalarda ko'plab yangi ish o'rinlari paydo bo'ldi va ularda ishlash nufuzli. O'zbekiston milliy iqtisodiyotini modernizatsiya qilish tovar oqimlarini boshqarishning logistika usullarini joriy etish va rivojlantirishni xolisona talab qildi. Tovarlarni taqsimlash sohasida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, logistika kontseptsiyasiga asoslangan tovarlarni etkazib berishning yangi usullari va texnologiyalari qo'llanila boshlandi, logistika oqimlarini tashkil etishning yangi shakllari va usullari paydo bo'ldi. Buning sababi shundaki, mahsulot narxining 70% dan ortig'i logistika xarajatlari, ya'ni transport, saqlash, qadoqlash va boshqalar. Sanoati rivojlangan mamlakatlarda logistika uzoq vaqtdan beri moddiy oqimlarning harakatini boshqarish samaradorligini oshirish xizmatiga qo'yilgan. O'zbekistonda bozor munosabatlari rivojlanishining yuqori sur'atlari, shuningdek, tovar oqimlarini tashkil etishda ilg'or xorijiy texnologiyalardan foydalanish imkoniyati integratsion hamkorlikni rivojlantirish jarayonlariga yanada dinamizm bag'ishlashga imkon beradi. Bu tovarlarni taqsimlash nazariyasini etarli darajada rivojlantirishni, integratsiya jarayonlarini, ichki iqtisodiyotda logistika markazlarini shakllantirish mohiyati va qonuniyatlarini o'rganishni talab qiladi. Janubi-Sharqiy Osiyo va Yevropa mamlakatlari o'rtasida har yili ortib borayotgan savdo hajmi, shuningdek, O'zbekistonning transport-tranzit salohiyatidan foydalanish istiqbollarini hisobga olgan holda, eksport-import yuklarini saqlash, qayta ishlash, saqlash va tarqatish uchun zamonaviy ombor komplekslarini yaratishni o'z ichiga olgan transport va savdo infratuzilmasini takomillashtirish zarur[12]. Shubhasiz, ushbu 28 buyruqlarning hosilasi bo‘ldi. Respublikada paxta y е tishtirishning yalpi salmog‘i yildan-yil oshib borsa-da, 1951-1955-yillarda hosildorlik ko‘tarilmadi, aksincha, pasayib bordi. Masalan, 1950-1953-yillarda har gektarga y е rdan 21,1 sentnerdan hosil olingan bo‘lsa, 1954-yilda u 20,1 sentnerni, 1955-yilda esa 18,9 sentnerni tashkil qildi. Natijada esa paxtachilikdan olinadigan yalpi hosil ham kamaydi. Masalan: 1955-yilda 1954-yildagidan 200 ming tonna kam paxta tayyorlandi [6]. Qo‘riq y е rlarni o‘zlashtirish hisobiga paxta maydonlarini kengaytirish vazifasini sovet direktiv organlari zo‘r berib amalga oshira boshladi. Natiajada respublika bo‘ylab keng hajmda yangi y е rlar o‘zlashtirildi. Shu sababdan ham oblast irrigatsiya tizimida muhim o‘rin tutuvchi DushanbeQoratog‘ kanalini qurilishi yakuniga y е tkazildi. Bundan tashqari, Tallimaron kanali qurildi. Denov- Yurchi botqoqligini o‘zlashtirildi. Natijada ishlar Surxondaryo oblastda sug‘oriladigan y е rlar maydonini 10 ming gektardan ortiq kengayishiga sabab bo‘ldi [7]. Paxtachilikni rivojlantirish yuzasidan sovet hukumati bir qancha qaror va buyruqlar qabul qildi. Masalan, shunday qarorlardan biri SSSR Ministrlar Soveti va KPSS MQning 1954-yil 9-fevralda qabul qilgan “1954-1958-yillarda O‘zSSRda paxtachilikni yanada rivojlantirish to‘g‘risida”gi qaror qabul qilinib, paxtachilikni rivojlantirishning istiqbollari belgilab berildi [8]. Ushbu qaror markazning paxtaga bo‘lgan ehtiyojini qondirish maqsadida kelib chiqib respublikadagi mavjud vaziyatni inobatga olmasdan qabul qilingan qaror bo‘lib, unda juda ko‘plab topshiriqlar, buyruqlar mahalliy sharoitni inobatga olmasdan qabul qilingan edi. Sovet hukumati paxta yakkahokimligini respublikaning barcha oblast va rayonlarida yildan-yilga kuchaytirib bordi. Masalan, Surxondaryo oblasti ingichka tolali paxta hosili bo‘yicha asosiy oblastlardan bo‘lib, 1955-yilda oblastda 17 ta paxtachilik sovxozlari hamda 146 ta paxta ekuvchi jamoa xo‘jaliklariga xizmat qiluvchi MTSlar mavjud bo‘lgan [9]. Paxta yakkahokimligini yil sayin o‘sib borishi va markazning tinimsiz yuborib turgan direktiv hujjatlarini bajarish izmida respublikada paxta ekin maydonlari yiliga kengayib bordi. Masalan, 1956-yildan 1959-yilgacha 7 Respublikaning umumiy ekin maydoni 160 ming gektardan ziyodroqqa ko‘paydi. Shu yillarda chigit ekiladigan maydonlarning hajmi esa 78,8 ming gektarga kengaydi. Har gektardan olinadigan hosildorlik 1955-yilda 18,9 sentner bo‘lgan bo‘lsa bu ko‘rsatkich 1959-yilda 22,9 sentnerga ko‘tarildi. O‘sha davrda paxtaning yalpi hosildorligi 678 ming tonnaga oshdi, bu esa o‘tgan yildagiga nisbatan hosildorlikning ko‘payganligidan dalolat beradi. Respublikada paxta tayyorlash rejasini mahalliy sharoitlarni hisobga olmasdan asta-sekin yildan-yilga ortirib borildi. Jumladan, 1956-yilda O‘zbekiston davlatga 2 mln. 900 ming tonna paxta topshirdi, bu 1955-yildagiga nisbatan 400 ming tonna ko‘p demak edi [10]. 1956-1959-yillarda respublikaning kolxoz va sovxozlari paxta tayyorlashda katta muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdi, shu yillar ichida davlatga 8861000 tonna yoki yiliga o‘rta hisobda 2954000 tonna paxta topshirdi [11]. 1957-yilda respublika kolxoz va sovxozlari markazga 2 mln. 750 ming tonna paxta hosilini topshirdi. Shu yili Surxondaryo, Qashqadaryo, Andijon, Xorazm oblastlari va Qoraqalpog‘iston ASSR paxtakorlari yaxshi natijalarga erishdi. 1957- yil respublikaning 13 ta rayon va 208 ta kolxozlarida har gektar y е rdan 30, 35, 40 sentnergacha va undan ko‘proq hosil olindi [12]. Shu yili Farg‘ona oblastining Toshloq rayoni chigitni kvadrat-uyalab ekish hamda g‘o‘zani ikki tomonlama parvarish qilish usullarini barcha paxta maydonlariga joriy qilindi. Natijada, rayondagi kolxoz va sovxozlar 12 ming gektar paxta maydonining 9 ming gektarida g‘o‘zani ikki tomonlama parvarish qilib, oblastda paxta tayyorlash rejasini birinchilardan bo‘lib bajardi. Rayon bo‘yicha o‘rtacha hosildorlik 1956- yilda 27 sentner bo‘lgan bo‘lsa, 1957-yilda 28,3 sentnerni tashkil qildi. 1957-yil 10-fevralda O‘zSSR Ministrlar Soveti va O‘zbekiston kompartiyasi markaziy qo‘mitasining “Yangi o‘zlashtirilayotgan qo‘riq va bo‘z y е rlardagi paxta hosilini kontraktatsiya qilish shartlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Ushbu qarorda yalpi paxta hosilini oshirish va almashlab ekishni joriy qilish, qo‘riq va bo‘z е rlarni o‘zlashtirish ishiga kolxoz va sovxozlarning mas’ul ekani hamda yangi o‘zlashtirilayotgan qo‘riq va bo‘z е rlardagi kolxoz va sovxozlarga paxta tayyorlash rejasi berilganida kontraktatsiya hosilini 8 sentnerdan belgilash, 1958-yildan 8 yangi bozor mexanizmi joriy etildi. 2020-yilga kelib paxta yetishtirishda to'liq klaster tizimiga o'tildi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “Paxtachilik bozor ishlab chiqarishini keng joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori bilan paxta xom ashyosining xarid narxini davlat tomonidan ishlab chiqarilgan ishlab chiqarishdan voz kechildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 26-yanvarda “Paxta xom ashyosi ishlab chiqarishni yanada qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilish paxta-to‘qimachilik klasterlari va fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro zarur manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan. Chunonchi, ushbu qarorga asosan paxta- to'qimachilik klasterlari va fermer xo'jaliklari tomonidan ishlab chiqarilgan paxta xom ashyosining xarid narxi o'zaro manfaatli shakllantirilishi belgilandi. Paxta xom ashyosining narxi bozor iqtisodiyoti yo o'z-o'zidan, har bir hududda paxta ishlab chiqarishga, bozorga chiqarilgan sarf-xarajatlar, talab va taklifdan kelib chiqib, bevosita oluvchi va sotuvchi tomonlarning o'zaro rivojlanishiga qarshi kurashgan hudud bo'ldi. Fermer-dehqonga o'zi yetishtirgan paxta xom ashyosini xaridor bilan o'zaro kelishilgan narxda sotish erkinligi beriladi. Paxta yetishtiriladigan maydonlarni nasos orqali sug'orishda sarflanadigan elektr energiyasining 50 foizigacha Davlat budjetidan qoplab berish tartibi joriy qilindi. Qolaversa, urug'lik, mineral o'g'itlar, yonilg'i-moylash materiallari va o'simliklarni saqlashni klasterlar tomonidan fermer xo'jaliklariga ustama qo'llamasdan, ya'ni o'tgan yilga nisbatan 15-20 foiz past narxlarda beriladi. Bu esa, o'z ishlab chiqarish ishlab chiqarishni qayta tiklash uchun yana bir imkoniyat bo'ldi. Joriy yilda paxta-to'qimachilik klasterlari va fermer xo'jaliklari tomonidan 5 mingdan ortiq yuqori unumli qishloq xo'jaligi va agregatlari xarid qilish texnikasi.yillik, birgina joriy yilda 48 foiz maydonda chigit yuqori unumli zamonaviy pnevmatik seyalkalarda ekildi va buning hisobiga 15 ming ton urug'lik chigit (24 mlrd so'mdan ortiq) va 5 ming tonna dizel ishlab chiqarishi (qariyb 50 mlrd so'm) tejaldi. 34 aholining boshqa qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoji xavf ostida qoldi. 1.2. Mustaqillik yillarida paxtachilik sohasi O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, iqtisodiyotning barcha sohalarida, jumladan qishloq xo‘jaligi, xususan paxtachilik sohasida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Paxtachilik O‘zbekiston iqtisodiyotida strategik ahamiyatga ega tarmoq bo‘lib, xalqaro bozorda mamlakatning raqobatbardoshligini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. 1. Paxtachilikda dastlabki islohotlar Mustaqillikning ilk yillarida davlat paxta yetishtirishni qat’iy nazorat qilgan bo‘lsa-da, asta-sekin bu tizimda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Kollektiv xo‘jaliklar o‘rnida fermer xo‘jaliklari tashkil etildi. Bu esa fermerlarning mustaqil faoliyat yuritishiga, daromadlarini oshirishga va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga xizmat qildi. O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki yillarida iqtisodiyotni tubdan o‘zgartirish yo‘lini tanladi. Paxtachilik sohasi ham bu jarayondan chetda qolmadi. Dastlab, davlat paxta yetishtirishni qat’iy nazorat ostida ushlab turgan bo‘lsa-da, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga o‘tish bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Kollektiv va davlat xo‘jaliklari o‘rniga fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, bu esa ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga, paxta yetishtiruvchilarning mustaqilligini ta’minlashga va ularning daromadlarini ko‘paytirishga xizmat qildi. Shuningdek, davlat tomonidan paxtachilikka doir huquqiy va iqtisodiy mexanizmlar ishlab chiqildi. Fermer xo‘jaliklariga yer ijaraga berildi, kreditlash tizimi yo‘lga qo‘yildi, va paxta narxini bozor tamoyillari asosida belgilash mexanizmlari joriy etildi. Bu islohotlar paxtachilik sohasida yangi davrni boshlab berdi va qishloq xo‘jaligining boshqa tarmoqlariga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 2. Texnik modernizatsiya va ilm-fan yutuqlari Yangi texnika va agrotexnologiyalarning joriy qilinishi, paxta terish mashinalari va samarali urug‘lik navlarining yetishtirilishi paxtachilik samaradorligini oshirdi. Shuningdek, paxtachilikda zamonaviy agrotexnika, 12

Oʻzbekistonda paxtachilik sohasining rivojlanishi

Купить