O’zbekistonda sovet davrida sog‘liqni saqlash tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	59.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

O’zbekistonda sovet davrida sog‘liqni saqlash tizimi

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish ...............................................................................................................3-6
I-Bob. O‘zbekistonda Sovet davrida sog‘liqni saqlash tizimidagi amalga
oshirilgan dastlabki qadamlar ……………………………………………7-20
1.1. Mustamlaka davrida tibbiyot muassalarining ochilishi va ularning
ahamiyati........................................................................................................7-11
1.2. O‘lkada aholiga dastlabki tibbiyot xizmatlarining ko‘rastish
jarayonlarining boshlanishi..........................................................................11-20
II-Bob. O‘zbekistonda Sovet davrida tibbiyot hodimlarini tayyorlash
masalasi, erishilgan yutuqlari va ularning natijalari ………………….21-34
2.1. O‘zbekistonda Sovet davrida Oliy ma‘lumotli tibbiyot kadrlar tayyorlash
ishlarining yo‘lga qo‘yilishi.........................................................................21-25
2.2. Mustamlaka sharoitida aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatishda erishilgan
yutuqlar........................................................................................................26-34
Xulosa ..........................................................................................................35-36
Foydalanilgan manba va adabiyotlar .......................................................37-38
1

Kirish .
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbek xalqining o‘zligini anglashi va ma’naviy
yangilanishi jarayonida tarix fani muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek. "Milliy o‘z-o‘zini ongini tiklash va
yuksaltirish jarayonida, agar xohlasangiz, milliy g‘ururni tarixiy xotira, xalqning,
ona yurtining, hududining ob'ektiv va haqiqiy tarixini tiklash g‘oyat muhim o‘rin
tutadi. 1
"Hech bir avlod o‘z o‘zgarishlarida ma'naviy va ilmiy- tarixiy
qadriyatlarga tayanmasa, taraqqiyotga erisha olmaydi. Bu jamiyat duch keladigan
qiyinchiliklarni aniqlash va ularni oldini olish yo‘llarini aniqlash usulidir. O‘tgan
yo‘lni, o‘tmishdagi voqea va hodisalarni to‘g‘ri va chuqur tahlil qilish
jamiyatning potentsial rivojlanishini, uning rivojlanishini ta'minlashga qodir.
Suveren O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon iqtisodiyotni
barqarorlashtirish, rivojlangan davlat barpo etish yo‘lida tub islohotlar amalga
oshirilmoqda. O‘zbekiston davlat boshqaruvi tizimi va sog‘liqni saqlash tizimida
ham tub o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.Karimovning 1998-yil 10-noyabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi
sog‘liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to‘g‘risida”gi farmoni buning
dalilidir. Ushbu faoliyat sohasini isloh qilish jarayoni bo‘yicha yo‘nalishlarni o‘z
ichiga qamrab oladi. Lekin Chor Rossiyasi hukmronligi davrida tibbiyot
sohasiga jiddiy e'tibor berilmaganligi kishini o‘yga toldiradi. O‘zbekiston o‘z
mustaqilligiga erishgach, bu holatlarga chek qo‘yildi. 2
Aynan kurs ishining
mavzusi ham ushbu davr, ya'ni Sovet davridagi yurtimizning aholi salomatligiga
qanchalik e'tibor berilganligi haqida ma'lumotlarni batafsil yoritib beradi.
Mavzuning o‘rganilish darajasi . Kurs ishi uchun tanlangan mavzu
tarixshunosligimizda kam о‘rganilgan mavzulardan biridir. Bu chuqur
o‘rganishni ishlab chiqish va rivojlanish istiqbollarini hisobga olgan holda aniq
1
Karimov I.A O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida, xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va
taraqqiyot kafolatlari. —T.: “O’zbekiston”, 1997 yil. — B . 114.
2
Зияева Д.Х. Медицина и здравоохранение в Сердней Азии: традиции, модернизация и
трансформация (конеч XIX – начало XX вв.). —Т.: 2003. — B . 78
2

umumlashtiruvchi xulosalar asosida har tomonlama tahlil qilish zarurligini
ko‘rsatadi. Sog‘liqni saqlash, tibbiyoti tarixi jahon madaniyati tarixining
ajralmas qismidir. Har qanday davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri
jamiyat hayotining muhim sohalari – sog‘liqni saqlash va tibbiyotni
rivojlantirishdir. Bu muammoni tahlil qilish kompleks yondashuvni talab qiladi,
chunki aholi salomatligini muhofaza qilish mehnat unumdorligining o‘sishiga,
jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy rivojlanishiga ta'sir qiluvchi asosiy
omillardan biridir.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti sifatida
O‘zbekistonda tashkil etilgan tibbiyot muassalari va ularning faoliytini
ko‘rsatishni lozim topdik. Sovet hukumati O‘zbekistonda sog‘lom ishchi kuchi
bo‘lmasa, mintaqaning moddiy boyliklarini rivojlantirish mumkin emasligini
tushundi. Sovet hokimiyatining so‘nggi yillarida uning inqirozi yaqqol namoyon
bo‘lganida, ijtimoiy siyosiy vaziyat, sog‘liq muammolari fonga o‘tdi.
Respublikada tibbiy yordamni tashkil etishda milliy xususiyatlar va iqlim
sharoitlari hisobga olinmagan, bu esa muayyan global ijtimoiy muammolarni
yanada keskinlashtirib, ayanchli oqibatlarga olib kelgan. Kurs ishining predmeti
sifatida Sog‘liqni saqlash sohasining keng qamrovli rivojlanishi,
rejalashtirishdagi kamchiliklar, xo‘jalik yuritish va boshqarishning yo‘l qo‘yib
bo‘lmaydigan shakllari, bularning barchasi sog‘liqni saqlash faoliyatini
takomillashtirishga to‘sqinlik qildi. Shu bilan birga, davlat iqtisodiyotining bir
yoqlama rivojlanishi sobiq O‘zbekiston Respublikasining asosiy ittifoqlardan
biriga aylanishiga olib keldi. Respublika qishloq xo jaligi paxtachilikkaʻ
moslashganligi sababli faqat unga tegishli sohalarga e tibor qaratildi. Bularning
ʼ
barchasi aholi salomatligi muammosiga salbiy ta'sir ko‘rsatdi. Respublikada
onalar va bolalar o‘limi juda yuqori edi. Turmush darajasining pasayishi, ayniqsa,
sil, traxoma, teri va ruhiy kasalliklarning soni sezilarli darajada oshgan
O‘zbekistonning janubiy viloyatlariga ta'sir ko‘rsatdi. Ekologik vaziyatning
yomonlashuvi, ekologik inqirozning oldini olish bo‘yicha o‘z vaqtida choralar
3

ko‘rilmagani Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarining yuqumli kasalliklar
o‘chog‘iga aylanishiga xizmat qildi. Sovet davrida O‘zbekiston janubida tibbiy
xizmat ko‘rsatish tajribasi va kamchiliklarini o‘rganish tarixi tadqiqotchilari
oldida global muammo turardi. Kurs ishi mavzusining ham maqsadi davr
taqozosidan kelib chiqadigan xulosalarni asoslash va ularni amalga oshirishga
yordam berishdir. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, aholi salomatligini
muhofaza qilish davlat ahamiyatiga molik muammo sifatida ilgari surilmoqda.
Jamiyat islohotini hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni
saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi ishlab chiqildi va amalga
oshirilmoqda. Respublika sog‘liqni saqlash tizimi oldida mustamlakachilik
davrida sog‘liqni saqlash, sovet davrida sog‘liqni saqlash muassasalarining
yaratilish tarixi, respublika va viloyatlarni tibbiyot kadrlari bilan ta'minlash
muammolarini har tomonlama o‘rganishga yordam beradigan jiddiy vazifalar
turganligi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Kasalliklarning, jumladan, yuqumli
kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lgan omillarni o‘rganish, ularga qarshi
kurashish, onalik va bolalikni muhofaza qilish, xalq tabobati nafaqat ilmiy,
amaliy va tarixiy jihatdan, balki ijtimoiy- siyosiy jihatdan ham juda muhimdir.
Shu munosabat bilan Sovet davrining 1946—1990-yillardagi sog‘liqni saqlash
tarixini o‘rganish, Yevropa Ittifoqi tahlili va ilmiy-nazariy asoslari tadqiqot
mavzusining dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishining davriy-xronlogik chegaralanishi. O‘zbekistonda Sovet
davrida sog‘liqni saqlash tizimining murakkab jarayonlarni o‘zida aks ettirgan
1886 —1991-yillargacha bo‘lgan davrini o‘z ichiga qamrab oladi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi
O‘zbekistonda Sovet davridagi ijtimoiy-siyosiy xususiyatlardan kelib chiqib, bu
davr tibbiyot sohasini shartli ravishda tarixiy manba va adabiyotlarga tayangan
holda keng yoritib berishdan iborat.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan
manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo'lib, umumiy 40 sahifani tashkil qiladi.
4

I-Bob. O‘zbekistonda Sovet davrida sog‘liqni saqlash tizimidagi amalga
oshirilgan dastlabki qadamlar.
1.1. Mustamlaka davrida tibbiyot muassalarining ochilishi va ularning
ahamiyati
5

XIX asrning 60-yillarida O‘rta Osiyo hududining ko‘p qismi rus
podshosining qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Qo‘qon xonligi tugatildi. Uning
o‘rnida chor hukumatining Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Uning
tarkibida harbiy-tibbiy boshqarma tashkil etildi. Xiva xonligi bilan Buxoro
amirligi rasmiy jihatdan mustaqilliklarini saqlab qoldilar. Ammo, ular chor
hukumatining ta’siriga tushib qolgan edilar. 1886-yilda Turkiston general-
gubernatorligi "Rossiyaning Turkiston o‘lkasi", deb e’lon qildi. O‘rta Osiyo chor
Rossiyasi tomonidan bosib olingandan so‘ng bu yerda muhim siyosiy, iqtisodiy
va m'adaniy o‘zgarishlar yuz berdi. Siyosiy jihatdan o‘zbek xonliklari chor
hukumatiga qaram bo‘lib qoldilar. Iqtisodiy jihatdan bu yerda qisman jonlanish
yuz berdi. Xususan, qishloq xo‘jaligi (paxtachilik) rivojlana boshladi. Rus
kapitalistlari o‘zbek paxtasini arzon narxda sotib olib, tashib keta boshladilar.
Shu munosabat bilan paxta maydonlari kengaytirildi. Yangi ekin maydonlari
ochildi. Ammo, dehqonlarning ish sharoiti o‘zgarmay qoldi. Dehqonchilikda
ishlatiladigan texnika juda oddiy edi. Oddiy omoch va ketmondan boshqa hech
qanday texnika yo‘q edi. Hamma ish qo‘l kuchi bilan bajarilardi. Bunday og‘ir
mehnat va o‘lkaningina o‘ziga xos jazirama sharoiti kishilarning tinkasini
quritib, ular o‘rtasida har xil kasalliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lardi.
Bundan tashqari o‘lka sharoitiga xos kasalliklar (bezgak, leishmanioz,
brutsellyoz, rishta singari kasalliklar ham tarqalgan edi. O‘lkada qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini dastlabki ishlash korxonalari (paxta tozalash zavodlari, moy va
sovun ishlab chiqaruvchi korxonalar) qurildi. Ammo bu korxonalarda ish sharoiti
og‘ir edi. Mehnatni muhofaza qilish choralari amalga oshirilmas edi. Bu
korxonalarda ishlovchi ishchilarga tibbiy yordam tashkil qilinmagandi. Ishchilar
og‘ir sharoitda 12-14 soatlab ishlardila. 3
Bu sharoitlar ham ishchilarning
sog‘liqlariga putur yetkazardi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra faqat 1893-yilning
o‘zidagina 200000 dan ortiq kishi bezgak kasalligi bilan og‘rib, shulardan 40
ming kishi vafot etgan. Boshqa kasalliklardan ham ko‘p kishi halok bo‘lgan.
3
Qodirov A. Tibbiyot tarixi. —T.: "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti" , 2005. —B. 157.
6

Mahalliy tabiblar bunday ahvolni tuzatishga ojiz edilar. O‘lkada xalq sog‘lig‘ini
saqlash ishiga rahbarlik qiladigan birorta tashkilot yo‘q edi. Faqat rus o‘lka
ma’muriyatiga qarashli ba’zi tibbiy muassasalar bor edi xolos. Ruslar
Turkistonni bosib olganlaridan so‘ng har bir shahar va kattaroq qishloqlarda o‘z
harbiy garnizonlarini joylashtirdilar. Shu garnizonlarda harbiy vrachlar bor edi.
Bundan tashqari kattaroq shaharlarda harbiy gospitallar ochildi. Ammo, bu harbiy
vrachlar va gospittalar mahalliy aholiga tibbiy yordam ko‘rsatmasdilar. Keyinroq
fuqaroviy tibbiy muassasalar ham paydo bo‘la boshladi. Bular ham Rusiyadan
ko‘chirib olib kelingan fuqarolarga tibbiy yordam ko‘rsatardilar. Rasmiy
ma’lumotlarga ko‘ra 1868-yilda Toshkentda 30 o‘rinli harbiy lazaret ochilgan. U
1870-yilga kelib, 400 o‘rinli harbiy gospitalga aylantirilgan. 1870-yilda
Samarqandda 15 o‘rinli kasalxona ochilgan. 1873-yilda shunga o‘xshash
kasalxona Kattaqo‘rg‘on shahrida barpo etilgan. 1883-yilda Toshkentda ayollar
shifoxonasi (ambulatoriyasi) ochilgan. 1886-yilda erkaklar shifoxonasi tashkil
etilgan. Shu kabi ambulatoriyalar Samarqand (1886-y.), Andijon (1887-y.) va
Xo‘jandda (1889-y.) ochilgan. Nihoyat, 1898-yilda Toshkentning Eski Shahar
mavzeyida shahar aholisi uchun 20 o‘rinli kasalxona ochiladi. So‘ng bunday
kasalxonalar Samarqand, Xiva va Buxoroda ham barpo etilgan edi. Ammo, bu
kasalxonalar juda kichik (10-15 o‘rinli) va yetarli darajada jihozlanmagan
muassasalar edilar. 1874-yilda Toshkentda birinchi zamonaviy dorixona ochildi.
U shahar hokimiyati qaramog‘ida edi. So‘ng xususiy dorixonalar ham paydo
bo‘la boshladi. 1913-yilga kelib ularning soni 33 taga yetdi. Bu kasalxona,
ambulatoriya va dorixonalar mutlaqo yetarli bo‘lmasalar ham, ularning o‘lkada
paydo bo‘lishi tibbiyot olamida ijobiy hodisa edi. Bu yerda yana shuni ko‘rsatib
o‘tish kerakki, o‘lkada zamonaviy shifoxona va dorixonalarning paydo bo‘lishi
mahalliy tabiblarning faoliyatiga ham o‘z ijobiy ta’sirini ko‘rsatdi. Masalan, ular
kasallarni davolashda zamonaviy dorixonadan sotib olingan dorilardan ham
foydalana boshladilar. Ammo, tibbiyot sohasidagi bu o‘zgarishlar Xiva xonligi va
Buxoro amirligi hududida amalga oshirilmadi. Chunki, bu xonliklar rasmiy
7

jihatdan mustaqil hisoblanardilar. Bu xonliklarda eski qonun va qoidalar
o‘zgarmay saqlanib qolgan edi. Hayot eskicha davom etardi. Turkiston o‘lkasida
yuz bergan siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlar bu xonliklarga yoyilmagan edi. Xiva
va Buxoroda ochilgan ikki kasalxona faqat ramziy ro‘l o‘ynardi, xolos. O‘lkaga
rus (Ovrupo) vrachlarining kelishi ijobiy ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘zbekiston
hududida uchraydigan kasalliklar rus soldatlari va Rusiyadan ko‘chirib olib
kelingan rus fuqarolari o‘rtasida ham tarqala boshladi. Xususan, ular bezgak,
rishta, jarohat va shularga o‘xshash kasalliklar bilan og‘riy boshladilar. Harbiy
boshliqlar buni ko‘rib, garnizonlarda xizmat qiluvchi vrachlarga bu kasalliklarni
o‘rganish va soldatlarni ulardan xoli qilishni buyurdilar. Vrachlar bu ishga
kirishdilar va muhim natijalarga erishdilar. Masalan, Samarqand garnizonining
vrachi K.M.Aframovich va Jizzax garnizonining vrachi T.K.Lopotovskiy rishta
kasalligini tekshirib, bu kasallikni maxsus gijja (gelmint) paydo qilishini
aniqladilar. Toshkent garnizonining vrachi P.F.Borovskiy yomon jarohat
(Leishmanioz)ning qo‘zg‘atuvchisini topdi. Rus olimi K.I.Skiyabin yangi
shistosoma gijjasini aniqladi. Bu kashfiyotlar muhim amaliy ahamiyatga ega edi.
Ammo, u davrda rus podshosining Turkistondagi hokimi general-gubernator bu
kashfiyotlardan foydalanib, o‘lkada tarqalgan kasalliklarni tugatishni xayoliga
ham keltirmasdi. Binobarin, mustamlakachi Chor Rusiyasining bizga keltirgan
tibbiyoti "dengizdan bir tomchi" edi, xolos. 4
O‘zbekistonga janglarda yarador
bo‘lgan yoki bemor bo‘lib qolgan minglab jangchilar — askar va zobitlar ham
jo‘natilardi. Ularni qabul qilib olish, gospitalga joylashtirish, salomatligini tiklash
ishlariga alohida mehribonlik qilindi, respublikamiz sog‘lomlashtirish
markazlaridan biriga aylandi. 1941-yil 1-oktabrgacha O‘zbekiston sog‘liqni
saqlash xalq komissarligi tizimida 14.950 o‘ringa ega bo‘lgan 47 gospital barpo
etildi va zarur uskunalar bilan jihozlandi. Ayni paytda Moskvadan, Kalinin,
Rostov va boshqa viloyatlardan 15.900 o‘rin-karavotga ega bo‘lgan 48 gospital
ko‘chirib keltirilib, joylashtirildi va ishga tushirildi. Harbiy kasalxonalar qurish
4
Qodirov A. Tibbiyot tarixi. —T.: "O'zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti", 2005. —B. 159.
8

keyingi yillarda ham davom etdi. O‘zbekistonda 39140 o‘ringa ega bo‘lgan 113
ta gospitalda yarador va bemor jangchilarga tibbiy xizmat ko‘rsatildi.Viloyat,
shahar, tuman idora organlari gospitaldagilar holidan xabar olib turdilar,
gospitallarga xo‘jaliklar tashkil etish va ish yuritish uchun yer maydonlari ajratib
berdilar. Agar 1941-yilda shu maqsadda 385,5 gektar yer ajratilgan bo‘lsa, 1943-
yilga kelib ajratilgan yerlar maydoni 656 gektarni tashkil etardi. 1942-yilda 1513
mehnat jamoalari, shu jumladan, 750 korxona, kolxoz va sovxozlar gospitallarni
otaliqqa olib, ularni yoqilg‘i, oziq-ovqat va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari
bilan ta’minlab turdilar. Jumladan, 1943-yilda Buxoro viloyatidagi gospitallar
uchun zarur bo‘lgan yoqilg‘ining 80 foizini otaliq korxonalar yetkazib berdi.
O‘zbekistonlik 18.482 nafar donorlar yaradorlarni oyoqqa turg‘izish uchun qon
berib turdilar. Urush yillarida O‘zbekistondagi gospitallarga 164.382 yarador va
bemorlar joylashtirildi, ularning 87 foizi, 143.101 kishi davolanib chiqdilar.
O‘zbekistonliklar sog‘ayganlarga chiroyli xaltachalar tikib berar va sovg‘a-
salomlar bilan frontga kuzatar yoki korxonalarda ishlashga joylashtirardilar.
Nogiron bo‘lib qolganlarga zarur yordam ko‘rsatildi, aholiga yarasha ish bilan
ta’minlash choralari ko‘rildi. 5
1917-yil tarixiy voqealari siyosiy va iqtisodiy hayotga katta zarar etkazdi.
Ular nafaqat aholi hayoti balki jamoat sog‘ligiga ta’sir etdi. 20-yillar oxiri va 30-
yillar boshida sobiq Rossiya imperiyasi hududida vabo, tif, chechak va boshqa
kasalliklar epidemiyasi rivojlandi. Mamlakatning alohida regionlarida ochlik bu
vaziyatni yanada chuqurlashtirdi. 6

1.2.O‘lkada aholiga dastlabki tibbiyot xizmatlarining ko‘rastish
jarayonlarining boshlanishi
Malakali mutaxassislar, tibbiy texnika va jihozlar, dori-darmonlar
yetishmasdi. Bu yanada yangi epidemiya holatlari rivojlanishiga xavf tug‘dirardi.
5
Usmonov Q, Sodiqov M. O'zbekiston tarixi (1917—1991-yillar). — T .: Sharq nashriyoti , 2008. – B .
146.
6
Махсумов М.Ж. История развития медицинской науки в Узбекистане. – Москва.“Молодой
учёный” № 6 , 2016. — С. 211.
9

Ushbu yillarda aholining o‘lim darajasi 3 marta oshdi, tug‘ilish 2 martaga
kamaydi. Mamlakatda o‘limga olib keluvchi kasalliklarga va epidemiyaga qarshi
yordamni faqat, yaxshi tashkillashtirilgan sog‘liqni saqlash tizimi qutqara olishi
mumkin edi. 1918-yilda xuddi shunaqa tizim faol shakllana boshladi. 1917-yil
26-oktyabrda Davlat sog‘liqni saqlashni tuzish uchun tibbiy-sanitar bo‘lim
tuzildi. Bo‘limning asosiy vazifasi yangi hokimiyatni tan olgan, barcha vrachlarni
ishga jalb qilish va birlashtirish edi. Vrachlar kollegiya (jamoasi) Soveti
faoliyatiga bo‘ysunadigan, tibbiy-sanitar bo‘limlar va vrachlar kollegiyalari tuzila
boshlandi. Mamlakat hududidagi barcha tibbiy-sanitar tadbirlari olib borlishini
nazorat qiluvchi, tashkillashtiruvchi va bosh sog‘liqni saqlash organi bo‘lishi
lozim edi, 11-iyul 1918-yil Xalq komissariati Soveti “Sog‘liqni saqlash xalq
komissariati muassasalari to‘g‘risida” dekret imzolandi. Uning birinchi rahbari
qilib G.N.Kaminskiy tayinlandi. Keyingi xalq sog‘liqni saqlash komissari
Nikolay Aleksandrovich Semashko (1874-1949-yil) bo‘ldi, u nafaqat sovet
tibbiyoti balki jahon tibbiyotiga katta hissa qo‘shdi. U Sog‘liqni saqlash xalq
komissariati raisi bo‘lib, 11 yil mobaynida epidemiyani boshqargan va ochlik
paytlarida yengish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqqan. U epidemiyalarga
qarshi, onalik va bolalik dasturlarni tuzishda faol ishtirok etgan. Uning davrida
sanator-kurort davolash tizimi rivojlana boshlagan, tibbiy oliy ta’limda
o‘zgarishlar yuzaga kelgan. N.A.Semashko gigiyena rivojlanishiga katta xissa
qo‘shgan va 1922-yil Moskva davlat universiteti tibbiyot fakul’tetida ijtimoiy
gigiyena kafedrasini tashkil qilgan, 27 yil mobaynida kafedra mudiri bo‘lib
ishlagan. Shuningdek umumittifoq gigiyena jamiyatini 1940-1949-yillarda
boshqargan. Yangi tibbiyotning eng muhim prinsipi bu davlat xarakteriga ega
bo‘lish edi. Jamiyatning eng qashshoq qatlamalariga tibbiy xizmatlar uchun
imtiyozlar kiritilgan, davolash profilaktika muassasalarning soni ko‘paytirilgan.
Keyinchalik sanitariya-gigiyena nazorati bo‘yicha xizmatlar tashkillashtirilgan.
Doimiy sanitar nazorat nafaqat korxonalarda, balki aholining shaxsiy hayotida
ham o‘rin topgan. Xukumat tarafdan bu rejalarni amalga oshirishga katta
10

mablag‘lar ajratilgan. Yaqin orada butun ittifoq bo‘yicha vabo, chechak, o‘lat
kabi kasalliklar tugatilgan. Bunday chora tadbirlarning samarasi shunchalik
yuqori bo‘lganki, ham tinchlik davrida, ham ikkinchi jahon urushi davrida
epidemiyalar ta’sodiflari ta’kidlanmagan.
Vaziyat muvozanatlashib fuqarolararo urush tugagandan keyin, xukumat
tibbiy oliy ta’limga yangi oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlashga katta e’tibor
qarata boshladi. U paytda sog‘liqni saqlash tizimida amaliyot bilan tibbiy fanni
birlashtirish lozim edi. Lekin tibbiyot qiyin davrlarni o‘tkazar edi.
Laboratoriyalarda jihozlar yetishmovchiligi yaqqol bilinardi. Mehnat uchun
normal sharoitlar yo‘q, laboratoriyalar isitilmas, elektr tarmoqlari yo‘q edi.
Bunga qaramay olimlar o‘z ishlarini olib borardilar va bu ishlar keyinchalik
dunyoviy ahamiyatga ega bo‘lgan. Rossiya tibbiyoti allomalari V.M.Bexterev,
A.A.Kisel, N.I.Burdenko, E.N.Pavlovskiy, I.P.Pavlov bir yoqadan bosh chiqarib,
ochlik va boshqa yo‘qchiliklarni chidab ishini davom etardilar. Shu payt shartli
emlash kiritilgan edi. Silga qarshi effektiv kurashish usullari topilgan bo‘lib
transmissikasi kasalliklaring yuqish mexanizmlari o‘rganib chiqilgan. 7
1918-yil
birinchi tibbiy majlis tashkil etilgan, va u Oliy tibbiy ta’lim rivojlanishi, sud
tibbiy ekspertiza, davlat farmakopeyasi va boshqa savollar ustida faol ishlarni
olib borgan. Bu majlisning faol ishtirokida Davlat aholini sog‘liqni saqlash
instituti tashkil topgan va uning tarkibiga 8 ta ilmiy institut kiritilgan. Ilmiy
institutlar sanitar-gigiyena sharoitlari, tropik kasalliklar, mikrobiologiya va
boshqa savollar ustida bosh qotirardilar. Butun Rossiya bo‘yicha 1918-1927-yil
40 dan ortiq ilmiy institutlar tashkil etilgan. 1930-yildan hamma tibbiy
fakultetlar ajralib mustaqil tibbiy institutlarga aylangan, 1935-yilda ularning soni
55 taga borgan (tibbiy institutlar soni bilan birgalikda) (Toshkent va Samarqand
tibbiyot institutlari). Ularning tarkibida farmasevtika, pediatriya, stomatologiya
fakul’tetlari bo‘lgan va bu birinchi tibbiyot universitetlari asoslanishiga imkon
7
Rustamova . X . E , Stojarova . N . K , Abdurashidova . Sh . A , Nurmamatova . O . Ch , Tibbiyot tarixi , Sharq
nashriyoti , 2020. – B . 177.
11

tug‘dirgan. Klinik kafedralar bo‘yicha ordinatura va aspiranturalar tashkil etilgan.
1941-1945-yil tarixda eng ko‘p qon to‘kilgan jang Ulug‘ Vatan urushi bo‘lgan.
27 mlndan ortiq askarlar va xalq vafot etgan. Lekin ko‘pchiligi tibbiy shifokorlar
yordami bilan omon qolgan. Urushning bosh davrida tibbiy ta’minlash juda qiyin
kechgan. Kadrlar, dori-darmonlar, jihozlar yetishmovchiligi bo‘lgan. Shu sababli
harbiy-tibbiy va tibbiyot institutlaridan muddatidan oldin 4-bosqich talabalarini
chiqaruvi tashkillashtirilgan. 8
Shuning orqasida urushning ikkinchi yilida armiya hamma tibbiy
mutaxassislar bilan 95 foizga ta’minlangan. Qizil armiya bosh shifokori
N.N.Burdenko, bosh jarroh Yu.Djanelidze bo‘lganlar. Shifokorlarning tashabbusi
bilan front ortida evakuasion gospitallar tashkil etilgan, tibbiy yordam taraqqiy
ettirilgan. Ilmiy ishlar to‘xtamagan, urushdan oldin qon o‘rnini bosadigan
suyuqliklar topilgan, qon quyish va konservasiyalash usullari o‘rganib chiqilgan.
Bu hammasi keyinchalik minglab insonlarning hayotlarini saqlab qolgan. Urush
yillarida penisillin preparati sinovdan o‘tgan, yangi sul’fanilamid va antibiotiklar
topilib va ular sepsis, yiringli jarohatlarda qo‘llanilgan.Urushdan keyingi
yillardagi tibbiyotning erishgan asosiy yutuqlariga sanitar holatni chuqur
o‘rganish va ushbu sohadagi muammolari samarali bartaraf etish bo‘lgan, bundan
tashqari 1944-yil 30-iyunda birinchi SSSR Ilmiy Akademiya Vazirligi (AMN)
ochildi, N.N.Burdenko prezident qilib tayinlandi. Keyinchalik 1960-yildan 1990-
yilgacha sovet tibbiyoti ketma-ket bir necha davrlarni o‘tkazdi. 1960-yilning
boshlarida butun mamlakat bo‘yicha katta kasalxonalar qurila boshlandi (300-600
va undan ko‘p o‘rinli), poliklinikalar soni oshdi, bolalar kasalxonalari va
sanatoriyalar tashkil qilindi, amaliyotga yangi vaksina va preparatlar kiritildi.
Terapiya sohasida alohida mutaxassisliklar ajratila boshladi va rivojlandi.
Jumladan (kardiologiya, pulmonologiya va boshqalar). Jarrohlik sohasi oldinga
rivojlandi, mikrojarrohlik, transplantalogiya a’zo va to‘qimalarni protezlash
prinsiplari ishlab chiqildi. 1965-yil tirik donordan birinchi marta buyrakni
8
https :// med . uz / hospital
12

ko‘chirib o‘tkazish muvaffaqiyatli o‘tkazildi. Operasiyani Boris Vasil’evich
Petrovskiy o‘tkazdi. 1970-yil o‘rtalarida ko‘pgina diagnostik markazlar ochildi va
jihozlandi, onalik va bolalikni muhofaza qilish ishlari mukammallashtirildi,
onkologik va yurak qon tomir kasalliklariga ko‘p e’tibor qaratildi. 1980-yillarda
kardiologiya, onkologiya, leykozlar, implantasiya va protezlash masalalarini faol
o‘rganish davom etdi. 1986-yilda birinchi marta yurakni ko‘chirib o‘tkazish
operasiyasi muvaffaqiyatli o‘tkazildi. 9
Operasiya muallifi Valeriy Ivanovich
Shumakov edi. Bundan tashqari tez yordam tizimi faol rivojlandi,
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi tuzildi “tez yordam” va “stasionar”lar
shular jumlasidandir. 1983-yildagi sog‘liqni saqlash sohasining olamshumul
vazifasi bu ommaviy, umumxalq dispanserizasiyasi va aholini profilli davolash
bo‘ldi. Buni oxirigacha amalga oshirish mumkin emasdi. Chunki aniq reja va
yetarli mablag‘ yo‘q edi. Shunday qilib, sovet davri oxiridagi sog‘liqni saqlashda
rejalashtirilgan islohatlarni to‘g‘ri olib bora olmaslik asosiy muammolardan edi.
Moliyalashtirishning yangi usullarini kiritish uchun, xususiy va davlat
tuzilmalarini jalb qilish kerak edi. Shuning uchun, hukumat barcha o‘tkazilgan
ilmiy va amaliy ishlari sog‘liqni saqlashda kutilgan o‘zgarishga va natijaga olib
kelmadi. Bu qisman, SSSRning yaqinlashib kelayotgan qulashi va kuch
tuzilmalarining zaiflashuviga bog‘liq edi. Zamonaviy O‘zbekiston hududida o‘rta
asrlarda ham tabiblami (oliy ma’lumotli tabiblarni) tayyorlaydigan o‘quv
muassasalari bo‘lgan. Bundan tashqari, madrasalarda ham tibbiyotni o‘qitishgan.
Bu o‘rta asrlardagi ko‘pgina sharq universitetlari majburiy dasturiga kirgan.
Shuning uchun, kim o‘rta asrlar universitetini tugatgan bo‘lsa, tibbiyot sohasida
bilimga ega bo‘lgan. Bundan tashqari, tibbiy kasbni agar xohishi, qiziqishi bo‘Isa
yetarli malakaga va muvaffaqiyatga ega bo‘lgan tabiblarga shogird bo‘lish
tartibida ham egallasa bo‘lgan. Ammo, O‘rta Osiyoda bir necha asrlar davomida
tibbiyot sohasida bilim va amaliyotdan dars berish darajasi o‘rta asrlar darajasida
qoldi va Ovropa va yangi Rossiya mamlakatlaridan ancha orqada qoldi. XIX asr
9
https :// www . qomus . info . uz
13

oxiri - XX asr boshlarida Turkiston hududida insonlar muhtojligini qondira
oladigan va davolash-profilaktik va epidemiyaga qarshi yordam ko‘rsata oladigan
vrachlar va tibbiy ta’lim tizimi umuman bo‘lmagan. Turkiston Avtonom
Respublikasi, keyinchalik O‘zbekiston Respublikasiga Yevropa ilmiy tibbiyoti
asoslarini biladigan mahalliy aholidan vrachlar tayyorlash va o‘qitish tizimini
kiritish hayotdek zarur edi. 1919-yil Toshkentda Turkiston Davlat universiteti
tashkil etildi va uning qoshida 2-iyulda tibbiyot fakul’tetini tuzishga qaror qilindi.
Tibbiyot fakulteti dekani etib professor P.P.Sitkovskiy, dekan muovini etib —
professor K.G.Xrumev tayinlandi. Ular ishni Moskva va Peterburgdan o‘qituvchi
kadrlari jalb qilish, jihozlar, o‘quv qo‘llanmalar va adabiyotlari to‘plashdan
boshlashdi. Bulardan tashqari ushbu jarayonda professorlar A.N.Kryukov,
Bemadskiy, I.V.Davbidovskiy va boshqalar faol ishtirok etishdi. Bir vaqtda
Toshkent shahrida tashabbuskor vrachlar P.F.Borovskiy, G.N.Broverman,
L.V.O‘shanin, V.F.Voyno — Yaseneskiy, A.D.Grekov, V.P.Dobrov, M.I.Slonim
va boshqalar ishtirokida sobiq “Buff” restorani binosida og‘ir sharoit fuqarolar
urushi va kambag‘allikka qaramasdan dastlabki tibbiy maktab ochildi. 1919-yil
avgustidan boshlab 150 o‘quvchidan iborat 1-kurs asosiy guruh universitet
dasturi bo‘yicha muvaffaqiyatli shug‘ullana boshladi. 1920-yil fevralida
Moskvadan professor P.P.Sitkovskiy boshchiligida jihozlar va o‘qituvchiIar bilan
birinchi eshelon yo‘lga chiqdi va shu yilning aprelida Toshkentga keldi. TDU
to‘g‘risidagi dekret 1920-yil 7-sentyabrda Toshkentda qabul qilindi. Bu o‘ziga
xos turli xil o‘quv muassasalarini birlashtiruvchi o‘quv-ilmiy kompleksi edi.
Universitet tarkibida birinchi bo‘lib matematika, tabiiy-agronomiya, injener-
texnik, tarix-filologiya va tibbiy fakutetlar ochildi.1920-yilda Toshkentda silga
qarshi dastlabki dispanser ish boshladi. 5-may 1920-yil ,N°837 hukumat
buyrug‘iga muvofiq sobiq kadet korpusida Poltoraskiy nomidagi 500 o‘rinli katta
kasalxona barcha jihozlari bilan TDU tibbiy fakul’tetiga berilgan. Klinikalar
1921-yildan 1926-yilgacha bo‘lgan davrda qayta qurildi va o‘quv bazasiga
moslashtirildi, 1922-yilgacha fakul’tetning xomashyo texnik bazasi bir muncha
14

mustahkamlandi, buning uchun Turkiston respublikasi hukumati tomonidan
65000 so‘m oltin jihozlar va adabiyotlar sotib olish uchun ajratildi. Moskvadan
tibbiyot fakul’tetiga kelgan professor-o‘qituvchilar tarkibida taniqli olimlar: P.P.
Sitkovskiy (1222-1322) fakultativ jarrohlik klinikasini va kafedrasini boshqargan;
G.K.Xruiuev — birinchi akusherlik va ginekologiya kafedrasini boshqargan;
A.N.Kryukov (1878-1952) fakultativ terapiya kafedrasini tashkil qilgan;
N.S.Pereshivkin (1873-1932) umumiy jarrohlik va urologiya kafedrasini
boshqargan; P.F.Borovskiy (1862-1932) gospital jarrohlik klinikasini va
kafedrasini boshqargan; M.I.Slonim (1875-1945) gospital terapiya kafedrasi
mudiri etib tayinlangan. Normal anatomiya kafedrasini tashkil etgan va bir vaqtda
boshqargan P.P.Rojdestvenskiy (1878-1922); M.A.Zaxarchenko (1879-1953) —
asab kasalliklari kafedrasini boshqargan; Yu.V.Kannabix (1872-1921) psixiatriya
kafedrasini mudiri; V.F.Voyno-Yaseneskiy (1877-1961) topografik anatomiya va
operativ jarrohlik kafedrasi mudiri etib tayinlangan; N.N.Klodniskiy (1865-1929)
yuqumli kasalliklar klinikasi va kafedrasini; V.B.Vasilevskiy — umumiy
patologiya kafedrasini; A.A.Yudin — fiziologiya kafedrasini, I.I.Markelov —
farmakologiya kafedrasini; A.N.Ustinov — bolalar kasalliklari kafedrasini
boshqarganlar. Tibbiyot fakultetida M.S.Astrov (fakultativ jarrohlik),
M.M.Nevyadomskiy (fakultativ terapiya), G.S.Bom (akusherlik va ginekologiya),
S.E.Simmerman va I.P.Rojdestvenskaya (anatomiya), O.B.Lepeshinskaya
(gistologiya), S.A.Molchanov (rentgenologiya). G.I.Ilin (operativ jarrohlik),
D.A.Vvedenskiy (patologik anatomiya) S.N.Naumov (organik kimyo),
M.L.Prozin (noorganik kimyo) va boshqalar assistent va o‘qituvchi bo‘lib
ishlaganlar. Ularning ko‘pchiligi keyinchalik professor va kafedra mudiri
bo‘lganlar. Tibbiyot fakultetida dars berish uchun Turkistonning turli xil
davolash muasasalarida ishlovchi vrachlar ham jalb qilingan. Turkiston
universitetining tibbiyot fakulteti O‘rta Osiyoning barcha respublikalari uchun
vrachlar tayyorlagan. Bir necha talabalar Toshkentga Rossiyaning boshqa
shaharlardan ko‘chib kelganlar. Astraxan, Samara va Tomsk universitetlaridan
15

bir qancha talabalar Toshkentga kelgan va Turkiston universitetiga o‘qishga
kirgan. Mahalliy aholidan vrachlar tayyorlash katta qiyinchiliklarni keltirib
chiqargan, chunki mashg‘ulotlar rus tilida olib borilar edi. Bundan tashqari, o‘rta
ma’lumoti yo‘qligi sababli ko‘pchilik talabalar oliy o‘quv muassasasida o‘qiy
olmasdilar. Shuning uchun mahalliy yoshlar uchun o‘rta-o‘quv muassasasi
tipidagi maxsus ishchi fakul’tet, bilim yurtlari tashkil etildi. 1920-yili
universitetda tayyorlov kursi ochildi. 10
Shunday qilib, 1921-yili Turkiston
universiteti tibbiyot fakultetini birinchi 20 ta vrach bitirdi. 1922-yilda ularning
soni 27 kishini, 1923-yilda 27 kishini, 1924-yilda 41 kishini tashkil qildi. Ja’mi
1924-yilgacha 131 ta vrach tayyorlangan. 1923-1924-o‘quv yillarida tibbiy
fakul’tetning birinchi o‘zbek talabalari Akbar Asqarov, Yunusjon Axmedjonov,
Xabib Inoyatov, Mirkomil Mirsagatov, Mimosir Ismailov, Tursunxodja
Nadjimiddinov, Kurban Usmanov, Sharif Raximov, Zulfiya Umidova va
Akkogaz Dushanovalar edi. O‘qishni tugatgandan keyin ularning ko‘pchiligi
fakultetda ishladilar va birinchi o‘zbek tibbiy-olimlari bo‘ldilar, bulardan:
A.Asqarov, N.I.Ismailov va T.Nadjimiddinovlarni aytib o‘tish mumkin.
Gistologiya kafedrasi dosenti va kafedra mudiri K.Usmanov bo‘ldi.
Yu.Axmedjonov mikrobiolog mutaxassisligini tanladi. M.Mirsagatov
venerologiya bilan shug‘ullandi va sog‘liqni saqlash tashkilotchisi bo‘ldi. Xabib
Inoyatov va Sharif Raximov amaliy tibbiyot bilan shug‘ullandilar. Turkistonda
tibbiy fakul’tetning tashkil etilishi malakali vrach kadrlarni tayyorlashda katta
ahamiyat kasb etdi va o‘lkada tibbiy yordamni tashkil etishda muhim rol o‘ynadi.
O‘zbekistonda tibbiy fakul’tetning klinik bazasida o‘rinlar soni juda ko‘p edi. Bu
yerda ixtisoslashtirilgan yordamning barcha turlari ko‘rsatilar edi. Bu o‘sha
vaqtda yuqori malakali mutaxassislar ishlaydigan O‘rta Osiyoda yagona tibbiy
muassasa bo‘lib hisoblanar edi.Tibbiyot fakul’tetning mutaxassislari, nafaqat
respublika aholisiga tibbiy yordam ko‘rsatishgan balki, qo‘shni Eron,
10
Rustamova . X . E , Stojarova . N . K , Abdurashidova . Sh . A , Nurmamatova . O . Ch , Tibbiyot tarixi . — T .:
Sharq nashriyoti , 2020. — B . 198.
16

Afg‘oniston va Xitoyga ham tibbiy yordam ko‘rsatgan. Ular ko‘pincha maslahat
va davolash yordami ko‘rsatish uchun chekka viloyat va tumanlarga chiqishgan.
Tibbiyot fakul’teti professor va o‘qituvchilari, kafedra va klinikada pedagogik va
davolash ishlaridan tashqari ilmiy faoliyat bilan ham shug‘ullanishgan va aynan
ular tomonidan birinchi marta Turkistonga xarakterli kasalliklar bayon qilingan.
Pellagrani 1920-yilda A.Smirnov aniqlagan va yozgan, A.N.Kryukov — terapiya
klinikasi professori 1921-yilda spru kasalligiga tasnif berib o‘tgan bo‘lsa, uning
o‘zi 1922-yilda B.A.Smirnov bilan birgalikda — brusellyozga ta’rif bergan,
1924-y. I.A.Kassirskiy bilan birgalikda bezgakni batafsil o‘rgangan Professor
P.F.Borovskiy leshmanioz (pendinskaya yazva) sababini aniqlagan, O.N.Pavlova
kala - azarva gijja invaziyasini aniqlagan. Ushbu ishlar bilan O‘zbekistonda va
O‘rta Osiyoning boshqa joylaridagi o‘lka patologiyasini ilmiy o‘rganishga asos
qo‘yilgan va keyinchalik o‘nlab boshqa institutlar va oliy o‘quv muassasalari
ilmiy xodimlari tomonidan davom ettirilgan. 1924-yildan fakultet kafedralarida
talabalaming ilmiy to‘garaklari tashkillashtirila boshlangan.Tibbiyot fakul’teti
xodimlari Turkiston vrachlarining birinchi sy'ezdi ishida faol ishtirok etishdi
(1922-y). 1926-yildan 1930-yilgacha P.F.Borovskiy, N.I.Rogoza, G.P.Fedorov
singari taniqli olimlar fakul’tet dekani bo‘lganlar. O‘quv va ilmiy bazalar
kengaytirildi va mustahkamlandi, klinik bo‘limlar ta’mirlandi, talabalarni qabul
qilish oshdi. 1930-yilda tibbiyot fakultetini Universitet tarkibidan ajratish va
mustaqil institutlar tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. 1930-yilda O‘zbekiston
tarixida birinchi marta Samaqandda birinchi mustaqil tibbiyot instituti ochildi.
1931-yilda Toshkent tibbiyot fakul’teti O‘rta Osiyo davlat universitetidan ajralib,
Sog‘liqni saqlash Xalq komissariatiga tegishli mustaqil O‘rta Osiyo tibbiyot
instituti tashkil qilindi. Intitutning birinchi direktori qilib tibbiyot fakul’tetining
ijtimoiy gigiena kafedrasini 1924-yildan 1930-yilgacha boshqarayotgan tibbiyot
fanlari doktori, professor G.P.Fyodorov tayinlandi. 1931-yilning oxirida tibbiyot
fakul’teti dekani bo‘lib ishlagan X.U.Umarov institut direktori qilib tayinlandi.
1932-yilning 1-yanvariga kelib institutda 177 ta o‘qituvchilar, Shulardan
17

professorlar 25 ta, dotsentlar 26 ta, assistentlar 104 ta, 1049 ta talabalar o‘qigan,
bulardan 316 tasi O‘zbekiston xalqi vakilillarini tashkil qilgan. Institut tarkibida 4
ta fakul’tet tashkil qilingan. 1932-yil institut rektori qilib B.Sattarov tayinlangan,
1936-yilgacha shu lavozimda ishlagan. 1935-yil O‘rta Osiyo tibbiyot instituti
Toshkent Davlat Tibbiyot instituti deb nomlangan (ToshDavTI). Uning tarkibida
quyidagi fakultetlar tashkil etilgan: davolash - profilaktik, sanitar-profilaktik
(keyinchalik sanitar — gigienik), onalik va bolalikni muhofazalash (keyinchalik
pediatriya) va stomatologiya, keyinchalik stomatologiya davolash fakul’teti
tarkibida kurs qilingan. 1936-yildan 1937-yilgacha ToshDavTI rektori
lavozimida E.Yu.Shurpe, V.D.Shtiben, U.Nedritlar ishlaganlar. 1937-yil
institutda 1400 kishi o‘qigan. Oliy muassasada kadrlar sonining ortishi asosan
O‘zbekiston xalqining hayoti va yashash sharoiti bilan tanish boigan o‘zining
bitiruvchilari hisobiga ortgan, masalan, professorlar A.A.Akovbyan
(dermatovenerologiya); A.A.Askarov, E.I.Ataxanov, G.A.Bussel, N.I.Ismailov,
G.F.Mankus, A.S.Melik-Karamyan, M.F.Mirochnik, O.N.Pavlov, Z.I.Umidov
(terapiya); G.L.Vaynshteyn (akusherlik va ginekologiya); L.D.Vasilenko va
S.M.Masumov (jarrohlik); B.A.Stekolnikov (operativ jarrohiya);
R.S.Gershenovich va K.G.Titov (pediatriya); I.A.Kassirskogo va
T.X.Najmitdinov (tropik kasalliklar); N.N.Kompansev (farmakologiya);
S.M.Milenkov (gistologiya), L.I.Reyxshteyn (ortopediya) S.I.Shumskiy
(otolaringologiya), A.Yu.Yunusov (normal fiziologiya), A.I.Magrupov (patologik
anatomiya), Sh.I.Abramov (rentgenoanatomiya) va boshqalar.O‘sha yillarda
boshqa oliygohlardan kelganlar hisobiga yangi pedagogik kadrlar ko‘paydi:
F.N.Tavildarov, R.A.Chertok, S.G.Xaskin, A.A.Kogan — akusherlik va
ginekologiya, S.G.Borjim - otolaringologiya, I.V.Markovin — sud biokimyosi,
A.I.Kartamishev - dermato venerologiya, S.V.Kofman - ortopediya, V.P.Petrov
— tropik kasalliklar, S.M.Subbotin va A.Ya.Karasev - ijtimoiy gigiena,
M.A.Petrova - ovqatlanish gigienasi, L.Ya.Shargorodskiy — asab kasalliklari,
F.F.Detengof — psixiatriya, M.N.Xanin - patologik fiziologiya va
18

boshqalar.Institut xodimlari tomonidan traxomani davolash va tashxislash
usullarini mukammallashtirish borasida katta ilmiy tadqiqot ishlar o‘tkazildi
(Feldman.P.B. va Pervuxin.F.S. 1938-y), yarali kolitlar (prof. KassirskiyI.A,
Burova.L.F, Chapurskaya-Bojenova.N.A, AskarovA.A, NajmitdinovT.X,
Rasulev.I.A, Avanesov.G.A, 1934), leyshmanioz (prof. KassirskiyI.A,
TerexovG.N, PetrovV.P. 1939). 1932-yili professor Kassirskiy tomonidan suyak
ko‘migini punksiya usuli taklif qilindi, punksiya ignasi hozirgi vaqtgacha keng
qo‘llanilmoqda.1938-yil M.U.Mirsagatov institut rektori bo‘ldi.
II-Bob. O‘zbekistonda Sovet davrida tibbiyot hodimlarini tayyorlash
masalasi, erishilgan yutuqlari va ularning natijalari.
2.1. O‘zbekistonda Sovet davrida Oliy ma’lumotli tibbiyot kadrlar
tayyorlash ishlarining yo‘lga qo‘yilishi.
O‘sha vaqtda ajratilgan katta miqdordagi mablag‘lar institut klinik bazasini
kengaytirish va rekontruksiya qilish uchun sarflangan. Eksperimental korpus,
infeksion, onkologik, protez-ortopedik klinikalar, teri-tanosil,
otorinolaringologik, sil, ortopedik, asab kasalliklari klinikalari va
rentgenoradiologiya kafedrasi qayta qurilgan. Talabalar uchun va professor-
o‘qituvchilar yangi turar joylar, oshxona, klub, direksiya uchun korpus va
19

boshqalar qurildi. Yangi qurilish hisobiga institut maydoni ikki baravar kengaydi.
1940-yil institut rektori B.I.Berliner bo‘ldi, 1941-yilda R.I.Po‘latov tayinlandi.
Ikkinchi Jahon urushi yillarida institut hududida evakogospital joylashtirildi va
yana o‘nlab boshqa muassasalar, o‘quv auditoriyalari yetishmas edi, laboratoriya
va kafedra uchun o‘quv jarayonini tashkillashtirish muammosi kelib chiqdi.
Bundan tashqari ko‘pgina professor va o‘qituvchilar frontga ketgan edilar
(D.A.Vvedenskiy, L.D.Vasilenko, A.M.Geller, B.A.Stekolnikov va boshq.).
Hatto butun mamlakat uchun shunday qiyin davrda ham institutda mashg‘ulotlar
va ilmiy izlanishlar to‘xtamadi. Masalan, professorlar N.I.Xodukin,
A.L.Kasenovich, A.I.Magrupov, G.N.Terexovlar bilan birgalikda gemorragik
isitma va joylangar ensefaliti o‘rganildi. Urush yillaridagi qiyinchiliklarga
qaramasdan institutda 2122 ta vrachlar tayyorlangan. ToshDavTI
bitiruvchilaridan (1630 kishi) frontga ketishgan, ular orasida MA.Ashrapova,
M.J.Muharramova, S.AFayziev, K.A.Axmedov, M.Akmalov, U.Umarova,
V.S.Karpuxina, L.I.Vaskovskaya, L.E. Strugaskaya, SA.Dalimov, F.F.Amirov,
D.NMaksumov, N.A. Kambulin va boshqalar bor edi.ToshDavTI Ikkinchi Jahon
urushida halok bo‘lgan bitiruvchilari: A.A.Ayrapetova, R.L.Aminova,
A.Yu.Gulkorova, G.D.Muxtanova, V.M.Majitova, R.S.Oripova, N.G.Ramenko,
S.Rjevskaya, U.Z.Umarova, U.Xikmatxujaeva va boshqalar xotirasi uchun
institutning eski hududi markazida qizil granitdan yodgorlik o‘matilgan. 9-May
— Xotira kuni ushbu joyda bayram tadbirlari o‘tkaziladi va gullar qo‘yiladi.
1944-yil Ya.K.Muminov institut rektori etib tayinlanadi. Urush yillarida
institutning o‘quv bazasi ancha talofat ko‘rdi: kafedra va klinika binolari kapital
ta’mirlashni talab qilar edi, urushgacha olingan jihozlar eskirgan edi. O‘sha
davrda kiritilgan 6 yillik o‘qitish jarayoni institut xodimlaridan ancha mehnatni
va yangi o‘quv dasturlari tuzishni talab qilar edi. 1945-yil institutni X.Z.Zoxidov
boshqargan, va uning bevosita ishtirokida 1945-yilning ikkinchi yarmidan institut
maxsus jihozlar, yumshoq va qattiq inventarlar bilan ta’minlandi, kanalizasiya,
isitish va vodoprovod tizimi tuzatildi, klinika va kafedralar ta’mirlandi. Urushdan
20

keyingi 1945-1946-o‘quv yili bir vaqtda 3 ta fakul’tetda, 5 ta kursda boshlandi.
Birinchi kursga 600 ta talaba qabul qilingan, hammasi bo‘lib 2752 kishini tashkil
etar edi. O‘sha yili talabalar ilmiy jamiyati ishi tiklandi. Institutda o‘qitish o‘zbek
va rus tillarda olib borilar edi. 1947-yili institut rektori etib Ya.J.To‘raqulov
tayinlangan. 1950-yil ToshDavTI rektori qilib A.G.G‘ulomov tayinlangan va 15
yil rahbarlik qilgan. 1953-yili talabalar kontingenti institutda 3158 kishi tashkil
etardi. Shulardan 1945-yil mahalliy talabalar soni 404 tani tashkil etgan bo‘lsa,
1953-yilda 1693 tani tashkil etdi. 1954-yilda Respublikaga yuqori malakali
stomatolog mutaxasislar zarurligi uchun, mustaqil stomatologiya fakul’teti
tiklandi. 60-yillarning institutda ishlaydigan professor-o‘qituvchilar tarkibida 57
ta tibbiyot fanlari doktori, 18 ta respublikada xizmat ko‘rsatgan fan arboblari, 13
ta xizmat ko‘rsatgan vrachlar, 2 ta O‘zbekiston FA a’zosi (A.A.Askarov va
N.I.Ismailov), 2 ta sobiq Ittifoq Tibbiyot Fanlari Akademiyasi a’zosi
(B.I.Umidova va E.I.Ataxanov). 57 ta professordan — 22 tasi o‘zbeklardan
bo‘lgan. O‘sha yillarda xalqaro jamiyatda (oliy o‘quv yurtlari) O‘YU avtoriteti
oshganligi sababli, 1962-yildan institutda Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
mamlakatlaridan ham talabalar kelib o‘qiy boshlashdi. O‘sha vaqtda institutning
moddiy-texnik bazasi ancha kengaydi, eksperimental korpus, biologik kimyo,
fizika, kolloid kimyo, farmakologiya, normal va patologik fiziologiya kafedralari,
ma’ruza zallari to‘liq rekonstruksiya qilindi. 1965-yil sentyabrida akademik K.A.
Zufarov institut rektori qilib tayinlanadi va klinik bazalami fakul’tetlar prinsipi
bo‘yicha qo‘llash taklif qilinadi. Barcha kafedralar yangi o‘quv jihozlari va
apparatlar, jadvallar, mulyajlar, kinofilmlar, diafilmlar, o‘quv-uslubiy adabiyotlar
bilan ta’minlanadi, dastur bo‘yicha o‘qitish elementlari kiritiladi. O‘sha davrda
yangi zamonaviy morfologik korpus binosi, rektorat yangi binosi, markaziy
ilmiy-tadqiqot va muammoli biofizik laboratoriya ochildi va ishga tushirildi.
1968-yildan vrachlami subordinatura tizimi, 1969-yildan - intematura tizimi,
kadrlami stajirovkadan key in ishga olish kiritildi. 60-yillarda O‘YU
xodimlarining ilmiy tadqiqot ishlari fiziologiya va yurak qon tomir tizimi, ovqat
21

xazm qilish tizimi, O‘zbekistondagi asosiy yuqumli kasalliklar, ayollar va bolalar
salomatligini muxofazalash, aholi gigienasi, ko‘krak jarrohligi, anesteziologiya
va neyrojarrohlik muammolarini echishga qaratilgan. Gastroenterologiya
muammolari bo‘yicha ko‘pgina tadqiqotlar o‘tkazilgan. Birinchi marta bu
tadqiqotlar kompleks fiziologlar ishtirokida o‘tkazilgan (professor A.S.Sodiqov),
anatomlar (professorlar R.I.Xudayberdiev, RF.Amirov, S A.Dalimov,
X.Z.Zaxidov), immunolog (professor A.I.Nikolaev), klinisistlar (professorlar
A.A.Askarov, N.I.Ismailov, M.S.Tursunxodjaeva, K.B.Baxadirov, A.X.Xodjaev,
M.RPostolov, L.D.Vasilenko, M.A.Ashrapova, S.M.Agzamxodjaev). 1971-yil
ToshDavTI rektori Respublika FA a’zosi professor U.A.Aripov tayinlandi, 1984-
yilgacha shu lavozimda ishladi. Ushbu yillarda barcha fakul’tetlarga talabalami
qabul qilish ancha kengaytirilgan edi (davolash, pediatriya, sanitar-gigienik va
stomatologik fakul’tetlar) va 1972-1973-o‘quv yilida institutda o‘n mingdan ortiq
talaba o‘qigan. Bu Respublikada sog‘liqni saqlash kuchini ekstensiv oshirish
siyosati bilan bog‘liq edi. 1972-yildan shahaming Sobir Raximov tumanidan
yangi institut kompleksi qurila boshladi va bu ikkinchi ToshDavTI bazasi bo‘ldi.
Shu erdan xodimlar uchun turar joylar va talabalar uchun talabalar uyi qurildi.
1975-yil ToshDavTI tarkibida ikkinchi davolash fakul’teti ochildi, birinchi
kursga 1500 ta talaba qabul qilindi. 80-yillaming oxiriga kelib chet ellik talabalar
soni 170 tani tashkil qilare di, bu 1961-yildagidan yetti marta ko‘p edi. 80-
yillaming oxirida ToshDavTI professor - o‘qituvchilar soni 1042 ta xodimdan
iborat, Shulardan oltita akademik O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi va sobiq
Ittifoq tibbiyot fanlar akademiyasi a’zolari (U.A.Aripov, V. fTVoxidov, K.A.
Zufarov, R.A Kasenovich, D.N.Maxsumov, A.AAbidov). 24 ta respublika fan
arboblari, 8 ta xizmat ko‘rsatgan vrachlar, 90 ta tibbiyot fanlari doktori,
professorlar, 207 ta fan nomzodi, dosentlar faoliyat olib borganlar. Institut 3200
o‘rinli klinikalarga ega edi. Bulardan tashqari respublika shahar shifoxonalari
bazasida umumiy 7 ming o‘rin fondiga ega tug‘ruqxonalar va dispanserlar
bo‘lgan. Ba’zi kafedralar ixtisoslashtirilgan ilmiy tadqiqot institutlari bilan
22

birlashtirilgan: gospital jarrohlik kafedrasi - sobiq Ittifoq TFA Jarrohlik ilmiy
markazining Toshkent filiali bilan,onkologiya kafedrasi rentgenologiya instituti
bilan, radiologiya va onkologiya; gospital terapiya kafedrasi - kardiologiya
instituti bilan; kommunal gigiena kafedrasi - sanitariya, gigiena va kasb
kasalliklar instituti bilan; ortopediya va travmatologiya kafedrasi - O‘zR SSV
ortopediya va travmatologiya instituti bilan 1984-yil ToshDavTI rektori qilib
professor O.S. Maxmudov, 1987-yil esa demokratik saylovlar asosida professor
N.X. Shomirzaev rektor etib saylangan. 80 va 90-yillar davrida institutning
xalqaro aloqalari ancha kengaydi. Zemmelveysa nomidagi Budapesht (Vengriya)
tibbiyot universiteti, Leypsig tibbiyot universiteti (Germaniya),Plovdiv tibbiyot
instituti (Bolgariya), Gdansk tibbiyot akademiyasi (Pol’sha) kabi tibbiy ta’lim
muassasalari bilan shartnomalar tuzildi. Xalqaro aloqalari bo‘yicha prorektor
lavozimi kiritildi. Bu lavozimda professor U.K.Vaxabova, keyinchalik professor
X.Ya.Karimov va t.f.d.A.I.Xodjaev ishlaganlar. Xodimlar sonining va minglab
talabalar otryadi, Toshkent shahrining davolash muassasalarida joylashgan o‘quv
va ilmiy bazalaming oshishi boshqarish jarayonini rekostruksiya qilishni talab
qildi, va 1990-yil respublika hukumati ToshDavTI ajratish hamda birinchi va
ikkinchi institut qilish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Bo‘lingandan key in Birinchi
Toshkent Tibbiyot instituti rektori qilib, ilgari pediatriya ITI tida ishlagan va
boshqargan professor T.A.Daminov tayinlandi. Ulaming rahbarligida ikkita
fakul’tet davolash va stomatologiya fakul’teti faoliyat olib bordi. Ikkinchi
Toshkent Tibbiyot instituti rektori qilib taniqli olim, tibbiyot fanlari doktori,
patologik fiziologiya kafedrasiprofessori X.Ya. Karimov tayinlandi. Institut
tarkibiga ikkita davolash va sanitar-gigiena fakul’tetlari kiritildi. 1991-yil
O‘zbekiston xalqi hayotida tarixiy voqea 31 avgustda davlat mustaqilligi haqida
deklarasiya qabul qilindi. O‘zbekistonning siyosiy va ijtimoiy hayotida chuqur
o‘zgarishlar boshlandi. Yosh mustaqil respublikada sog‘liqni saqlashning yangi
milliy modelini yaratishda birinchi qadamlar tashlandi. Sog‘liqni saqlashda
ekstensiv rivojlanish usulidan, aholiga tibbiy yordamning sifatini oshirish va
23

intensifikasiyalashga asoslangan intensiv rivojlanishga o‘tildi. Har ikkita institut
ham Markaziy Osiyoda etakchi ilmiy va o‘quv markaziga aylandi. Shu davrlarda
Prezident I.A.Karimov tashabbusi bilan “Ta’lim to‘g‘risida”, “Fuqarolar
salomatligini muxofaza qilish” va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” to‘g‘risida
qonun qabul qilindi hamda o‘rta va oliy tibbiy ta’lim tizimida o‘zgarishlar olib
borildi. Talabalaming bir qismi, klinik ordinatorlar va aspirantlar shartnoma
asosida o‘qiy boshlashdi. Talabalar bilimini baholashning reyting tizimi kiritildi,
amaliy darslarda va mashg‘ulotlarda yangi o‘quv texnologiyalari, elektron
darsliklar ma’ruza va o‘quv qo‘llanmalar, diskussiyalar, interfaol o‘qitish usullari
va boshqa ko‘pgina usullar kiritildi va keng qo‘llanilmoqda. Institut tarkibida
zamonaviy komp’yuterlar bilan jihozlagan test markazi ochildi. 11
2.2 Mustamlaka sharoitida aholiga tibbiy xizmat ko'rsatishda erishilgan
yutuqlar
Ikkinchi jahon urushi butun insoniyat boshiga misli ko‘rilmagan darajada
dahshatli va og‘ir kulfatlarni solgan urush sifatida jahon tarixida qoldi. 1939-yil
1-sentyabr kuni fashistlar Germaniyasi qo‘shinlarining Polshaga bostirib kirishi
bilan boshlangan bu urush jahonning 61 mamlakatini, yer shari aholisining 80
foizini ya’ni 1,7 mlrd. kishini o‘z girdobiga tortdi. Ikkinchi jahon urushini yirik
davlatlar o‘rtasidagi siyosiy ixtiloflar, gegemon davlatlarning dunyoga hukmron
bo‘lish uchun intilishlari keltirib chiqardi. Urushni asosiy agressiv davlatlar —
Germaniya, Italiya hamda militaristik Yaponiya boshladi. Ular orasida
11
Искандарова Ш.Т. Тиббиёт тарихи фани бўйича ўқув қўланма (педиатрия, тиббий-педагогика
факультети талабалари учун). – Т.: 2012. – B . 146.
24

Germaniya uyushtiruvchi, yetakchi ro‘l o‘ynadi. Ikkinchi jahon urushi
to‘g‘risidagi ba’zi manbaalarda ushbu urush jami 50 milliondan ortiq inson
hayotiga zomin bo‘lgan. Sobiq sovet davlati tarkibida bo‘lgan barcha
respublikalar, muxtor okruglar, shu jumladan, O‘zbekiston xalqi ham urush
girdobiga tortildi. Ushbu daxshatli urush front va front ortida O‘zbekiston
xalqining boshiga og‘ir sinovlarni olib keldi. Insoniyat tarixidagi eng dahshatli bu
urushda 1,5 milliondan ortiq O‘zbekiston fuqarosi qatnashgan. Ularning yarim
milliondan ziyodi halok bo‘lgan, 133 ming nafarga yaqini bedarak yo‘qolgan. 60
mingdan ortiq vatandoshimiz esa urushdan nogiron bo‘lib qaytgan . Urush olovi
ichida qolgan hududlardan yurtimizga 1 milliondan ortiq kishi ko‘chribi keltirildi.
Ularning 200 ming nafari bolalar edi. 12
Xalqimiz ularga boshpana berib, so‘ngi burda nonini ham baham ko‘rib,
ota-onasidan ajralgan bolalarni o‘z farzandlari qatori tarbiyasiga olib, butun
dunyoga haqiqiy insonparvarlik fazilatlarini namoyish etdi. Urushning dastlabki
oyidayoq yuz minglab vatandoshlarimiz, ishchilar, xizmatchilar, dehqonlar,
ziyolilar, talaba yoshlar o‘z Vatanlarini himoya qilishga, g‘alabani ta’minlash
uchun front va front orqasida fidokorona mehnat qilishga tayyor ekanliklarini
bildirib, qo‘lga qurol olib frontga jo‘nab ketdilar. 13
Urushga ko‘p millatli O‘zbekistonning mardonavor mehnatlarida tibbiyot
sohasi vakillarining alohida o‘rni bor. Ikkinchi jahon urushidagi Front hamda
front ortida mexnat qilayotgan harbiylar va ishchilarni sog‘liklarini tiklash, ularni
qayta urushga tayyorlash maqsadida O‘zbekiston tibbiyot sohasi rivojiga ulkan
hissa qo‘shgan taniqli tibbiyot olimlari ham jalb qilingan. Jumladan radiologiya
sohasidagi birinchi tibbiyot fanlari doktori Maksumov Djalol Nosirovich, tibbiyot
fanlari doktori professor Miraxmedov Usmon Miraxmedovich, 4064-
evakogospital boshlig‘i vrach okulist Vaynber Arkadiy Yakovlevich,
12
Узбекистан за 15 лет. Статистический сборник. –Т.: Узбекистан, 1981. – С. 122
13
Мўминова Г. Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизими тарихи (1917-1991). – Т.: "Узбекистон"
2015. – B . 201.
25

O‘zbekistonda bolalar ortopediyasi maktabi asoschisi, tibbiyot fanlari doktori,
professor, xizmat ko‘rsatgan fan arbobi Shamatov Nasretdin Miraxmedovich
urush maydonlarida jasorat ko‘rsatganlar . Mazkur olimlarning shaxsiy fondlari
bugungi kunda O‘zbekiston Ilmiy texnika va tibbiyot hujjatlari milliy arxivida
saqlanmoqda. Shuningdek 1941-yilda Toshkent tibbiyot institutining (hozirgi
Toshkent tibbiyot Akademiyasi) bitiruvchilari xususida ma’lumot arxiv
hujjatlarida mavjud bo‘lib, Axmedov Karim, Kadirova Asolat, Gumarova
Xamida, Yusupov Ergash, Nurmuxamedov Jalil kabi bir qator taniqli tibbiyot
olimlari tibbiyot oliygohini tugatib urushga safarbar etilib urush maydonlaridagi
yarador hamda bemorlarlarni davolash va urushga qayta tiklashda mardonavor
mehnat qilishgan. Urush davrida respublikada tibbiyot xodimlari o‘z ish
tartiblarini tubdan o‘zgartirdilar. Ko‘pgina tibbiyot muassasalarda yangi mehnat
rejimi joriy qilindi, ish kuni uzaytirildi, ishdan keyin qolib ishlash joriy etildi,
mehnat ta’tillari, dam olish kunlari bekor qilindi. Qisqa qilib aytganda tibbiyot
xodimlari “hamma narsa front uchun” degan g‘oya asosida ish yuritar edilar.
Qiyin damlarda Respublikamiz hududidagi bir qator sanoat korxonalari front
uchun xizmat qilar edilar. Urush davrlarida “Gematologiya va qon quyish ilmiy-
tadqiqot instituti” qon va zardob yetkazib berishda ulkan ishlarni amalga
oshirgan. Institutning fidokorona mexnati tufayli ko‘plab vatan
ximoyachilarining xayoti saqlab qolingan. Butun urush davomida institut
tomonidan jami 1.600 tonna konservalangan qon yetkazib berilgan. Samalyotlar
yordamida qon quyish stansiyalaridan milionlab shisha qutilarda qon va zardoblar
frontning tibbiy muassasalariga yetkazilgan. 14
Shuningdek urushda ishtirok etib yaralanganlarni davolash va frontga
qaytarish maqsadida Respublikamiz hududi, jumladan Toshkentning turli
manzillarida evakogospitallar tashkil etildi. Ana shundan evakogospitallardan biri
Toshkent shahridagi 400 o‘rindan iborat 3663-sonli evakogospitaldir. Mazkur
gospitalning 270 o‘rin ortopedik travmatologiya bo‘limiga ajratilgan.Tibbiyot
14
https :// library . ziyonet . uz
26

xodimlari urushga jalb qilinganidan so‘ng Respublikada tibbiyot xodimlarining
yetishmovchiligi yuz bergan. Masalan: urush borayotgan 1943-yilda
O‘zbekistonda Respublika byudjetidan hududlarda 5857 ta vrachlik lavozimlari
ko‘zda tutilgan bo‘lib, 4827 vrach 1,2 lavozimga to‘g‘ri kelishi arxiv hujjatlarida
qayd etilgan. O‘zbekistondan ushbu daxshatli urushga safarbar etilganlardan
263005 kishi halok bo‘ldi, 132670 kishi bedarak yo‘qoldi, 60452 kishi nogiron
bo‘lib qaytdi. Bu ma’shum urush tufayli eng kamida to‘rt yuz ming oila bevosita
ayriliq azobiga duchor bo‘lgan. Yuz minglab vatandoshlarimiz mehnat frontida
zahmat chekdilar, o‘zi yemasdan, o‘zi kiymasdan topgan nasibasini frontga
jo‘natib azob-uqubatlar tortdi. O‘zbekistonliklarning urushda ko‘rsatgan mardligi
va jasorati yuqori baholanib, 120 ming o‘zbekistonlik jangchilar, jumladan, 70
ming o‘zbek yigit va qizlari orden va medallar bilan mukofotlandi. 280 nafar
Sovet Ittifoqi Qaxramoni, 82 nafar uchala darajadagi “Slava” ordeniga sazovor
bo‘lgan. Ming-minglab jasur ota-bobolarimiz dunyodagi ko‘plab xalqlar qatorida
bu mudhish urushda chinakam qahramonlik ko‘rsatdilar.1930-yillar boshidan
sovet hokimiyatining tibbiyot hodimlarini tayorlash va o qitish borasida olibʻ
borgan talim siyosatida sezilarli natijalarga erishildi. 1930-yil O‘rta Osiyo
Davlat universiteti va negizida alohida fakultetlari Samarqanda Ozbek Davlat
tibbiyot instituti, bir yil o‘tib esa Toshkentda O‘rta Osiyo tibbiyot instituti va
1937-yil Toshkent davlat farmatsevtika instituti va tashkil etish. Shu tariqa,
O zbekiston SSR dargohlari respublika Sog‘liqni saqlash xalq kommissarligi
ʻ
taassarufiga o‘tqaziladi.Endilikda tibbiyot kadlarini tayorlashda sog‘likni saqlash
ehtiyojlarini hisobga olish,talim sifatini nazorat qilish, amaliy mashg‘ulotlar
o‘tkazish uchun davolash ularni sifatida shikoyat qilish va amaliy mashg‘ulotlar
bilan bir vaqtda bemorlarni davolash,tibbiy oliy ta'lim olishning moddy-texnika
ta'minotini yaxshilash maqsadi uchun edi. SSSR Markaziy Izroiya qo mitasining
ʻ
1934-yilasosiy barcha tibbiyot institutlarining fakulteti 5 yillik ta'lim tizimiga
o‘tqazildi. 15

15
Murtazayev R.X. O'tmishga nazar. – T.: Deputy Chief Editor. 2020. – B. 81.
27

Ikkinchi jahon urushining boshlanishi Sovet Ittifoqi mamlakatlarida davlat
va jamiyat hayotini keskin burilishiga olib keldi. Mamlakat hayoti harbiy izga
o‘ta boshladi. Ishlab chiqarish bevosita yoki bilvosita front manfaatlariga xizmat
qila boshladi. Urush yillarida front uchun eng muhim jabhalardan biri – bu
tibbiyot sohasi bo‘ldi. Fashizm ustidan qozonilgan g‘alabada tibbiyot sohasi
vakillarining ham alohida o‘rni bor. Urush yillarida O‘zbekistonda 120 dan ortiq
gospitallar faoliyat yuritgan. Harbiy gospitallarda 1941-yil oktabridan 1945-yil 1-
iyuliga qadar 164 ming 382 nafar yarador askar va ofitserlar davolangan. 16
O‘zbekiston tibbiyot xodimlari ham respublikadagi anashu gospitallarda ham
aholi orasida, ham frontda Qizil Armiya saflarida fidokorona xizmat qildi.Tibbiy
yordamni tashkil etish urush davrining asosiy vazifalaridan biri bo‘ldi. Buning
uchun yetarli tibbiyot xodimlari bazasini shakllantirish lozim edi. Urush davrida
tibbiyot kurslari ko‘paytirildi, ularda o‘qish muddati qisqartirildi. Kurslar
bitiruvchilari turli jarohatlar uchun birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, harbiy
harakatlarda jabrlanganlarni tashish, og‘ir bemorlarni parvarish qilish va
hokazolar bo‘yicha o‘qitildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida kichik tibbiyot
xodimlari tayyorlashda Qizil Yarim oy jamiyati tashkilotlari katta o‘rin tutdi.
Jumladan, O‘zbekiston SSRda tashkilot tomonidan urush yillarida 7000
hamshira, 16700 sanitariya drujinachilari, 10 mingdan ortiq tibbiyot instruktori va
sanitarkalar tayyorlandi. Evakuatsiya shifoxonalarida jamiyatning 230
hamshirasi, 2000 drujinachi ayollar ishlagan. Jamiyatning 17000 dan ortiq
o‘qitilgan faollari ixtiyoriy ravishda yaradorlar bilan O‘zbekiston gospitallarida
va saralash stansiyalarida ishlashgan. Urushning boshida 2500 hamshira va
drujinachi ayollar o‘z ixtiyori bilan frontga jo‘nab ketdi va front va armiya
bo‘linmalarida fidokorona jang qildi, ularning ko‘plari hukumat mukofotlari bilan
taqdirlandi. 1941-1945-yillar davomida o‘zbek tilida nashr etilgan front va
16
Akbarov R.M. Ikkinchi jahon urushi yillarida o'zbek milliy matbuotida tibbiyot masalasi. NamDu
nashri. 2008. – B. 483.
28

frontorti gazetalarida bir qator o‘zbek tibbiyot xodimlarining nomlari mashhur
bo‘lgan edi.
Xususan, harbiy vrach sifatida Stalingrad uchun bo‘lgan janglarda boshdan
oxirigacha qatnashgan Xolmat Rahimov, sanitarlardan buxorolik Rahima
Alimova , sanitariya instruktori katta serjant Xalil Jalilov, Mamasoli Jo‘rayev,
Mirsayid Usmonov, kichik leytenant Isamuhammad Ernazarov, Sobirov, Serjant
Samin Uzoqov, Safar Abduraimovlar singari jasur jangchilar qurol ko‘tarish
bilan birga frontdagi yaradorlarni jang maydonlaridan olib chiqish, ularga
birinchi tez tibbiy yordam berish ishida ko‘rsatgan jasoratlari uchun bir necha bor
hukumat tomonidan orden va medallar bilan mukofotlanganlar. O‘zbekiston SSR
tashkil etilganligining 20 yilligi munosabati bilan sog‘liqni saqlash ishlarini
rivojlantirish sohasida ko‘rsatgan xizmatlari uchun O‘zbekiston SSR Oliy
Sovetining Prezidiumi 92 kishiga xizmat ko‘rsatgan vrach degan faxriy nom
berdi. “Qizil O‘zbekiston” gazetasining 1944-yil 17-may sonida berilgan
xabariga qaraganda, SSSR Oliy Soveti Prezidiumining farmoni bilan Toshkent
okrug 340-gospitalining 75 yilligi munosabati bilan va Qizil Armiyaning yarador
va kasal oddiy askarlar hamda ofitserlar tarkibini davolash sohasida qilgan
xizmatlari uchun bir qator meditsina xizmati xodimlari taqdirlangan. Ulardan
gospital boshlig‘i Aleksey Nikolayevich Sirnev “Ikkinchi daraja vatan urushi
ordeni” bilan, 3 kishi “Mehnat qizil bayroq ordeni” bilan, 7 kishi “Qizil yulduz
ordeni” bilan, 8 kishi “Xurmat belgisi” ordeni bilan, 4 kishi “Shavkatli mehnat
uchun” medali bilan mukofotlanganlar. Mamlakatda urush yillarida yarador
jangchilarning hayotini saqlab qolish uchun ko‘ngilli ravishda qon berish
(donorlik) harakati kuchaydi. Masalan, “Dushmanga qarshi olg‘a” front
gazetasining 1944-yil 23-dekabr sonida berilgan ma’lumotga ko‘ra, frontdagi
birgina gospitalda dastlab 3 ta donorlik qiluvchi shaxslar bo‘lgan bo‘lsa,
keyinchalik ularning soni 22 tani tashkil etgan. O‘zbekistondagi “Gematologiya
va qon quyish ilmiy-tadqiqot instituti” tomonidan butun urush davomida
frontning tibbiy muassasalariga jami 1.600 tonna konservalangan qon yetkazib
29

berilgan. Ikkinchi jahon urushi davri milliy matbuot sahifalarida tibbiy sohadagi
maqolalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekistonda aholi orasida yuqumli
kasalliklarning tarqalishi kuchaygan. Buning bir qator o‘ziga xos sabablari bor
albatta.O‘zbekistonga ko‘plab aholining ko‘chirib keltirilishi (ularning salomatlik
darajasi turlicha bo‘lgan), aholi turmush darajasining keskin tushishi, urush
sharoitida sanitariya qoidalariga rioya qilishi darajasining pasayishi va boshqa
ko‘plab omillar tufayli mamlakatda yuqumli kasalliklarning tarqalishi avj olgan.
Aholi orasida ich terlama, tepkili terlama, dizenteriya, yozgi bolalar ich ketishi,
sil va boshqa kasalliklarning tarqalishi havfli tus olgan. Jumladan, birgina
Namangan oblastida ich terlamasi bilan kasallanganlar soni 1941-yil iyul oyida 9
nafarni tashkil etgan bo‘lsa, 1942-yil iyunda 46 nafar, iyul oyida esa 54 nafarga
ko‘paygan. Bezgak (malyariya) kasaliga chalinganlar soni esa, 1941-yil iyulda
1540 kishini, 1942-yil iyunda 2698 kishini, iyulda esa 4049 kishini tashkil etgan.
Ikkinchi jahon urushi davrida ko‘plab vrach va hamshiralarning frontga jalb
etilishi frontortidagi aholiga tibbiy hizmat ko‘rsatish darajasini anchagina
pasaytirgan. Ikkinchi jahon urushi davri matbuoti aholiga yuqumli kasalliklar
to‘g‘risida tibbiy bilimlar berishda eng muhim vosita vazifasini ham bajargan.
Matbuot sahifalarida kasalliklar va ularga qarshi kurashish choralari to‘g‘risidagi
tibbiy bilimlar berib borilgan; aholini sanitariya qoidalariga rioya qilish, uy va
ko‘chalarni ozoda saqlashga chaqiradigan maqolalar tez-tez chop etib turilgan.
Shahar va qishloqlar ozodalagini ta’minlashga xizmat qiladigan qaror va
farmoyishlar gazetalar orqali aholiga yetkazilgan. Bundan tashqari ko‘cha va
mahallalarda davra suhbatlari, uylarda tushuntirish ishlari ham olib borilgan.
Aholini yuqumli kasalliklar to‘g‘risidagi bilimlarini oshirish maqsadida
gazetalarda vrach va shifokorlarning “Vrach maslahati” turkumi bilan tibbiy
bilimlar berib borilganini ko‘rish mumkin. Jumladan, urush yillarida vrach
V.Rahimovning “Ich terlamasi haqida”, “Tepkili terlama haqida” ,
Iskandarovning “Ich burug‘ kasalidan saqlaningiz” kabi maqolalarda
kasalliklarning keltirib chiqaradigan omillar, kasallikning belgilari, oqibatlari
30

hamda davolash usullari haqida ma’lumotlar berilgan. Vrach V.Rahimovning
“Tepkili terlama” sarlavhali maqolasida tepkili terlamani “urush vaqtining
terlamasi” deb ataladi. Bu kasallikning aynan urush vaqtida kuchayishi, urush
vaqtida odamlar bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiriladi, tinch vaqtdagidan ko‘ra
zichroq yashashga to‘g‘ri keladi. Kishilar zich yashaganda odatda shahsiy
gigiyena va tozalik qoidalariga yetarli e’tibor berilmaydi. Mana bu hol aholi
orasida yuqumli kasalliklar, ayniqsa, tepkili terlama paydo bo‘lishiga yo‘l ochishi
mumkin” deyiladi. Bu kabi maqolalarda aholini yuqumli kasalliklardan saqlanish
uchun tozalikka rioya qilishga chaqiriladi.Ikkinchi jahon urushi yillarida tibbiyot
sohasida amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot ishlarida ham yuqumli kasalliklarni
aniqlash va davolash masalalari asosiy o‘rinda bo‘lgan. Masalan, V.M.Molotov
nomidagi Toshkent Meditsina instituti ilmiy kengashida 1944-yilda Tropik
kasalliklar klinikasining dotsenti vrach Tursunxo‘ja Najmiddinov meditsina
fanlari doktori degan ilmiy darajini olish uchun “Surunkali bezgakni aniqlash va
uning klinik manzarasi” mavzusida dissertatsiya yoqlagan 17
. Surunkali bezgak
kasalligi ungacha bo‘lgan davrda faqat O‘zbekistondagina emas, balki butun
Ittifoqda kam darajada o‘rganilgan. Urush yillarida yuqumli kasalliklarning
tarqalishini oldini olish maqsadida oblastlarda partiya va ijroiya komitetlari
tomonidan hududlardagi ozodalikni saqlash uchun turli qaror va farmoyishlar
qabul qilingan. Misol uchun, “Stalin haqiqati” gazetasining 1942-yil 18-dekabr
sonida berilgan ma’lumotga qaraganda Namangan shahrida yuqumli kasalliklarga
qarshi kurash tadbirlari haqida Namangan shahar soveti ijrokomi majburiy
farmoyish chiqaradi. Unga ko‘ra: Fuqarolarning umumiy yotoqxonalar,
musofirxonalar, davlat, kooperativ, jamoat va xususiy kishilarning uylariga
joylashish, shuningdek, uy va xonalarni o‘zgartirish mahalida ularning sanitariya
ishlovidan majburiy ravishda o‘tishlari talab etiladigan bo‘ldi;
17
Akbarov R.M. Ikkinchi jahon urushi yillarida o'zbek milliy matbuotida tibbiyot masalasi. NamDu
nashri, 2008. -- B. 486.
31

—bozorlarda dizinfeksiya kamerasidan o‘tkazilganligi haqidagi
ma’lumotnomasini ko‘rsatmasdan turib, tutilgan narsalarni sotish taqiqlangan;
– Umumiy yotoqxonalari bo‘lgan muassasa va korxonalarning hamma
turuvchilarini har 10 kunda sanitariya ishloviga jalb etish tartibi yo‘lga qo‘yildi;
– Shahar sog‘liqni saqlash bo‘limiga barcha kasallarni majburiy tartibda davolash
vazifasi yuklandi.
– Shahar hammomlarining grafik bo‘yicha ishlashini ta’minlash dolzarb
vazifalardan qilib belgilandi. Keyinchalik Namangan oblastida shahar partiya
komitetining 1945-yil 24-martdagi majburiy qarori bilan Bezgak paydo bo‘lishi
va shaharda bezgak kasali bilan og‘rishni kamaytirish maqsadida Namangan
shahrida va shahar atrofida 3 kilometr doirada sholi ekish man etilgan. Shu
doirida ekilgan sholi aniqlanganda, darhol yo‘q qilinishi bilan birga, ushbu
qarorni buzgan kishilar sud javobgarligiga tortilishi belgilab qo‘yildi. Chunki,
sholi ekilgan maydonda chivinlar ko‘p bo‘ladi va ular yuqumli kasalliklar,
xususan, bezgak kasalini tashuvchi vazifasini bajaradi. 1943-yil 30-aprelda
Samarqand oblast ijroiya komitetining “Shaharlarda, rayon markazlari va qishloq
joylarda sanitariya rejimiga rioya qilish” haqidagi majburiy farmoyishi ham
oblastdagi ko‘cha va trotuarlarda, xovlilarda, umumiy foydalanish joylari va
boshqalardagi ozodalik ishlarini tartibga solishga qaratilganini ko‘rish
mumkin.Toshkent shahar Sovetining ijroiya komiteti shahar hududini ozoda
saqlash va sanitariya qoidalariga rioya qilish haqidagi 1944-yilning may oyida
chiqargan qaroriga ko‘ra, shaharda 15-apreldan 20-oktyabrgacha bo‘lgan davrda
kuniga ikki marta (ertalab soat 4 dan 7 gacha va kechqurun soat 18 dan 20 gacha)
ko‘cha va trotuarlarga suv sepilishi shart qilib qo‘yildi. har bir hovlida xojatxona,
axlat yashchigi va iflos suvlarni to‘kadigan chuqur bo‘lishi hamda bularning
sanitariya talablariga javob beradigan holda saqlanishi talab etildi. Qaror va
farmoyishlarni buzishda aybdor bo‘lgan kishilarga jarima, majburiy xizmat yoki
jinoiy javobgarlikka tortilishi belgilab qo‘yildi. Ikkinchi jahon urushi davrida
sovet hukumatining aholi orasida yuqumli kasalliklarning tarqalishiga qarshi
32

kurash siyosati asosan ikki omilni hisobga olgan holda amalga oshirildi.
Birinchidan, Qizil Armiyaga sog‘lom rezervlar berish. Ikkinchidan, sanoat va
qishloq xo‘jaligida mehnat unumini oshirish kabi urush davri talablarini bajarish.
Amalga oshirilgan tadqiqotning natijalaridan kelib chiqib, quyidagi xulosalarga
kelish mumkin. Urush davridagi og‘ir turmush tarzi va boshqa omillar tufayli
aholi orasida tepkili terlama, ich terlamasi, dizinteriya, sil, yozgi bolalar ich
ketishi va boshqa shu kabi yuqumli kasalliklarning tarqalishi avj oldi. Buning
oldini olish uchun matbuot sahifalarida tibbiy bilimlar berib borildi. Mahalliy
partiya va ijroiya komitetlari yuqumli kasalliklarga qarshi kurash choralari
to‘g‘risida qaror va farmoyishlar chiqardi. Aholi to‘planadigan joylar, jamoat
xovuzlari, quduqlar, do‘kon va oshxonalar, xalq istirohat joylari va qizil
choyxonalarning sog‘liqni saqlash qoidalariga muvofiqligi nazorat ostiga
olindi.Yakuniy xulosa sifatida, tibbiyot xodimlari mamlakat mudofaasi uchun
mislsiz mehnatlari bilan g‘alabani tezlashtirishda katta hissa qo‘shdi. Urush davri
iborasi bilan aytganda hamma narsa front uchun xizmat qildi. 18
Xulosa
Xulosa o‘rnida shuni aytish o‘rinliki, sovet davrida tibbiyot mutaxassislarni
tayyorlovchi oliy o‘quv yurtlari faoliyati qoniqrsiz tashkil etilganini
ko‘rishimiz mumkin. Kadrlar tayyorlash tizimining orqada qolganligi, zamon
talablariga javob bermaganligi o‘quv jarayonining moddiy-texnika va uslubiy
bazasining yetarli darajada ta'minlamaganligi, o‘quv uslubiy, ilmiy
adabiyotlarning tanqislgi, ta'lim tizimi va davolash muassasalari o‘rtasidagi
hamkorlik aloqalarining to‘liq o‘rnatilmaganligi, o‘quv dasturining nafaqat 20
foizini amaliyotga ajratilganligi o‘quv dasturlari ko‘proq shifokor tayyorlashga
emas, balki sovet kishisini shakllantirishga qaratilganligi, paxta yakkahokimligi
ta'limi sifatida jiddiy salbiy ta'sir ko‘rsatgani davolash ishlarida bir qator
18
Мўминова Г., Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизими тарихи (1917-1991). Тошкент. Янги
нашр, 2015. – B. 69.
33

uammolarni yuzaga keltirgan.Tibbiyot — bemorlarni davolash, kasalliklarni
oldini olish va inson jamiyatda sog‘lom hamda ishlash qobiliyatini saqlagan
holda uzoq umr ko‘rishga erishadigan amaliy faoliyat va inson salomatligini
saqlash, mustahkamlash bo‘yicha ilmiy bilimlar tizimini tashkil qiladi. Inoson
jamiyati va u bilan birga texnika taraqqiyoti odamning o‘zining o‘ziga
alomatligiga, dunyoqarashiga katta ta'sir o‘tkazadi. Bu hammasi kasalliklarning
kelib chiqishi, ularning davolanishi va oldini olishning tushunchalarini o‘zgartira
boshladi. Tibbiyot, keyinchalik, sog‘liqni saqlash tashkil topishida nafaqat
anatomiya, fiziologiya, mikrobiologiya, filosofiya, kimyo har xil fanlar
rivojlanishi davlat va jamiyat rivojida muhim ro‘l hisoblanadi. Chor Rossiyasi
hukmronligi davrida sog‘liqni saqlash tizimidagi kamchiklar va ular bataraf
qilishga intilgan doktor va shifokorlar yetishib chiqa boshlashi bilan tibbiyot
sohasidagi kamchiklar asta-sekin bartaraf etila boshlagan. Bu o‘z navbatida
yurtimizning Rus bosqiniga qarshi xalq qo‘zg‘alonlarida ham o‘z aksini topgan.
Ona xalqimiz o‘z haq-huquqlari poymol etilgan vaqtlarda sog‘liqni saqlash
tizimining orqada qolganligi zamon talablariga javob bermaganligi achinarli hol
bo‘lgan. O‘zbekiston 1991-yilda mustaqillikka erishdi. XX asr oxirlarida
iqtisodiyot ilm va madaniyat rivojidagi erishilgan yutuqlarga qaramasdan,
Respublikada va SSSRda ilmiy va xo‘jalik faoliyatidagi tezkor markazlashgan
rejalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolar, demografik va ijtimoiy
muammolarni keltirib chiqardi. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti
kitobida aytib o‘tganidek: “paxta ishi bir tomonlama rivojlangan, totalitar
davrning o‘ziga xos xususiyati avvalambor, odamlar hayoti darajasi, aholi jon
boshiga tushadigan daromad pastligi, yer maydonlarining qisqarishi, millat
salomatligiga salbiy ta’sirning (uning genofondiga) kuchayishi, onalar va bolalar
o‘limining oshishi, ekologik muhitning yomonlashuvi va boshqalar”
( O‘zbekiston mustaqillik ostonasida 2011-y.)Respublikada 1990-yil yigirma
million kishi istiqomat qilar edi, shulardan 60,2% qishloq aholisi. Umumiy o‘lim
ko‘rsatkichi 100 ta aholiga 6,lga teng bodi. 1 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi
34

ko‘rsatkichi 1000 aholiga 42,8, har mingta tug‘ilgan boladan, 1 yoshga
yetmasdan 43 bola vafot etardi. Onalar o‘limi 67,4% har 100000 tirik
tug‘ilganlarga, aholining o‘rtacha umr ko‘rsatkichi esa 69,3 yilni tashkil etadi. Bu
ko‘rsatkichlardan ko‘rinib turibdiki, XX asming 90-yillari boshida O‘zbekiston
aholisining salomatlik darajasi sog‘liqni saqlash muassasalari tarmog‘ining
rivojlanishiga qaramasdan juda past bo‘lgan. Mamlakatimiz mustaqillikga
erishgandan so‘ng, hukumatimiz o‘zining ichki sog‘liqni saqlash tizimini
yaratishga kirishdi, uning rivojlanishida davlat strategiyasining qonunchilik
asoslari birinchi navbatda “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi” (1992-yil),
”O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining sog‘ligini himoya qilish” to‘g‘risidagi
O‘zbekiston Respublikasi qonuni (1996-yil) va “Davlat sanitariya nazorati”
to‘g‘risidagi (1992-yil) qonunlar bilan mustahkamlandi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati.
Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar.
1. Karimov.I.A O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida, xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari T. “O‘zbekiston”, 1997 yil.
2. Каримов.И.A. Ватан равнақи учун хар биримиз масулмиз.9-жилд. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2001.
Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Akbarov R.M. Ikkinchi jahon urushi yillarida ozbek milliy matbuotida tibbiyot
masalasi. NamDu nashri, 2008.
2. Qodirov.A.A, Tibbiyot tarixi. –T.: "O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi
nashriyoti", 2005.
35

3. Rustamova.X.E, Stojarova.N.K, Abdurashidova.Sh.A, Nurmamatova.O.Ch,
Tibbiyot tarixi, Sharq nashriyoti, 2020.
4. Usmonov.Q, Sodiqov.M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991)yy. Sharq nashriyoti ,
2008.
5. Асатов И.А. Ташкентский фармацевтический институт. Исторический
очерк (1937-1973 гг.). -Т.: 1973.
6. Боймурадов Ш.А., Ҳамраев А.А., Тиббиёт таълимида педагогика: Ўқув
қўлланма. –Т.: 2014.
7. Джумаев В.К., Хирургия Абу Али ибн Сины и ее исторические истоки.
Изд. 2-е. Ташкент, 1979.113.3авадовский Ю. Н. Абу Али ибн Сина.
Душанбе: Ирфон, 1980.
8. Зияева Д.Х. Медицина и здравоохранение в Сердней Азии: традиции,
модернизация и трансформация (конеч XIX – начало XX вв.). -Т.: 2003.
9. Кадиров А.А, История медицины Узбекистана.— Т.: Изд-по-лигр. об-ние
им. Ибн Сины, 1994.
10. Кушелёвский В.И. Материалы для медицинской географии и
санитарного описания Ферганской области. Том 3. Новый Маргилан.
Типография Ферганского областного правления, 1891.
11. Мўминова Г. Ўзбекистонда соғлиқни сақлаш тизими тарихи (1917-
1991). -Т.: Янги нашр, 2015.
12. Махсумов М.Ж. История развития медицинской науки в Узбекистане.
“Молодой учёный” № 6 (110) – Март, 2016.
13. Искандарова Ш.Т. Тиббиёт тарихи фани бўйича ўқув қўланма
(педиатрия, тиббий-педагогика факултети талабалари учун). -Т.: 2012.
14. Рустамова Х.Е. ва бошқалар. Тиббиёт тарихи. Дарслик. –Т.: 2014.
15. Узбекистан за 15 лет. Статистический сборник. –Т.: Узбекистан, 1981.
16. Қодирова С.Х. Н.С.Салимсакова. Ўзбекистон тарихи. Маърузалар матни
ТДФИнинг “Ижтимоий фанлар” нашри. 2006.
17. Юлдашев Ш.Т. Русские врачи в дореволюционной Бухаре. -Т.: 1963.
36

Internet saytlar va resurslar
1. https:// library.ziyonet.uz
2. https://www.ferlibrary.uz
3. https://ru. wikipedia.org
4. https://www.e-tarix.uz
5. https://www.arxiv.uz
6. https://www.qomus.info
7. https://library.tma.uz
8. https://med.uz/hospital
9. https://wikipedia.uz
10.https://mytashkent.uz
37

O’zbekistonda sovet davrida sog‘liqni saqlash tizimi

Sotib olish