O’zbekistonda sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati tarixshunoslik va manbashunoslik masalalarini mustaqillik davrida o’rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	59.5KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

24 Sotish

O’zbekistonda sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati tarixshunoslik va manbashunoslik masalalarini mustaqillik davrida o’rganilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTONDA SOVET HOKIMIYATINING QATAG‘ON SIYOSATI:
TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK MASALALARINI
MUSTAQILLIK DAVRIDA O’RGANILISHI
Reja
Kirish
I BOB. Mustaqillik, yillarida о‘zbek tarixshunosligida qatag‘on davri
tarixining о‘rganilishi.
1.1. O’zbekistonning Birinchi Prezident I.A.Karimov rahbarligida mamlakatimizda
mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasining abadiylashtirilishi
1.2. Mustaqillik davri tadqiqotlarida “quloqlar surguni” muammosining yoritilishi
II BOB. O’zbekistonda sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati: tarixshunoslik
va manbashunoslik masalalarini mustaqillik davrida o’rganilishi.
2.1. О‘zbekistonda sovet boshqaruv tizimidagi rahbar xodimlarning qatag‘on
qilinishi haqida yangi ma’lumotlar
2.2. Mustaqillik yillarida О‘zbekistonda shо‘ro hukumati qatag‘on siyosatining
о‘rganilishi (“Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyi xodimlari faoliyati misolida)
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi О‘zbek xalqi о‘z Vatanining mustaqilligiga
erishganidan sо‘ng mamlakatimizda olib borilgan eng xayrli va eng savobli
ishlardan biri Sovet hokimiyati yillarida “xalq dushmani”, “aksilinqilobchi”,
“millatchi”, “quloq” sifatida qoralanib, qatag‘on etilgan vatandoshlarimiz pok
nomlarining oqlanishi bо‘ldi. Bugungi yosh avlod begunoh qatag‘on qilinib
badnom etilgan ajdodlari, ota va bobolari bilan faxrlanish hamda ular xotirasi
oldida hurmat bilan bosh egish imkoniga ega bо‘ldi. Bunday ulug’ ishlarning
boshlanishi va muvaffaqiyat bilan davom etishida mamlakatimizning birinchi
rahbari Prezident
Islom Abdug‘aniyevich Karimovning xizmatlari g‘oyat kattadir. I.A.Karimovning
tashabbusi va g‘oyasi bilan tashkil etilgan “Shahidlar xotirasi” jamoat fondi va
“Qatag‘on kurbonlari xotirasi” muzeyi о ‘z faoliyati davomida 20 mingga yaqin
jabrdiyda vatandoshlarimiz hayoti, faoliyati va fojiali taqdirini о ‘rganish, ular
haqida maqola, risola va kitoblar yozish, xotira kechalarini о ‘tkazish, ularga
bag‘ishlangan xujjatli va televizion filmlarni yaratishdek ishlar bilan shug‘ullandi.
О ‘tgan davr mobaynida respublikamiz tarixchi olimlari tomonidan bu borada
amalga oshirilgan salmoqli ishlarni sarhisob qilar ekanmiz, Respublikamizda
qatag‘onlar davri tarixini о ‘rganish bilan shug‘ullanayotgan yoki kelgusida aynan
mazkur masala b о ‘yicha ilmiy izlanish olib borishni istagan yosh tarixchi,
adabiyotshunos, xuquqshunos olimlar va jurnalistlarga quyidagi masalalarga
e’tibor berishlarini tavsiya etamiz: Sovet davlatining not о ‘g‘ri ichki siyosati
orqasida g‘alla mahsulotlarining yetishmasligi va minglab kishilarning ochlikdan
qirilib ketishi. Sovet davlatining mudofaa qudratini oshirishga qaratilgan
qurilishlarning boshlanishi va ularning “qul mehnati” bilan ta’minlanishi - 1917-
1921 yillarda faoliyat k о ‘rsatgan siyosiy, ijtimoiy, diniy va madaniy-ma’rifiy
tashkilotlarning kuch ishlatish va jazolash organlari tomonidan reanimatsiya
qilinishi, yangi siyosiy maxfiy tashkilotlarning tuzilishi va bu tashkilotlar
a’zolarining qatag‘on qilinishi; - xotin-qizlarning qatag‘on qilinishi. 16 yoshgacha
2

b о ‘lgan bolalarning qatag‘on qilinishi, din arboblarining qatag‘on qilinishi, qishloq
va shaharlardagi og‘ir iqtisodiy sharoit va oddiy mehnat ahlining qatag‘on
qilinishi, davlat va partiya organlarining zaiflashishi va bu organlarga chetdan
keltirilgan g‘ayri milliy kadrlarning joylashtirilishi. O’zbekistondagi о ‘zbek,
qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz, tojik, tatar va turkman millatlariga mansub kishilar
sonining kamayib ketishi sanoat, qishloq x о ‘jaligi va transportda, oliy va о ‘rta
о ‘quv yurtlarida malakali kadrlarning yetishmay qolganligi, “xalq dushmanlari”
farzandlarining о ‘rta va oliy maktablardan haydalishi hamda ularning quvginga
uchrashi, “xalq dushmanlari” oila a’zolarining quvg‘in qilinishi va ularga mehnat
qilish imkonining berilmaganligi, kutubxona va kitob d о ‘konlaridan “xalq
dushmanlari” yozgan, tarjima yoki muharrrirlik qilgan kitoblarning olinib, kuydirib
tashlanganligi: “xalq dushmanlari” ijtirokida yaratilgan sahna asarlari, badiiy va
hujjatli kinofilmlar, muzika va tasviriy san’at asarlarining taqiqlanganligi va y о ‘q
qilib yuborilgan. Qatag‘on qilingan о ‘zbekistonlik maxbuslarning GULAG
lagerlaridagi, bunyodkorlik mehnat faoliyatini, qismati va taqdirini tadqiq etysh
navbatdagi vazifalar deb hisoblansin.
Mavzuning obekti va predmeti O'zbekistonda sovet hokimyatining XX asr 20-
30-yillarda zo'rlik bilan amalga oshirilgan quloqlashtirish jarayonidagi
qatag'onlarning taqdiri, ularning surgundagi hayoti ommabop maqolalar, publitistik
asarlar, mustaqillik yillarida yaratilgan monografik asarlar, arxiv hujjatlarda qay
yo'sinda yoritilganligini o'rganish tadqiqotning obekti sifatida olingan.
O'zbekistonda quloqlashtirish jarayonidagi qatag'onlarning tarixshunosligini ilmiy-
amaliy jihatdan xolislik, tanqidiy va tahliliy jihatdan o'rganish tadqiqot predmeti
qilib olindi.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Ishning asosiy maqsadi sovet tuzumi davrida
nashr yuzini ko'rgan maqolalar, jurnallar, monografik asarlar va mustaqillik
yillarida olib borilgan tadqiqotlarni milliy istiqlol mafkurasi, milliy g'oya ruhida
tahlil qilish va nazariy xulosalar chiqarish tadqiqot maqsadini tashkil qiladi.
Maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilandi:
3

- O’zbekistonning Birinchi Prezident I.A.Karimov rahbarligida
mamlakatimizda mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasining
abadiylashtirilishini o’rganish;
- quloqlashtirish masalasiga ilmiy tadqiqotlar orqali yondashuvning o'ziga xos
xususiyatlarini ochib berish, ularni o'zaro taqqoslash;
- mustaqillikni dastlabki yillaridanoq qatag'on siyosati qurbonlari va ularning
ayanchli taqdiri tarixchilar diqqat e'tiboridagi eng muhim va dolzarb mavzularidan
biriga aylanganligini asoslash:
- XX asrning 20-30 yillarida sovetlar tomonidan amalga oshirilgan
jamoalashtirish va quloqlashtirish siyosati asl mohiyatini ochib berish; -
mustaqillik yillarida quloqlashtirish va quloqlar taqdiri mavzusiga yangicha
innovatsion yondashuv metodologiyasini tahlil qilish;
Mavzuning o’rganilganlik darajasi Mustaqillik yillarida qatag’onlash tirish
mavzusi O’zbekiston tarixining dolzarb mavzularidan biriga aylandi. Sovet
hukmronligi davrida amalga oshirilgan qatag’onlashtirish siyosati tarixini keng
o’rganishga kirishildi 1
. Taniqli olima R.X.Aminova O’zbekistonda amalga
oshirilgan jamoalashtirish siyosati bo’yicha ko’plab tadqiqotlar olib bordi. Uning
tadqiqotlarida jamoalashtirish davrida qatag’on qilingan dehqonlar taqdiri haqida
ham ma‘lumotlar umumlashtiriladi.
M.G.Abdullayevning nomzodlik dissertatsiyasi esa O’zbekistonda sovetlarning
quloq qilish siyosati va uning fojeali oqibatlariga bag’ishlanadi. Shuningdek, sovet
davlatining quloqlashtirish, surgun siyosati moskvalik olimlar tomonidan ham
o’rganildi. Masalan, V.N.Zemskov o’z asarida sobiq sovet davlatida qatag’on
qilinganlar haqida umumiy ma‘lumot beradi. O’rta Osiyo respublikalarida amalga
oshirilgan qatag’onlashtirish siyosati mavzusi ayniqsa R.Shamsutdinov asarlarida
mukammal tadqiq etiladi.
2005- yil N.G’.Karimov mas’ul muharrirligida “ Репрессия : 1937-1938 год .
Документ и материал ” kitobi nashr etildi 2
. Bu kitobda R.Shamsutdinov,

1
Aminova R.X. Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish demak.T., Sharq yuldo’zi. 1992, 12-son; O’sha muallif.
4

Vozvraщayas k istorii kollektivizatsii v Uzbekistane. T., Fan, 1995; Abdullaev M.G’. O’zbekistonda sovetlarning
quloq qilish siyosati va uning fojeali oqibatlari (1925-1945 yy.)T., 2002; Shamsutdinov R. O’zbekistonda
sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojeali oqibatlari. T., Sharq, 2001; O’sha muallif. Istiqlol yo’lida
shahid ketganlar.
T., Sharq, 2001; Shamsutdinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun (O’rta Osiyo
respublikalari misolida). T., Sharq, 2003; Zemlyakov V.N. Spetspereselents v SSSR 1930-1960.M.,Nauka, 2003;
Ivitskiy N.A.
Sudba raskulagennx v SSSR. M., 2004.
2
Repressiya: 1937-1938 god.Dokument i material. Vpusk1.T., Sharq, 2005, O’sha kitob. Vpusk 2.T., 2007, Vpusk
E.Yusupov, A.Mamajonov, E.P.Do'smatov va boshqalar tomonidan to’plangan
hujjatlar e‘lon qilinadi. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixi bo’yicha nashr
etilgan kitoblarda ham sovet davlatining qatag’on siyosati tahlil etiladi 1
.
Qatag’onlik siyosati bo’yicha V.P.Gentshkening ham maqolalari e‘lon qilindi 2
.
Yuqorida nomlari tilga olingan ilmiy maqola, risola va monografiyalarda
O’zbekistonda amalga oshirilgan qatag’onlashtirish siyosatining u yoki bu jihatiga
to’xtalib o’tiladi. Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

1 O’zbekistonning yangi tarixi. O’zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T., Sharq, 2000.
Карателнорепрессивная политика тоталитарного режима в Узбекистане (20-э-80-э год ХХ века) T., 2002;
2 Gentshke V.P. Iz istorii polskoy diaspor//O’zbekiston tarixi. 2001, №11; O’sha muallif. Deportatsiya narodov v
period sovetskogo totalitarizma-gumanitarnaya katastrofa dlya obshestva// Vestnik UzMU. 2000; №4 va boshqalar.
5

I – BOB. Mustaqillik, yillarida о ‘zbek tarixshunosligida qatag‘on davri
tarixining о ‘rganilishi.
1.1 O’zbekistonning Birinchi Prezident I.A.Karimov rahbarligida
mamlakatimizda mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasining
abadiylashtirilishi
О ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi bilan uning ma’naviy
hayotida yangi davr - uyg‘onish, о ‘zlikni anglash davri boshlandi. Sovet davridagi
ma’muriy buyruqbozlik tizimi manfaatlariga b о ‘ysundirilgan tarixni
soxtalashtirish, not о ‘g‘ri talqin etishga barham berildi. Endigina shakllanayotgan
milliy mafkuramizning asosi b о ‘lmish milliy tarixni qayta tiklash imkoniyati
tug‘ildi. Tarix fanining rivojlanishida tarixshunoslik tadqiqotlarining k о ‘payishi,
о ‘rganilayotgan muammolarni tadqiq etishga tamomila yangicha uslublar asosida
yondoshish, ilgari tadqiq etilgan tarixiy voqealar mohiyatini mutlaqo yangicha
mushohada etish talab etiladi. Ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichida mavjud
muammolarni haqqoniy tarzda yoritilish imkoniyati tug‘ildi.
Tarixni yaratishda istiqlolgacha tariximizning u yoki bu muammosi xususida
bildirilgan fikr, mulohaza, qarashlar bilan tanishish, ularning yutuq va
kamchiliklarini odilona baholash zarur. Tariximizning ayanchli, hasratli, fojiali
sahifalaridan biri Sovetlarning О ‘zbekistonda olib borgan qatag‘on siyosati va
uning fojiali oqibatlaridir. 1917 yildagi mudhish Oktabr t о ‘ntarishidan boshlab to
SSSR parchalanib ketgunga qadar siyosiy qatag‘on sovet jamiyatining ajralmas
tarkibiy qismi b о ‘lib keldi. Biroq bu fojia vatanimiz tarixida, ayniqsa 30-40-
yillardagi tariximizda mutlaqo yoritilmagan edi, bu davr bamisoli ustiga kafan
tashlangan, kafanga о ‘ralgandek holatda, о ‘rganish uchun yopiq mavzu b о ‘lib
qolgandi. Yurtboshimiz hali mustaqilikka erishmasdan avvalroq О ‘zbekistondagi
siyosiy qatag‘on va uning qanday kechgani, fojiali oqibatini ochib berish, begunoh
qatag‘on qurbonlarini oqlash choralarini k о ‘rish tashabbusi bilan chikdi. Bu
о ‘rinda uning mana bu fikrlari diqqatga loyikdir: “... 1937- 1939 yillarda Ichki
ishlar xalq komissarligi idoralari inqilobiy qonunchilikni juda q о ‘pol tarzda
6

buzdilar va oyoq osti qildilar. Bunday bedodlik keyingi yillarda ham, to 50-yillarga
qadar davom etdi. Sira aybi b о ‘lmagan, halol odamlar k о ‘plab qamoqqa olindi va
qirib tashlandi. Stalin shaxsiga sig‘inish yillari О ‘zbekiston halqlari boshiga og‘ir
kulfatlar solindi.
“ О ‘zbekiston ovozi”, gazetasining 1991-yil 15-sentabr kungi sonida shunday
ma’;umot yoziladi “1937-1939 yillarning о ‘zidagina О ‘zbekiston SSR Ichki ishlar
xalq komissarligining “uchlik” lari tomonidan 41 ming nafardan k о ‘proq kishi
qamaldi. Shulardan 37 ming nafardan k о ‘prog‘i sudlandi, 6 ming 920 kishi otib
tashlandi... Asossiz qamalib jinoiy javobgarlikka tortilgan kishilar orasida partiya,
sovet, x о ‘jalik xodimlari, harbiylar, ziyolilar va kolxozchilar juda k о ‘p edi” 1
. Bu
qatag‘on siyosatini chor hukumati Turkistonda keng k о ‘lamda olib borgan.
Ayniqsa sobiq sovetlar saltanatida bu mudhish qatag‘on siyosati va amaliyoti keng
va uzoq vaqt davomida q о ‘llanildi. Qatag‘on butun sobiq Ittifoq halqlari qatori
Turkiston, О ‘zbekiston xalqi boshiga ham mislsiz og‘ir kulfatlar yog‘dirdi.
Jadidchilikni, Turkiston muxtoriyatini, “bosmachilik” deb atalmish milliy
harakatni bostrishda, yer-suv islohotini о ‘tkazish, kollektivlashtirish davrida
qatag‘on siyosati katta k о ‘lamda q о ‘llanildi. “ О ‘nglar”ga, “Milliy ittihodchilar”ga,
“Inog‘omovchilik”ka qarshi kurash niqoblari ostida О ‘zbekistonda aholining turli
qatlamlariga, milliy arboblar, xodimlarga qarshi qatag‘on q о ‘llanildi.
“ О ‘zbekistonda sovet davlatining qatag‘on siyosati: kelib chiqishi sabablari va
fojiali oqibatlari” ilmiy maqolalar to’plamida “Qatag‘onning eng yuqori bosqichga
k о ‘tarilgan 1937-1938 yillardagi “katta terror” kampaniyasida ham О ‘zbekistondan
minglab odamlar qatag‘on qilichidan о ‘tkazildi, konslagerlarga tashlandi” 2
deb
manbalar keltirilgan. Urush davrida ham qatag‘on davom etdi. Urushdan s о ‘ng
t о ‘qib chiqarilgan ruhoniylar, millatchilar ishi b о ‘yicha k о ‘plab adabiyot, san’at,
ilm-fan, din arboblari qatag‘on qilindi. 1940-50 yillarda taslimchilarga,
antisovetlarga qarshi kurash bahonasida k о ‘plab yurtdoshlarimiz qatag‘on domiga
tortildi. Biroq, shuni aytish joizki, yaqin tariximiz, ayniqsa,
1 Ўзбекистон овози ”, 1991 йил 15 сентябрь
2 “ Ўзбекистонда совет давлатининг қатағон сиёсати : келиб чиқиши сабаблари ва фожиали оқибатлари ”.
Ilmiy maqolalar to’plami. T. 2012. B.10.
7

о‘zining shiddatli va ayanchli voqealari bilan bizni sergaklikka, hushyorlikka
chaqiradi, bugunimizning aziz va mukarramligini bir lahza ham unutmaslikka
da’vat etadi.
Lex.uz saytida joylangan ma’lumotda “Bundan yigirma to’rt yil muqaddam, 1999
yil 12 may kuni birinchi Yurtboshimizning mustamlakachilik davri qurbonlari
xotirasini abadiylashtirish borasidagi Farmoyishi e’lon qilingan edi 1
. Bu tarixiy
Farmoyishdan keyin kо‘p о‘tmay, о‘sha yilning 22-iyul kuni Vazirlar
Mahkamasining “Vatan va xalq ozodligi yо‘lida qurbon bо‘lgan fidoyilar xotirasini
abadiylashtirish tо‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Bu hujjatlar mustamlakachilik
jabru jafolarini kо‘rgan vatandoshlarimiz xotirasini abadiylashtirish ishlarining olib
borilishida dasturilamal bо‘ldi. “Shahidlar xotirasi” maydoni 2000-yil 12-mayda
Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbuslari bilan yurtimiz ozodligi va
mustaqilligi uchun bо‘lgan kurashlarda matonat kо‘rsatib, xalqimizni hurlik va
erkinlikka undagan, mustabid tuzum yillarida qatag‘onga uchragan ming-minglab
fidoyi vatandoshlarimiz xotiralarini tiklash va abadiylashtirish maqsadida barpo
etilgan.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001-yil 1-mayda qabul qilgan
“Qatag‘on qurbonlarini yod etish kunini belgilash tо‘g‘risida”gi Farmoni ham
mazkur mavzuni tadqiq etish uchun katta imkoniyatlarni ochib berdi. Ana shu
Farmonda mana bu satrlar bor: “El-yurtimiz ozodligi va erkinligi yо‘lida,
xalqimizning qadr-qimmati, or-nomusini, milliy an’analarimiz va urf-odatlarimizni
himoya qilishda, bosqinchi va yovuz kuchlarga qarshi mashaqqatli kurashlarda
qurbon bо‘lganlar xotirasi minnatdor avlodlar yodida abadiy saqlanib qoladi.
Mustabid tuzum davrida million-millionlab begunoh insonlarning umri xazon
bо‘lganini, qancha-qancha oilalar xonavayron bо‘lib, qancha-qancha gо‘daklar
yetim qolganini tarix, bugungi va kelajak avlod hech qachon unutmaydi” 2
.
1 https://lex.uz/acts/ - 604981

2 “ Халқ сўзи ”, 2001 йил 2 май
8

Yuqorida aytib о‘tilgan Farmoyish va Qarorlar nafaqat ushbu xotira maydonini
tashkil etish,

balki mustamlakachilik davrida milliy istiqlol va taraqqiyot yо‘lidagi intilishlari
uchun nohaq taziyqlarga mahkum etilgan vatandoshlarimizning ismi shariflarini
aniqlash, tarjimai xollari va faoliyatlarini о‘rganish orqali ularning xotirasini
abadiylashtirishga qaratilgan bо‘lib, shu maqsad yuzasidan amaliy taklif va
tavsiyalar ishlab chiqish uchun jamoatchilik komissiyasi xam tashkil etilgan.
Yurtimizning kо‘zga kо‘ringan bir qator olim va mutuxassislaridan iborat
komissiya a’zolarining oldilariga qо‘yilgan vazifalarini ruyobga chiqarishlari
uchun Milliy xavfsizlik xizmati, Respublika Prokuraturasi, Ichki ishlar vazirligi,
Mudofaa vazirligi, Oliy sud arxivlari, Prezident devoni arxivi va Markaziy davlat
arxivi eshiklari ochib berildi.
Mustamlakachilik davri qurbonlari xotirasini tiklash va abadiylashtirish
jamoatchilik komissiyasi faoliyatini qо‘llab-quvvatlash va qatag‘on etilgan
ajdodlarimiz xotirasiga bag‘ishlangan xotira kechalari va tegishli tadbirlarni tashkil
etish hamda о‘tkazish maqsadida “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg‘armasi tashkil
etildi. Jamg‘arma komissiya a’zolarini moddiy qо‘llab-quvvatlash bilan bir qatorda
ular tomonidan arxivlardan topilgan qatag‘onchilik mavzusiga oid materiallarni
tо‘plash, ulardan ksero va foto nusxalar olish, elektron variantlarini yaratish
ishlarini amalga oshira bordi. Bundan tashqari qatag‘on qurbonlarining xotira
kechalarini о‘tkazish, ular tо‘g‘risida maqolalar e’lon qilish, kitoblar nashr etish,
video va hujjatli filmlar yaratish ishlari bilan bir qatorda ularning qarindosh
urug‘larida saqlanib qolgan buyumlar, fotosuratlar, kitoblar, shaxsiy hujjatlar va
boshqa materillarni tо‘plash ishlarini ham amalga oshirdi.
Buning natijasida jamg‘armaning qatag‘on mavzusiga oid materiallardan iborat
fondi yuzaga keldi. Shu bois Respublikamiz rahbariyati tomonidan Vazirlar
Mahkamasining 2002-yil 8-noyabr 387-sonli qarori e’lon qilindi va bu qarorga
asosan t о ‘plangan materiallarni saqlash, ularni keng ommaga nomoyish etish
9

hamda kelajak avlodga yetkazib berish maqsadida “Qatag‘on kurbonlari xotirasi”
muzeyi binosi qurib berildi. “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg‘armasi tomonidan
t о ‘plangan fotosuratlar, hujjatlar, buyumlar va boshqa materiallar muzey
ekspozitsiyasining asosi b о ‘lib xizmat qildi va qolgan materiallar muzey arxiviga
kirim qilindi.
О ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 5-may PQ-861-sonli qarori
asosida amalga oshirilgan qurilish ishlari bilan bir qatorda muzey ekspozitsiyasini
tubdan yangilash ishlari orqali xalqaro talablarga javob bera oladigan muzey
tashkil etildi. Ekspozitsiya materiallari yana bir bor yetuk olim va mutaxassislardan
iborat b о ‘lgan PQ-861-sonli qaror asosida tuzilgan ishchi guruhi tomonidan
о ‘rganib chiqildi.
Materillarning ilmiy asoslanganlari ekspozitsiyadan joy oldi. Ekspozitsiyani
yangilash ishlarida ishchi guruhi bilan bir qatorda vazirliklar va tashkilotlar
vakillari, jamg‘arma va muzey xodimlari hamjihatlik bilan sidqi dildan mehnat
qilib, bir qator materiallar bilan ekspozitsiyani boyitdilar. Ekspozitsiya ishlari
О ‘zbekiston Respublikasi FA va Badiiy akademiya tashkilotchiligida Respublikada
k о ‘zga k о ‘ringan rassomlar, bezakchi-dizaynerlar va mutaxassislarni о ‘zida jam
qilgan "MEDIA ART PRESS" korxonasi tomonidan amalga oshirildi. Muzey
ekspozitsiyasi uchun buyurtma asosida xorijda, xususan Germaniyada
tayyorlangan ekspozitsion vitrinalarning ekspozitsiya zallarida о ‘rnatilishi,
zallarning orgtexnika, audio-video va boshqa zamonaviy texnika vositalari bilan
jihozlanganligi uning zamonaviy muzeylar darajasiga k о ‘tarilishiga sabab b о ‘ldi.
Hozirda “Shahidlar xotirasi” maydoni hamda “Qatag‘on qurbonlari xotirasi”
muzeyiga Respublikamizning barcha viloyatlaridan kuniga yuzlab ziyoratchilar
kelib ketishadi. Ular shahid ketgan ajdodlarimiz xaqiga duoga q о ‘l ochib tilovat
qilish bilan birga, ushbu savobli ishlarda bosh qosh b о ‘lib kelayotgan hurmatli
Prezidentimizni, qolaversa bu ishlarning barcha ishtirokchilarini duo
qilishayotganlariga shaxsan о ‘zim har kuni guvoh b о ‘lmokdaman. Hozirgi kunda
О ‘zbekiston tarixshunosligi oldida turgan eng muhim muammolardan biri - о ‘zbek
10

xalqining va о ‘z respublikasining manfaatlarini himoya qilganlarga qarshi olib
borilgan murosasiz kurash XX asr 30-yillarining boshlarida sh о ‘rolar tuzumining
faqat oshkora va yashirin dushmanlarga emas, balki butun xalqqa qarshi ommaviy
qatag‘onlarga aylanib ketganligini tadqiq etishdan iborat. Ushbu masalani yangicha
tahlil etish, uning rivojlanish bosqichlarini qaytadan k о ‘rib chiqishda avvalo uni
tarixshunoslik nuqtai nazaridan о ‘rganish muhimdir.
Tarixnavislik sohasidagi tahlilning k о ‘rsatishicha, qatag‘on davri mavzusining
ba’zi tomonlari b о ‘yicha muayyan adabiyotlar t о ‘plangan. Bu adabiyotlarni
metodologik yondashuvga k о ‘ra shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin,
ya’ni sovet davriga oid tadqiqotlar, mustaqillik davri nashrlari va horijiy
mamlakatlari tarixshunosligidagi adabiyotlarni о ‘z ichiga oladi. Sovet davri tarixiy
adabiyotlarida muammoga oid aynan qatag‘on siyosatini amalga oshirilishi siyosati
deb nomlangan ilmiy ishlar b о ‘lmagan va b о ‘lishi ham mumkin emas edi. Lekin
ushbu davrga bag‘ishlangan monografik tadqiqotlarda, dissertatsiyalar va
risolalarda “burjua millatchisi”, “aksilinqilobchilar”, “bosmachilik harakati”,
“nemis ayg‘oqchisi”, “yapon agenti” degan turli-tuman tuhmatlar bilan
fuqarolarimizga nisbatan sovet mafkuraviy siyosati nuqtai nazaridan ijod qilingan.
XX asrning 20-50 yillarida nashr etilgan adabiyotlarni tahlili shuni k о ‘rsatadiki
sovet hokimiyatining q о ‘pol, ma’muriy buyruqbozlik va z о ‘rovonlik uslublari
bilan amalga oshirilayotgan chora-tadbirlari ilk bor о ‘lkaning davlat arboblari -
T.Risqulov, N.T о ‘raqulov, R.Inog‘omov, F.X о ‘jayev tomonidan tanqid qilingan 1
.
20-30 yillarda buyuk davlatchilik va ulug‘ruslik maqsadlarini va markazning
manfaatlarini k о ‘zlab ish tutgan sovet hokimiyati Turkistonda, keyin mintaqa
respublikalarida milliy kadrlarini tayyorlashga b о ‘lgan yondashuvlarini о ‘z
asarlarida mahalliy ziyolilar - Abdulhamid CH о ‘lpon, SH.Rahimiy, A.Fitrat,
A.Avloniy va boshqalarni jiddiy qoralashgan va bularning ichidan ayrimlari
siyosiy qatag‘onlar davrida sovet hukumati tomonidan otib tashlangan 2
.
1 Рискулов Т. Революция и коренное население Туркестана: Сборник главнейших статей, докладов, речей и
тезисов.-Т., 1925; Иногамов Р Узбекская интеллегенция.-Т., 1926; Ходжаев Ф. Десять лет борьбм и
строительства -Самарканд-Ташкент, 1927.
2 Чўлпон. Булоқлар.-Т., 1922; Ўша муаллиф. Тилимизнинг ишланиши // Туркистон. 1923
11

30-yillarning boshlarida totalitar tizimning mustahkamlanishi munosabati bilan
unga mos holda senzuraning hamda boshqaruv muassasalari nazoratining
kuchayishi natijasida tarixiy о ‘gmish va zamonaviy voqealarni yoritish
imkoniyatlari jidsiy kamaydi. Shu sababli 30-chi yillarning ikkinchi yarmidan
tarixiy tadqiqotlarda sinfiy hamda markazning manfaatlariga xizmat qiluvchi
yondashuvlar, xulosalar tobora ustun b о ‘lib bordi. O’zbekistonda “Siyosiy

qatag‘on” sabablari va oqibatlari masalasiga sovet mafkuraviy nuqtai nazaridan
qaraldi. Bunday yondashuvlar asosida yaratilgan asarlar, ilmiy ishlar va maqolalar
30-50-chi yillarda juda k о ‘plab paydo b о ‘ldi. Ijod qiluvchilar asosan Turkistonda
mustamlakachilik siyosatini amalga oshirish uchun xizmat qilgan kishilar
tomonidan yozilgan. Asarlar hukmron tizimga xizmat qilishga qaratilgan b о ‘lsada,
tarixshunoslik nuqtai nazaridan о ‘rganib chiqilishi lozim. Hozirgi kunda mavzuga
oid k о ‘p ishlar qilindi. Monografiq tadqiqot va kitoblar yaratildi, nomzodlik,
doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi.
Mazkur masala b о ‘yicha arxiv hujjatlari va materiallari t о ‘plamlari nashr yuzini
k о ‘rdi. Bu asarlarda sh о ‘ro tuzumi davrida bolsheviklar olib borgan milliy, agrar
va qatag‘on siyosatidan jabr-zulm k о ‘rgan, siyosiy qatag‘on tig‘idan halok b о ‘lgan
taniqli partiya, davlat va jamoat arboblari, rahbar xodimlar, ziyolilar, fan, adabiyot,
maorif xodimlari, dehqonlar fojialari, qismatlari ochib berilgan. Ushbu masallarni
obektivlik va holislik nuqtai nazaridan yoritishda filologiya fanlari doktori, prof.
N.Karimov, san’atshunoslik fanlari nomzodi S.Ahmedov, filologiya fanlari
nomzodi SH.Turdiyevlarning xizmati benihoyat katta b о ‘ldi. Ayniqsa,
N.Karimovning “Qurbon Beregin qismati” (2006) , N.Karimov va
R.Barakayevning
“Toshkent shoirlari” (2007), N.Karimovning “XX asr adabiyoti manzaralari”
(2008), S.Ahmedovning “Munavvar qori va teatr” (2007), “Musibatda о ‘tgan bir
yil”
12

(2007), “Sayyoh darvesh-CH о ‘lpon ekan” (2007), “Fitrat va Ubaydulla X о ‘jayev”
(2008) va SH.Turdiyevning “Aybsiz aybdorlar” (2007) , “Ma’rifat bog‘ining
bog‘bonlari edi” (A.Shakuriy qismati) 2007 yil, “Vatanning sodiq о ‘g‘loni”
(Fitratning ma’rifiy va vatanparvarlik faoliyati qismati) 2007 yil singari nashrlarni
alohida qayd etish lozim. Shuningdek ushbu olimlarning 50 dan ziyod maqolalari
gazeta va jurnallarda e’lon qilindi.
Jamoatchilik bu kitob va maqolalar orqali 1937-1938 yillarda qatag‘on etilgan va
aksari hozir ham unutilib kelayotgan о ‘zbek fani va madaniyatining k о ‘zga
k о ‘ringan namoyondalari hayoti, ilmiy va ijodiy faoliyati bilan tanishishiga
muvaffaq b о ‘ldi. S о ‘nggi yillarda sh о ‘ro davri tarixining 20-40 yillardagi tarixi va
unda Stalinning tutgan о ‘rni va roli haqida, uning hayoti va faoliyati t о ‘g‘risida
horijiy mamalakatlar tarixshunosligida k о ‘plab yangidan-yangi ilmiy tadqiqotlar
e’lon qilindi. Bu о ‘rinda Sheyla Fitspatrik, Vladimir Karpov, Yuriy Borev, Yuriy
Kozenkov, Vladlen Sirotkin, Vladimir Kryuchkov, Sergey Golotik, Valeriy
Minayev, Georgiy Kumanev, Yuriy Jukov, Yuriy Muxin, Galina Ivanova, Oleg
Mozoxin, Xin, Lev Barskiylar qalamiga mansub asarlarni qayd etish maqsadga
muvofiqdir 1
. Mazkur masalani yangicha talqin etish ma’lum darajada N.Vert,
A.S.Barsenkov, A.I.Vdovin asarlarida ham о ‘z ifodasini topgan.
О ‘rta Osiyo va Rossiya imperiyasining musulmonlar yashaydigan boshqa
hududlaridan chiqqan Mustafo CH о ‘qay о ‘gli, V.Qayumxon, Boymirza Xayit,
Zaki Validiy T о ‘g‘on, A.Avtorxonov singari siyosiy muhojirlar bevosita Turkiston
va О ‘zbekistonni sovetlashtirish tarixiga bag‘ishlangan xorijiy tarixshunoslikning
alohida y о ‘nalishining vujudga kelishi va rivojlanishida salmoqli xissa
q о ‘shganlar 2
. Masalan, Fransiyada muxojirlikda yashagan Mustafo CH о ‘qay о ‘g‘li
о ‘zining “Turkiston sovetlar hukumronligi ostida” nomli kitobida birinchilardan
b о ‘lib sovet hukumatining О ‘rta Osiyodagi milliy siyosatini “mutlaqo
begona”ligini isbotlab bergan. U asosli ravishda bizning о‘lkamizda Markaziy
hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan barcha “inqilobiy” tadbirlarni
imperiyacha yо‘nalishda ekanligini kо‘rsatib, maxalliy aholining, ayniqsa milliy
13

ziyolilarning boshiga yog‘ilgan totolitar terror girdobini kuchli iztirob bilan
tasvirlab berdi. Keyinchalik Sovet hukumatiga b о ‘lgan bunday munosabatlar
Boymirza Xayitning monografiyalarida

1
Шейла Фициатрик. Повседневнмй сталинизм. Социальная история Советской России в 30-е годь1. М.,
РОССПЭН, 2001, 332 с.; Владимир Карпов. Генералиссимус. Книга первая, Книга вторая. М., Вече, 2003;
Юрий Бореев. Сталиниада. Мемуарм по чужим воспоминаниям с историческими анекдотами и
разммшлениями автора. М., Олимп, 2003, 461 с.; Юрий Козенков. Голгофа России: схватка за власть.
Краткая хроника преступлений мировош сионизма, масонства и Запада против России (от Сталина до
Ельцина) М., «Фонд национальнмх перспектив». М., 2003; Владлен Сироткин. Почему Троцкий проиграл
Сталину?
«Алгоритм», Москва, 2004, 382с; В.А.Крючков. Личность и власть. «Просвешение», Москва, 2004, 381 с;
С.И.Голотик, В.В.Минаев. Население и власть. Очерки демографической истории СССР 1930-х годов. Изд-
во
Ипполитава. М., 2004, 306 с.; Г. Куманев. Говорят сталинские наркомм. Смоленск, «Русич», 2005, 631 с.;
Юрий Жуков. Иной Сталин. Антироссийская подлость. М.Крммский мост. 9. Д.Форум 2003; Он же. За что
убит Сталин? «Яуза», Москва, 2005; Г.М.Иванова. История ГУЛАГА. 1918- 1958. Москва, Наука. 2006;
О.Б.Мозохин. Право на репрессии. Внесудебнме полномочия органов Государственной безопасности
(19181953). «Кучково поле» Москва-Жуковский, 2006,479 с., Лев Барский. Сталин. Портрет без ретуши.
Комкнига. Москва, 2007, стр.328.
2
Н.Верт. История Советского государства. 1900-1991. Второе исправленное издание. Перевод с
французского. Издательство «Весь мир», Москва, 2002, 643 с., А.С..Барсенков, А.И.Вдовин. История
России.
1917-2004. Аспект пресс. Москва, 2005, 815 с
о‘z davomini topdi. Xususan, muallif “Turkistonning qisqacha tarixi” kitobida va
1956 yilda nashr qilingan “Turkiston XX asrda” nomli yirik asarida haqqoniy
ravishda О‘rta Osiyoda Chor imperiyasi davrida ham, kommunistik tuzim davrida
ham maqsadli ravishda milliy genotsid siyosati amalga oshirilganligini ta’kidlaydi.
Fransiya, Germaniya, Angliya, Amerika, Turkiyadagi xorijiy sovetshunoslikning
tarixiy maktablari vakillarining nashrlari tobora kengayib bordi. Ular о‘z
nashrlarida sovet tarixshunosligini biryoqlamalikda, noilmiylikda, mafkuraning
tarixiy haqiqatdan ustun qо‘yganliklarida aybladilar.
Tarixshunoslik tahlili shuni kо‘rsatadiki, sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati
va uni О‘zbekistonda amalga oshirilishi nomli mavzu bir qator mutaxassislar
tomonidan maqola va risolalarida yoritilgan bо‘lsada, tarixshunoslik muammosi
14

sifatida u alohida ilmiy tadqiqot obekti bо‘lmagan. Qatag‘on siyosati
tarixshunosligini ochib beruvchi birorta yirik ilmiy tadqiqot e’lon qilinmagan.

15

1.2 Mustaqillik davri tadqiqotlarida “quloqlar surguni” muammosining
yoritilishi
Ma’lumki, sovet davri tarixshunosligida quloq qilish va surgun qilingan
oilalar taqdiri masalasi haqqoniy о ‘rganilmagan, bu mavzu tamoman
soxtalashtirilgan. Aniqrogi muammoni xolisona о ‘rganishga hukmron mafkura
imkon bermagan. 1980 yillar oxirida tarixshunoslik fanida dunyoqarash birmuncha
о ‘zgardi. Bu ma’lum ma’noda ilmiy tadqiqotlarda siyosiylashtirish,
mafkuralashtirish hamda dogmatizmdan chekinishda о ‘z ifodasini topdi.
Tadqiqotchilar va umuman, jamiyat a’zolari ongida tarixiy qadriyatlarga qayta
baho berish, SSSRdagi sotsialistik qurilish nazariyasi va amaliyotidagi
muammolarga xolisona javob topish fikri yuzaga keldi.
Qolaversa, 1980 yillar oxirida tadqiqotchilar uchun foydalanish umuman mumkin
b о ‘lmagan ayrim arxiv hujjatlaridan maxfiylik tamgasining olinishi quloq qilish
jarayonini tarixiy haqiqat asosida obyektiv tahlil qilish uchun sharoit yaratdi.
“Qayta qurish” yillarida oshkoralik shabadasi о ‘laroq, 1930- 1950 yillardagi
ommaviy surgunlar, xalqlarni deportatsiya qilish va uning k о ‘lami masalalarini
yorituvchi ilk izlanishlar boshlandi, tarixshunoslikda katta ahamiyatga ega b о ‘lgan
yangi tadqiqotlar yaratildi. Ularda kollektivlashtirish va quloq qilish jarayoniga
yangicha tafakkur va ilmiy bilimlarning yangi darajasida baho berilgan. Bu kabi
ishlar qatoriga 1930 yillar agrar islohotlarini qatag‘on k о ‘zgusida yorituvchi
O.V.Volobuev, S.V.Kuleshov, V.P.Danilov, N.V.Tepsov maqolalarini kiritish
mumkin 1
.
Bu maqolalarda kollektivlashtirishning z о ‘ravonlik usullari, quloq qilishning
repressiv formalari tanqidiy tahlilga tortilgan, quloq qilingan, itgifoqning chekka
mintaqalariga surgun qilingan quloq oilalari miqdori haqida yangi ma’lumotlar
1 Волобуев О.В., Кулешов С.В. Очишение. История и перестройка. - М.: 1989; Данилов В.П. Каковм
современнме оценки коллективизации сельского хозяйства в нашей стране. Историки отвечают на вопросм.
- М.: 1989; Ўша муаллиф Коллективизация... / Переписка на исторические темн. Диалог ведёт читатель. - М.:
1989; Ўша муаллиф. Коллективизация: как это бмло? / Страницм истории советского обшества. Люди,
проблемм, фактм. - М.: 1989; Тепцов Н.В. Аграрная политика на крутмх поворотах 20-30- х годов. / История
и политика КПСС. - М.: 1990; Ўша муаллиф. Правдм о раскулачивании. (Документальнмй очерк)
//Кентавр.М .: 1991, март-апрель.
16

keltirilgan hamda sovet hukumatining 1930 yillardagi siyosatiga yangicha baho
berilgan. Afsuski, bu ishlarda ham surgun qilingan quloqlar - maxsus
q о ‘chirilganlar taqdiri t о ‘la о ‘z ifodasini topmagan. Mustabid tuzum qulaganidan
keyin milliy respublikalarda “quloqlar surguni” muammosini tadqiq etish yangicha
metodologiya asosida va keng k о ‘lamda y о ‘lga q о ‘yildi.
1992 yildan bugungi kunlargacha MDH davlatlarida, asosan, Rossiya
Federatsiyasida xalqlar deportatsiyasi va ularning maxsus posyolkalardagi hayoti
masalalarini yorituvchi k о ‘pgina tadqiqotlar yaratildi va ular ushbu mavzu
tarixshunosligini anchagina boyitdi. Eng muhimi, bu muammo tarixshunoslikning
turli aspektlarida tadqiq etila boshlandi. “Quloq” oilalari surgun qilingan maxsus
posyolkalar fenomeniga aloqador nashrlarni shartli ravishda bir necha guruhga
ajratish mumkin. Rossiyalik tadqiqotchilarning asarlarini kuzatar ekanmiz,
ularning ayrimlarida asosan, alohida xalqlarning deportatsiya qilinishi yoki
deportatsiyaga uchragan xalqlar tarixining ma’lum bir masalasi о ‘rganilgan.
Tarixchi V.N.Zemskov esa о ‘z tadqiqotlarida GULAGning tarkibiy qismi b о ‘lgan
maxsus posyolkalar tizimi faoliyatidagi tarkibiy о ‘zgarishlarni demografik
aspektda tadqiq etgan 1
. Totalitar tuzum qulagandan keyingi ilk yillarda yuzaga
kelgan tadqiqotlardan bevosita “quloqlar surguni” masalasiga daxldor b о ‘lgan
V.N.Zemskov, A. N.Dugin, G.M.Adibekov maqolalarini qayd etib о ‘tmoq lozim.
Bu tadqiqotlarda quloqlashtirish, surgun qilish, quloqlarning maxsus
posyolkalardagi og‘ir turmush tarzi, maxsus posyolkalar dislokatsiyasi, maxsus
k о ‘chirilganlar mikdori va dinamikasi masalalari yoritib о ‘tilgan. Garchi bu
tadqiqotlarda yoritilgan masalalar butun ittifoq doirasida olingan va asosan statistik
xarakterda b о ‘lsada, ularda О ‘rta Osiyo, jumladan О ‘zbekiston mehnat
posyolkalaridagi “sobiq quloqlar” miqdori haqida ham bir qancha ma’lumotlar
о ‘rin olgan. Eng asosiysi, bu tadqiqotlarda quloq oilalarining surgun qilinishiga
ommaviy qatag‘on nuqtai nazaridan baho berilgan.
Tadqiqotchilar N.A.Ivnitskiy, V.N.Zemskovlarning s о ‘nggi monografik
17

1
1 Земсков В.Н. «Кулацкая ссмлка» накануне и в годм Великой Отечественной войнм // Социологические
исследования. - М.. 1992, №2;
tadqiqot ishlari alohida e’tiborga sazovordir. Ularda “quloqlar surguni”ning 25
yillik tarixi - 1930 yildan 1954 yilgacha, ya’ni surgunning bekor qilinishigacha
bо‘lgan jarayonlari umumiy holda tahlil qilingan. Xususan, B. N.Zemskovning
monografiyasida SSSRdagi maxsus koloniyalar tarixi boshlang‘ichidan to
oxirigacha qamrab olingan bо‘lib, muammo sotsial-demografik aspektda tahlil
qilingan. Tadqiqotda maxsus posyolkalardagi “sobiq quloqlar” kontingenti miqdori
va dislokatsiyasiga doir juda keng kо‘lamdagi ma’lumotlar jamlangan bо‘lib, ular
ichida О‘rta Osiyo respublikalari maxsus posyolkalariga alokador ma’lumotlar
muxim ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik yillarida О‘zbekistonda qishloq xо‘jaligini kollektivlashtirish va kuloq
qilish siyosati tarixini haqqoniy о‘rganish sari dadil qadam tashlandi. Mazkur
muammo doirasida yangi konseptual-metodologik tamoyillarga asoslanib yozilgan
qator ilmiy maqolalar va monografiyalar yaratildi. Taniqli tarixchi olima,
akademik R.X.Aminova о‘zining maqolalari va risolasida kollektivlashtirish
siyosatining zо‘ravonlikka asoslangan, qishloq va dehqonlar manfaatiga tamoman
yot bir illat ekanligini dalillar asosida isbotlab berdi, totalitar tuzumning bu xato
siyosatini keskin tanqid ostiga olib, uning salbiy oqibatlarini kо‘rsatdi 1
.
A.A.Golovanov о ‘z tadqiqotida. 1917-1937 yillardagi о ‘zbek qishlog‘ining
ijtimoiy holatini yangicha qarashlar asosida tahlil qilib, sovetlarning bu yillarda
о ‘zbek qishlog‘ida olib borgan agrar siyosatining о ‘ziga xos salbiy xususiyatlari va
uning oqibatlarini ochishga harakat qilgan 2
. Monografiyada t о ‘q x о ‘jaliklar ustidan
sovetlar yuritgan cheklash siyosati, “quloq qilish” va uning salbiy natijalari ham
misollar asosida yoritib о ‘tilgan.
1 Аминова Р.Х. Воэвравдаясь к истории коллективизиции в Узбекистане. -Т.: Фан, 1995; Ўша муаллнф
Коллективлаигтириш - кашшоклаштириш демак. // Шарк юлдузи, 1992, 12.
2 Голованов А.А. Крестьянство Узбекистана: эволюция социапьного положения. 1917- 1937 гг. -Т.. Фан.
1992. 3
Шамсутдинов Р.Т. Ўзбекистонда советларнинг қулоклаштириш сиёсати ва унинг фожеали
окибатлари. - Т.: Шарк, 2001; Ўша муаллиф. Қишлоқ фожеаси: жамоалапггириш, қулоқлаштириш, сургун
(Ўрта Осие республикалари мисолида) - Т.: Шарқ, 2003;
18

Professor R.T.Shamsutdinovning kollektivlashtirish, quloq qilish va surgun
tarixiga bag‘ishlangan monografik tadqiqotlari va maqolalarida 3
muammoning bir
qator aspektlari - xususan, quloqlarning surgundagi hayoti masalalari birinchi

marotaba о‘zbek tarixshunosligida nafaqat О‘zbekiston, balki butun О‘rta Osiyo
mintaqasi qamrab olingan holda tahlil qilingan. Bu tadqiqot asarlarida vatanimiz va
horijdagi mavzuga dahldor muhim arxiv hujjatlari birinchi bor ilmiy iste’molga
olib kirilgan hamda “quloqlarni sinf sifatida tugatish” siyosati yangicha ruxda
umumashtirilgan holda yoritilgan.
Shuningdek, mazkur tadqiqotlarda О‘rta osiyolik “kuloq”larining Ukraina,
Shimoliy Kavkaz, Shimoliy Qozog‘iston va ittifoqning boshqa chekka
mintaqalariga surgun qilinishi, ularning surgundagi ayanchli hayoti, paxtachilik
sohasidagi mehnati, 1937-1939 yillarda yana qayta qatag‘on qilinish jarayonlari,
Ikkinchi jahon urushidagi ishtiroki masalalari kо‘plab faktik hujjatlar, esdaliklar
asosida tasvirlangan. 2006 yilda О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
Tarix instituti, Respublika “Shahidlar xotirasi” xayriya jamg‘armasi va Andijon
Davlat universiteti tomonidan professor D.A.Alimova tahriri ostidagi uch jildlik
“О‘rta Osiyo qishloqlari fojiasi: kollektivlashtirish, quloqlashtirish, surgun 1929-
1955 yillar” nomli arxiv hujjat va materiallari tо‘plamining nashr qilinishi mazkur
muammo manbashunosligiga muhim xissa bо‘ldi 1
.
Mazkur xujjatlar tо‘plamida dehqon xо‘jaliklarining quloq sifatida tugatilishi,
quloq oilalarining surgun qilinishi О‘rta Osiyo miqyosida tadqiq etilgan va
dehqonlarning ommaviy qatag‘on qilinishiga doir tariximizning ayanchli
sahifalaridan guvohlik beruvchi xilma-xil arxiv manbalari birinchi bor e’lon
qilingan. Eng muhimi, ushbu hujjatlar tо‘plamining nashr etilishi qatag‘on qilingan
“quloqlar” taqdiriga dahldor keng qamrovli muammoning yangidan-yangi
qirralarini tadqiq etishga yо‘l ochib berdi. Sо‘nggi yillarda, surgun qilingan
“quloq”lar taqdiriga oid bir qator tadqiqot ishlari e’lon qilindi. Bizning nomzodlik
1 Р.Т.Шамсутдинов, Б.М.Расулов; Под ред. Д.А.Алимовой. Трагедия среднеазиатского кишлака:
коллективизация, раскулачивание, ссьшка 1929-1955 гг. Документь1 и материалм в 3-х томах. й. - Т.: Шарк,
2006
19

dissertatsiyamizda va maqolalarimizda О‘zbekistondagi quloqlar surguni va
surgundagi “sobiq quloqlar” taqdirining ayrim masalalari yoritib о‘tilgan.
Tadqiqotchi A.Mamajonovning nomzodlik dissertatsiyasida О ‘zbekistondan

Shimoliy Kavkazga surgun qilingan kuloqlar tarixi о‘rganilgan bо‘lsa, tadqiqotchi
M.Akbarovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa yoppasiga kollektivlashtirish
yillarida O’zbekistondan Shimoliy Qozog‘istonga surgun qilingan yurtdoshlar
qismati masalalari о‘rganilgan 1
.
R.T.Shamsutdinov, M.Akbarovalarning qator maqolalari va 2009 yilda nashr
etilgan alohida monografiyasida О‘zbekistondan Shimoliy Qozog‘istonga surgun
qilingan kuloqlar hayoti va taqdirining turli masalalari yangi arxiv hujjatlari
asosida yoritilgan 2
. Mazkur mavzu tarixshunosligida “quloq”lik azob-uqubatini
tortganlarning esdaliklari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada mustaqillik
yillarida bir qancha esdaliklar e’lon qilindiki, ular о‘sha mudhish davr manzarasini
tasvirlab berishga xizmat qiladi.
Xullas, masalaga doir ilmiy adabiyotlar sharhi va tahlili kо‘rsatmoqdaki, О‘rta
Osiyo respublikalaridagi quloq qilish, uning oqibatlari - asosan, О‘rta Osiyo
hududlariga surgun qilingan quloq oilalari takdiri masalasi о‘zbek
tarixshunosligida tо‘la о‘rganilmagan. Bu boradagi izlanishlar endigina boshlandi.
Aytish mumkinki, hozirgi davrga qadar nafaqat О‘zbekiston, balki О‘rta Osiyo
tarixshunosligida nohaqdan qatag‘on qilinib, maxsus mehnat posyolkalariga surgun
qilingan dehqon oilalarining surgundagi taqdiri masalasi yaxlit bir ilmiy muammo
sifatida maxsus о‘rganilmagan. Bu hol ushbu muammoni respublikamiz arxivlarida
va qо‘shni MDH davlatlari arxivlarida saqlanayotgan hujjatlarni о‘rganish, tahlil
qilish asosida hal etishni taqozo etadi.

1 Акбарова М.Л. Жизнь и судьба кулаков, вмсланньгх из Средней Азии в Казахстан (1929- 1956 гг.) //
Автореферат дисс. канд. ист. наук. -Ташкент: 2010. 30 с
2 Шамсутдинов Р., Акбарова М. Шимолий Қозогистонга сургун қилинган ўзбеклар. // Жамият ва бошқарув,
2006, № 2. - Б. 176-179.
20

2.1 О‘zbekistonda sovet boshqaruv tizimidagi rahbar xodimlarning
qatag‘on qilinishi haqida yangi ma’lumotlar
О‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov о‘z faoliyatini
ilk boshlagan davridayoq sovet rejimining qatag‘on siyosati va uning fojiali
oqibatlarini о‘rganish masalasini о‘rtaga kо‘ndalang qо‘ydi. U asossiz ravishdagi
ommaviy qatag‘onlarni kо‘rsatuvchi tobora yangi-yangi dahshatli misollar ma’lum
bо‘layotganini alohida ta’kidlagan edi 1
.
Mustaqillikka erishgan dastlabki kunlarda Islom Karimov faqatgina 19371953
yillarning о‘zida О‘zbekistonda 100 ming odam qatag‘on qilingani, shо‘ndan 13,5
minggi otib yuborilganini о‘ta achinish bilan qayd etgandi. О‘zSSR Ichki ishlar
xalq komissarligi huzuridagi “uchlik” hamda Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Moskva
shahar Ichki ishlar boshqarmalari huzuridagi uchliklar tomonidan siyosiy qatagon
qilingan 15 mingga yaqin yurtdoshlar aniqlandi va ularning nomlari
abadiylashtirildi. Bunday hayrli ish mustaqilligimiz tufayli, yurtboshimizning
tarixiy, milliy qadriyatlarimizni tiklash, tarix haqiqatini о‘z joyiga qо‘yish borasida
qilayotgan tinimsiz mehnati, ilxombahsh g‘oyalari natijasidir. Qatag‘on
qurbonlarini xotirlash nafaqat siyosiy, mafkuraviy, ilmiy jihatdan, hatto islom dini
nuqtai nazaridan ham behad xayrli, savobli yumushdir.
Tarix fanlari doktori, professor Rustam Shamsutdinovning olib borgan ilmiy
izlanishlari orqali biz quyidagi ma’lumotlarni “Ўзбекистонда совет давлатининг
қатағон сиёсати: келиб чиқиши сабаблари ва фожиали оқибатлари” ilmiy
maqolalar to’plamida keltirilganligiga guvoh bo’ldik unda shunday qimmatli
ma’lumotlar yozilgan edi “Qizil saltanatning eng yuqori eshelonidagi oliy
martabali rahbarlaridan biri akademik A.I. Yakovlev bolshevizmning insoniyat
oldidagi jinoyatlarini tan olib, ularni umumlashtirib, 14 bandda ifoda qilishga jazm
qildi. U 5-bandda “mislsiz sohtalashtirishlar, yolg‘on ayblovlar, suddan tashqarida
1 Каримов. И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: “Ўзбекистон”, 20 П , 166-б.
21

qabul qilingan xukmlar uchun, sud va tergovsiz otib yuborishlar, ta’qib, qiynoqlar,
konslagerlar, jumladan garovga olingan bolalar, tinch aholiga qarshi zaharlovchi

gazlar qо‘llagani uchun, lenincha-stalincha qatag‘onda 20 milliondan kо‘p kishi
xalok bо‘lgani uchun bolshevizm javobgarlikdan qutila olmaydi” deb yozgan edi 1
.
Sovet rejimidagi qatag‘on diniy jihatdan mislsiz og‘ir gunohi azim, siyosiy
jihatdan, dunyoviy jihatdan dahshatli jinoyatdir. Tarixmizning ana shu achinarli,
alamli sahifasini yaratish, о‘sha achchiq tarixni eslash, undan saboq olish, bunday
qatliom xdqidagi bor haqiqatni hozirgi va kelgusi avlodlarga yetkazish muhim
ahamiyatga egadir. Bu sohada respublikamizda ibratli, tahsinga sazovor ishlar
qilinmokda. Ammo oldinda vazifalar kо‘p, hali respublikamizda faqat 1937-1953
yillarda qatag‘on qilingan 100 ming yurtdoshlardan nari borsa 20 mingi
nommanom aniqlandi, xolos. Qolganlarini izlab topish, ularnining xotirasini
abadiylashtirishdek katta va og‘ir, lekin xayrli, sharafli vazifa turibdi.
Proffesor Shamsutdinov ilmiy ekspeditsiya uchun Rossiyaga qilgan safari haqida
“Vodiynoma” jurnalida quyidagicha yozadi. Shu maqsadda 2011 yil
sentabrnoyabrida Moskvaga qilingan 2 marta ilmiy ekspeditsiya natijasida bir
qancha yangi manbalar qо‘lga kiritildi. Ulardan biri respublika va viloyatlar
miqyosida turli sohalarda faoliyatda bо‘lgan rahbar xodimlarni qatag‘on qilinishi
haqidagi yangi materiallardir. Ana shular haqida mazkur maqolada axborot
bermoqchimiz. О‘zbekiston SSR Ichki ishlar xalq komissari va uning xuzuridagi
“uchlik” raisi D.Z.Apresyan 1938 yil 3 aprelda SSSR GULAGiga yо‘llagan
hisobotida birinchi kategoriya bо‘yicha 450 kishi qatag‘on qilib otilgani, shundan
josuslar 35 kishi, qochib о‘tganlardan 8 kishi, taraqqiychilar 2 kishi, deversantlar 9
kishi, terrorchilar 26 kishi, sotqinlar 6 kishi, jinoiy retsidivistlar 217 kishi va
boshqalar 99 kishi ekanligi, 58 ta aksilinqilobiy guruhlar tugatilgani, shundan
trotskiychilar 7 taga 1, qо‘zg‘olonchilar 5 taga 1, uyushgan aksilinqilobiy faollar
146 ga 32, banditlar 138 ga 24 kishi tо‘g‘ri kelgani qayd etilgan. Bundan tashqari
1 “Ўзбекистонда совет давлатининг қатағон сиёсати: келиб чиқиши сабаблари ва фожиали оқибатлари”.
Ilmiy maqolalar to’plami. T. 2012. B.43.
22

О‘rta Osiyo lageridan qochib ketgan va qо‘lga olingan 160 maxbus otuvga hukm
etilgani ta’kidlangan 1
. Bunday hisobotlar talayginadir, ularni topib, taxdil qilish
tadqiqotchilarning

muhim vazifalaridandir. Rossiya Federatsiyasi Federal xavfsizlik xizmati Markaziy
arxivida SSSR Oliy sudi harbiy kollegiyasi sayyor sessiyasining 1938 yil
oktabrnoyabrida Toshkentda о‘tkazilgan yig‘ilishlarida qabul qilingan hukmlar
“mahfiylik” tamg‘asi ostida saqlanib kelinmoqsa. Bu hujjatlarning bir qismini
topishga muyassar bо‘ldik. KPSS Markaziy Komiteti SSSRdagi ommaviy siyosiy
qatag‘on sabablarini aniqlash hay’ati SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining
mudhish, jirkanch, qonunga hilof bо‘lgan sud qilish mexanizmini ochib bergan va
fosh etgan.
Joylardagi ichki ishlar xalq komissarliklari SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasi
kо‘rib chiqadigan tergov ishlarini tugatib ayblov xulosalarini tayyorlaganlarida
mahbuslarga beriladigan jazo choralarini avvaldan belgilab qо‘yish odatga kirgan.
Shu maqsadda joylarda ichki ishlar huzuridagi “uchlik”lar Harbiy kollegiyada
kо‘rib chiqiladigan maxbuslar rо‘yxatini tuzganlar. R о ‘yxatlarda sudga
berilayotgan shaxslarning ismi va familiyasi, qanday jazo choralari k о ‘rilishi
t о ‘g‘risidagi takliflari ham belgilangan. R о ‘yxatlar SSSR Ichki ishlar xalq
komissari Nikolay Yejov tomonidan I.V.Stalinga taqdim qilingan. R о ‘yxatda
qanday jazo k о ‘rish belgisi ham q о ‘yilgan.
Professor Muzrobjon Abdullayevnning nomzodlik dissertatsiyasida quyidagi
ma’lumotlar keltirilgan “1937-1938 yillarda ana shunday r о ‘yxatlardan 383 tasi
Stalinga takdim qilingan. Ularda partiya, sovet, komsomol, harbiy va x о ‘jalik
sohalarida faoliyat yuritgan 44465 ta mas’ul xodimlarining ism va familiyalari
keltirilgan. R о ‘yxatlar Siyosiy byuro a’zolari- I.V Stalin, V.M.Molotov,
A.A.Jdanov, L.M. Kaganovich, K.YE.Voroshilov va boshqalar tomonidan
imzolanib, tasdiqlanganidan s о ‘ng NKVD xodimlari tergov ishlariga jazo
1 Ҳисобот нусхаси “Мемориал” (Москва) халкаро жамияти (Бошқарув раиси Арсений Борисович
Рогинский) архивида сакланмокда.
23

choralarini belgilab q о ‘yganlar. Agar, ayblanuvchi otiladigan b о ‘lsa, ayblov
xulosaga “1” (birinchi kategoriya), agar ayblanuvchi ozodlikdan maxrum
qilinadigan b о ‘lsa ayblov xulosaga “2” ya’ni, ikkinchi kategoriya deb belgi
q о ‘yilgan 1
.

Shamsutdinov domlaninig yozgan ma’lumotida “Oliy sud Harbiy kollegiyasi
a’zolari kо‘rilayotgan ishlar bо‘yicha hukm chiqarishda ana shu belgilarga amal
qilish bilan cheklanganlar. Aslida Harbiy kollegiya sud ishlarini batafsil
kо‘rmaganligi haqida yozib o’tgan. Harbiy kollegiya jazo choralarini belgilashda
oldindan, avvalgi tahminiy tergov materiallarini mexanik tarzda shtampalab
qо‘yish bilan kifoyalangan. Harbiy kollegiyaning butun sudlov yigilishi, hukm
chiqarish va uni e’lon qilish jarayoni bor - yо‘g‘i 15-20 daqiqada amalga
oshirilgan. Hatto, SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasi telegraf orqali hukm
tayinlashgacha borib yetgan. Masalan, SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining
sobiq a’zosi, hozirda zahiradagi general-mayor Nikitichenko Uzoq Sharqda Harbiy
kollegiyaning sayyor sessiyasini boshqargan, ayblanuvchilar va ular haqidagi
ayblov xulosalarni kо‘rmasdan telegraf orqali 102 maxbus ustidan hukm
chiqargan. Bu ham yetmagandek u Uzoq Sharkda NKVD organlarining mahbuslar
haqidagi tergov, ayblov hujjatlarini ommaviy ravishda sohtalashtirishini ochib va
bu ishni yanada avj olishiga kо‘maklashgan.
Tadqiqotchi V.I.Kudryavsev va A.I.Trusovlar keltirgan ma’lumotda Harbiy
kollegiya faqat 1937-1938 yillarda 39167 kishini sud qilgani aytilgan 2
. Kimning
rahbarligi ostida ana shunday sudlov zо‘ravonligi, о‘zboshimchaligi amalga
oshirilgan? degan savolga о‘sha davrning Adliya tizimi arboblaridan biri
V.V.Ulrixning 1938 yil 2 aprelda Stalinga yozgan xatida javob berilgan: Harbiy
kollegiya SSSR Oliy sudining formal tarkibiy qismlaridan biri sifatida mustaqil
muassasa, u yuqori direktiv organlarning bevosita rahbarligi ostida Vatanga xoinlik
qilgan, terrorchilik aktlarini tayyorlagan, takomillashtirgan, josuslik va
1 Abdullayev M. O`zbekistonda sovetlarning «quloq» qilish siyosati va uning fojeali oqibatlari (19239-1945 yillar).
Tarix fanlari nomzodi ilmiy darajasi uchun dissertatsiya avtoreferati. Toshkent, 2002.
2 Кудрявцев В . Н ., Трусов А . Н . Политическая юстиция в СССР . - М . 2000, стр 267
24

qо‘poruvchilik qilganlar tо‘g‘risidagi ishlar bо‘yicha sudlov amaliyotini olib
borgan.
1938 yil oktabrida Toshkentda SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasining sayyor
sessiyasi yig‘ilishlari ham ana shunday formal, yuzaki sur’atda о‘tkazilgan.
Ma’lumki, SSSR Ichki ishlar xalq komissarligi davlat Xavfsizligi Boshqarmasi 8-
bо‘lim boshligi, davlat xavfsizligi katta mayori Sesariskiy imzosi bilan siyosiy
byuro

a’zolariga tanishib chiqib tasdiqlash uchun taqdim etilgan “SSSR Oliy sudi Harbiy
kollegiyasi sudida kо‘rib chiqiladigan shaxslar rо‘yxati”da О‘zbekistondan birinchi
kategoriya bо‘yicha 155 kishi, ikkinchi kategoriya bо‘yicha 10 kishi keltirilgan.
Shamsutdinovning Rossiya arxivlarida ilmiy dissertatsiyasi uchun o’rganayotgan
ma’lumotlar ichida quyida yozilgan ma’lumotlar ham saqlanayotganligi
professorning maqolalarida bayon etildi. 1938 yil 28 mart sanasi qо‘yilgan bu
rо‘yxatga I.V.Stalin, V.M. Molotov, L.M. Kaganovich, K.YE.Voroshilov,
A.A.Jdanovlar imzo chekkanlar. Mazkur r о ‘yxat hozirda Rossiya Federatsiyasi
Prezidenti arxivida saqlanayotgan 383 r о ‘yxatdan biridir. R о ‘yxatda о ‘zbekistonlik
165 kishining faqat ismi va familiyasi k о ‘rsatilgan xolos. R о ‘yxatdagilar ustidan
qachon va kim tomonidan xukm chiqarilgani ma’lum emas edi. Bizning
tadqiqotimizga k о ‘ra 1938 yili 28 martda siyosiy byuro a’zolari tasdiqlagan 165
nafar о ‘zbekistonliklar SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasi sayyor sessiyasining
1938 yil 4 -16 oktabr kunlari Toshkentda о ‘tkazilgan yigilishlarida jazoga
tortilgani aniqlandi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Harbiy kollegiyaning sayyor
yig‘ilishida r о ‘yxatdagi 165 nafar emas, jami 507 nafar о ‘zbekistonliklar taqdiri
hal etilgani ma’lum b о ‘ldi, ya’ni yuqoridan tasdiqlangan о ‘zbekistonlik 165
maxbus safiga yana bizga hozircha nomalum sabablar tufayli 342 maxbus
q о ‘shimcha qilib kiritilgan. Bu holatni о ‘rganish navbatdagi vazifalardandir.
Harbiy kollegiya sayyor sessiyasi yig‘ilishi shuningdek, Toshkent temir y о ‘li
xodimlaridan 35 nafarini birinchi toifa b о ‘yicha otuvga hukm qilgan. R о ‘yxatning
25

tartib raqami b о ‘yicha birinchi b о ‘lib Abramov Mixail Ignatovich, r о ‘yxatning
oxirida Shofman Iosif Mixaylovich keltirilgan, ikkinchi toifa b о ‘yicha esa 15 nafar
maxbus har xil muddatlarga qamoq jazosiga hukm etilgan. Ular qatorida 10 yil
qamoq jazosiga tortilgan Afonin Nikolay Antonovich, 12 yil qamoq jazosiga
tortilgan Chernyavskiy Viktor Ageyevichlar b о ‘lgan 1
. 507 nafar qatag‘on
qilinganlar nomma-nom aniqlangan b о ‘lsada, ularning kimligi, qaysi sohta
ayblovlar bilan jazoga tortilgani, ularga nisbatan jinoyat kodeksining qaysi

moddalari qо‘yilgani, hibsga olinganda tо‘ldirilgan maxbus anketalari, tergov
materiallari, ayblov xulosalari, maxbuslar tarjimai hollarini Rossiya Federatsiyasi
Federal xavfsizlik xizmati arxividan topa olmadik. Qidiruv, surishtiruv ishlari
orqali bunday hujjatlar hozirda Moskva shahrining Povarskaya kо‘chasi, 15 uyda
joylashgan Rossiya Federatsiyasi Oliy sudi arxivida, ya’ni 1938 yil oktabrida
Toshkentda bо‘lib о‘tgan SSSR Oliy sudi Harbiy kollegiyasi sayyor sessiyasi
yig‘ilishlari bayonnomalari, maxbuslarning jinoiy ishlari saqlanayotganligi,
shuningdek, mazkur masalaga oid ayrim hujjatlar О‘zbekiston Respublikasi Milliy
xavfsizlik xizmati arxivida saqlanayotgani haqida ayrim ma’lumotlar bor. Bu hujjat
va materiallarni sinchkovlik bilan о‘rganish, mushohada qilish, tahlil etish
orqaligina ana shu 507 nafar yurtdoshlarimiz haqidagi bor haqiqatni anglab yetish,
sovet rejimining qatag‘on siyosati mohiyatini, mexanizmini, uning fojiali
oqibtlarini yana bir karra xis etish va fosh qilish mumkin. Bu esa yaqin kelajakdagi
yumushlarimizdan biridir.
Biroq, harbiy kollegiya hukm etgan bu 507 nafar qatag‘on qurbonlarining katta
qismi О‘zbekiston Respublikasining partiya, davlat, hukumat, xuquqni himoya
qilish, xо‘jalik, madaniyat, ma’rifat, san’at kabi sohalarida rahbar hodimlar
bо‘lgani, ya’ni О‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy komiteti nomenklaturasidagi
rahbar xodimlar bо‘lgani uchun ularning hayoti va faoliyatini aks ettiruvchi
ma’lumotlar О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni arxivida mavjudligini
e’tiborga olib biz shu arxivda izlanish olib bordik. Natijada ularning shaxsiy
1 РФ ФХХМА. 7- фонд, 1- рўйхат, 10 иш, 531-539- варакдар.
26

varaqalari, tarjimai xollari, hayot yо‘lini aks ettiruvchi boshqa xujjatlar orqali bu
insonlar haqida qisqacha ma’lumotlar keltirishni lozim deb bildik. Bunda harbiy
kollegiyaning har bir yigilishida hukmga tortilganlar haqida tartibli ravishda
ma’lumotlar keltirishga harakat qilindi.
Tarixdan ma’lumki, 1920-1924 yillarda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi (BXSR)
mavjud bо‘lgan. BXSR Xalq Nozirlar SHо‘rosi lavozimida taniqli davlat va jamoat
arbobi Fayzulla Xо‘jayev faoliyat kо‘rsatgan. BXSR hukumatining birinchi tarkibi
11 kishidan iborat bо‘lib, unga Fayzulla Xо‘jayev (hukumat raisi va tashqi ishlar
noziri), Qori Yо‘ldosh Pо‘latov (maorif noziri), Muxtorjon Saidjonov (ichki ishlar
noziri), Usmon Xо‘ja (moliya noziri), Najib Husainov (davlat nazorat noziri),
Ibrohimov (favqulodda komissiya raisi), Mukammil Burhonov (adliya noziri),
Shahobuddinov (harbiy ishlar noziri), Muhitdin Mansurov (savdo va sanoat noziri)
kirgan edi. Bundan tashqari Butunbuxoro inqilobiy qо‘mitasi Abdulqodir
Muhitdinov rahbarligida tashkil qilingan bо‘lib, uning a’zolari qilib Muinjon
Aminov, Olimjon Akchurin, Abdulhamid Oripov, Sobir Yusupov, Hoji Hasan
Ibrohimov, Fayzulla Xо‘jayev, Qulmuhamedov tayinlandi.
R. X. Aminovaning “Kollektivlashtirish qashshoqlashtirish demak” deb “Sharq
yulduzi” jurnalida bergan maqolasida “О‘n sakkizlar ishi”, “Zarafshon ishi”,
“Karmana ishi” natijasida О‘zbekistonda XX asr 20-yillari о‘rtalaridan boshlab
juda kо‘plab buxoroliklar qatag‘on qilinanlik haqida ma’lumotlar bor 1
. Faqat
ularning ayrimlari (Usmon Xо‘ja, Hoshim Shoyiq va b.) xorijga jо‘nab ketishga
ulgurdi. Bu davrda Tojikiston SSR hukumatini boshqargan Abdulqodir Muhitdinov
ham 1934 yil 1 iyunda Toshkentda otib tashlandi. Fayzulla Xо‘jayev va Fitrat
taqdiri qanday yakun topganligi barchaga ayon. Katta terror yillarida, ya’ni 1937
yil boshlarida buxorolik jadidlardan 17 nafari sovet rejimi tomonidan qamoqqa
olinib, ularga turli ayblar qо‘yildi. Maxsus xizmatlar arxivida M.Aminov,
M.Saidjonov, Ota Xо‘ja va boshqalar (jami 17 kishi)ning ishi 6 jildda P-31922
raqami bilan saqlanadi.

1 Aminova R.X. Kollektivlashtirish qashshoqlashtirish demak. – «Sharq yulduzi», 1992, № 12
27

2.2 Mustaqillik yillarida О‘zbekistonda shо‘ro hukumati qatag‘on
siyosatining о‘rganilishi (“Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyi xodimlari
faoliyati misolida)
Tariximizning eng qora va alamli hasratga tо‘la bо‘lgan mustamlaka davri
ham butunlay qaytadan о‘rganilishi lozimligi ma’lum bо‘lib qoldi. Boisi, mustabid
tuzum millatimiz haqidagi tarixiy adolatni shu darajada egib, haqiqatni yо‘qqa
chiqarganki, tariximiz tо‘g‘risida birorta tо‘g‘ri sо‘z qalamga olinmagan edi.
Holatni о‘rganish tarixchilar oldiga katta vazifa yukladi. Ushbu tarixiy haqiqatni
tiklashda yeng shimargan fidoiy olimlar ichida yirik adabiyotshunos olim,
professor Naim Karimovning xizmatlari ham juda katta bо‘ldi.
О‘zbekiston Qahramoni Ozod Sharafiddinov “Har holda, XX asrning ikkinchi
yarmidagi о‘zbek adabiyotidagi rivojlanishni Naim Karimovsiz tasavvur qilib
bо‘lmaydi...”, deb olimning adabiyotshunoslik sohasidagi xizmatlarini birma-bir
sanab о‘tadi va “Mustaqillik yillarida Naim Karimov ijodida juda muhim
ahamiyatga ega bо‘lgan yangi bir mavzu paydo bо‘ldi. Bu shо‘ro zamonidagi
ommaviy qatag‘on mavzusi bо‘lib, Naim Karimov uning adabiyot bilan bog‘liq
jihatlarini yoritishga va shu bilan yaqin tariximizning о‘qilmay qolgan yohud
notо‘g‘ri о‘qilgan sahifalarini qayta tiklashga harakat qildi...” 1
degandi.
Olimning istiqlol yillaridagi ijodi bilan tanishar ekanmiz nafaqat adabiyotshunos
olim, balki adabiyotshunos tarixchi olim desak xato bо‘lmaydi. Shu boisdan ham
professor A.Mavrulov О ‘zbekistonning Yangi tarixi kitobiga materiallarni
1 1 Наим Каримов. - Тошкент. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси, 2003 й. B-
65
28

tayyorlashda N.Karimov bilan hamkorlik qilgandir 1
. Olimning xassos qalbi va
tiyrak nazaridan zamonaning hech bir jihati qochib qutila olmaydi, tarix yanada
ta’sirli, yanada ibratli k о ‘rinish olib, о ‘quvchi yuragining tub-tublariga kirib
boradi. Tuzum qattolliklarining haqiqiy basharasini ochishda A.Qahhordek s о ‘zga
xasis va ortiqcha hissiyotlardan xolislik y о ‘lini tutadi. Kitobxonda tarixiy
tafakkurni shakllantirishda N.Karimovning uslubi k о ‘pchilik tarixchilar uchun ham
о ‘rnak b о ‘larlik deb о ‘ylaymiz. Nazarimizda olim tarixni yozishda millatimizning
ulug‘ mutafakkiri A.Navoiyning tavsiyalarini о ‘ziga asos qilib olgan. Olimning
zahmatli mehnati tufayli arxiv ma’lumotlari asosida davr zulmlarining ostida
toptalgan nafaqat adabiyot vakillari, balki siyosat va jamoat arboblari, mashhur
sportchilardan tortib oddiy insonlargacha, qatag‘onning begunoh qurbonlari
b о ‘lgan ayollarning bevaqt s о ‘lgan taqdirlari misolida “yovuzlik imperiyasi”ning
haqiqatini dahshatli yuzini ochib tashlaydi.
Xullas, qatag‘on davri tarixini yoritishda olimning ijodiy ishlarini t о ‘plab, tarix
fanini о ‘qitishda q о ‘shimcha adabiyot sifatida tavsiya etilsa yanada maqsadga
muvofiq b о ‘ladi. Shu ma’noda Naim Karimovning istiqlol yillarida vaqtli
matbuotda va alohida risolalar sifatida nashr etilgan asarlarini qatag‘on davri
tarixshunosligi manbalari sifatida qabul qilish mumkin. Naim Karimov istiqlolning
ilk shamollari esa boshlagan kezlardan о ‘zining olimlik burchi sifatida
millatimizning asl javohirlari va ularning baxtsiz taqdirlari bilan xalqimizni
tanishtirishga kirishgan. Xususan, Jadidlik harakati, Hamza, Behbudiy, Fitrat,
A.Qodiriy, CH о ‘lpon, Usmon Nosir, Botu, Rafiq M о ‘min, G‘.Zafariy, Hoji Muin,
Otajon Hoshimlar 2
taqsiri bilan qizikdi. Shuningdek, “ О ‘zbek adabiyoti jallodlari”
turkimidan qator maqolalar e’lon qildi. Olim mash’um qatag‘on siyosati davrini
qalamga olar ekan ta’kidlab о ‘tganimizdek nafaqat adabiyot va san’at ahlini, balki
1 Жамият маданий-маънавий ҳаётида “ривожланган социализм” гоясининг сингдирилиши //
Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекисгон совет мустамлакачилиги даврида. - Т„ 2000. - Б. 569-586.,
Ўзбекистон фан ва маданияти уруш йилларида // Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет
мустамлакачилиги даврида. - Т„ 2000. - Б. 487- 498., “Қайта куриш” ва Ўзбекистон маданияти //
Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. - Т„ 2000. - Б. 648-659.
2 “Ўзбекистонда совет давлатининг қатағон сиёсати: келиб чиқиши сабаблари ва фожиали оқибатлари”.
Ilmiy maqolalar to’plami. T. 2012. B.124.
29

xalqimizning k о ‘plab vatanparvar farzandlarining taqdirlariga ham befarq
b о ‘lmadi. Jumladan, Yoqubx о ‘ja Bahriddinx о ‘jayev. I, Qori Yokubov, Xayriniso
Majidxonova,
Abduvahob Murodiy, Nazir T о ‘raqulov, Ubaydulla X о ‘jayev, Abdunabi Rasulev,
Husaynxon Niyoziy, S.X о ‘jayevlarning hayotini xazon etgan siyosatning og‘ir
oqibatlarini fosh qilish bilan tariximizning oq dog‘larini t о ‘ldirishga intiladi va
qatag‘on siyosatining biror qatlam uchun xavfsiz b о ‘lmaganini uqtirishga harakat
qiladi.

Zamon zolimlik va yovuzlikning qо‘liga tushganda qanday axvolning sodir
bо‘lishini о‘zining hajman yirik bо‘lmagan asarlari orqali tasvirlar ekan, har bir
insonni bugunning tinch osuda kunlarining qadr-qimmatini istiqlolning naqadar
ulug‘ baxt ekanligini kо‘rsatib berishga harakat qiladi. Ayniqsa, mustabid tuzum
davri nafaqat erkaklarni, balki “insoniyatning gо‘zal bо‘lagi” bо‘lgan ayollarni
ham ayab о‘tirmadi. Olim ularning ham takdiri bilan qiziqadi va vaqtli
matbuotdagi chiqishlarini umumlashtirgan holda “Qor qо‘ynida lolalar” tо‘plamiga
kiritadi. Shu kabi “Boqiy xotira” turkum maqolalari ham qatag‘on siyosatining
begunoh qurbonlari hayoti va zamona fitnalari haqida bayon qiladi.
Olimning “Hidoyat Inoyatov”, “Qurbon Beregin qismati”, “Muhammadsharif
Sо‘fizoda”, “Mahmudxо‘ja Behbudiy” kabi qator risola va kitoblari qatag‘on davri
tarixini о‘rganishda muhim manba bо‘lib xizmat qiladi. Yana bir yirik olim Sherali
Turdiyevning qatag‘on siyosati va uning oqibatlarini о‘rganishda amalga oshirgan
zahmatli mehnatlarini keltirish mumkin. Olimning qatag‘on siyosatini о‘rganishga
bagishlangan mehnatlarining mevasi sifatida dunyo yuzini kо‘rgan “Ular
Germaniyada о‘qigan edilar” asari о‘quvchilar tomonidan ayniqsa yaxshi kutib
olindi. Olim umrining sо‘nggi damlarigacha xalqimizning asl farzandlarining
ayanchli taqdirini xalqqa yetkazishdek savobli ish yо‘lda faoliyat olib bordi.
Albatta, sevimli qahramonlaridek bu ilmiy tadqiqotlari bilan о‘zini ham
mangulikka muhrlab ketdi, desak aslo xato bо‘lmaydi. Yirik olim, arxiv bilimdoni
30

Sirojiddin Axmedovning istiqlol yillaridagi ilmiy izlanishlarida ham qatag‘on davri
qurbonlari va ularning faoliyatini о‘rganish yetakchi о‘rin egallaydi.
Olimning vaqtli matbuotdagi chiqishlari о‘zining qamrov kо‘lami, keng
mushohadasi va voqe’likka nisbatan о‘ta sinchkov munosabati bilan ajralib turadi.
Chuqur ilm sohibi Sirojiddin Ahmedovning har bir tadqiqoti san’at darajasiga
k о ‘tarilgan. Insonning va zamonning obyektiv va subyektiv jihatlarini ochishda
olim har bir detalga alohida e’tibor qaratadi va tarix falsafasi bilan yondashadi.
Mustabid tuzum va uning siyosiy ustqurmasi noinsoniy g‘oyalar ustida barpo
etilganligi va ana shu sharoitda tuzumning hayotini saqlab qolishi faqat sonsiz
qatag‘onlar siyosatini taqozo etishi, bunda shaxsning alohida mavjudligi kuch bilan
y о ‘qotilib, mustaqil fikr va tashabbus ta’qib etilishi, insonning oddiy murvatga,
manqurtga aylantirilishi, siyosatning asosiy vazifasiga aylanganligini k о ‘rsatib
beradi. Olimning matbuotdagi chiqishlari о ‘zining puxtaligi va insonni о ‘yga
toldirishi bilan ajralib turadi. Ularda olim jadadchilikning paydo b о ‘lish shart
sharoitlarini ilmiy talqin etib, Munavvar qori Abdurashidxonov, Salim Tillaxonov,
Abdulla Qodiriy, Fitrat, CH о ‘lpon kabi buyuk vatandoshlarimizning har birining
hayoti, ijodi va taqdiri bilan bog‘liq ma’lumotlarni mamlakatimizda birinchilardan
b о ‘lib e’lon qildi. G‘ulom Zafariy, Shahid Ehson, Abdulla P о ‘latov, Mirzog‘ofur
Musoxonov, Mahmudx о ‘ja Behbudiy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Ashurali
Zohiriy, Komiljon Norbekov kabi millatimizning sara javohirlarining ayanchli
taqdirlari ularning mustabid tuzum tomonidan ta’qib qilinishi haqidagi
tariximizdan supurib tashlashga qaratilgan harakatlarini y о ‘qqa chiqardi 1
.
“Taraqqiy” teatr truppasining takdiri bayon etilgan maqolasida milliy truppalardan
birining y о ‘q qilinishi misolida sh о ‘rocha madaniyatning asl qiyofasini tasvirlab
bergan. Olimning “Qayum Ramazonning ushalmagan orzulari” risolasida butun
davr dahshatlarini bir inson takdiri misolida k о ‘rsatib berilgan. Umuman,
olimlarimizning istikdol yillarida qatag‘on davri va uning begunoh qurbonlari
hayot faoliyatiga bag‘ishlangan zahmatli mehnati tahsinga loyiqdir. Endigi vazifa
1 Дўппифурушнинг аччиқ қисмати (Қатагон курбони Абдунаби Расулев ҳақида) //Даракчи. -2001. - 30
августь
31

hurmatli olimlarimizning ishlarini jamlash va umumlashtirgan holda
ommalashtirish maqsadga muvofikdir. Yaqin tariximizning alam va iztiroblarga
t о ‘la “oq dog‘”larini t о ‘ldirishda “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyining kichik
ilmiy jamoasining katta ishlari, albatta, bu bilan cheklanib qolmagan. Hozirda turli
grantlar b о ‘yicha amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlar kelajakda yanada zalvorli
mevalarini berishi shubhasizdir.

Xulosa
Tariximiz o'tmishimizning, hozirgi kunimizning va kelajagimizni bog'lab
turgan muhim halqa, ko'prigidir. O'tmishimiz hoh achinarli, hoh alamli bo'lsin, hoh
qahramona shon-u shavkatli bo'lsin, u bizning o'tmishimiz, bizning tariximizdir.
Shunday ekan ilmiy tarixni o'z joyiga qo'ymasdan turib milliy g'oya va milliy
mafkuraning dolzarb, asosiy qirralarini tasavvur etib ham bo'lmaydi. Birinchi
prezdentimiz I.A. Karimov ,,Turkiston'' gazetasi muhbirlarining bergan savollariga
javoblarida ilmiy tariximiz, ayniqsa sovetlar davridagi vatanimiz tarixini tadqiq
qilish, o'rganish hozirgi o'zbek tarixshunosligidagi muhim vazifalarini ko'rsatib
berdi. Ayniqsa, chor Rossiyasi va sovetlar mustamlakachiligi davridagi ilmiy
tariximiz soxtalashtirib yuborilganki, uni o'z joyiga qo'yish, tuzatish juda ham
kechayapti. O'z yechimini topaolmayotgan muommolardan biri O'zbekistondagi
qatag'onlashtirish va jamoalashtirish yillaridagi fojeali hayoti va uning oqibatlarini
yoritish masalasidir. O'zbekistonning sovetlar davri tarixidagi deyarli mutlaqo
o'rganilmagan mavzulardan biri '' qatag'onlashtirish bilan bog'liq bo'lib, u qatag'on
etilib, surgun qilingan dehqonlarimizning ayanchli hayoti, taqdiridir. Sovetlar
davrida bu mavzu o'rganish man etilgan edi. Tariximizning ana shu achinarli
sahifasini yoritish hozirgi davrda tarixchilar oldida turgan muhim vazifalardan
biridir. Bu muommolarni hal etishda O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
32

Mahkamasining 1999-yil 22-iyuldagi '' Vatan va xalq ozodligi yo'lida qurbon
bo'lgan fidoyilar xotirasini abadiylashtirish to'g'risida'' gi qarori katta imkoniyat
eshiklarini ochib berdi.
Mustamlakachilik va qatag‘onchilik yillarida shu qadar k о ‘p vatandoshlarimiz
jabr-zulm qurbonlari b о ‘lganlarki, ular hayoti va faoliyatini mukammal
о ‘rganishdek о ‘ta xayrli va savobli ishga yosh avlod vakillarini ham jalb etish ayni
muddaodir. Xalqimiz bisotida: “Ajdodlar xotirasi muqaddasdir”, degan hikmatli
s о ‘z bor. Biz xotirasini e’zozlayotgan, tavof etayotgan ajdodlar esa sovet davlati
qatag‘on tegirmonlarida majaqlanib tashlangan, s о ‘nggi manzillari ham noma’lum
b о ‘lgan jabrdiydalardir. Ularning aksari biz, avlodlar xotirasida nomsiznishonsiz
yashamoqda. Bizning sizlarga murojaat etayotganimizning sababi shundaki, sizlar
mamlakatimizning turli viloyatlari, shahar va qishloqlarida yashaysiz. Ma’lum
bо‘lishicha, mash’um “quloqlashtirish” yillarida borsa-kelmas joylarga surgn
qilingan vatandoshlarimizning rо‘yxatlari nafaqat viloyat va shahar, balki tuman
arxivlarida, xususan tuman moliya bо‘limining hujjatlari orasida saqlanib qolgan
ekan. Agar shunday arxivlarga qadamranjida qilinsa, nafaqat sobiq
“quloqlar”, balki manglayiga “xalq dushmani”, “aksilinqilobchi”, “qо‘zg‘olonchi”,
“millatchi” singari tamg‘alar yopishtirilgan ajoyib ota-bobolarimiz haqida ham
qimmatli ma’lumotlar topilishi mumkin.
Yaqinda Barot Amirov, Rahmon Mamatovlarning Samarqand viloyatining
Pastdargom tumani b о ‘yicha qatag‘on qilingan vatandoshlarimizga bagishlangan
“Iztirob va armonlar” degan kitobi nashr etildi. Shunday kitoblarni boshqa
tumanlar b о ‘yicha ham yaratish mumkin va lozim. Shunday kitoblar tufayli
xalqimizning mustabid tuzum davrida hayotdan faryod chekib о ‘tgan farzandlari
avlodlar xotirasida qoladi. Biz sizning shu singari xayrli ishlarni amalga oshirib,
qatag‘on davri qurbonlari ruhini obod qilishingizni va shu savobli jarayonda
о ‘zingizning ham ruhan poklanishingiz chin dildan istab qolamiz.
Bunday insonlardan qibraylik, respublika qonunsiz qatag'on qurbonlari jamiyati
raisi faxriy Sobir Mo'minov, falsafa fanlar doktori, professor Abdurahmon Ortiqov,
33

Zangiota tumani Xonobod qishlog'ilik urush va mehnat faxriysi Rahimjon
Yoqubov va boshqalarning esdaliklaridan ko'rishimiz mumkin. Xulosa qilib
aytganda, jamoalashtirish va qatag'onlashtirish qurbonlari siyosatining
tarixshunosligi o'rganilishi kerak bo'lgan galdagi vazifalarimizdandir. Kurs
ishining ahamiyati shundaki, buyuk istiqlolimiz tufayli yaqin o’tmishimizdagi
qahramonona, fojiali voqealarini chuqur anglash, ota-bobolarimiz boshiga tushgan
og’ir musibatlarni, o’tmishning achchiq, hasratli sahifalarini bilishga, ulardan
saboq olishga ma‘naviy ko’maklashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Aminova R.X. Kollektivlashtirish-qashshoqlashtirish demak.T., Sharq
yuldo’zi. 1992, 12-son; Abdullaev
2. M.G’. O’zbekistonda sovetlarning quloq qilish siyosati va uning fojeali
oqibatlari (1925-1945 yy.)T., 2002
3. Shamsutdinov R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va
uning fojeali oqibatlari. T., Sharq, 2001;
4. Shamsutdinov R. Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun
(O’rta Osiyo respublikalari misolida). T., Sharq, 2003;
5. Zemlyakov V.N. Spetspereselents v SSSR 1930-1960.M.,Nauka, 2003;
6. Ivitskiy N.A. Sudba raskulagennx v SSSR. M., 2004.
7. Ўзбекистон овози”, 1991 йил 15 сентябрь
8. “Ўзбекистонда совет давлатининг қатағон сиёсати: келиб чиқиши
сабаблари ва фожиали оқибатлари”. Ilmiy maqolalar to’plami. T. 2012.
9. “Халқ сўзи”, 2001 йил 2 май
10. Рискулов Т. Революция и коренное население Туркестана: Сборник
главнейших статей, докладов, речей и тезисов.-Т., 1925;
11. Иногамов Р Узбекская интеллегенция.-Т., 1926;
34

12. Ходжаев Ф. Десять лет борьбм и строительства -Самарканд-Ташкент,
1927.
13. Mamajonov A. Kollektivlashtirish jarayonida O’zbekistan qishloqlaridan
Shimoliy Kavkazga surgun kilinganlar. Nomzodlik diss. avtoreferati. – A.:
2005.
14. Alimova D.A., Golovanov A.A. O`zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida:
siyosiy va mafkuraviy taz‘yiq oqibatlari. T., «O`zbekiston», 2000.
15. Р.Т.Шамсутдинов, Б.М.Расулов; Под ред. Д.А.Алимовой. Трагедия
среднеазиатского кишлака: коллективизация, раскулачивание, ссьшка
1929-1955 гг. Документь1 и материалм в 3-х томах. й. - Т.: Шарк, 2006
16. Mahmudov M. Qatag'on qurbonlari. -T: O'zbekiston, 1991.
17. РФ ФХХМА. 7- фонд, 1- рўйхат, 10 иш, 531-539- варакдар.
35

O’zbekistonda sovet hokimiyatining qatag‘on siyosati: tarixshunoslik va manbashunoslik masalalarini mustaqillik davrida o’rganilishi

Sotib olish