Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 1.3MB
Покупки 5
Дата загрузки 23 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi o’ziga xos xususiyatlari va huquqiy asoslari

Купить
O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi o’ziga xos xususiyatlari va huquqiy asoslari Reja : Kirish 1. O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi o’ziga xos xususiyatlari va huquqiy asoslari 2. O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi islohotlarning asosiy yo’nalishlari 3. O’zbekiston Respublikasi pensiya tizimini isloh qilishda jahon amaliyoti tajribalaridan foydalanish imkoniyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning bosqichma - bosqichligi, izchilligi, bozor iqtisodiyotining ijtimoiy yo’naltirilganligi, uning siyosatdan ustuvorligi, kuchli ijtimoiy siyosat, qonun ustuvorligi va davlatning bosh islohotchi sifatidagi rolining mustahkamlanishi taraqqiyotning “O’zbek modeli” asosiy tamoyillari hisoblanadi. Mustaqillik yillarida shakllangan ijtimoiy himoya tizimining asosiy maqsadi aholi farovonligini yanada yaxshilash, daromadlari jihatidan keskin tafovutlarga barham berish, har bir fuqaroga munosib hayot darajasini ta’minlashga yordam berishdan iborat. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning “…nuroniylarimizga e’tibor va ғamxo’rlikni yanada kuchaytirish, ularni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, jumladan, pensiyalarini oshirish, tibbiy xizmat va ijtimoiy-maishiy ta’minotni yaxshilash, yolғiz qariya va nogironlarga davlat ko’magini kuchaytirish bundan keyin ham doimiy e’tiborimiz markazida bo’ladi” 1 , deb ta’kidlaganlari mamlakatimizda ijtimoiy siyosatning naqadar kuchli yuritilayotganidan darak beradi. Prezidentimiz tomonidan 2017-yil fevral oyida qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’ғrisida” Farmoniga asosan 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishlari bo’yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi. Ustuvor yo’nalishlardan to’rtinchisi “Ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari” 2 deb nomlanib, ushbu yo’nalishda: byudjet muassasalari xodimlarining ish haqi, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini inflyastiya sur’atlaridan yuqori miqdorda bosqichma-bosqich oshirish; aholiga majburiy ijtimoiy kafolatlarni ta’minlash, aholining ehtiyojmand qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish hamda keksalar va imkoniyati cheklangan shaxslarni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, ijtimoiy xizmat ko’rsatishni yaxshilash, pensionerlar, nogiron, yolғiz keksalar, aholining boshqa ehtiyojmand toifalarining to’laqonli hayot faoliyatini ta’minlash uchun ularga tibbiy-ijtimoiy 1 2 2 yordam ko’rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish kabi dolzarb masalalar belgilangan. O’zbekiston R espublikas i da aholining yuqori turmush darajasini ta’minlash va kuchli ijtimoiy siyosat amalga oshirishga asoslangan demokratik ja’miyat qurish singari maqsadli vazifa qo’yilar ekan , bunda davlat maqsadli jamғarmalarining asosan byudjetdan tashqari pensiya jamғarmasining hozirgi va kelajakdagi rivojlanishining o’zgachaliklarini hisobga olmaslikning iloji yo’q. Respublikamizda istiqlol yillarida pensiya ta’minoti masalalarida ijobiy yutuqlarga erishilganligiga qaramasdan byudjetdan tashqari Pensiya jamғarmasi daromadlarini shakllantirish mexanizmlarini zamonaviy moliyaviy siyosat konstepsiyalari asosida takomillashtirib borish , ham jamғarma mablaғlaridan oqilona foydalanish va uni maqsadli sarflashning ijtimoy-iqtisodiy va huquqiy asoslarini ilmiy-amaliy tadqiq etishni taqozo etmoqda. Shuningdek o’zini amalda to’la oqlagan taraqqiyot modeliga hamohang ravishda mamlakat pensiya ta’minoti tizimining barqarorligini yanada yaxshilash borasida amalga oshirilishi lozim bo’lgan ishlar bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biriga aylanib bormoqda. Rivojlangan davlatlar tajribasining ko’rsatishicha pensiya tizimi faoliyatini yo’lga qo’yish va undan samarali foydalanish , ijtimoiy muammolarni hal qilish va kishilarni pensiya yoshida kambaғallikdan himoyalash muhim o’rin egallaydi va ushbu tizimni rivojlantirish bo’yicha ilmiy tadqiqot olib borishni talab etadi. 3 1. O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi o’ziga xos xususiyatlari va huquqiy asoslari Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirish davrida ijtimoiy himoya institutlaridan biri hisoblanmish pensiya ta’minoti tizimini yanada rivojlantirish bugungi kunning muhim vazifalaridan biri bo’lib qolmoqda. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev tomonidan ishlab chiqilgan va amaliyotga tatbiq etilayotgan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasining 2017 yilgi “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” hamda 2018 yilgi “Faol tadbirkorlik, innovastion ғoyalar va texnologiyalarni qo’llab-quvvatlash yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturlarida ham ushbu tizimni rivojlantirishga doir bir qancha vazifalar belgilab quyilgan. Ushbu islohotlar zamirida insonga munosib turmush sharoitlarini yaxshilash yotadi. O’zbekistonda avlodlar birdamligi tizimi amal qilib, pensiya ta’minoti 1993 yilda qabul qilingan va hozirga qadar bir qancha o’zgartirish va qo’shimchalar kiritilgan “Fuqarolarning davlat pensiya ta’minoti to’ғrisida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi. Lekin shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, fuqarolarning tegishli mehnat faoliyatidan keyin qariganda qo’shimcha mablaғga ega bo’lishi uchun 2005 yildan boshlab O’zbekiston Respublikasi Xalq banki huzurida jamғarib boriladigan pensiya tashkil etildi. Hozirgi kunda respublikamizda pensiya ta’minotining xususiy shakllari mavjud emas. O’zbekiston pensiya ta’minoti tizimining asosiy negizi 3 Mamlakatimizda qonunga ko’ra davlat pensiyalarining 3 turi mavjud bo’lib, bular:  yoshga doir pensiya;  nogironlik pensiyasi;  boquvchisini yo’qotganlik pensiyasi. 3 4 Qonun pensiya ta’minoti uchun ikki asosiy talabni belgilaydi – pensiya ta’minoti huquqini beruvchi shartning mavjudligi (pensiya yoshiga etish, nogiron bo’lib qolish, boquvchisini yo’qotish), zarur ish stajining mavjudligi. Aytib o’tilgan talablardan birortasining yo’qligi esa pensiya ta’minoti huquqining yo’qotilishiga olib keladi. Fuqarolar pensiya olish huquqi paydo bo’lganidan so’ng istalgan paytda pensiya tayinlashni so’rab murojaat etishlari mumkin, davlat pensiyalarining turli xillarini olish huquqiga ega bo’lgan fuqarolarga ularning o’zlari tanlagan bitta pensiya tayinlanadi. “Pensiya” (lotin tilidagi “pension” so’zidan olingan bo’lib, tarjima qilinganda “to’lov” ma’nosini anglatadi) – belgilangan (pensiya) yoshiga etganida, nogironlik yuz berganda, boquvchisi yo’qotilganda, shuningdek belgili muddat xizmat qilgani uchun va davlat oldida alohida xizmatlari uchun fuqarolarning davlat yoki sobiq xodimlarning ish beruvchilari tomonidan muntazam pul daromadlari bilan ta’minlanishidir. Yoshga doir pensiya olish huquqiga:  erkaklar – 60 yoshga to’lganda va ish stajlari kamida 25 yil bo’lgan taqdirda;  ayollar – 55 yoshga to’lganda va ish stajlari kamida 20 yil bo’lgan taqdirda ega bo’ladilar. 4 Pensiya tayinlash uchun etarlicha ish stajiga ega bo’lmagan shaxslarga yoshga doir pensiyalar kamida 7 yil ish staji mavjud bo’lgan taqdirda, bor stajga mutanosib miqdorda tayinlanadi. O’zbekiston mustaqil va o’zining uzoq yillik tarixiga ega mamlakat. Unda yoshu-qari borki hamma baxtiyor yashaydi. Ayni damda 33 mln.ga yaqin aholisiga ega mamlakatimiz har jabhada izchillik bilan rivojlanib bormoqda. Birgina ijtimoiy sohani olib qaraydigan bo’lsak, ushbu sohaga qilinayotgan xarajatlar davlat byudjeti xarajatlarining 50-60 foizga yaqinini tashkil etmoqda. 4 5 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF4947- sonli “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’ғrisida”gi Farmoni bilan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi ishlab chiqildi. Harakatlar strategiyasi dastur doirasida belgilangan barcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga 37,7 trln. so’m va 8,3 mlrd. AQSh dollari ajratilgan. Ushbu harakatlar strategiyasiga muvofiq strategiyaning turtinchi yo’nalishi ijtimoiy sohani rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlariga baғishlangan bo’lib, unda beshta asosiy yo’nalishlar bo’yicha bir qancha vazifalar keltirib o’tilgan. O’zbekistonda davlat pensiya ta’minoti va u bilan boғliq munosabatlarni Moliya vazirligi hamda uning huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamғarmasi tomonidan tartibga solib turiladi. Aytib o’tishimiz kerakki, mamlakatimizda ham pensiya tizimining ikki turi amal qiladi ya’ni ijtimoiy suғurtaga asoslangan davlat pensiya ta’minoti (taqsimlanuvchi) va jamғarib boriluvchi pensiya ta’minoti (ixtiyoriy va majburiy). 6O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 08.12.1992 O’zbekiston Respublikasi Kodekslari ( soliқ 25.12.2007, meҳnat 21.12.1995 , byudjet 13.12.2013) “Fuқarolarning davlat pensiya ta’minoti to’ғrisida”gi O’zbekiston Respublikasi Қonuni 03. 09.1993 “ Fuқarolarning jamғarib boriladigan pensiya ta’minoti to’ғrisida ”gi Қonuni . 02.12.2004 “ O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ҳuzuridagi BTPJning tashkiliy tuzilmasini shakllantirishchora-tadbirlari to’ғrisida”gi PҚ- 1252-sonli , 30.12.2009 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maҳkamasi “Davlat pensiyalarini tayinlash va to’lash tartibini yanada takomillashtirishga yo’naltirilgan normativ-ҳuқuқiy ҳujjatlarni tasdiқlash to’ғrisida”gi 252-son Қarori. 08.09.2011Davlat pensiya ta’minotining ҳuқuқiy asoslari 2. O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi islohotlarning asosiy yo’nalishlari Pensiya ta’minoti axolini ijtimoiy himoyalash tizimining muhim qismi bo’lib , u asosan keksa yoshdagi faxriylar , kam ta’minlangan va mehnatga layoqatsiz fuqarolar hayot darajasini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy-ijtimoiy , huquqiy va tashkiliy xarakterga ega kompleks dastur ijrosini ta’minlashni ko’zda tutadi. Bugungi kunda Pensiya jamғarmasi tomonidan pensiya va ijtimoiy nafaqalarni o’z vaqtida tayinlash, to’liq miqdorda moliyalashtirish , to’lovlar ustidan monitoring yuritish , pensiya ta’minotiga yo’naltiriladigan mablaғlarning maqsadliligi yuzasidan nazoratni kuchaytirish borasida bir qator vazifalar belgilab berilgan. 2019-yil 1-dekabr holatiga pensiya va ijtimoiy nafaqa oluvchilarning umumiy soni 3 661 861 nafarni tashkil etdi. Shundan : yoshga doir pensiya oluvchilar soni – 2 741 015 nafar , nogironlik pensiya oluvchilar soni – 381 548 nafar , boquvchisini yo’qotganlik pensiya oluvchi oilalar soni – 179 632 ta , ijtimoiy nafaqa oluvchilar soni – 359 666 nafar Byudjetdan tashqari Pensiya jamg'armasi ijrochi direktori - Ashrafxanov Baxrom Baxodirovich Byudjetdan tashqari Pensiya jamg'armasi ijrochi direktori birinci o'rinbosari - Tleuov Medet Abdimuratovich Byudjetdan tashqari Pensiya jamғarmasi davlat pensiyalarini to’lovchi asosiy organ bo’lgani uchun ularning daromad manbalarini va hozirgi holatini ko’rib chiqishimiz maqsadga muvofiqdir. 1-jadval 7 Byudjetdan tashqari pensiya jamғarmasi daromadlari 5 Mlrd, so’m Ko’rsatkich Yillar 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Jami daromadlar 13013,7 16557,5 18113,3 19505,0 23240,1 30106.6 Yil boshiga qoldiq 1067,3 2592,0 2568,3 2282,2 3007,5 6450.0 Daromadlar 11946,4 13965,0 15545,0 17223,1 20232,6 23 656,6 Ish haqi fondidan yagona ijtimoiy to’lov 7299,5 8324,2 9474,0 10226,1 11808,0 17548,5 Fuqarolarning majburiy badallari 1877,2 2463,8 3235,0 3993,9 4466,3 - Sotilgan mahsulotlar hajmidan majburiy ajratma 1933,0 2063,8 1527,0 1429,7 2059,9 - Boshqa daromadlar 836,7 1113,1 1291,0 1573,5 1898,4 207,0 Yuqoridagi jadval tahlil qilinganda , pensiya jamғarmasi daromadlari 201 4 - yilda 13013,7 mlrd,so’m 201 9 -yilda 30106,6 mlrd,so’mga oshdi. Bu besh yil ichida pensiya jamғarmasi daromadlari 2 ,31 barobar oshgan. 2019-yilda daromadlar 29,5%oshgan (2018-yilga nisbatan). 2019-yilda daromadlar tarkibidan suғurta badali bekor qilinib , uning o’rniga yagona soliq to’lovining yillik 46% manba sifatida daromadlar tarkibiga qo’shildi va bu daromadlar tarkibining 4 % ini ya’ni 1192 ,1 mldr.so’mni tashkil qildi. 5 8 Bundan tashqari 2019-yilda daromadlar tarkibiga davlat tomonidan berilgan 4.7 trillion subsidiya kiritildi 6 . 2-jadval Byudjetdan tashqari pensiya jamғarmasi xarajatlari 7 Mlrd , so’m Ko’rsatkich Yillar 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Xarajatlar 13013, 7 16557,0 18113,3 19505,1 23240,1 26970,1 jumladan Ishlamaydigan fuqarolarga pensiyalar 11191, 9 12838,1 14779,6 16629,9 19586,9 26930,1Ishlaydigan fuqarolarga pensiyalar 426,6 474,8 484,3 534,5 616,6 Bola tuғilganda beriladigan, dafn marosimi nafaqalari 31,5 108,0 152,1 204,3 271,7 2019- yilda xarajatlar 26970 , 1 mlrd.so’mni tashkil qildi , bu utgan 2018-yilga 16% oshgan. 2019-yil oxirida qoldiq 3136 , 1 mlrd.sumni tashkil qildi. Bugungi kunda Jahon bankining bergan prognozlariga ko’ra O’zbekiston aholisi 2050 yilga borib 39 mln. kishiga etishi kutilmoqda. Mamlakatdagi o’rtacha umr davomiyligi ko’rsatkichi 68 yildan 72 yilga oshadi va 65 yoshdan katta bo’lgan iqtisodiy faol aholi ulushi 4,4%dan 13,4%ga etishi mumkin. 6 7 9 3-jadval Darhaqiqat, jadval ma’lumotlari garchi ishlab chiqilgan prognoz bo’lsada bizni uylashga, pensiya tizimida yuzaga keladigan muammolarni oldindan bartaraf etish uchun, moliyaviy barqarorligini oshirishga qaratilgan islohotlar olib borishga undaydi. Demak, yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib mamlakatimizda pensiya tizimida va uning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda quyidagi muammolar mavjud:  Xush, mamlakatimizda qanday pensiya tizimi amal qiladi? Aralash pensiya tizimimi? Halicha yo’q. Chunki bu tizim bizda hali to’liq ishlayotgani yo’q;  Pensiya jamғarmasi daromadlarini shakllantirishda faqat ikkita manbaga tayanib qolgan;  hozirgi kunda Pensiya jamғarmasi mablaғini shakllantirishda asosiy yuk ish beruvchining gardaniga qolgan;  Pensiya jamғarmasi daromadlari tarkibida soliqsiz tushumlar ulushi ikki yildan beri o’zgarmayapti;  Pensiya jamғarmasining boshqa daromadlari salmoғi judayam kam;  mamlakatimizda ancha yillardan beri pensiya yoshi o’zgarmay kelmoqda;  pensiyaga chiqish jarayonida mehnat daftarchasi va undagi mehnat staji bilan boғliq ko’plab muammolar yuzaga kelmoqda;  pensiyaga chiqish bo’yicha imtiyozlar haddan ortiq ko’p; 10 Yuqorida sanab o’tilgan muammolardan kelib chiqib, ularni bartaraf etish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:  Aralash pensiya tizimiga to’liq o’tishimiz uchun, qoplash koeffistientini oshirish uchun majburiy va ixtiyoriy jamғarib boriladigan pensiyaning ulushini oshirish kerak;  Pensiya jamғarmasining boshqa daromadlarini ko’paytirish uchun investistion faolligini oshirish kerak. Buning uchun Tiklanish va taraqqiyot jamғarmasi mablaғlaridan foydalanish maqsadga muvofiq;  pensiyaga chiqish uchun talab qilinadigan mehnat stajidan suғurta stajiga o’tish vaqti keldi;  pensiyaga chiqish uchun talab qilinadigan eng kam mehnat stajini 7 yildan 10 yilga uzaytirish masalasini ko’rib chiqish kerak;  o’rtacha umr ko’rish yoshining o’zayotganligini inobatga olib, taraqqiy etgan mamlakatlarning pensiyaga chiqish yoshini oshirayotganligini hisobga olib bizda ham pensiya yoshini oshirish ayni muddao;  O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining “Imtiyozli shartlarda pensiya olish huquqini beradigan ishlab chiqarishlar, muassasalar, ishlar, kasblar, lavozimlar va ko’rsatkichlar ro’yxatlarini qo’llash tartibi to’ғrisidagi yo’riqnomani tasdiqlash haqida” 2011 yil 25 yanvardagi 2-Q, 5-sonli Qarorining tegishli ilovalarida keltirilgan pensiyaga chiqish bo’yicha imtiyozlar ro’yxatini qaytadan ko’rib chiqish va iloji boricha qisqartirish maqsadga muvofiq. 11 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar trategiyasida davlat pensiya ta’minoti tizimini rivojlantirish bilan boғliq yo’nalishlari 8 Pensiya ta’minoti tizimida interaktiv xizmatlar va zamonaviy texnologiyalar joriy etilmo qda. Pensiya jamғarmasi tizimini texnik modernizastiya qilish , uni avtomatlashtirish , fuqarolarga pensiya ta’minotini tashkil etishda inson omilini cheklash orqali 8 12 mablaғlarni maqsadli sarflanishini ta’minlash , avvalambor fuqarolar uchun qulay xizmat ko’rsatish ustuvor vazifa etib belgilangan. Ushbu yo’nalishda bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi , xususan : barcha pensiya va nafaqa oluvchilarning yagona elektron ma’lumotlar bazasi (“ Pensiya ”) dasturiy majmuasi ishab chiqildi va vazirlik-idoralar bilan axborot almashinuvini yo’lga qo’yish orqali funksiyalar avtomatlashtirildi. Bunda , to’lov vedemostlarini tuzish va tijorat banklari hamda Xalq bankiga etkazish tizimi to’liq elektronlashtirilib , qoғoz ko’rinishidagi chop etishlardan voz kechildi. Fuqarolar mobil aloqa vositalariga bepul ma’lumot yuborish tizimi - ” SMS - pensiya ” interaktiv xizmati joriy qilindi. Ushbu xizmat orqali har bir fuqaro o’zining mobil aloqa vositasi orqali quyidagi ma’lumotlarni bilishi mumkin : - Pensiya turi va pensiya miqdori ; - Indekstatsiya yoki qo’shimcha xujjatlarga asosan pensiya miqdori o’zgarishi ; - To’lov shakli ; - To’lov amalga oshirilganligi yoki to’lanmaganlik sababi. Bu orqali Pensiya jamғarmasida butun respublika bo’yicha to’lov holati onlayn tarzda hisobi va monitoringi avtomatlashgan holda yuritilishi imkoniyati paydo bo’ldi. Ishlovchi pensionerlarga pensiya va nafaqa to’lovlari uchun taqdim etiladigan talabnomalar to’liq elektron shaklga o’tkazildi , korxona va tashkilot raxbari yoki buxgalterlari talabnomalar internet tarmoғi orqali taqdim etish imkoni yaratildi. Yana bir qulaylik sifatida tizimda qisqa raqamli “ ishonch teleqoni ” faoliyatini qayd etish mumkin. Pensiya ta’minoti tizimining istiqboldagi vazifalari. Pensiya jamғarmasi tomonidan joylarda o’tkazilayotgan sayyor qabullar hamda fuqarolardan kelib tushayotgan murojaatlarda ko’rsatilgan muammolar , shikoyatlar doimo tahlil qilib borilmoqda . 13 Tahlil natijalari bo’yicha Fuqarolarning pensiya ta’minoti tizimini isloh qilish Konstepsiyasi ishlab chiqildi va 2018-yilda keng jamoatchilikka muhokamaga chiqarildi. Pensiya jamғarmasi o’z oldiga qo’ygan vazifalari joriy yilda quyidagi interaktiv xizmalarni joriy qilishdir : 1. Joriy yilda pensionerlarga ishga kirganliklari to’ғrisida ma’lumotlarni Pensiya jamғarmasi sayti orqali elektron shaklda xabar yuborishlari imkoniyatini yaratish va bu orqali qoғoz shaklida taqdim etishdan butkul voz kechish 2. Pensiya va nafaqa oluvchilarni elektron guvohnomasi “ID-card” ni amaliyotga tatbiq etish 3. Pensiya jamғarmasi rasmiy veb-saytida pensiya va nafaqa oluvchilar uchun “Shaxsiy kabinet” xizmatini joriy etish 4. Fuqarolar tijorat banklari va kredit tashkilotlari uchun pensiya miqdori to’ғrisidagi ma’lumotlarni internet orqali elektron ( QR-kod ) shaklida olish imkoniyatini yaratish 5. Bola tuғulganda suyunchi va dafn nafaqasi to’lovlarini fuqarolarga Davlat xizmatlari markazida FXDYo ma’lumotnomasini olish bilan bir vaqtda tayinlash hamda to’lash amaliyotini joriy qilish 6. “Elektron hukumat” suғurta badali to’lovchilarning shaxsiy hisobini yuritish elektron bazasi , Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi ma’lumotlar bazasi bilan axborot almashinuvlari yo’lga qo’yish orqali kelgusida faqatgina masofaviy tarzda pensiya va nafaqalarni tayinlash imkoniyatini yaratish ko’zda tutilgan. Ushbu barcha ishlar fuqarolarning turmush farovonligini oshirish va ularga qo’shimcha qulayliklar yaratishga qaratilgan. 14 3.O’zbekiston Respublikasi pensiya tizimini isloh qilishda jahon amaliyoti tajribalaridan foydalanish imkoniyatlari Moliyaviy va iqtisodiy beqarorlik va aholining demografik tarkibida salbiy o’zgarishlar pensiya ta’minoti muammosini yanada dolzarb muammoga aylantiradi. Bugungi kunda dunyoning ko’plab davlatlarida pensionerlarning etarli darajada turmush darajasi bilan ta’minlash imkoniyatiga ega bo’lmagan, aholi ijtimoiy himoya qilish mexanizmlaridan biri bo’lgan pensiya ta’minotini isloh qilish jarayoni ketmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda, pensiya ta’minoti ijtimoiy yo’naltirilgan, klassik va liberal-demokratik modellarga bo’linadi. Klassik “Bismark modeli”ga ko’ra (Germaniya, Ispaniya, Franstiya), pensiya tizimi nafaqaxo’rlar foydasiga mehnat qilayotgan fuqarolardan yiғib olingan to’langan badallar summasiga qarab qayta taqsimlash yo’li bilan amalga oshiriladi. Liberal-demokratik “Beverij modeli”ning xususiyati shundaki (Buyuk Britaniya, AQSh, Yaponiya) boy qatlam vakillaridan kam ta’minlangan fuqarolarga to’lovlarni xususan soliqlar orqali minimal pensiya summasini qayta taqsimlash hisoblanadi. Ijtimoiy yo’naltirilgan model (Shvestiya, Norvegiya, Daniya) baғrikenglik xususiyatlarini va jamғarilib boriladigan pensiya tizimini birlashtiradi. Shuni qayd etish lozimki, dunyoda bir biri bilan o’xshash bo’lgan pensiya tizimlari mavjud emas. Ularning barchasi davlatning iqtisodiy rivojlanganligi, pensiya tizimi tarkibiy darajasi, moliyaviy resurslarni shakllantirish va markazlashtirish darajasiga qarab o’ziga xos xususiyatlarga ega hisoblanadi. Jadvalda bir qancha mamlakatlarning pensiya ta’minotiga sarflayotgan xarajatlarining YaIMdagi ulushlari va 2050 yilga borib ushbu xarajatlarni qanchaga oshirishligi bo’yicha prognoz ma’lumotlar keltirilgan bo’lib, doimgidek aholining farovonligi indeksi bo’yicha dunyoda yuqori o’rinda turadigan Lyuksemburg davlati bunda ham pensiya ta’minotiga ajratayotgan byudjet mablaғlari bo’yicha birinchi o’rinni ya’ni 2010 yilda 9,2 foizni tashkil qilgan bo’lsa, kelajakda bu ko’rsatkich 18,1 foizga oshirish rejalashtirilmoqda. Aksariyat mamlakatlar esa ushbu xarajatlar ulushini kamaytirish rejasini tuzib chiqishmoqda. 15 4-jadval Dunyo mamlakatlarining pensiya ta’minotiga qilayotgan xarajatlarning ulushi 9 %. foizda Fuqarolar uchun pensiya tizimini tashkil etishda jahonga mashhur Germaniya va Chili modellari dunyoda andoza sifatida tanlandi. Pensiya ta’minotining ikki bazaviy modeli; taqsimlanuvchi va kapitallashgan modellari mavjud. Pensiya tizimining kapitallashgan modeli taqsimlanuvchi modeldan farqli ravishda insonning o’z mehnati va pensiya badallari jamғarilishi natijalari bilan uzviy boғliq. Chili kapitallashgan modeli sxemasi quyidagicha: pensiya badallarini investistiya qilishdan va to’plashdan hosil bo’lgan kapital pensiya xarajatlarini qoplashga yo’naltiriladi. Pensiya badallari kapital to’lovchining shaxsiy hisobraqamida hisobga olib boriladi. Ushbu hisobraqamni pensiya fondlari yoki pensiya kassalari, suғurta kassalari yoki banklar yuritadi. Pensiya mablaғlarini tizimli investistiya qilish bilan ushbu institutlar investistiya daromadlariga ega bo’ladi. Kapital yoki yiғilgan pensiya badallari summasi ularni investistiya qilishdan olingan daromad pensiya fondi faoliyati natijasida kapitallashgan pensiyaning moliyaviy manbasidir. Ko’pgina mamlakatlarda pensiya tizimini moliyaviy barqarorlashtirish muammosining echimi pensiya yoshining oshirilishidadir, deb qaralmoqda. Bu rivojlangan ғarb mamlakatlari uchun juda muhimdir, chunki hayotning o’rtacha davomiyligi anchagina yuqori, aholi keksayib bormoqda, pensionerlar va ishlab 9 16 turganlar nisbati, ya’ni boғliqlik oғishmay ortib bormoqda. “Bugun sayyoramizda har soniyada o’rtacha ikki kishi 60 yoshga to’lmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) bergan ma’lumotlarga ko’ra, XXI asr o’rtalariga kelib, erda 100 yoshdan oshganlar soni 3,2 milliondan ortiq kishini tashkil etadi. Jahonda insonning o’rtacha umr ko’rish yoshi 1950 yilda 47 yosh bo’lgan bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 69 yoshga etdi. 2050 yilda bu ko’rsatkich 76 yoshni, 2100 yilga borib esa 85 yoshga etishi kutilmoqda.” 10 Jadval ma’lumotlarida dunyoning taraqqiy etgan mamlakatlarida aholi tarkibida 60 va undan yuqori yoshdagilarning ulushi yillar kesimida o’sib borishi prognoz qilingan. Bu esa pensiya tizimida ma’lum bir islohotlar olib borilishligini taqozo etadi. Bunday sharoitda pensiya yoshini oshirish masalasini, u hozirda anchagina yuqorilikdan qat’iy nazar, qayta ko’rib chiqilishi haqiqatan ham ijobiy natijalar berishi mumkin. 5-jadval Jami aholi tarkibida 60 yosh va undan katta yoshdagilarning ulushi 11 Mln , kishi Buyuk Britaniya pensiya tizimi uch bosqichdan iborat va iqtisodiy jihatdan dunyoda eng samarali tizimlardan biri hisoblanadi. 12 Birinchi bosqich 10 11 12 17 Xulosa Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimini isloh qilish, uni taraqqiy ettirish mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda mamlakatimizda o’tkazilayotgan islohotlar barcha jabhalarni, jumladan, pensiya ta’minoti tizimini ham qamrab oladi. Chunki barcha islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush sharoitlarini yaxshilash, ijtimoiy ahvolini yaxshilashga qaratilgandir. Mazkur vazifalarning ijobiy hal etilishi jamғarib boriladigan pensiya ta’minoti tizimini rivojlantirish bilan chambarchas boғliqdir. Nisbatan zamonaviy va samarali pensiya tizimlaridan biri jamғarib boriladigan pensiya tizimi hisoblanadi. Biroq, shuni ta’kidlab o’tish zarurki, O’zbekistonda jamғarma pensiya mablaғlaridan investistion yo’nalishlarda foydalanishda bir qator muammolar mavjud va jamғarib boriladigan pensiya tizimini rivojlantirish va takomillashtirishda quyidagi vazifalarning hal etish zarur hisoblanadi: – pensiya yoshidagi odamlarning daromadlarini samarali va adolatli tarzda saqlanishini ta’minlash, to’lanadigan pensiya badallari va beriladigan pensiya miqdorlari o’rtasidagi boғliqlik darajasini oshirish, uzoq muddatli mablaғlardan investistion yo’nalishlarda foydalanishni rivojlantirish va shu orqali fuqarolarni daromadlarini yanada oshirish mumkin bo’ladi; – ijtimoiy yo’naltirilgan imtiyozlarning manzilliligini ta’minlash maqsadida ishlovchi pensionerlarning shaxsiy jamғarib boriladigan pensiya hisobvaraqlariga ixtiyoriy ravishda yo’naltiriladigan summalariga nisbatan soliq solinadigan daromaddan beriladigan chegirmalarni bekor qilish ushbu muammoning ijobiy hal etilishini ta’minlashi mumkin; – aholi daromadlarini oshirish orqali, banklardagi jamғarmalarni ko’paytirish – aholi o’zining oylik maoshidan jamғarib boradigan bo’lsa, qariganda yoki mehnat qobiliyatini yo’qotganda jamғarmalaridan keladigan oylik daromadlari uning ehtiyojlarini qisman qoplashiga yordam beradi. Buning uchun esa birinchi navbatda aholining pensiyaga bo’lgan muhtojligini keskin qisqartirish- har bir bo’lajak pensionerlarning o’z tadbirkorliklarini tashkil qilishga 18 ko’maklashish, ya’ni har bir fuqaro rasmiy ishlayotgan ishi bilan birga uzoq muddat daromad keltiradigan kichik biznes va tadbirkorlik bilan shuғullanishi mumkin bo’ladi; – respublikamizda pensiya tizimini moliyalashtirishdagi islohotlarni birdaniga amalga oshirib bo’lmaydi, ularni iqtisodiy va ijtimoiy islohotlar bilan: bandlik; mehnat bozori, aholi daromadlari, soliq, moliya va kredit sohasidagi islohotlar bilan birgalikda amalga oshirish samarali faoliyatni ta’minlashi mumkin. Shunday qilib, yuqorida ko’rsatilgan ustuvor yo’nalishlarni amaliyotga tadbiq etish, birinchidan, pensiya jamғarmasi moliyaviy barqarorligini ta’minlashga, ikkinchidan, pensionerlarning iqtisodiy farovonligining oshishiga, uchinchidan ilғor pensiya fondlariga ega bo’lgan rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar pensiya tizimlaridan andoza olishga yordam beradi. Xulosa o’rnida O’zbekistonda davlat pensiya ta’minoti avlodlar birdamligi modeliga asoslanganligini, davlat pensiya ta’minoti tizimi va jamғarib boriladigan pensiya ta’minoti tizimlarining mavjudligini hisobga olib, xorij tajribasini o’rgangan holda o’zimizning milliy pensiya tizimini isloh etish har kungidanda dolzarb masala hisoblanadi. Bundan kelib chiqib, O’zbekiston davlat pensiya ta’minoti tizimini takomillashtirish maqsadida quyidagi vazifalarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Bular: Fuqarolar qariganda ularni moddiy jihatdan yanada qo’llabquvvatlash maqsadida xorij tajribasini o’rgangan holda xususiy pensiya fondlarini (davlat kafolati ostida) tashkil qilish maqsadga muvofiq; Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan akstionerlik kompaniyalarida aholining ko’pgina qismi bandligini hisobga olib, xorijiy tajribadan kelib chiqib, ushbu tizimda mehnat qiluvchi ishchi-xodimlarga ma’lum bir muddat ishlagandan so’ng ularga davlat pensiyasiga qo’shimcha ravishda har oylik ustamalar belgilash orqali korporativ pensiyani joriy qilish ayni muddao. Masalan, bir ishchi 5 yildan 10 yilgacha bir kompaniyada mehnat qilsa, oladigan pensiya miqdoriga nisbatan 10 foiz ustama haq qo’shib berish yoki 10 yildan 15 yilgacha mehnat qilsa 15 foiz miqdorda va shu kabi yo’l orqali amaliyotga tadbiq qilish kerak; 19 Hozirgi kunda jahon tajribasiga nazar soladigan bo’lsak, ko’plab taraqqiy etgan mamlakatlar yoki MDH mamlakatlarining ko’pchiligi pensiyaga chiqish yoshini oshirishmoqda. Chunki, bir qancha omillar sabab (demografik, siyosiy, moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar va b.) bu kabi islohotlar amalga oshirilmoqda. Bizda ham o’rtacha umr ko’rish yoshining oshayotganligi yoki pensiya yoshidan keyingi hayot davomiyligining yuqoriligini hisobga olib, pensiyaga chiqish yoshini oshirish ya’ni erkaklarda 63 yosh va ayollarda 58 yosh qilish zarur deb hisoblayman. Bu esa Pensiya jamғarmasi mablaғlarini tejalishiga ham olib keladi. Xulosa o’rnida aytish mumkinki, hozirgi davrda dunyoning ko’pgina iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlaridagi milliy pensiya tizimlari moliyaviy jihatdan chuqur inqiroz holatiga tushib qolgan. U nafaqat ijtimoiy sohada, balki davlatning siyosiy-iqtisodiy asoslariga ham tahdid solayotgan xavfga aylandi. Yildan-yilga o’sib boruvchi pensiya jamғarmalari defistiti esa, ichki va tashqi davlat qarzlari hisobiga qoplanmoqda. Bizning fikrimizcha, O’zbekiston pensiya tizimida davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini takomillashtirish quyidagilarni o’z ichiga oladi: boshqarish, rejalashtirish, investistiyalarni moliyalashtirish, prognoz qilish, soliqqa tortish, kreditlash, hisobga olish, moliyaviy nazorat qilish. Ikkilanmasdan qayd etish kerakki, ushbu soha holati va taraqqiyot darajasi mamlakat rivojlanishini, aholining turmush darajasini oshirishda hal qiluvchi o’rin tutadi. Amalga oshirilgan chuqur islohotlar, ularning zamonaviy ko’rinishlarining amaliyotga joriy etilishi, respublikamizda ijtimoiy ta’minot masalalarining to’ғri tashkil etilganligidan dalolat beradi. Aynan aholining ijtimoiy himoyalashning huquqiy me’yorlariga amal qilinishi va Pensiya jamғarmasi daromadlarining hozirgi holatini tadqiq qilish dolzarb vazifalar qatoriga kiritiladi. Pensiya ta’minotining samarali tizimi himoyalashga bevosita muhtoj fuqarolar toifasinigina emas, balki iqtisodiyotni eng yuqori darajada rivojlantirish, jamiyatning mehnatga yaroqli har bir a’zosining mehnatini raғbatlantirish, ishlab pul topa oladigan sharoit yaratishga ham mo’ljallangan. Ushbu vazifalarning ijobiy hal etilishi aynan Pensiya jamғarmasi rivojiga va taraqqiyotiga boғliq. Pensiya ta’minoti tizimining samaradorligi mablaғlarni jalb 20 qilish va aholini ijtimoiy himoyalash maqsadida ishlatilish darajasini ifoda etadi. Pensiya jamғarmalari faoliyatini tartibga solishning xorijiy mamlakatlar tajribalari ko’rsatishicha, bu boradagi asosiy masalalardan biri – investistion jarayonlar va investistion qarorlar qabul qilishda nafaqat byudjet manfaatlarini, balki suғurtalangan shaxsning pensiya daromadini oshirish borasidagi manfaatlarini ham inobatga olish lozim. 21 1-ilova 22 2-ilova 23 24 3-ilova 25 4-ilova 26 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning “9-may-Xotira va qadrlash kuni”ga baғishlangan qabul marosimidagi nutqidan, 2017-yil 9-may. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-4947 sonli “O’zbekiston Respublikasini yanadarivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’ғrisida”gi Farmoni, 2017-yil 7-fevral 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O’zbekiston Respublikasining 2019 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari hamda 2020-2021 yillarga byudjet mo’ljallari to’ғrisida ” PQ-4086 sonli Qarori , 26.12.2018 Internet saytlari : - L e x.uz - President.uz - Pfru.uz - MinFin.uz 27

O’zbekistonda pensiya ta’minoti tizimi o’ziga xos xususiyatlari va huquqiy asoslari

Купить