O’zbekistonda Sovetlar davrida ta’lim - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	60.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

O’zbekistonda Sovetlar davrida ta’lim

Sotib olish

“O’ZBEKISTONDA SOVETLAR DAVRIDA TA’LIM”
Mundarija
Kirish ……………………………………………………………………….2-3
I BOB. Sovet davrida O’zbekistonda Fanlar akademiyasining shakillanishi.
1.1 Sovetlar hukumronligi davrida O’zbekistonda dastlabki Fanlar
akademiyasiga
asos solinishi…………………………………………………………………4-9
1.2 O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda maorif tizimining rivojlanishi………10-
16
II BOB. O’zbekistonda Sovetlar davrida ta’lim tizimi .
2.1 O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda oliy ta’lim tizimi va uning faoliyati…17-22
2.2 XX asrning 50-80 yillarda fan va adabiyotning ta`lim tizimidagi roli……23-
34
Xulosa …………………………………………………………………….35-37
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………38
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka
erishgandan keyin, barcha sohalarda tub burilishlar boshlandi. Jumladan, ona
Vatan tarixini bilishga, o‘zlikni anglashga qiziqish ortdi. Xususan, Respublikamiz
Birinchi
Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, “O‘zlikni anglash tarixni bilishdan
boshlanadi” 1
. 1946—1985 yillar oralig‘ida Markaz ideologlari tomonidan o‘ylab
topilgan ana shu xayoliy va noilmiy aqidalar girdobida, butun mamlakatda
bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim, ilm-fan, san’at o‘ta
siyosiylashgan holda rivojlanishga majbur qilindi.
Yana eng muhimi shundaki, bu davrda barcha milliy respublikalar va millatlar
madaniyatini o‘zida mujassamlashtirgan yagona «sovet madaniyati»
yaratilganligining e’tirof etilishi SSSRga birlashtirilgan barcha xalqlar
ma’naviyatining bundan keyingi yo‘nalishini belgilab berdi. Ushbu davrda
madaniyatga xos, uning rivojlanishi uchun muhim omil bo‘lgan erkin- lik,
demokratiya batamom yo‘q qilindi. Madaniyat, ayniqsa, milliy madaniyatning
«rivoji» maxsus qolipga solindi. Siyosiy o‘lchovlarga, kommunistik mezonga
javob bermagan har qanday asar yo‘qqa chiqarildi, uning muallifi esa jamiyatga
yaroqsiz shaxc sifatida «chetga surib» qo‘yildi. Ayni paytda, 1946—1985 yillarni
o‘zbek madaniyati uchun to‘liq tushkunlik davri deyish ham xato bo‘lur edi.
CHunki bu davrda mafkuraviy tazyiqlar, qolipga solishlar kuchaygan bo‘lsa-da,
madaniyat ma’lum darajada rivojlandi. Bu yillarda yaratilgan ijobiy ishlar, omma
orasida olib borilgan mada niy-ma’rifiy tadbirlar o‘ta siyosiylashgan va mustabid
tuzum uchun xizmat qilgan bo‘lsa ham, u baribir o‘zbek xalqining shu davrdagi
milliy madaniyati bo‘lib qoldi, xalqning madaniy-ma’rifiy saviyasini oshirishga
xizmat qildi.
Xususan, bu fan sohasi, maorif, oliy ta’lim muassasalariga tegishlidir. Respublika
xalq ta’limi urushdan keyingi yillarda bir qator jiddiy qiyinchiliklarni engib
1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон, 1998.– Б .5.
2

o‘tishiga to‘g‘ri keldi. Urush yillarida ta’lim tizimiga e’tibor berilmadi. Ana shu
«odat» urushdan keyingi dastlabki yillarda ham davom etdi. Biz mazkur kurs

ishda O‘zbekistonda 1940-1980 yillarda fan, ta’lim, madaniyat taraqqiyoti
masalarini tadqiq qildik.
Mavzuning maqsad va vazifalari . O’zbekistonda Sovetlar hukumronligi davrida
ta’lim timizining faoliyatini o’rganish va yoritib berish asosiy maqsadimiz.
Vazifalar quyidagicha:
- O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining tashkil topishi va uning faoliyati
tadqiq qilish;
- XX asrning 50-80 yillarida halq ta’limi tizimidagi muammolar va yutuqlarni
ma’lumotlar asosida yoritish;
- O‘zbekistonda “madaniy inqilob”, ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar va
muammolar;
- Fan, adabiyot va san’atning yangicha yo‘nalishdagi taraqqiyoti;
- XX asrning 50-80 yillarda fan va adabiyotning ta`lim tizimidagi ahamiyatini
o’rganishdir.
Mavzuning ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti O’zbekistonda sovet
davrida xalq ta’lim tizimi etib bergilandi. Predmeti esa Sovetlar hukumronligi
davrida O’zbekistonda ta’lim tizimining faoliyatini yoritib berishdir.
Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlardan iborat.

3

I – BOB. Sovet davrida O’zbekistonda Fanlar akademiyasining shakillanishi.
1.1 Sovetlar hukumronligi davrida O’zbekistonda dastlabki Fanlar
akademiyasiga asos solinishi
O‘zbekiston ishchi va mehnatkashlari bilan bir qatorda fan, maorif va
madaniyat xodimlari ham nemis-fashist bosqinchilari ustidan qozonilgan g‘alabaga
o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. “Hamma narsa front uchun, hamma
narsa g‘alaba uchun!” shioriga “labbay!” deb javob bergan ko‘pgina olimlar
urushning birinchi kunlaridayoq frontga ketdilar. Ular orasida O‘zbekistonning
mashhur olimlaridan U.A. Arifov, YA.X. To‘raqulov, I. Ismoilov, X. Usmanov va
boshqalar bor edi. T.N. Qori-Niyozov, V.I. Romonovskiy, T.Z. Zaxidov, I.A.
Raykova, O.S.
Sodiqov kabi olimlar natijasi xalq xo‘jaligi va front zaruriyati uchun xizmat qilgan
muammolarni hal qilishda katta kuch bilan mehnat qildilar 2
.
Urushning dastlabki kunlaridayoq Ittifoq Fanlar Akademiyasining o‘zbek filiali,
respublikada ishlab turgan 75 ta ilmiy muassasalar, shu jumladan, 25 ta
ilmiytadqiqot institutlari, 23 ta ilmiy stansiya va boshqalar, barcha olimlar
xo‘jalikni harbiy izga solish bilan aloqador muammolarni hal etishga jalb etildi.
Ularning zavodlar, fabrikalar, temir yo‘l, va avtomobil yo‘llari, transport
korxonalari bilan bevosita aloqalari o‘rnatildi. O‘zbekistonlik olimlar ko‘chib
kelgan yirik olimlar bilan yaqin aloqa bog‘ladilar. Respublikamizda mavjud
bo‘lgan va ko‘chirilib keltirilgan ilmiy muassasalarning tadqiqot yo‘nalishi qayta
qo‘rib chiqildi, urush talablariga moslab o‘zgartirildi 3
. Geolog olim H.M.Abdullaev
va boshqalarning tadqiqotlari natijasida qalay, volfram, molibden, o‘tga chidamli
metalllar, nodir metalllar va boshqa turdagi xomashyo konlari topildi va
o‘zlashtirildi. A.S.Uklonskiy boshchiligidagi geologlar guruhining Turangli temir
2 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent., Sharq, 2010., -B.347.
3 Алимова Д. А., Голованов А. А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ
оқибатлари, Тошкент, 2000, -Б.157.
4

konini topish, o‘zbek metallurgiya kombinati qurulishini loyihalashtirish va ularni
foydalanishga tushirishdagi xizmatlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
D.M.Bogdanov va muhandis G.S.CHikrizovlar Angrenda qidiruv ishlariga

boshchilik qildilar va ko‘mir konining boy resurslarini topib yangi shaxtalar
qurishga ko‘maklashdilar. Dori-darmonlar tayyorlash borasidagi tadqiqotlar
natijasida aholi ehtiyojlari uchun zarur bo‘lgan turli xil dori-darmonlar ishlab
chiqish yo‘lga qo‘yildi. Toshkentda farmatsevtika zavodi qurilib ishga tushirildi.
Urush yillarida gumanitar fanlar ham ancha rivojlandi.
Toshkentga ko‘chib kelgan yirik tarixchi, arxeolog, huquqshunos, sharqshunos,
adabiyoshunos olimlar o‘zbekistonlik hamkasblari bilan O‘zbekiston xalqlari
tarixi, madaniyati va adabiyotining muhim masalalarini ishlab chiqdilar.
V.V.Struve, V.A.SHishkin, E.E.Bertels, I.K.Dodonov, V.YU.Zohidov,
X.SH.Inoyatov, A.YU.YAkubovskiy, M.E.Masson, S.P.Tolstov, YA.G‘.G‘ulomov
va boshqalar O‘zbekistonning eng qadimgi va o‘rta asrlar tarixi, moddiy
madaniyati va ma’naviyati, O‘rta Osiyo xalqlarining etnogenezi bo‘yicha qator
asarlar tayyorladilar. Ikki tomlik «O‘zbekiston SSR tarixi»ning yaratilishi tarix
fanining katta yutug‘i bo‘ldi. YOzuvchi Aleksey Tolstoy rahbarligida rus va
o‘zbek olimlari birgalikda «O‘zbekiston adabiyoti tarixi» asarini yaratdilar. 1943
yil 27 sentyabrda
SSSR hukumati O‘zbekistonda Fanlar Akademiyasini tashkil etish haqida qaror
qabul qildi.
1943 yil 4 noyabrda O‘zbekiston Fanlari Akademiyasi ochildi, uning birinchi
prezidenti etib taniqli olim T.N.Qoriniyozov saylandi 4
. Mahalliy millat vakllaridan
fan doktori va nomzodlari tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. 1944 yilda O‘zFA
Prezidiumida aspiraniura tashkil etildi. Moskva, Leningrad, Kiev, Xarkov,
Voronej,
4 Усмонов Қ. Содиқов М. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 йиллар). – Т., Шарқ, 2001. – B.362.
5

Odessa va boshqa shaharlardan ko‘chirilib keltirilgan 31 oliy o‘quv yurti va 7
harbiy akademiya qabul qilib olindi. Ularning ba’zilari o‘zaro yoki O‘zbekiston
oliy o‘quv yurtlari bilan birlashdilar. 1945 yilda oliy o‘quv yurtlari soni 1940 yilga
nisbatan 3 taga ko‘paydi. Ular 33 tani tashkil etdi, talabalar soni esa 19,1 mingdan
21,2 ming kishiga ortdi. Urush yillarida hammasi bo‘lib 10 mingdan ko‘proq oliy
malakali va 3,7 mingga yaqin o‘rta maxsus ma’lumotli mutaxassis tayyorlandi.
Xalq maorifi tizimida jiddiy qiyinchiliklar ham mavjud bo‘ldi. Ko‘plab
maktablarning binolari

gospitallar, yotoqxonalar, harbiy o‘quv yurtlariga berildi.
Maktablar birlashtirildi, ko‘p smenali o‘qish joriy qilindi. Respublika
maktablarida ishlayotgan o‘qituvchilarning 74,6 foizini erkaklar tashkil etardi. Ular
frontga, ishlab chiqarish ishlariga safarbar etildi. Darsliklar, uskunalar, daftarlar
etishmas edi. O‘zbekiston hukumati umumta’lim to‘g‘risidagi qonunni bajarish,
yoshlarni o‘qitish va tarbiyalash ishlari bilan muntazam shug‘ullandi. Qisqa
muddatli o‘qishlar tashkil etilib, boshlang‘ich sinflar uchun o‘qituvchilar
tayyorlandi. Maktablarda ta’lim-tarbiya sifatini yaxshilash maqsadida o‘quvchilar
bilimini baholashning besh balli tartibi, boshlang‘ich va etti yillik maktablarni
tamomlovchilar uchun bitiruv imtihonlari, o‘rta maktabni tamomlovchilar uchun
etuklik attestatiguvohnomasi uchun imtixonlar topshirish majburiyati, maktab
o‘quv dasturlarini a’lo o‘zlashtirgan va a’lo xulqli o‘quvchilarni oltin va kumush
medallar bilan taqdirlash joriy etildi. Bu dars mashg‘ulotlari saviyasini ko‘tarishga,
o‘quvchilar intizomini yaxshilashga olib keldi.
Ko‘chirilib keltirilgan muassasalar o‘z joylariga qaytib keta boshlagach,
maktab binolari ham bo‘shatila boshlandi, boshqa ishga o‘tgan o‘qituvchilar,
armiya safidagi o‘qituvchilar maktabga qaytarildi, o‘quvchilar o‘z maktablari
bag‘riga qaytib, o‘qishni davom etdirdilar. 1940-41 o‘quv yilida 5504 umumta’lim
maktablarida 1368,9 ming o‘quvchi o‘qigan bo‘lsa, 1945-46 o‘quv yilida 4976
umumta’lim maktablarida 989,2 ming bola ta’lim oldi. O‘zbek matematik,
6

mexanik va astronomlari aviatsiya, o‘q-dori, harbiy texnika sifatini oshirishga
aloqador bo‘lgan bir qancha muhim ilmiy muammolarni hal qildilar. Bunda T.A.
Sarimsoqov, V.I. Romonovskiy, M. Kamolov, N.N. Nazarov va boshqa olimlar
hissasi katta bo‘ldi. Ularning ehtimollik nazariyasi va matematika statistikasi
sohasidagi ijodiy izlanishlari artilleriya otishmalari va bomba tashlash aniqligini,
jangovar samolyotlarning yuk ko‘tarish imkoniyatini oshirishga, respublikada
ishlab chiqarilayotgan harbiy texnikaning sifat ko‘rsatkichlarini takomillashtirishga
imkon berdi. Geolog olimlar foydali qazilma boyliklarni qidirib topish, sanoatni
zarur xom ashyo bilan ta’minlash vazifalarini bajarishga katta e’tibor berdilar.
O‘zbekiston tog‘lari va cho‘llarida 1943 yilning o‘zidagina 35 ta geologiya
ekspeditsiyalari ish olib bordi. O‘zbekistonlik kimyogarlar paxta chiqindisidan
xalq xo‘jaligida foydalanish taklifini, etil spirtini, sirka kislotasini, qamishni quruq
qayta ishlash natijasida ko‘mir briketini olishning yangi usullarini ishlab chiqdilar.
Bunda akademik O.S. Sodiqov boshliq guruh ishlari alohida ahamiyat kasb etdi.
O‘zbekiston o‘simliklarining alkoloidlik xususiyatini o‘rganish yuzasidan
akademik S.YU. YUnusov rahbarligida katta ishlar olib borildi. O‘rta Osiyo davlat
universiteti (O‘zMU)ning kimyo fakultetida urush davrida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan narkoz efiri, xlorli kalsiy, kofein, streptotsid, sulfidin, nikotin kislotasi
ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Fakultet bazasida Toshkent farmatsevtika zavodi
tashkil etildi. O‘zbekistonlik farmatsevtlar mahalliy xom ashyodan 15 ta yangi dori
preparatlarini ishlab chiqarish usullarini kashf etdilar.
Ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, ularni muvofiqlashtirishni dastlab 1940
yilda tashkil etilgan SSSRFAning O‘zbekiston filiali (O‘zFAN), keyin 1943 yil
noyabrda ochilgan O‘zFA amalga oshirdi. O‘zFA ning birinchi prezidenti qilib
T.N. Qori Niyozov saylandi. Bu o‘zbek xalqi hayotida muhim voqea bo‘ldi. 1943-
1945 yillarda qo‘lga kiritilgan muvaffaqiyatlar bilan O‘zFA Ittifoqda tanilgan
ilmiy markazga aylandi. Bu paytda akademiya tarkibidagi 22 ta ilmiy muassasada
818 ilmiy xodim fan olamining turli jabhalarida tadqiqot ishlarini olib bordilar.
7

O‘zFAning faoliyatida ko‘chirib keltirilgan ilmiy xodimlarning ham o‘ziga xos
hissasi bo‘ldi. Urush yillarining qiyinchiliklariga qaramasdan O‘zbekistonda Oliy
va o‘rta maxsus yurtlari va maorif muassasalarining faoliyati ham to‘xtab qolmadi.
O‘zbekistonda 29 ta oliy va 52 ta o‘rta maxsus o‘quv yurti ishlab turdi, ularning
soni markazdan ko‘chirib keltirilgan 31 ta oliy o‘quv yurti va 7 ta harbiy
akademiya hisobiga yana ortib bordi. Bu o‘quv yurtlarida urush yillari mobaynida
11.750 nafar yuqori malakali mutaxassis va 6.673 nafar kadrlar tayyorlandi.
Xalq ta’limi sohasida ham o‘qituvchilarning frontga ketishi, ko‘pgina binolarning
gospitallarga, bolalar uyi va harbiy-o‘quv punktlariga berilishi, darslik va o‘quv
qo‘llanmalarining, mutaxassis kadrlarning etishmovchiligi anchagina
qiyinchiliklarni keltirib chiqargan edi. SHunday bo‘lsa ham urush yillarida o‘qitish
ishlari muntazam olib borildi. O‘quvchilar maktabda o‘qish bilan birga
yaradorlarga, frontga ketganlarning oila a’zolariga, urush nogironlari oilalariga
yordam berdilar. O‘zbek adabiyoti ham xalqimizning yovuz dushmanga qarshi
kurash yillarida o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. Oybek, Hamid Olimjon,
SHayxzoda, G‘ofur G‘ulom, Uyg‘un, Sobir Abdulla, Zulfiya, Temur Fattoh kabi
shoir va yozuvchilar urush maydonlariga safarbar etuvchi she’rlari va maqolalari
bilan xalqni g‘alabaga ruhlantirdilar. Oybekning “YOvga o‘lim!” she’ri, “Navoiy”
romani, “Men yahudiy”, Hamid Olimjonning “Yigitlarni frontga jo‘natish”,
“Jangchi Tursun”, “Roksananing ko‘z yoshlari” va boshqa asarlar urush yillaridagi
o‘zbek adabiyotining yorqin namunalaridir 5
. M. Ismoiliy, Ilyos Muslim, Nazarmat,
Adham Rahmat, N. Safarov, Ibrohim Rahim, Z. Fatxullin, Adham Hamdam kabi
yozuvchi va jurnalistlar frontda ishtirok etib, “Qizil armiya”, “Front haqiqati”,
“Qizil askar haqiqati”, “Suvorovchi”, “Vatan sharafi uchun” kabi front gazetalarida
xizmat qilish jarayonida, Hamid Olimjon, Oybek, A.Umariy, G’ofur G’ulom,
Ra’no Uzoqova va boshqa shoir, ham yozuvchilar hukumat delegatsiyalari
tarkibida frontning oldingi marralariga borib, o‘z qahramonlari bilan tanishdilar,
yurtdoshlarining jasoratlarini tarannum etdilar. A.Axmatova, I. Virta, S.
5 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent., Sharq, 2010. -B.355.
8

Gorodetskiy, A. Deych, K. Zelinskiy, YA. Kalas, N. Pogodin, A. Tolstoy, V. YAn
kabi yozuvchi-shoirlar ham O‘zbekistonda yashab, o‘zbek adabiyotchilari bilan
hamkorlikda ajoyib asarlar yaratdilar. Bunda respublika YOzuvchilar uyushmasiga
rahbarlik qilgan H. Olimjonning xizmati katta bo‘ldi.
Dramaturgiya sohasida N. Pogodin, Hamid Olimjon, Uyg‘un va Sobir Abdullalar
yozgan “O‘zbekiston qilichi” va A. Umariyning “Qasos”, YAshin va Sobir
Abdullaning “Davron ota” kabi asarlari bilan birga Uyg‘un va Izzat Sulton
“Alisher
Navoiy”, Hamid Olimjon “Muqanna”, Maqsud SHayxzoda “Jaloliddin
Manguberdi”, Oybek “Mahmud Tarobiy” kabi dramatik asarlarini yaratdilar-ki,
ularda o‘zbek xalqining bosqinchilarga qarshi kurash sahifalari aks ettirildi. 1941-
1945 yillardagi urush davrida O‘zbekistonda ta’sirchan vosita hisoblangan teatr va
san’at ancha rivojlandi.
Teatr va san’at arboblari frontning oldingi marralarida bo‘ldilar. Bu davrda

O‘zbekistonda 35 ta mahalliy va 16 ta ko‘chirib keltirilgan teatr jamoasi faoliyat
ko‘rgazib, butun urush davomida 203 ta yangi postanovka tayyorladilar va 6 667
303 tomoshabinga 13.568 ta spektakl va konsertlar ko‘rsatdilar1 . Ikkinchi jahon
urushi yillarida respublikamizda 30 dan ortiq konsert brigadalari tashkil etilib, ular
harakatdagi armiya qismlarida 35 mingdan ortiq, Turkiston harbiy okrugi qismlari
va gospitaldagi nogironlarga 26 mingta konsert qo‘yib berib, jangchilarni
ruhlantirdilar, ularni fashizm ustidan g‘alabaga undadilar. Ayniqsa, Tamaraxonim,
Halima Nosirova, Mukarrama Turg‘unboeva, Sora Eshonto‘raeva, Abror
Hidoyatov, SHukur Burhonov kabi san’atkorlar ishtirokidagi konsert va tomoshalar
jangchilar, tomoshabinlar qalbiga zo‘r ko‘tarinkilik baxshida etgan. A. Abdullaev,
CH. Ahmarov, O‘. Tansiqboev kabi rassomlar urush lavhalari, badiiy yilnomalarni
yaratib, xalqimizning front va front orqasidagi fidokorona mehnatini mahorat bilan
tasvirladilar. Qisqa metrajli filmlar va 10 ta ovozli badiiy filmlarini yaratish bilan I.
9

A’zamov, K. YOrmatov, N. G‘aniev, S. Muhamedov kabi o‘zbek rejissyorlari
urush yillarida kinomotografiyani rivojlantirdilar. Bu davrda ishlangan “Nasriddin
Buxoroda”, “Tohir va Zuhra” kabi filmlar “O‘zbekfilm”ning oltin fondiga aylandi.

10

1.2 O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda maorif tizimining rivojlanishi
Urushdan keyingi yillarda O’zbekiston sovetlar hukumati maorif, fan va
madaniyatni rivojlantirishga e'tibor bermadi, deyishga hech qanday asos yo’q.
Ammo bu tarmoqlar buyuk davlatchilik siyosati manfaatalariga bo’ysundirilgan
holda olib borildi. Bu siyosatni «baynalminalchilik» va «shaklan milliy mazmunan
sotsialistik» deb atalgan shovinistik g’oyalar asosida amalga oshirildi 6
. Chunki
«baynalminalchilikka» tashqi shakl va tashviqot-targ’ibot nuqtai nazaridan haqiqiy
baynalminalchilik g’oyasi berilgan bo’lsada, amalda sovetlar hukmronligi davrida
bu g’oya har qanday milliylik va milliy manfaatni nazar-pisand qilmas, milliylik va
milliy manfaat g’oyasi tarafdorlarini hech ikkilanmasdan iskanja ostiga olar va
qatag’on qilar edi.
«Shaklan milliy va mazmunan sotsialistik» madaniyat g’oyasi ham aslida mahalliy
millatlar ongini zaharlash quroli bo’lgan. Chunki «shakl» shunchaki ishlatilgani
holda asosiy maqsad g’oya mazmun pardasiga o’ralgan bo’lib, u miliy
qadriyatlarni g’orat qilib, «sotsialistik» niqob ostida ruslashtirish manfaatlariga
xizmat qilar edi. 1946-1990 yillarda O’zbekistonda xalq ta'limi, oliy va o’rta
maxsus ta'lim rivojini quyidagi raqamlar ko’rsatdi: 1940-41 o’quv yilida 5448
umumta'lim maktablari bo’lib, ularda 1 million 651,1 ming o’quvchi ta'lim-tarbiya
olgan bo’lsa, 1987-`88 o’quv yilda 8111 umumta'lim maktablarida o’quvchilar
soni 4 million
406,3 ming kishiga etdi, ya'ni taxminan uch yarim barobarga yaqin ko’paydi. 1990
yilda umumta'lim maktablari soni 9000 taga etdi. 1946—1985 yillar oralig‘ida
Markaz ideologlari tomonidan o‘ylab topilgan ana shu xayoliy va noilmiy aqidalar
girdobida, butun mamlakatda bo‘lganidek, O‘zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim,
ilm-fan, san’at o‘ta siyosiylashgan holda rivojlanishga majbur qilindi.
Yana eng muhimi shundaki, bu davrda barcha milliy respublikalar va millatlar
madaniyatini o‘zida mujassamlashtirgan yagona «sovet madaniyati»
6 Murtazayeva. X. O’zbekiston tarixi. II – kitob. T., 2015. -B.359.
11

yaratilganligining e’tirof etilishi SSSRga birlashtirilgan barcha xalqlar
ma’naviyatining bundan keyingi yo‘nalishini belgilab berdi. Ushbu davrda

madaniyatga xos, uning rivojlanishi uchun muhim omil bo‘lgan erkin- lik,
demokratiya batamom yo‘q qilindi. Madaniyat, ayniqsa, milliy madaniyatning
«rivoji» maxsus qolipga solindi. Siyosiy o‘lchovlarga, kommunistik mezonga
javob bermagan har qanday asar yo‘qqa chiqarildi, uning muallifi esa jamiyatga
yaroqsiz shaxs sifatida «chetga surib» qo‘yildi. Ayni paytda, 1946—1985 yillarni
o‘zbek madaniyati uchun to‘liq tushkunlik davri deyish ham xato bo‘lur edi.
CHunki bu davrda mafkuraviy tazyiqlar, qolipga solishlar kuchaygan bo‘lsa-da,
madaniyat ma’lum darajada rivojlandi.
Bu yillarda yaratilgan ijobiy ishlar, omma orasida olib borilgan madaniyma’rifiy
tadbirlar o‘ta siyosiylashgan va mustabid tuzum uchun xizmat qilgan bo‘lsa ham, u
baribir o‘zbek xalqining shu davrdagi milliy madaniyati bo‘lib qoldi, xalqning
madaniy-ma’rifiy saviyasini oshirishga xizmat qildi 7
. Xususan, bu maorif, oliy
ta’lim muassasalariga tegishlidir. Respublika xalq ta’limi urushdan keyingi yillarda
bir qator jiddiy qiyinchiliklarni engib o‘tishiga to‘g‘ri keldi. Urush yillarida ta’lim
tizimiga e’tibor berilmadi. Ana shu «odat» urushdan keyingi dastlabki yillarda ham
davom etdi. Urush davrida o‘qishga jalb etilmagan maktab yoshidagi bolalarni
urushdan keyingi dastlabki yillarda ta’lim tizimiga tortish juda muhim masala
bo‘lib qoldi. Bundan tashqari, urush yillarida ta’lim sifati ham juda pasayib ketgan
bo‘lib, 20- yillardagi qoloq uslublarda olib borilardi. Bu esa o‘quvchilarni
o‘qishdan bezdirar, o‘qishni tashlash va sinfda qolish hollari ko‘paymoqsa edi.
Masalan, 1945/46 o‘quv yilida O‘zbekiston maktablaridagi o‘quvchilar soni
rejadagi 1 mln. 10 ming kishi o‘rniga 823 ming kishidan iborat bo‘ldi. Sinfda
qolgan o‘quvchilar soni ham ko‘p bo‘lib, 1946 yilda u barcha o‘quvchilarning
37%ini tashkil etardi 8
.
7 Усмонов Қ. Содиқов М. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 йиллар). – Т., Шарқ, 2001. – B.368.
8 Мамажонов. Д - Ўзбекистонда қайта қуриш даврида маданий ҳаёт. Тар. Ном. Дис. T. 2018. -B.36.
12

Ayniqsa qiz bolalarni maktabga jalb qilish, ularni o‘qishni tugatguncha ushlab
turish alohida muammo sifatida ko‘ndalang bo‘lib turardi. O‘qituvchi xodimlar
masalasi urushdan keyingi yillardagi eng jiddiy muammolardan biri edi. CHunki
malakali o‘qituvchilar asosan urush ga 14 yuborilgan, ularning ko‘pchiligi halok
bo‘lgandi. Xususan, 1947 yilda respublika bo‘yicha 4 ming o‘qituvchi etishmasdi.

Tuman xalq maorifi bo‘limlari mudirlari, maktab direktorlari va ta’lim bo‘yicha
direktor muovinlarning 60%dan ko‘prog‘i tegishli ma’lumotga ega emasdi. 1950
yilda 7125 maktab o‘qituvchilarga muhtojlik sezardi. O‘zbekiston SSR Oliy
Sovetining 1957 yil 1 oktyabrdagi sessiyasida «O‘zbekiston SSRda majburiy etti
yillik ta’lim- ni to‘liq amalga oshirish to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi
maktablarda ta’lim tizimini takomillashtirishga qaratilgan dastlabki qadam bo‘ldi.
Yangi qonunga ko‘ra umumta’lim maktabi hamma uchun majburiy bo‘lib qoldi.
Biroq bu bilan respublika maktablarida mavjud bo‘lgan kamchiliklar barham
topmadi. Aksincha, maktab haqiqiy hayotdan ajralib qoldi, o‘quvchilarga
berilayotgan bilimlar fan-texnika taraqqiyoti darajasiga to‘g‘ri kelmasdi. SHuning
uchun ham 1959 yil martda O‘zbekiston Oliy Soveti «Maktabning hayot bilan
aloqasini mustahkamlash va respublikada xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish
to‘g‘risida» yangi qonun qabul qildi. Ammo, sovet mustabid tuzumiga xos bo‘lgan
boshlangan ishni oxiriga etkazmaslik odati bu gal ham muammoni hal qilish
yo‘lida to‘g‘anoq bo‘lib xizmat qildi, oqibatda xalq ta’limida ahvol o‘zgarmadi.
60-yillar O‘zbekistonda «rivojlangan sotsializm» bosqichi deb e’lon qilindi.
Jamiyat mamlakat rahbariyatidan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy sohalarda
jiddiy sifat o‘zgarishlarni amalga oshirishni kutmoqda edi. Biroq, amalda unday
bo‘lmadi. Lekin buning o‘rniga siyosiy rahbariyat aqidaparastlikni, ommaviy-
siyosiy ishlarni avj oldirdi. Xalq ta’lim tizimi ham ana shu «girdobga» tashlandi.
Rasmiy hokimiyat soxta proletar baynalmilalligini amalda kuchaytirish maqsadida
maktablarda rus tili va adabiyotini kengroq o‘qitishga urg‘u berdi. Natijada 60-
yillarda O‘zbekiston tarixi, o‘zbek tili va adabiyoti, chet tillari, musiqa va qo‘shiq-
13

chilik darslari hajmi keskin qisqardi va ular o‘quv rejasida belgilanganidan
haftasiga 16,5 soatga kamayib ketdi. Ulardan bo‘shagan soatlarda esa rus tili va
adabiyoti predmeti o‘qitildi. Masalan, o‘qituvchilar «XIX asr ikkinchi yarmi —
XX asr boshlarida o‘zbek adabiy-badiiy muhiti», «Milliy 15 madaniy jarayonlar»
to‘g‘risidagi mavzularda dare o‘tishi lozim bo‘lgan soatlarda rus madaniyatining
«progressiv» ahamiyatini ko‘rsatib berishga majbur bo‘ldilar. Nihoyatda boy va
ko‘hna o‘zbek xalqi tarixini o‘rganishga 52 soat ajratilgan holda boshlang‘ich
maktablarda rus tili va adabiyoti predmetlari uchun 1600 soat ajratildi.
70—80-yillarda O‘zbekiston maktablarida ahvol sifat jihatidan o‘zgarmay
qolaverdi. Maktablar jahon tajribalaridan, zamonaviy texnika va o‘qitish
vositalaridan foydalanmadi. Ularning moddiy-texnika bazasi yaxshilanmadi.
To‘g‘ri, bu yillarda maktablar, o‘quvchilar, o‘qituvchilar soni yildan-yilga ortib
bordi, son ko‘rsatkichlari kishini hayratga solar darajasida ortdi.
Masalan, O‘zbekistonda 1945/46 o‘quv yilida jami 4525 maktab bo‘lib, ularda
qariyb 998 ming o‘quvchi o‘qigan bo‘lsa, 1970/71 o‘quv yilida respublikaning
umumiy ta’lim maktablari soni 7072 taga, ularning o‘quvchilari esa 3 mln. 164
ming kishiga etdi. 1 1969 yilda Rossiyada aholining 10 ming nafariga 14 klub
muassasasi to‘g‘ri kelsa, Belorussiyada 11 ta, O‘zbekistonda esa atigi 4 ta edi.
Madaniy-ma’rifiy muassasalarga davlat tomonidan ajratilgan mablag‘ aholini jon
boshiga Estoniyada 21,3 so‘mni, Armanistonda-17,9 RSFSRda-9,7 so‘mni tashkil
qilsa, O‘zbekistonda 4,5 so‘mni tashkil qilardi. Respublika kutubxonalarining kitob
fondi 1950-1970 yillarda o‘n barobarga ko‘paygan bo‘lsa, lekin ularning
ko‘pchiligini mafkuraviy targ‘ibot uchun zarur bo‘lgan marksizm-leninizmga oid
asarlar tashkil qilar edi. Olingan kitoblarning 8-10 foizgina respublikada nashr
etilgan bo‘lib, qolganlari chetdan keltirilib, ularning aksariyati rus tilida edi.
Madaniy-ma’rifiy muassasalar moliyaviy jihatdan davlat nazorati chetda
qolganligi uchun bunday muassasalar ko‘pincha jamoatchilik asosida qurildi.
14

Masalan: 1961 yili O‘zbekiston kasaba uyushmalari tashkilotlari tomonidan
jamoatchilik asosida 45 madaniyat va texnika universitetlari, 5 ta xalq teatrlari,
1.258 jismoniy tarbiya jamoalari ish olib bordi. O‘zbekistonda ta’lim tizimini
yaxshilash uchun o‘nlab qarorlar qabul qilinardi. Biroq, bu qarorlar milliy
maktablarda to‘liq bajarilmasdi. Maktablar urushdan keyin ham darsliklar bilan
to‘liq ta’minlamadi. Moddiy o‘quv bazasi rusiyzabon maktablarnikidan ancha past
edi. O‘rta maktabni bitiruvchilari orasida erta turmushga berilishi tufayli qizlar
kamchilikni tashkil qilar edi. Maorifni rivojlantirishda mahalliy millatlarga past
nazar bilan qarash sovet tuzumi siyosatining pinhona faoliyatiga yashiringan edi.
Keyingi yillarda ochilgan arxiv ma’lumotlarida sobiq ittifoqdagi respublikalarda
ongli, madaniyatli, hurfikrli kishilarni bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik haqidagi mahfiy
ko‘rsatmalar bejiz emas edi. 1985 yilda oliy o‘quv yurtlari soni 42 taga etdi.1
194647 o‘quv yilida respublikada 4483 maktab bo‘lib, 212.000 o‘quvchi o‘qigan
bo‘lsa, 1965-66 o‘quv yilida 9716 ga undagi o‘quvchilar soni 2.476.000 kishiga
etdi. Oliy o‘quv yurtlarida talabalar soni 21.190 dan 168.800 taga etdi. Bu miqdor
“mahalliy millat yigit qizlari bilim uchun emas, diplom uchun qiziqsin” degan
aqidaga asoslanganligini ko‘rsatadi.
SHunday bo‘lishiga qaramay O‘zbekistonliklarni, xususan o‘zbeklarni ilmga
chanqoqligi har qanday sun’iy to‘siqlarni enga boshladi. Shu yillar mobaynida
o’rta maxsus va oliy ta'lim tarmoqlari ham rivojlandi. 1940-41 o’quv yilida
O’zbekistonda 98 ta o’rta maxsus o’quv yurtlari mavjud bo’lsa, 1960 - 61 o’quv
yilida ularnining soni 75 taga tushib qoldi, 1988 yillarda esa 248 tani tashkil etdi.
Shu yillar mobaynida ularda o’quvchilar soni ham o’sdi: O’rta maxsus o’quv
yurtlarida o’quvchilar soni 1940 - 41 o’quv yilida 25,1 ming, 1960 - 61 o’quv
yilida 292,0 ming kishini tashkil etdi. Oliy o’quv yurtlari tarmog’i ham o’sdi.
1940-41 o’quv yilida O’zbekistondagi 30 oliy o’quv yurtida 19,1 ming talaba tahsil
ko’rgan bo’lsa, 1960 - 61 o’quv yilda 30 oliy o’quv yurtida 1001,3 ming va 1987-
88 o’quv yilida 43 oliy o’quv yurtida 300,3 ming talaba o’qidi. RSFSR
Ukrainadagi pedinstitutlarda rus tili va adabiyoti fakultetlariga O’zbekistonda
15

ko’plab talabalarning qabul qilinishi va o’qitilishi ham ruslashtirishning bir vositasi
sifatida namoyon bo’ldi. Shu yillar mobaynida respublikada hunar-texnika bilim
yurti tarmoqlari ham kengaydi.
Umumta'lim, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida ta'lim tarbiya beruvchi
o’qituvchi-pedagog kadrlar soni ham bir qadar o’sdi. Ammo sovetlar hukumati
o’zining mustamlaka o’lkasi hisoblangan O’zbekistonda ham ma'noda mustaqil
davlat manfaati va talablariga javob beradigan ta'lim-tarbiya siyosati olib bormadi.
Asosiy e'tibor mustamlakachilarga tez obro’ keltiradigan qorni shishirilgan
raqamlar o’suviga qaratildi, ta'lim-tarbiya jarayonining asosiy o’zagini tashkil
etuvchi mazmun esa mustamlakachilar manfaatiga xizmat qilardi. Milliy manfaat
ikkinchi rejaga surildi. Bu borada andak bo’lsada o’z fikr-xulosalariga ega bo’lgan
maorif xodimlari qatag’on qilindilar. Bu sovetlar hukumatining Milliy mustamlaka
va qaram o’lkalarda yurgizgan siyosati mohiyatining tarkibiy qismidir. Sovetlar
mahfiy xizmati milliy mustamlaka va qaram mamlakatlardagi o’z qo’g’irchoq
hukumat boshliqlariga yuborgan «mutlaqo maxfiy» (Moskva, 06,1947, K AAG`SS
113, IK (003)47) buyrug’ida xalq ta'limi va oliy ta'lim masalasida quyidagicha
ko’rgazma bergan edi: «Boshlang’ich va o’rta maktablarda, bundan ham avval,
o’rta va oliy o’quv yurtlarida o’ta e'tibor qozongan o’qituvchilar ishdan
chetlashtirilishi lozim bo’ladi. Ularning o’rniga biz tomonimizdan belgilanadigan
kishilarni qo’yish kerak.
Oliy o’quv yurtlariga shunday kishilarni qabul qilishga erishish kerakki, ular
xalqning omi qatlamidan bo’lishsin va ularni mutaxassislik bo’yicha chuqur bilim
olish emas, balki faqat diplom qiziqtirsin». Sovetlar hukumronligi yillarida
O’zbekistonda ham ana shu ko’rgazmada kelib chiqqan holda xalq maorifiga, oliy
va o’rta maxsus ta'limga rahbarlik qilindi. Bu hol albatta o’zining salbiy natijalarini
bermay qolmadi. O’zbekiston xalq ta'limi, o’rta maxsus va oliy ta'lim tarmoqlari
qoldiq printsipiga asosan mablag’ bilan ta'minlanganlar. Shu boisdan ular juda
nochor moddiy ba'zaga ega edi. Respublikada ta'lim uchun ajratilgan kapital
mablag’ning o’sish dinamikasi bu fikrni yaqqol isbotlaydi. Ta'lim uchun ajratilgan
16

kapital mablag’ hajmi 1960 yilda 282 million so’m, 1970 yilda-951 million, 1980
yilda 1,925 million, 1985 yilda-2,619 million va 1987 yilda 2,935 million1 so’mga
teng bo’lgan 9
. Boshqacha aytganda fan, madaniyat va xalq ta'limga sarflanadigan
xarajatlarni ja'mini birga qo’shib hisoblaganda ular byudjet mablag’larining 2,7
foizdan nariga o’tmas edi.
Holbuki Amerika Qo’shma Shtatlaridek yuz yillar davomida yuksak taraqqiyot
darajasida kelayotgan mamlakatda 1989 yilda ta'lim uchun qilingan umumiy
xarajatlar 260 milliard dollarga teng bo’ldi, AQSh davlat byudjetining 6,4 foizini
tashkil etdi, demakdir. Juda ko’pchilik Evropa mamlakatlari ham ta'lim uchun
davlat byudjetining 5,5 foizini sarflaydilar. Hatto Afrika qita'sida joylashgan
mamlakatlar ham ta'lim uchun davlat byudjetining 5,4 foizini sariflamoqdalar. Bu

O’zbekistondagi shu maqsad yilida 80-yillarda sarflangan harajatlardan ikki
barovar ko’p demakdir. Shu boisdan ham 80-yillarga kelib O’zbekiston
umumta'lim, o’rta maxsus va oliy ta'lim tarmoqlarining moddiy bazasi juda og’ir
va nochor ahvolda edi. 1990 yildagi yozma manba'larning ma'lumotlariga
qaraganda respublikadagi har to’rt maktabdan biri avariya holatida bo’lgan, 2895
sinf xonasi poli, 3302 sinfning shifti bo’lmagan. 50 foiz maktablarida ovqatlanish
uchun sharoit, vodaprovod va kanalizatsiya bo’lmagan. 1 million 200 ming
o’quvchi ikki smenada,
Qoraqalpog’istonda, Toshkent va Farg’ona viloyatlaridagi 35 maktabda darslar uch
smenada olib borilgan.
Maktablarni yillik ta'mirlash va yangi o’quv yiliga tayyorlash ishlari asosan otaliq
tashkilotlari va ota-onalar ajratadigan sadaqa mablag’lar hisobidan amalga
oshiriladigan bo’lib qoldi. Oliy va o’rta maxsus ta'lim tarmoqlarining ahvoli ham
bundan afzal emas edi. Maorif tarmoqlarining o’quv-texnika va metodik
bazalarining nochorligini gapirmasa ham bo’ladi. Maktablar va oliy o’quv
yurtlarida o’qitiladigan fanlarning o’quv dasturlari Moskovda tayyorlanar va
9 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent., Sharq, 2010. -B.358.
17

O’zbekiston sharoitiga moslashtiriladi va u batamom mustamlakachi sovetlar
manfaatiga xizmat qilar edi.

2.1 O‘zbekistonda 1950-1980 yillarda oliy ta’lim tizimi va uning faoliyati
Maktablar, o’rta maxsus va oliy o’quv yurti o’qituvchilarining ustoz,
tarbiyachi va pedagog sifatidagi obro’-e'tibori tushib ketdi 10
. Bu jarayon ayniqsa
50- yillarning ikkinchi yarmi va 60-yillardan e'tiboran kuchaydi. Xususan bu hol
70-80 yillarda keskin tus oldi. 1987 yil may oyida bo’lib o’tgan O’zbekiston
o’qituvchilarning VII s'ezdida keyingi ikki yil davomida 23 mingga yaqin
o’qituvchi pedagoglik ishini tashlab ketganligi ta'kidlandi. Yosh yigit-qizlar
o’rtasida pedagoglik kasbiga qiziqish havasi so’nib ketdi. Buni shu fakt
isbotlaydiki, o’zlari pedagoglik kasbi bo’yicha o’qishga kirgan bo’lsalarda Qarshi,
Sirdaryo, Termiz, Xorazm va boshqa joylardagi pedagogika institutlarning 20 foiz
birinchi kurs studentlari o’tkazilgan savol-javoblarda tasodifan mazkur kasbni
tanlaganliklarini bildirganlar.
Beshinchi kursda esa studentlarning 30 foizdan ko’prog’i pedagog bo’lib ishlashni
hohlamaymiz deb javob qaytarganlar. Termiz, Qarshi (1983-1987 yillar),
10 Ўзбекистоннинг янги тарихи, 2-китоб совет мустамлакачилиги даврида. Тошкент, 2000. -B.485.
18

Farg’ona, Xorazm (1984-1988 yillar), Sirdaryo, Jumhuriyat rus tili va adabiyoti
pedagogika instituti (1984-1989 yillar)ini bitiruvchi kurs studentlaridan 40 foizi
boshqa tashkilotlarda mehnat qilishni hohlaydi, 46,4 foizi esa o’z ixtisosidan
ko’ngli qolgan. Ettita pedagogika oliy o’quv yurtlari studentlarining 31 foizi ota-
onalar maslahati bilan (1986 yil) pedagoglik kasbini tanlagan. O’zi tanlagan kasb-
hunarga mehr-havas va qiziqish bo’lmagach, tayyorlanayotgan kadrlarning sifat
darajasi to’g’risida gap yuritish albatta mantiqsizdir. Shu boisdan ham Jizzax,
Qarshi, Buxoro pedagogika institutlari bitiruvchilari bilan dastur hajmida yozma
ish olinganda ularning teng yarmi qoniqarsiz baho olgan.
Farg’ona institutini bitirib, maktabda matematikadan dars berayotgan 100 nafar
o’qituvchidan maktab dasturi hajmida yozma ish olinganda ularning 80 foizi,
Jizzaxda esa 1988-89 o’quv yilida 60 nafar o’qituvchining hammasi qoniqarsiz
baho olgan. Maktablar va oliy o’quv yurtlarida o’qituvchilar obro’sining tushib
ketishiga olib kelgan omillar va sabablar nimalardan iborat? Birinchidan, moddiy
omildir. 50-

yillardan e'tiboran o’qituvchilik va pedagoglik kasbiga nisbatan sovetlar
hukumatining munosabati salbiy tomonga keskin o’zgardi, ularning mehnatiga
to’lanadigan haq jiddiy kamaytirildi. 20 Ikkinchidan, moddiy ishlab chiqarish
birinchi darajali vazifa degan bahonada va ta'limni ishlab chiqarish bilan bog’lab
olib borish degan vaj-karson asosida maktab va oliy o’quv yurtlarida ta'lim tarbiya
bo’shashib ketdi, u ikkinchi rejaga surib qo’yildi. Maktab o’quvchilari va oliy
o’quv yurtlarining talabalari bir necha oylab paxtani yagonalash, qator oralariga
ishlov berish, terim mavsumiga va chorva uchun em-hashak tayyorlash kabi
ishlarga surunkali safarbar qilindilar.
O’qituvchi-pedagoglar esa jamoa va davlat xo’jaliklarining qo’shimcha ishchi
kuchiga aylandilar, savodsiz va chalasavod zveno va brigada boshliqlari ular
ustidan xo’jayin bo’lib oldilar. Uchinchidan, o’qituvchi-pedagoglar mehnatiga
19

munosib haq to’lanmaslik va moddiy etishmovchilik maktablar va oliy o’quv
yurtlarida
ta'magirlik illatini keltirib chiqardi. Bu hol o’z navbatida ildiz otib har qanday
jamiyatni ham ichidan g’orat qiluvchi, poraxo’rlik deb atalmish vaboni gazak
otishiga sabab bo’ldi. Natijada «ustoz otangdan ulug’» degan muqaddas so’z o’z
mantig’ini yo’qotdi, yosh yigit-qizlar ko’zi oldida tarbiyachi murabbiy-ustoz eng
pastkash, ta'magir va poraxo’r kimsaga aylandi. Yoshlar bunday «ustozlar»
tarbiyasi va ta'limiga qiziqish u yoqda tursin, undan nafrat va hazar qiladigan
bo’lib qoldilar. Sovetlar hukumati maktab va oliy o’quv yurtlaridagi ta'lim-tarbiya
jarayonida buyuk millatchilik siyosatini avjiga mindirdi, ruslashtirish siyosatini
yuritdi.
Rus tilini o’rganish uchun ajratilgan soatlar bir necha barobar oshirilib, ta'limning
barcha tizimlarida bu tilni «ikkinchi ona tili», «dohiy Lenin so’zlagan til» sifatida
o’rganish majburiy qilib qo’yildi, u davlat imtihonlari va oliy o’quv yurtlariga
kirish imtihonlariga kiritildi. Aksariyat oliy o’quv yurtlarida darslar asosan rus
tilida olib borildi. Hatto ijtimoiy-gumanitar fanlarni ham rus tilida o’qitish
«tashabbusi»ni ko’tarib chiqqan jamoalar bo’ldi. Maktabdan tortib oliy o’quv
yurtlariga qadar mahalliy millat vakillariga rus tilini o’rganish majburiyati
yuklandi. Rus tilida so’zlashuvchi millatlarimiz o’g’il-qizlariga maktab oliy o’quv
yurtlarida o’z istak-xoxishlariga ko’ra chet tillardan birini tanlab egallashliklari
uchun barcha shart-sharoitlari yaratib berilgan bo’lsa, mahalliy millat vakillari
uchun bunday imkoniyat yo’q edi. Ular oliy maktabda ham faqat rus tilini
o’rganishlari kerak edi. Umumta'lim va oily o’quv yurtlarida majlislar, yig’ilishlar
rus tilida olib boriladigan bo’lib ketdi. Bu majlis va yig’inlarda ona tilida so’zlash
qoloqlikka va millatchilikka yo’yilardi.
Maktablar, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida haftada bir marta rus tili kunlari
tashkil etish odat tusiga aylandi. Shu kuni yigit-qizlar o’zaro faqat rus tilida
muomala qilishga majbur edilar, o’z ona tillarida esa gaplashishlari mumkin emas
edi. Maktablar, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlaridagi barcha binolar, xonalar va
20

yotoqxonlar asosan rus tilida tashviqot va targ’ibot ko’rgazma qurollari va shiorlar
chaqiriqlar bilan bezatilar edi. Rus filologiya fakultetlarida milliy guruhlarga
stipendiya 15 foiz qo’shib berilishi joriy etilgandi 11
. Bu ishlarning hammasi birga
qo’shilib milliy manfaat va qadriyatlarimizning toptalishi va oyoq osti bo’lishiga
sabab bo’ldi. Kompartiya va Sovetlar esa munofiqona siyosat yurgizib respublika
rahbariyatiga qarshi har xil tuhmat va bo’htonlar uyushtirib, o’zlarini O’zbekiston
xalqlarining Manfaat va maqsadlari uchun kurashuvchi qilib afkor ommani
gangitib, fitnachilik o’yinlarini amalga oshirib turdilar. Bu «o’yinlar» maorif va
ta'lim sohasida ham qo’llanildi.1 Bu o’rinda Alisher Azizxo’jaevning «Chin o’zbek
ishi» kitobida keltirilgan dalillarni eslash maqsadga muvofiqdir.
«Paxtakor» o’yinidan keyin boshlangan katta o’yin davrida V.Smirnov degan
kimsa nomidan SSSR Oliy Soveti Prezidiumining raisi N.V. Podgorno’yga,
«Pravda» gazetasi redaktsiyasiga, O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy
Komitetining birinchi sekretari Sh.Rashidov nomiga arizalar yo’llanadi 12
. Ana shu
arizalardan birida dag’dag’a ohangida shunday deyilgan: «Hurmatli o’rtoq
Rashidov! Biz aynan siz rahbarlik qilayotgan O’zbekistonning siyosiy hayotida
milliy masalalarda vujudga kelayotgan xavfli tendentsiyalardan sizni ogoh
qilishimiz zarur». Bu xatda o’zbek xalqi nafaqat millatchilikda ayblandi, balki
milliy

kadrlarni, o’zbek ziyolilarini, yurtimiz olimlarini, o’zbek talabalarini g’irt
savodsizlikka chiqarib qo’yilgandi. «Respublikaning barcha oliy o’quv yurtlaridan
o’zbek bo’lmagan talabalar siqib chiqarilib, ularning o’rnini o’zbek talabalar
egallamoqda» degan tuhmat ham bildirilgandi. Tekshirilganda shu narsa
aniqlandiki, Toshkentdagi to’rt oliy ta'lim muassasi Tekstil va engil sanoat instituti,
Xalq xo’jaligi instituti, Temir yo’l transporti injenerlari hamda aloqa
elektromexanika institutlarining kunduzgi bo’limlarida hammasi bo’lib, 11.194
11 Jo’rayev. N, Karimov. Sh – O’zbekiston tarixi. Sovet mustamlakachiligi davrida.Toshkent. 2011. -B.524. 12

Алимова Д. А., Голованов А. А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ
оқибатлари, Тошкент, 2000. -B.161.
21

talaba tahsil olayotgani, shulardan 5836 tasi yoki 52,2 % mahalliy millatga
mansubligi, qolgan 5358 talaba yoki 47,8 foiz evropa va boshqa millat vakillari
ekani ma'lum bo’ldi 12
.
Oxirgi to’rt yil ichida jami 1945 nafar talaba o’qishdan chetlashtirilgan bo’lsa,
shulardan 793 kishi, yoki 53% mahalliy millat vakillari edi. 1969 yilning 1 yanvar
holatiga ko’ra, O’zbekistonning oliy o’quv yurtlarida jami 12330 nafar
ilmiypedagogik xodimlar mehnat qilayotgan bo’lsa, ulardan 6184 nafari, ya'ni
53,3% mahalliy millat vakillari bo’lgan. Ushbulardan kelib chiqib
A.A.Azizxo’jaev shunday yozadi: «Garchi respublika aholisining yarmini rusiy
zabon aholi tashkil qilmagan bo’lsa-da, o’quv-ilmiy muassasalaridagi salkam 50
foiz ish o’rinlari ular tomonidan egallanganligini yana qanday izohlash mumkin?
(Millionlab o’zbek xalqining ayni pallada, har jabhada toptalayotgan milliy
manfaatlari to’g’risida birov miq etib og’iz ochib ko’rsinchi). SHu bilan birga, oliy
va o‘rta maxsus ta’lim tizimida o‘quv-tarbiyaviy ishlarni mafkuraviy andozalarga
solish kuchaydi; mutaxassislik bo‘yicha asosiy fanlarni o‘qitishni takomillashtirish
o‘rniga barcha oliy o‘quv yurtlarida kommunistik mafkurani shakllantiruvchi
KPSS tarixi, marksizm-leninizm falsafasi, siyosiy iqtisod, ilmiy kommunizm,
jamiyatshunoslik fanlarini o‘qitishni yanada yaxshilash to‘g‘risida tadbirlar ishlab
chiqildi va amalga oshirildi. O‘quv jarayoni uchun muhim bo‘lgan demokratik va
ijodiy jihatlar inkor etildi.
Natijada oliy ta’lim tizimida mas’uliyatsiz, tashabbussiz, loqayd,

«o‘rtamiyona» mutaxassislar tayyorlash mexanizmi yuzaga keldi. Markaziy
hukumat siyosiy rahbariyati xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarini, hatto ilm-fanni
ham mustabid tuzumni mustahkamlash va uni takomillashtirish uchun safarbar
qildi. Ittifoq xalq xo‘jaligi majmuida barcha milliy respublikalarning alohida
vazifasi belgilab berilganidek, har bir respublikaning ilm-faniga ham alohida
yo‘nalishlar ko‘rsatildi, ular respublikaning ittifoq miqyosidagi vazifasidan kelib
12 Jo’rayev. N, Karimov. Sh – O’zbekiston tarixi. Sovet mustamlakachiligi davrida.Toshkent. 2011. -B.527.
22

chiqar edi. Jumladan, urush yillarida tashkil etilgan O‘zbekiston SSR Fanlar
akademiyasi zimmasiga qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining, eng avvalo pax-
tachilikning mahsuldorligini oshirish, uni mexanizatsiyalash, g‘o‘zani parvarish
qilish agrotexnikasini, urug‘chilikni yaxshilash, chorva mollarining zotini
yaxshilash, suv resurslaridan ratsional foydalanish kabi muhim va dolzarb
muammolarni hal qilish vazifasi yuklandi.
Respublika olimlari xalq xo‘jaligi uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan 230 dan
ko‘proq mavzuni ishlab chiqish bilan shug‘ullandilar. SHuningdek, fan va texnika
yutuqparini sanoat va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishiga joriy qilish ishlari ham
yo‘lga qo‘yildi. Masalan, ipakchilik sanoati ilmiy-tadqiqot instituta xodimlari
tomonidan kashf etilgan, pilladan ipak olishni tezlashtiradigan avtomat stanok
qisqa muddatlarda o‘zlashtirildi va ishlab chiqarishga joriy qilindi. SHu asosda
pilladan ipak olishda ishlatilib kelgan qo‘l mehnatini mashina bilan almashtirish
vazifasi jahonda birinchi bo‘lib O‘zbekiston olimlari tomonidan hal etildi. 50—60-
yillarda O‘zbekistonda yadro fizikasi, kimyo, o‘simlik xom ashyosi va paxta, suv
problemalari hamda gidrotexnika, neft va gaz, o‘lka meditsinasi, astronomiya,
bioximiya, kibernetika, elektrotexnika, seysmologiya, falsafa va huquq,
san’atshunoslik, arxeologiya, Qoraqalpog‘iston kompleks ilmiy tadqiqot instituta
kabi katta ilmiy dargohlar tashkil qilindi.
1959 yilda O‘zbekistonda birinchi atom reaktori ishga tushirildi. Bu institutlarda
ilmiy tadqiqotlar blan bir qatorda ilmiy kadrlar tayyorlash ham yo‘lga qo‘yildi.
Ilmiy kadrlar tayyorlash asosan aspirantura orqali amalga oshirildi. Aspi- rantlar
soni yildan-yilga oshib bordi. Birgina Fanlar aka- demiyasida ularning soni
1958 yilda 370 ta bo‘lgan bo‘lsa, 1973 yilga kelib 839 kishiga etdi. iroq fan
doktorlari tayyorlash, 1956 yilda respublikada doktorantura tizimining bekor
qilinishi natijasida yuqori malakali 24 ilmiy kadrlar tayyorlashda jiddiy
qiyinchiliklar tug‘dirdi. O‘zbekiston olimlaryning hisoblash matematikasi va tex-
nikasi, radiotexnika, qattiq jismlar fizikasi va chala o‘tkazgichlar sohasidagi
tadqiqotlari muhim natijalarga ega bo‘ldi. YAdro fizikasi problemalarini, kosmik
23

nurlarni, samoviy jismlarni, ehtimollik nazariyasini va matematik statistikani
o‘rganishda, geofizikaning turli sohalarida O‘zbekiston olimlari katta yutuqlarga
erishdilar. Akademiya olimlari geologiya fanining nazariy masalalarini hal etishga
ma’lum darajada hissa qo‘shdilar. Er bag‘rida yonilgi va metall qazilmalar paydo
bo‘lishi va joylanishining qonuniyatlarini ochib berishda geologlar erishgan
yutuqlar Gazli hududida tabiiy gazning katta konlarini, CHotqol-Qurama tizma
toglarida, SHimoliy Nurota va shu kabi joylarda rangli va nodir metallar konlarini
topish uchun asos bo‘ldi. 70—80-yillarda mineralogiya va geoximiya, matematika,
alkaloidlar kimyosi, nazariy va amaliy mexanika, biologiya, geofizika va boshqa
fanlar sohasidagi tadqiqotlar muvaffaqiyatli davom ettirildi.

2.2 XX asrning 50-80 yillarda fan va adabiyotning ta`lim tizimidagi roli
1946-1990 yillarda Sovetlar hukumati O’zbekistonda ulug’ saltanat
manfaatlaridan kelib chiqqan holda fanning turli tarmoqlarini rivojlantirishga
e'tiborni qaratdi. Buni biz fan tarmoqlarini rivojlantirish maqsadlarini ko’zlab
24

davlat byudjetidan ajratilgan mablag’larning o’sib borishi misolida ko’rishmiz
mumkin.
Agar 1970 yilda fan uchun ajratilgan mablag’ 30,1 million so’mni tashkil etgan
bo’lsa, 1980 yilda u 50,3 million, 1985 yilda-54,7 million va 1987 yilda esa 67,2
million so’mni tashkil etgan 13
. O’zbekistonda ilmiy xodimlar soni ham o’sdi. Ja'mi
bo’lib fanning turli sohalarida mehnat qilgan xodimlar 1960 yilda 10 ming 329
kishi bo’lgan bo’lsa, bu raqam 1970 yilda-25.244, 1980 yilda-35.288, 1985 yilda-
38.093 va 1987 yilda esa 39.106 kishiga teng bo’ldi. Shu davrda aspiranturaga
qabul qilish ham o’sdi.
Agar 1960 yilda aspiranturada 1.432 aspirant o’qigan bo’lsa, 1987 yilda ularning
soni 3050 taga etdi. Ammo tashqi ko’rinishdan kishini o’ziga jalb qiladigan bu
chiroyli raqamlar ortida millat va yurt taqdiri uchun dahshatli omillar va
mazmunlar yashirin pardaga o’ralgan edi. Ular nimalardan iborat? Birinchidan,
sovetlar hukmronligi yillarida o’zbek tili fundamental ilm-fan tili sifatida
O’zbekistonda o’z ahamiyatini yo’qotdi. Barcha ilmiy ishlar faqat rus tilida olib
boriladigan bo’ldi. Fan nomzodligi, doktorlik dissertatsiyalari, hatto o’zbek tili va
adabiyoti masalalariga oid dissertatsiyalar ham rus tilida yozilib, rus tilida himoya
qilinadigan bo’lib qoldi. Ish shu darajagacha borib etdiki, O’zbekiston oliy o’quv
yurtlarida studentlar ilmiy to’garaklarida o’zbek tilida tayyorlangan ilmiy ishlar
tanlov-konkurslarga qabul qilinmas edi. Ikkinchidan, mahalliy millat ziyolilari o’z
ona tillarida erkin ilmiy mushohada va fikrlash asosida ijod qilishdan mahrum
bo’ldilar, ular o’z qobiliyat va imkonlarini to’la qonli ko’rsata olmadilar 15
. Bu hol
o’z navbatida bir vaqtlar jahon fani va madaniyati beshigini tebratgan Al
Xorazmiy, Ibn Sino, Ahmad Farg’oniy, Beruniy, Farobiy, Ulug’bek, Bobur singari
behisob

13 Jo’rayev. N, Karimov. Sh – O’zbekiston tarixi. Sovet mustamlakachiligi davrida.Toshkent. 2011. -B.532.
15
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent., Sharq, 2010. -B.366.
25

qobiliyat sohiblarini bergan yurtga XX asrda ham ularning ishini munosib
davomchilarini tarbiyalab etishtirishga jiddiy to’sqinlik qildi. Ammo shunga
qaramasdan urushdan keyingi yillarda ham ilm-fan sohasida barakali ijod qilib
millatning shon-shuhratini dunyoga tanitgan siymolar xalqimiz orasidan etishib
chiqdi 14
. Tarix va ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida ijod qilgan Ya.G`.G`ulomov,
R.N.Nabiev, I.Mo’minov, X.Sulaymonova, O.Aminov, E.Yusupov, I.Iskandarov,
B.Ahmedov, A.Asqarov, R.X.Aminova, geologlar H.M.Abdullaevlar,
I.H.Hamraboev, G.Mavlonov, biokimyogar Yo.To’raqulov, kimyogarlar
O.S.Sodiqov, M.N.Nabiev, S.Yu.Yunusov, fizik vav matematiklar
T.N.QoriNiyoziy, T.D..Sarimsoqov, U.O.Orifov, S.Sirojiddinov, S.Azimov,
V.Qobulov, texnika fanlari bo’yicha ijod qilgan M.T.O’rozboev, biologiya va
botanikada Z.Qodirov, A.Dadaboev, A.Imomaliev, S.Yo’ldoshev va boshqalar
shular jumlasidandir. O’zbekistonda ijtimoiy fan taraqqiyotiga, xususan vatan
tarixi va arxeologiya fani rivojiga bebaho hissa qo’shgan olimlardan biri, tarix
fanlari doktori, akademik Yaxyo G`ulomovdir (1908-1977).
U birinchi o’zbek arxeolog olimlardan hisoblanadi. Yaxyo G`ulomov 1943 yilda
«Xiva va uning yodgorliklari» mavzuida tarix fanlari nomzodligini olish uchun
dissertatsiyani himoya qildi, 1950 yilda esa «Xorazmning sug’orish tarixi, qadimgi
zamonlardan hozirgacha» deb nomlangan muammo bo’yicha doktorlik ilmiy
darajasini oldi. Tarixchi olim 1936 yildan boshlab Toshkent, Buxoro, Farg’ona va
boshqa arxeologik guruhlarga boshchilik qildi. 1938 yildan e'tiboran akademik
S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi
tarkibida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan. U 4 tomlik «O’zbekiston SSR tarixi»,
2 tomlik «Samarqand tarixi» kitoblarning mualliflaridan biri. Yaxyo
G`ulomovning
O’zbekistonnig sug’orilish tarixiga doir ilmiy ishlari qadimgi dehqonchilik
vohalari (Amudaryo, Zarafshon, Qashqadaryo va boshqalarning qadimgi
o’zanlari)ni aniqlash va undan xalq xo’jaligi maqsadlari yo’lida foydalanishda
14 Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent., Sharq, 2010. -B.373.
26

katta yordam bermoqda. Uning Zarafshon va Farg’ona vodiylarida, shuningdek
Toshkent

vohasida olib borgan ilmiy tadqiqotlari O’zbekistonda tosh davrini o’rganishda
fanga katta hissa qo’shdi.
Bu tabarruk inson, fan zahmatkashini muhtaram birinchi yurtboshimiz Islom
Karimov mana shunday ta'riflagan edi: «Men akademik Yahyo G`ulomovni yaxshi
bilardim. U mustaqil fikrga ega bo’lgan, kerak bo’lsa, eng yuqori lavozim egasiga
yoqmaydigan to’g’ri gapni dadil ayta oladigan odam edi. Tarixchilar yaxshi
biladilar, odatda tepaliklar qa'rida tarixiy obidalar, butun bir shahar yastangan
bo’ladi.
Sovet davrida faqat tomlardagina paxta ekilmay qolgan bir paytda ana shunday
tarixiy tepaliklarni ham tekkislab paxta dalasiga aylantirish siyosati avj olganda
bunga qarshi chiqqan olim Yahyo G`ulomov bo’lganini men yaxshi eslayman. Bu
fazilati tufayli taz'yiq ko’rganini ham eshitganman. Lekin adolatni hamma
narsadan ustun bilgan, vatanparvar odam shunday bo’ladi. Ana shunday odamlar
hayoti bizga ibrat maktabi bo’lmog’i lozim». Mana hozirda O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasining Tarix instituti huzurida bu fan kishisi Yahyo
G`ulomov nomidagi «o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixini o’rganish» respublika
ilmiy seminari samarali faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Birinchi Prezident Islom
Karimov farmoni bilan akademik Yahyo G`ulomov «Buyuk xizmatlari uchun»
ordeni bilan taqdirlandi. Jamiyatshunoslik fanining ajoyib darg’alaridan yana
bittasi falsafa va tarix ilmining bilimdoni akademik Ibrohim Mo’minov (1908-
1974) bo’lgan. U O’zbekistonda ijtimoiy-gumanitar fanlarning jonkuyar
rahbarlaridan biri edi. 50- yillarning oxiri 70-yillarning birinchi yarmida Ibrohim
Mo’minov rahbarligida falsafa O’zbekiston tarixi, adabiyotshunoslik, madaniyat
masalalariga oid juda ko’plab asarlar, o’quv darsliklari, qo’llanmalari va to’plamlar
chop etildi.
27

Xususan u o’tmish tarixiy merosimizni o’rganish masalalariga alohida e'tibor
berdi 15
.
Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Alisher Navoiy, Bobur,
Muqimiy, Ahmad Donish kabi ulug’ siymolar asarlarining keng o’quvchilar

ommasiga etib borishida Ibrohim Mo’minovning xizmatlari benihoyat kattadir. Bu
bejiz emas albatta. Chunki elparvar va vatanparvar olim yoshlikdan xalqining
o’tmish tarixiy merosini o’rganish va uni tashviqot-targ’ibot qilish bilan qiziqdi.
1946 yildayoq allomaning «Mirzo Bedilning falsafiy qarashlari» asari matbuot
yuzini ko’rdi. So’ngra, u «O’zbekistonning XiX asr oxirida va XX asrning
boshlaridagi ijtimoiy-falsafiy fikrlari tarixidan» deb nomlangan mavzuda doktorlik
dissertatsiyasini himoya qildi. El ardoqlagan va sevgan alloma Ibrohim
Mo’minovga
1968 yilda matbuotda bosilgan «Amir Temurning O’rta Osiyo tarixidagi roli va
o’rni» risolasi katta hurmat va obro’ keltirdi. Chunki o’z davri uchun bu ish buyuk
jasorat edi. Kommunistik firqa mafkurasi asosida Sovetlar tarix fanida Amir
Temurni «bosqinchi», «qonxo’r», «jallod», «kesilgan kalla suyaklaridan minoralar
qurdirgan johil» bir shaxs sifatida yoritgan bir paytda sohibqironning xalqimiz
tarixida tutgan o’rni va roliga haqqoniy baho berishlik har qanday vallomadning
qo’lidan keladigan ish emasdi.
O’z xalqining marb va jasur o’g’loni Ibrohim Mo’minov 1968 yilda «Temur
tuzuklari» va 1972 yilda Sharafiddin Ali Yazdiyning XV asrda yozilgan
«Zafarnoma» asarining faksimile nusxasini nashr ettirish kabi nihoyatda savobli
ishlarga ham bosh qo’shib tashkilotchilik qildi. Bu g’oyatda tahsinga sazovor ishlar
O’zbekiston keng ilmiy jamoatchiligi va omma tomonidan qizg’in kutib olingan
bo’lsada, Ibrohim Mo’minov shaxsiy dushmanlari va raqiblarining g’ashini
keltirdi, ayniqsa bu ish Markazdagi shovinistik buyuk davlatchilik g’oyasi bilan
ongi zaharlangan murtadlarga yoqmadi. Olimga qarshi boshlangan xurujga shaxsan
15 Murtazayeva. X. O’zbekiston tarixi. II – kitob. T., 2015. -B.364.
28

KPSS Markaziy Qo’mitasi boshchilik qildi va Ibrohim Mo’minovga «O’tmishga
g’ayri ilmiy yondoshgan», «O’tmishni ideallashtirgan», «g’oyaviy-siyosiy xatoga
yo’l qo’ygan» degan soxta aybnomalar qo’yildi. O’zining sof va musaffo ongi,
tarixiy-falsafiy vijdoniga chirkin, axloqiy tuban g’oya va qarashlarini singdira
olmagan buyuk olim og’ir, uzoq davom etmagan kasallikdan so’ng 1974 yil 22
iyulda vafot etdi. Ulug’ alloma vafot etgan bo’lsada, uning siymosi xalqining
qalbida abadiy tirikdir.
Vatan tarixining eng yosh, hali uncha taraqqiy etmagan tarkibiy qismlaridan
biri-bu manbashunoslik fanidir. Bu sohada Ibodulla Odilov (1872-1944), Sodiq
Mirzaev (19885-1961), Abdulla Nosirov(1899-1988), Abdulla Juvonmardiev,
Yunusxon Hakimjonov, Abdulfattoh Rasulov, Abdulqodir Murodov, Solih
Mutalibov va boshqalar barakali va katta ilmiy qidiruv ishlarini olib bordilar.
Manbashunoslik ilmida o’zining serqirra va barakali ijodi bilan shuhrat topgan
otaxon tarixchi olimlardan biri akademik Bo’riboy Ahmedovdir (1924-2002). U
Andijon viloyatining Qo’rg’ontepa tumaniga qarashli Qorasuv qishlog’ida dehqon
oilasida tavallud topgan, og’ir va mashaqqatli yo’lni bosib o’tgan. Bo’rivoy aka
yozma tarixiy manbalarni o’rganish, Vatan tarixining juda ko’plab dolzarb
muammoalrini izlash va ommalashtirish bo’yicha qalam tebratdi va xalq hurmatini
qozondi. «O’zbeklarning kelib chiqish tarixidan» (1962), «Ko’chmanchi o’zbek
davlati» (Moskva, 1965), «Ulug’bek» (1964), «Xondamir» (1965), «Mahmud ibn
Vali» (1966), «Bahr ul-asror» (1977), «Balx tarixi» (1982), «XV-XVIII asrlar
O’rta Osiyo tarixiy-geografik adabiyoti» (1985), «Ulug’bek» (1990) va boshqa
qariyb 300 nomda e'lon qilingan ilmiy monografiya, risola va maqolalar olim
shuhratini oshirdi.
Akademik B.Ahmedov uch jildlik «O’zbekistonning yangi tarixi» yaratish
bo’yicha ijtimoiy-gumanitar kengashga raislik qildi va bu kitoblar 1996-1999
yillari tayyorlanib, 2000 yilda nashr etildi.
Bo’riboy Ahmedovning manbashunoslik bo’yicha yozgan asarlari na faqat
O’zbekistonda hatto bir qator chet mamlakatlarda ham tan olingan. Jumladan
29

olimning «O’rta Osiyo tarixiy-geografik adabiyoti»ga xorijiy mamlakatlarda
o’ndan ortiq taqrizlar e'lon qilindi. Chex olimi Irji Bechka, Ozarbayjon FA
akademigi Ziyo Bunyodov, qirg’iz olimlari U.Q.Qoraev, M.B.Jamg’irchinov
mazkur kitobga manbashunoslikning katta yutug’i sifatida baho berdilar.
Darhaqiqat muallif ellikka yaqin yozma obidalarni tahlil qilish va xulosalash
asosida shayboniylar, ashtarxoniylar va dastlabki mang’itlar davrida O’rta Osiyo
tarixi, madaniyati va ijtimoiy hayoti xaqida fikr yuritadi. Ammo zahmatkash va
vatanparvar olimning og’ir va mashaqqatli ilmiy faoliyati sovetlar davrida
qadrlanmadi. Istiqlol tufayli bu
30 olimning qadr-qimmati o’z joyiga qo’yildi. U «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni
bilan taqdirlandi. H.M.Abdullaev (1912-1962) buyuk ershunos va ma'danshunos
olim, o’zbek xalqining ulug’ farzandi, mutafakkir va davlat arbobi. U qisqa umr
ko’rgan bo’lsada, o’zidan katta meros qoldirdi.
Vafotidan so’ng Habib Abdullaevning etti jildlik saylangan asarlari chop etildi.
Uning birinchi jildida allomaning 1937-1947 yillarda yaratilgan «Sheellitli skari
konlari»ga doir maqolalari to’plangan (1964): ikkinchi jildiga «O’rta Osiyoning
Sheelitli skari konlari geologiyasi» (1964): uchinchi jildiga «Ma'danlanishning
granitoid intruziyalari bilan genetik bog’liqligi» (1964): to’rtinchi jildiga
«Daykalar va ma'dan» (1965): beshinchi jildiga «O’rta Osiyo magmatizmi va
ma'dani» hamda «ma'danli-petrografik provintsiyalari» nomli monografiyalari
(1965): oltinchi jildiga «Ma'danshunoslik konlarini qidirib topishning nazariy
asosi» darsligi (1967) va nihoyat ettinchi jildiga Habib Muhammedovichning
iqtisod hamda tarixga oid maqolalari, ilmiy publitsistik asarlari kiritilgan (1969) 16
.
Ja'mi bo’lib buyuk olim 130 dan ortiq ilmiy asarlar yozgan. Habib Abdullaev faqat
olimgina emas, ayni paytda mohir tashkilotchi va davlat arbobi ham bo’lgan. U
yigirma etti yoshida 1941 yilda Politexnika institutida rektorlik lavozimiga
ko’tarildi. H Abdullaev ikki muddatga O’zbekiston
16 Усмонов Қ. Содиқов М. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 йиллар). – Т., Шарқ, 2001. – B.384.
19
Murtazayeva. X. O’zbekiston tarixi. II – kitob. T., 2015. -B.375.
30

FAning prezidenti etib saylandi. Mashhur o’zbek olimini dunyo tan olgan. 1960
yilda Frantsiya geologiya va Buyuk Britaniya mineralogiya jamiyatlari uning
bilimiga tan berib haqiqiy a'zolikka qabul qilgan edilar. Dunyoning Meksika,
Finlyandiya, AQSh, Frantsiya, Hindiston, Italiya, Chexoslovakiya, Xitoy,
Shvetsariya va boshqa malakatlarida uyushtirilgan nazariy-ilmiy anjuman va
simpoziumlarida ma'ruzalar bilan qatnashgan Xabib Abdullaev o’zbek fanining
shuhratini jahonga tanitdi. 1943 yilda Meksikada Jahon geologlarining XX
kongressi bo’ldi. Ushbu xalqaro anjumanda o’zbek olimi ham ilmiy ma'ruza bilan
qatnashgan edi. «Men minbardan tushishim bilan deb eslaydi 19
.
H.Abdullaev-Amerika delegatsiyasining boshlig’i yonimga kelib qo’limni
siqdida: Janob Abdullaev Siz kim bo’lasiz?-deb so’rab qoldi. Shunda
men: ...o’zbek geologi bo’laman dedim. U esa: Yo’q. Siz o’zbek emassiz. Siz
tayyorlangan

(podstavnoy) odamsiz, xali o’zbeklardan Sizdek olimlar etishib chiqqan emas deb
qoldi. Shunda men faxr bilan baralla: «Men haqiqiy o’zbek farzandiman» deb
javob berdim». Habib Abdullaevning «Rudalanishning granitoid intruziyalar bilan
genetik bog’liqligi» va boshqa juda ko’plab asarlari xorijiy tillarda tarjima
qilingan. «Bu asar deb yozgan edi T.Shoyoqubov, M.Ahmedov,-o’zbek fanini
H.Abdullaev siymosida jahonning eng ilg’or fan cho’qqilariga olib chiqdi. Jahon
ilm ahli dunyoda
O’zbekistondek jumhuriyat borligini: Beruniyning vatanida hali ilm so’nmaganini
yana bir bor his etdilar». Habib Abdullaev o’zbek fanining haqiqiy jonkuyari edi.
Shu boisdan ham uning Prezidentlik davrida yuzlab fan nomzodlari va fan
doktorlari etishib chiqdi. Chunki buyuk alloma millatning kelajagi va istiqboli
yuqori malakali milliy kadrlarga bog’liq ekanligini yaxshi bilardi. H.Abdullaev
rahnamoligida aspirantlar soni o’n baravar ko’paydi va 1000 kishiga etdi.
«Moskvaga,-deb eslagandi yozuvchi, akademik Izzat Sulton,-qisqa muddatda to’rt
yuzdan ortiq o’zbekni aspirantura va doktaranturaga yuborganda, Habib «to’g’ri
31

yo’ldan» bormadi, chunki Respublikada eng muhim amallarda o’tirgan
shovinistlarga bu ish yoqmas edi. Shovinistlar g’aflatda qolib, bu voqeadan ham
kech xabardor bo’ldilar va alamlaridan «tirsagini tishlab» qoldilar.
Keyin Habibdan bu ishi uchun undan beshavqat o’ch oldilar. Shu ishi va o’zbek
xalqining manfaatlarini ko’zlab qilgan ko’pgina boshqa ishlari uchun, Habib
O’zbekiston Fanlar Akademiyasi prezidentligi vazifasidan qo’qqisdan olib
tashlandi... Bu Markaziy Qo’mitada ikkinchi (aslida esa-birinchi) kotibi bo’lib
ishlagan va Habib Muhammedovich tomonidan «tegirmonchi» deb nom berilgan
Melnikovning ishi. Ashaddiy shovinist, o’zbek xalqining sodiq farzandidan ana
shu yo’l bilan qasos oladi». Noyob qobiliyat egasi, buyuk olim va tashkilotchi
davlat arbobi Habib Abdullaevni ishdan olishgach uni hatto Akademiyaning
Prezidiumi a'zolari qatorida ham qoldirmadilar, biror bir ilmiy tadqiqot institutida
rahbarlikka ham lozim topmadilar. Albatta bu adolatsizlik va noxaqliklar
allomaning salomatligiga o’z ta'sirini ko’rsatmay qolmadi. U 1962 yil 20 iyunda
vafot etdi. Sovetlar hukumronligi davridagi g’oyatda og’ir sharoitda ham xalq
ijodkorlari degan yuksak nomga dog’ tushirmagan milliy manfaatga xiyonat
qilmagan ulug’ adiblar, yozuvchi va shoirlar anchagina bo’lgan. Ular xalqimizning
o’tmish tarixini, inqilobiy an'analari, sof sevgi muhabbat va milliy udumlarini
badiiy ijod vositasi ila tarannum etganlar.
Biz bu o’rinda Oybek, O.Yoqubov, Shuhrat, P.Qodirov, E.Vohidov,
A.Oripov, Sh.Xolmirzaev, O’.Hoshimov, A.Ibrohimov, X.To’xtaboev, O.Matjon,
M.Boboev, X.Davron, G.Nurullaeva va boshqa o’nlab yosh ijodkorlarni nazarda
tutmoqdamiz. Ularning sa'y-harakatlari tufayli 50-80 yillarda bir qator to’la qonli
badiiy jihatdan yuksak saviyadagi milliy ruh va g’urur bilan sug’orilgan ajoyib
asarlar yaratildi. M.Ismoiliyning «Farg’ona tong otguncha», M.Shayxzodaning
«Toshkentnoma» lirik poemasi, «Mirzo Ulug’bek» tragedik dramasi,
A.Qahhorning «O’tmishdan ertaklar», «Tobutdan tovush», O.Yoqubovning
«Diyonat», «Ulug’bek xazinasi» va «Qo’hna dunyo», P.Qodirovning «Yulduzli
tunlar», «X.To’xtaboevning Kasoskorning oltin boshi», O’.Xoshimovning «Bahor
32

qaytmaydi», «Nur borki soya bor», Sh.Xolimirzaevning «Qora kamar»,
I.Sultonning «Imon», X.G`ulomning «Toshbolta oshiq», A.Oripovning «Hakim va
ajal», O.Matjonning «Beruniy», «Pahlavon Mahmud», E.Vohidovning «Oltin
devor», va boshqa o’nlab asarlari ana shular jumlasiga kiradi. Bu asarlar
xalqimizga badiiy zavq-shavq bag’ishlabgina qolmasdan, ularga juda katta
ma'naviy ozuqa ham beradi, yoshlarimiz ongida xalqimizning o’tmish tarixi bilan,
ulug’ bobokalon avlodajdodlarimiz bilan faxrlanish va g’ururlanish his-tuyg’usini
shakillantiradi hamda ona vatanga mehr-muhabbatni yanada jo’sh urushiga
ko’maklashadi.
1970-80 yillarda badiiy ijodning she'rxonlik va g’azalxonlik yo’nalishida ham
buyuk qobiliyat egalari etishib chiqdi. Oybek, M.Shayxzoda singari qalam
sohibalarining ijodlariga yangi mazmun va sayqal bergan A.Oripov, E.Vohidov,
O.Matjon, Rauf Parfi, X.Davron, Azim Suyun, Gulchehra Nurillaeva va boshqalar
o’z she'rlarida Vatan va xalqqa sadoqatni, mehnatni ulug’lab, sof sevgi va
muhabbatni tarannum etdilar. 60-80 yillarda o’zbek she'riyatida porlagan
yulduzlardan biri Abdulla Oripov (1941) bo’ldi. Uning birinchi she'rlar to’plami
1965 yilda «Mitti yulduz» nomi bilan paydo bo’ldi. Shundan so’ng, shoirning
«Ko’zlarim yo’lingda!» (1967), «Onajon», (1969), «Ruhim» (1971),
«O’zbekiston», «Qasida» (1972), «Xotirot», «Yurtim shamoli» (1974), «Hayrat»
(1979), «Hakim va ajal» (1980), «Najot qal'asi» (1981), «Yillar armoni» (1983) va
boshqa she'rlar to’plamlari bosilib chiqdi. A.Oripov tom ma'noda xalq shoiri
sifatida nom chiqardi va tanildi. U el, millat, yurt dardi, tashvishi bilan yondi va
ijod qildi. Biz Abdulla Oripov badiiy faoliyatini ko’zdan kechirar ekanmiz, uning
betakror ijodiy barkamolligi xalqi bilan, millati va yurti taqdiri bilan hamnafas
rivojlanib borganligini va tobora teranlashganining guvohi bo’lamiz 17
. O’zining
vatanparvar, elparvar va ayni paytda sof sevgi va muxabbatini tarannum etuvchi
serqirra lirik ijodi bilan xalq hurmatiga sazovar bo’lgan g’azalnafis shoirlardan biri
Erkin
17 Murtazayeva. X. O’zbekiston tarixi. II – kitob. T., 2015. -B.379.
33

Vohidovdir (1936). Shoirda she'riyatga havas juda erta, o’n besh yoshlardan
boshlab uyg’ongan. 1990 yilga qadar Erkin Vohidovning o’ndan ortiq she'riy va
dostonlar to’plamlari matbuot yuzini ko’rdi. Bular: «Tong nafasi», (1961),
«Qo’shiqlarim sizga» (1962), «Yurak va aql» (19630, «Mening yulduzim» (1964),
«Nido» (1965), «Lirika» (1965), «Palatkada yozilgan doston» (1967), «Yoshlik
devoni» (1969), «Chirog’bon» (1970), «Dostonlar» (1973), «Hozirgi yoshlar»
(1971), «Muxabbat»,
«Tirik sayyoralar» (1980), «Sharqiy qirg’oq» (1982), ikki jildlik
saylanma«Muxabbatnoma» va «Sadoqatnoma» (1986), «Shoiru she'ru shuur»
(1989) va «Kuy avjida uzilmasin tor» kabilar xalqimizning eng sevib o’qiladigan
asarlariga aylandi. 1946—1985 yillar orasida o‘zbek adabiyoti o‘z taraqqiyotining
murakkab va turli bosqichlardan iborat davrini bosib o‘tdi.
Bular Ikkinchi jahon urushidan keyingi tiklanish yillarini (1945—1956);
Stalin shaxsining fosh etilishi va xrushchevcha «iliqlik» yillarini (1956—1964);
«Rivojlangan sotsializm» g‘oyasi olg‘a surilgan yillarni (1964—1985) o‘z ichiga
olgan va har uchala bosqich shu yillarda ro‘y bergan ijtimoiy voqealarga ko‘ra
nomlangan bo‘lib, o‘zbek adabiyotining taraqqiyot yo‘li va tamoyillari ham shu
davrda turlicha ko‘rinishga ega bo‘ldi. O‘zbekiston adiblari urushdan keyingi
mamlakatning haqiqiy ahvolini yaxlit bilganliklari uchun ham ayrim shoirlarning
lirik she’rlarida ma’yusona ohanglar, yozuvchilarning ocherk va hikoyalarida

mamlakat kechirayotgan qiyinchilik tasviri yo‘q emas edi. Partiya 1946—1948
yillarda san’at va adabiyotga oid bir necha qarorlar qabul qilib, yozuvchilarga
voqe- liqsagi ijobiy ko‘rinishlar, kishilarning xursandchilik holatlari va kayfiyatlari
haqida asarlar yozish, sovet voqeligi uchun tipik bo‘lmagan nuqsonlar va
qiyinchilik tasviridan qochish, hayotni «gulgun» ranglar bilan aks ettirish vazifasi
topshirildi. Urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasiga
rahbarlik qilgan va o‘z lavozimiga ko‘ra partiya da’vatiga «labbay» deb javob
34

bergan Oybek 50yillar arafasida «Oltin vodiydan shabadalar» romanini yozdi. Bu
asar urush tufayli xo‘jaligi izdan chiqqan kolxoz hayotining ayrim manzaralarini
aks ettirdi. Ammo roman nashr etilar-etilmas, taniqli munaqqid V.Zohidovning
«SHarq yulduzi»
jurnali (1950 yil, 11 son) va «Qizil O‘zbekiston» (1950 yil 10, 15, 17 dekabr
sonlari) gazetasida tanqidiy maqolalari e’lon qilindi. O‘sha kezlarda sovetlar
mamlakati bo‘ylab yangi qatag‘on pallasi boshlangan bo‘lib, SHayxzoda,
Mirzakalon Ismoiliy,
SHuhrat, Said Ahmad, SHukrullo singari yozuvchilarni «temir parda» orqasiga
tashlashga ulgurilgan edi.
Ana shunday sharoitda V.Zohidovning «Oltin vodiydan shabadalar» romanini har
tomonlama yaroqsizga chiqargan maqolalari Oybek taqsirida fojiali rol o‘ynashi
tabiiy edi. Urushdan keyingi davrda Abdulla Qahhorning «Qo‘shchinor
chiroqlari», Rahmat Fayziyning «CHo‘lga bahor keldi», Parda Tursunning
«O‘qituvchi», Ibrohim Rahimning «Hayot buloqla- ri», Oybekning «Nur qidirib»
qissa va romanlari yaratilga- nini va o‘zbek adabiyotida bunday «mo‘l hosil» ilk
marotaba bo‘lganini alohida qayd etish joizdir. To‘g‘ri, bu asarlarning birortasini
«O‘tgan kunlar» (Abdulla Qodiriy) yoxud «Navoiy» (Oybek) bilan yonma-yon
qo‘yish mumkin emas. Lekin yaqinyaqingacha o‘zbek adabiyotining nochor sohasi
bo‘lib kelgan yirik nasrda miqdor o‘zgarishlari bo‘layotganining o‘ziyoq ijobiy
hodisa edi. SHe’riyatda esa G‘afur G‘ulomning «Vaqt», «Soginish», Oybekning
«Raisa» singari mag‘zi to‘q she’rlari maydonga keldiki, ular ham, o‘z navbatida,
she’riyatimizning ertasiga umid uyg‘otmay qo‘ymasdi. Ana shunday sharoitda
kommunistlar partiyasining XX s’ezdi o‘tkazilib, unda Stalin shaxsining fosh
etilishi sovetlar mamlakati tarixiga «xrushchevcha iliqlik yillari» deb kirgan yangi
davr boshlandi. Bu davrning o‘ziga xos xususiyati shunda ko‘rindiki,
N.S.Xrushchev, Stalin shaxsiga sig‘iiish davri illatlarini fosh 40 etibgina qolmay,
mamlakatda bir oz bo‘lsa-da, demokratik normalar tiklanishi, inson huquqlari
muhofazalanishi va boshqa ijtimoiy muhim hodisalar ro‘y berishiga kafolat berdi.
35

Qatag‘on etilgan yozuvchilarning tirik qolganlari ozodlikka chiqarilib, ular
boshiga tushgan kulfatlar ham matbuot sahifalarida yoritila boshladi. Sovet
jamiyatida o‘ta qiyinchilik bilan bo‘layotgan ba’zi ijtimoiy o‘zgarishlar ta’sirida
Abdulla Qahhor 1967 yili, tavalludining 60 yilligiga bagishlangan yubiley
kechasida nutq so‘zlab, «Men partiyaning oddiy soldata emas, balki ongli
a’zosiman», degan so‘zlarni aytdi. Aslida, har bir insonning fuqarolik huquqlari
zamirida yotgan bu haqiqat kommunistik partiyaning O’zbekistondagi rahbarlari
nazarida partiyaga qarshi isyon shakkoklik edi. SHuning uchun ham ular Abdulla
Qahhorga bo‘lgan munosabatlarini keskin ravishda o‘zgartirdilar. Uning asarlari
nashr va targ‘ib etilmay qo‘ydi. O‘sha kezlarda bosmadan chiqqan «YOshlar bilan
suhbat» kitobi esa taqiqlandi. Umuman, siyosiy ta’qib va tahsid yana partiyaning
san’at va adabiyotga bo‘lgan siyosatining asosiy belgilaridan biri sifatida qayta
tiklandi. 20yillar arafasida va keyin ham yashagan shoirlarning asosan Lenin,
oktyabr va partiyani olqishlovchi she’rlaridan iborat «Tirik satrlar» almanaxida
CHo‘lponning
«xavfli» nomi tilga olingani uchun u kitob do‘konlaridan yig’ishtirib olindi.
«O‘zbegim» qasidasini yozgani va butun bir xalqning milliy uygonishiga turtki
bergani uchun Erkin Vohidov tahsid va tazyiqlar ostida qoldi. «Men endi kimga
suyangayman, birinchi muhabbatim» degan satrlari bilan go‘yo partiyaning
ulugvor rolidan ko‘z yumgani uchun Abdulla Oripovning «Birinchi muhabbat»
she’ri siyosiy xatodan iborat deb topildi. Uning o‘sha davr «ruhiga» to‘g‘ri
kelmagan «Jannatga yo‘l» dramatik dostoni, butun umri davomida syyosiy nazorat
ostida yashagan adib Maqsud SHayxzodaning so‘nggi «Abu Rayhon Beruniy»
tarixiy tragediyasi sirli ravishda qo‘lyozma holida «yo‘qoldi».
To‘g‘ri, Abdulla Oripovning asari keyinchalik qaytarib berildi. Ammo
SHayxzodaning yo‘qolgan asari hanuzgacha topilgan emas. Sovet jamiyatidagi
ijodkorni haqorat etuvchi ana shunday voqealar adabiyot va san’atning shu
davrdagi taraqqiyotiga monelik qilmay qolmagan, albatta. 60-yillarning boshlariga
kelib o‘zbek yozuvchilari sotsialistik realizm «ochiq sistema»ga aylangandagina
36

badiiy baquvvat asarlar berishiga ishongan edilar. SHuning uchun ham adabiyoti-
mizning iste’dodli vakillari I.Brejnev tomonidan olga surilgan «rivojlangan
sotsializm» g‘oyasini badiiy asarlari qatiga singdirishga ortiqcha ehtiyoj
sezmadilar. Faqat
III.Rashidov va V.Zohidovning publitsistik chiqishlaridagina bu «g‘oya» o‘z aksini
topdi. SHuningdek, Asqad Muxtorning «Amu» va Ibrohim Rahimning «Oqibat»
romanlaridagi Afg‘oniston voqealari va Rossiyaning noqoratuproq zonasidagi
erlarning o‘zbek melioratorlari tomonidan o‘zlashtirilishi tasvirlan- gan lavhalarda
bu g‘oyaning bevosita aks-sadosi eshitilib turdi. 60-yillarning ikkinchi yarmi va
70yillarda yaratilgan o‘zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari mavjud tuzumga
nisbatan muxolifat maqomida maydonga kelgan. SHuning uchun ham bu davrda
yozilgan aksar asarlar hali o‘z qimmatini yo‘qotgan emas.

Xulosa
37

Totalitar tizim jarayonida o‘lkadagi madaniy – ma’rifiy ishlar e’tibordan
chetda qolmadi. 20 – 30 - yillarda savodsizlikni tugatish, ta’lim – tarbiya ishlari
astoydil qo‘lga olindi. 1941 yili O‘zbekistonda 5.504 maktab bo‘lib, ularda 42.000
o‘qituvchilar dars berdi, 1 mln. 315 ming o‘quvchi ta’lim oldi. Sanoat ishlab
chiqarishining ishchi kadrlarga talabini qondirish uchun fabrika, zavodlar qoshida
maxsus o‘quv yurtlari ochildi. O‘rta Osiyoda oliy ta’limning beshigi, hozirgi
O‘zbekiston Milliy Universiteti bir qancha oliy o‘quv yurtlariga asos bo‘ldi, 1940
yili respublikada 30 ta oliy, 100ga yaqin o‘rta maxsus o‘quv yurtlari ishlab turdi.
1943 yilda tashkil etilgan O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi (O‘z FA) respublikada
ilm – fanning markazi bo‘lib qoldi.
1945 – 1985 yillarda ko‘plab yangi ilmiy – tadqiqot institutlari,
laboratoriyalar, ilmiy markazlar tashkil etildi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi va
uning ilmiy tekshirish institutlarida fanning turli sohalari: ayniqsa kimyo, fizika,
elektronika, tarix, arxeologiya va boshqa fanlar rivojlandi. 80 – yillarning
boshlariga kelib akademiya tarkibida Qoraqalpog‘iston ASSR filiali va 35 ilmiy
tadqiqot muassasalari faoliyat ko‘rsatdi. 38 ming ilmiy xodim, shu jumladan, 1215
fan doktori, 15664 fan nomzodi fanning turli sohalarida tadqiqot ishlari olib bordi.
Respublikada madaniy – oqartuv muassasalarining soni 20 – 30 - yillarda ortib
bordi.
Achinarlisi shundaki, respublikada ta’lim – tarbiya, madaniy – ma’rifiy ishlar
«SHaklan milliy, mazmunan sotsialistik» shiori ostida olib borildiki, asl maqsad
«baynalmilalchilik» niqobi bilan pardalanib, o‘lkaga rus madaniyatini, ularning
turmush tarzini tarqatishdan iborat bo‘ldi. 1938 yil 19 martda O‘zbekiston
rahbariyati milliy maktablarda majburan rus tilini o‘qitish to‘g‘risida qaror qabul
qildi. O‘qishlar va idoralarda ish yuritishlar 1929 yildan boshlab lotin, 1940 yildan
boshlab kirill alifbosida olib boriladigan bo‘ldi. Bularning oqibatida ko‘p asrlar
davomida arab alifbosida yaratilgan tariximiz, madaniyatimizni o‘rganishdan
respublikaning tub aholisi mahrum bo‘ldi.
38

1927 yili o‘tkazilgan «Hujum» harakati oqibatida o‘zbek xotin – qizlari
jahon taraqqiyotiga tortilgan holda, ikkinchi tomondan, ular industriyalashtirish
girdobiga keng jalb qilinib, o‘zlarining tabiiy burchlarini bajarish hamda SHarqona
fazilatlaridan mahrum bo‘ldilar. Madaniy – ma’rifiy muassasalar kompartiyaning
g‘oyalarini, sotsialistik mafkurani omma o‘rtasida keng tarqatish yuzasidan faol
ishlar olib bordi. Fashizmga qarshi urush yillari izdan chiqqan ta’lim – tarbiya
ishlari, madaniy – oqartuv muassasalari urushdan keyingi yillarda qayta tiklandi va
kengaytirildi.
1970 yili respublikada 2977 ta klub muassasalari, 5822 ta kutubxonalar, 26 ta
muzey, 3988 ta kinoqurilmalar ishlab turdi. Lekin, amalda bu muassasalarning bir
qismi statistik axborotlarda oshirib ko‘rsatilgan, boshqa qismi har xil sabablarga
ko‘ra qoniqarsiz bo‘lib, moliyaviy yordamga muhtoj, ayniqsa, qishloq joylarda
tashlandiq ahvolda edi. Qanday bo‘lmasin bu muassasalar marksizm – leninizm
soxta g‘oyalarini, sotsialistik qurilish amaliyotini tashviqot – targ‘ibot qilishning
quroli bo‘lib xizmat qildi. Urushdan keyin majburiy 7 yillik, 1959 yildan 8 yillik,
1970 yildan boshlab 10 yillik ta’lim amalga oshirila boshlanadi. 1980 yillarda o‘rta
va oliy ta’lim tarmoqlari kengayib bordi. 1990 yil O‘zbekistonda maktablar soni
9.000 ga etdi, lekin ulardan 1.700 tasi ayanchli ahvolda bo‘lib, mukammal
ta’mirlashni talab qilar edi. 1978 – 1979 - o‘quv yilida respublikada 43 ta oliy
o‘quv yurti bo‘lib, bularning kunduzgi, sirtqi, kechki bo‘limlarida 26.000 talabalar
o‘qidi. Respublika Fanlar Akademiyasida ilmiy – tadqiqot institutlarining safi
kengayib, ularda yirik olimlar ilmiy izlanish ishlarini olib bordilar. Talabalar, oliy
ma’lumotli mutaxassislar, ilmiy xodimlarning soni jihatdan 10.000 kishiga
hisoblaganda, O‘zbekiston ilg‘or mamlakatlar qatorida tursa ham kadrlar
tayyorlash tizimida qo‘pol nuqsonlar bor edi. Oliy o‘quv yurtlariga viloyatlardan
qat’iyan reja asosida qabul qilish: qanday o‘qimasin, ularni bitirtirib chiqarish
natijasida ko‘pincha malakasi etarli bo‘lmagan mutaxassislarga diplom berishga
to‘g‘ri keldi. Ta’lim – tarbiya, ilmiy – tadqiqot ishlarining miqdoriy ko‘rsatkichlari
qanchalik yuqori bo‘lmasin, ular Markazga qaramligi sababli o‘zlarining ish 50
39

faoliyatida kompartiya mafkuraviy tazyiqidan chetga chiqolmadilar. O‘quv
dasturlari, ayniqsa ijtimoiy fanlar haddan tashqari siyosatlashtirildi. O‘tmishda
dunyoga mashhur bo‘lgan, jahon fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan
ajdodlarimiz nomi esga olinmadi, millatimizning boy tarixi va adabiyoti
o‘qitilmadi. CHunki, maktab, oliy ta’lim tizimining asl maqsadi O‘zbekiston
misolida butun jahonga sovet davlati milliy siyosatining tantanasini ko‘rsatishdan
boshqa hech narsa emas edi. Bu tizim respublikaning Markazga qaramligini yana
ham kuchaytirdi.

40

Foydalanilgan adabiyotlar.
1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. –Т.: Ўзбекистон, 1998
2. Shamsiddinov R., Karimov Sh., Vatan tarixi., uchinchi kitob. – Toshkent.,
Sharq, 2010.
3. Алимова Д. А., Голованов А. А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми
даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари, Тошкент, 2000.
4. Усмонов Қ. Содиқов М. Ўзбекистон тарихи (1917 – 1991 йиллар). – Т.,
Шарқ, 2001.
5. Murtazayeva. X. O’zbekiston tarixi. II – kitob. T., 2015.
6. Мамажонов. Д - Ўзбекистонда қайта қуриш даврида маданий ҳаёт. Тар.
Ном. Дис. T. 2018.
7. Ўзбекистоннинг янги тарихи, 2-китоб совет мустамлакачилиги
даврида. Тошкент, 2000.
8. Jo’rayev. N, Karimov. Sh – O’zbekiston tarixi. Sovet mustamlakachiligi
davrida.Toshkent. 2011
9. Aзизxўжaев A. Чин ўзбек иши. Тошкент: Aкaдемия, 2003.

41

O’zbekistonda Sovetlar davrida ta’lim tizimi haqida

Sotib olish