Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 49.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Misha Khan

Ro'yxatga olish sanasi 22 Yanvar 2025

7 Sotish

O‘zbekistonla soliq. Byudjet siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG BEK NOMIDAGI O ZBEKISTON MILLIYʻ ʻ UNIVERSITETINING JIZZАX FILIАLI “SIRTQI” FАKULTETI “IQTISODIYOT(TARMOQLAR VA SOHALAR)” YO NАLISHI ʻ 551-22-GURUH TALABASI RAXMATULLAYEV IBROXIMNING “Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish” FАNIDАN KURS ISHI Mavzu: O‘zbekistonda soliq-byudjet siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari. Bajardi: Raxmatullayev I Ilmiy rahbar: Nizomitdinov A Jizzax-2024 1 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………...…...4 I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI VA TARTIBGA SOLISH USULLARI 1.1 O'zbekiston soliq siyosatining mazmuni, strategiyasi va taktikasi.……….…..7 1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishda soliq siyosatining o'rni.……...........................................................................................14 1.3 Soliq guruxlari va tasnifi …………………...…………………….………17 II BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN IQDISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH 2.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli………………..21 2.2. Iqtisodiyotni boshqarish organlari………………………………………….29 Xulosa ……………………………………………………………………….......34 Foydalangan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….36 2 O‘zbekistonda byudjet-soliq siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari. Reja: 1. Davlatning iqtisodiyotini tartibga solish usullari 2. Iqtisodiyotning pul-kredit (pul) siyosati. 3. Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli 3 Kirish Kurs ishi mavzusi dolzarbligi . Har qanday zamonaviy iqtisodiy tizimning normal ishlashini ta'minlashda davlat muhim rol o'ynaydi. O'zining butun tarixi davomida davlat tartibni, qonuniylikni ta'minlash, milliy mudofaani tashkil etish vazifalari bilan bir qatorda iqtisodiy sohada ma'lum funktsiyalarni bajargan. Umumiy qabul qilingan ta'rifga ko'ra, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish - bu tadbirkorlik sub'ektlari xatti-harakatlariga va shu bilan butun iqtisodiyotga qonunchilikni, soliqqa tortish tizimini, bojxona to'lovlarini, valyuta kurslarini o'zgartirish, bu yoki boshqa faoliyatni cheklash yoki aksincha, rag'batlantirish uchun boshqa vositalardan foydalanish orqali bilvosita ta'sir tizimidir.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish uzoq tarixga ega - Evropada dastlabki kapitalizm davrida ham narxlar, tovarlar va xizmatlar sifati, foiz stavkalari va tashqi savdo ustidan markazlashgan nazorat mavjud edi. Zamonaviy sharoitda har qanday davlat milliy iqtisodiyotni tartibga soladi, hukumatning iqtisodiyotga aralashishi har xil darajada.Davlat va bozorni tartibga solish qanday nisbatlarda birlashtirilishi kerakligi, davlatning aralashuvi chegaralari va yo'nalishlari qanday bo'lganligi to'g'risida fikrlar va yondashuvlarning keng doirasi mavjud - to'liq davlat monopoliyasidan tortib to haddan tashqari iqtisodiy liberalizmgacha. Biroq, davlatning iqtisodiyotda ma'lum funktsiyalarni bajarishi zarurligi so'roq qilinmaydi. Bozor iqtisodiyotida davlatning o'rni to'g'risida klassik qarashlardagi inqilob taniqli ingliz iqtisodchisi Jon Maynard Keyns nomi bilan bog'liq edi. Uning "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi" asari 1936 yilda nashr etilgan. "Keyns inqilobi" davrida ilgari surilgan g'oyalar bozor iqtisodiyotining klassik qarashlarida inqilobni keltirib chiqardi. Iqtisodiy turg'unlikni o'z-o'zini tiklashning iloji yo'qligi, yalpi talab va yalpi taklifni muvozanatlash, iqtisodiyotni inqirozdan olib chiqish va uni yanada barqarorlashtirishga yordam beradigan vosita sifatida davlat aralashuviga bo'lgan ehtiyoj isbotlandi.Shunday qilib, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. 4 Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiyatlarining nazariy asoslarini o’rganib, xususiylashtirish haqida kerakli ko’nikma hosil qilish hamda bulardan foydalanib amaliyotda tatbiq etish va takomillashtirishdan iborat. Kurs ishining vazifalari: - O’zbekistonda mulkchilik tizimini rivojlanishining fundamental asoslarini o’rganish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimining faoliyat mexanizmini belgilovchi me’yoriy-huquqiy bazasini yoritib berish; - O’zbekistonda mulkchilik tizimini shakllanishining bosqichlari va xususiyatlarini tahlil qilish; - Mulkchilik shaklini o’zgartirish- ko’p ukladli tizimni yaratishning asosi ekanligini anglash; - Xususiylashtirilgan korxonalarni qo’llab-quvvatlash iqtisodiy taraqqiyotimizni muhim omili ekanligini ko’rsatib berish. 5 I BOB DAVLAT IQTISODIYOTI VA TARTIBGA SOLISH USULLARI 1.1.O'zbekiston soliq siyosatining mazmuni, strategiyasi va taktikasi Soliq siyosati davlatning soliq munosabatlarini tashkil qilishdagi chora- tadbirlari, faoliyatlar yig'indisidir. Shunday ekan, faqat mustaqil davlatgina o'z mustaqil soliq siyosatiga ega bo'la oladi. Soliq siyosatini ishlab chiqish moliya-iqtisodiy munosabatlardan kelib chiqadi. Davlat soliq siyosati orqali respublika iqtisodiyotini barqarorlashtirish va rivojlanishiga xar tomonlama faol ta’sir ko'rsatish mumkin. Soliqlar pul munosabatlari bo'lib, iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi ekan, soliq siyosati xam iqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir. Soliq tizimi deganda moxiyati jixatidan bir xil bo'lgan va markazlashgan pul fondiga tushadigan soliq turlarining yig'indisi tushuniladi. Tizim - bu yig'ma tushunchadir. Bu tushunchada soliqlarning bir-biri bilan bog'liqligi xam ifoda etilgan. Soliq tizimini quyidagi guruxlarga bo'lish mumkin: Soliq tizimini soliq obyektiga qarab uch guruxga bo'lish mumkin: oborotdan, daromaddan va mulklar qiymatidan olinadigan soliqlar. Oborotdan olinadigan soliqlarga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i, konlardan foydalanganligi uchun solig, bojxona boji kiradi. Daromaddan olinadigan soliqlarga foyda solig'i va daromad soliglari kiradi. Mulklardan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig'i va yer soliqlari kiradi.Iqtisodiy moxiyatga qarab to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish mumkin. To'g'ri soliqlar bevosita daromad oluvchimulk egasining daromadlaridan (foydalaridan) olinadi. Bunday soliqlar huquqiy va xaqikiy soliq to'lovchi bitta shaxs bo'ladi. Soliq ilgarida aniq belgilangan bo'ladi.Uning manbai bo'lib korxona va tashkilotlarning xo'jalik faoliyati natijasida erishilgan moliyaviy yakun xisoblanadi. Axoli soliqlarida esa soliq manbai bo'lib to'g'ridan-to'g'ri axolining daromadi xisoblanadi. Foyda (daromad) solig'i, yer solig'i va daromad solig'i to'g'ri soliqlarning eng yirik daromaddir. 6 Egri soliqlar korxona va tashkilotlar faoliyatining moliyaviy yakuniga bog'liq bo'lmaydi. Ular sotilayotgan tovarlar va xizmatlar oborotiga (baxosiga) ustama tarzda belgilanadi. Ular so'zsiz tovar qiymati va xizmat summasini oshiradi va iste’mol ni kamytiriladi. Bu soliqlarni ba’zan iste’mol soliqlari deb xam ataladi. Bundan qaraganda ularni guyo maxsulot sotuvchi yoki xizmat ko’rsatuvchi to'laetgan bo'ladi. Aslida esa ularning xaqiqiy to'lovchisi tovar va xizmatlarni iste’mol qiluvchilar bo'ladi. Egri soliqlar guruxiga ko'shilgan qiymat solig'i, aksiz solig'i va bojxona bojlari kiradi. Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi. Biz avvalo soliq tizimi va soliq solish tizimi tushunchalarni bir-biridan farqini bilishimiz zarur. Bu yerda nazariy jixatdan soliq tizimi soliqlar yig'indisi tushuniladi. Soliq solish tizimi esa tashkiliy jixatdan, tuzilish usullari yig'indisi tushuniladi, Ya’ni soliq solish tizimi amaliy uslublar yig'indisidir. Shunday qilib, soliq solish tizimi deb, Oliy majlis tomonidan belgilangan va ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlarni tuzilish usullari va tamoyillari yig'indisiga aytiladi. Bu tizimning urni jamiyatning ijtimioy- iqtisodiy tizimi bilan aniqlanadi. Soliq solish tizimining bir qancha elementlari mavjud va bular quyidagilardan iboratdir: soliq subyekti, obyekti, manbasi, soliq stavkasi, soliq solish birligi, soliqlardan imtiyozlar va boshqalar kiradi. Soliq subyekti bu soliq munosabatlarni tashkil qiluvchilar. Bularga asosan soliq to'lovchilar: yuridik shaxslar korxona, tashkilot, firma va jismoniy shaxslar-axoli kiradi. Ikkinchi tomondan soliq subyektiga davlat kiradi, Ya’ni soliq oluvchi. Soliq obyekti - bu soliq solinadigan daromad, narsa (buyum), mulk, qiymati, tovar, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar. Ko'pincha soliq nomi obyekt nomi bilan ataladi. Masalan, yer solig'ida yoki daromad solig'ida. 7 Ma’lumki biz o'tgan mahruzamizda soliq tizimi va soliqqa tortish tizimi tushunchalari o'rtasida farq bor degan edik. Soliq tizimi nazariy jixatidan soliqlar turlarining yig'indisidan iborat, soliq solish tizimi esa soliqqa tortish amaldagi uslublari yig'indisidan iborat deb tushuntirgan edik. O'tgan mahruzada aytganimizdek bozor iqtisodiyoti yo'lini tanlagan ekanmiz soliqqa tortish tizimi bilan bir qatorda soliq tizimini xam islox qilish zaruriyatiga aylandi. O'zbekiston Respublikasining 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan "Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlarning soliqlari to'g'risida" gi qonunga binoan 1992 yildan boshlab yangi soliq tizimi joriy etildi. Bu tizimning shu davrgacha amal qilgan tizimdan tub farqi shundaki Respublikamiz xududida ayrim soliq turlari bekor qilinib, ularning qrniga yangilari kiritildi. 1992 yilgacha 62 yil davomida o'zgarmasdan xizmat qilgan korxona va tashkilotlarning asosiy salmog'i bo'lgan oborot solig'i qrniga qo'shilgan qiymat solig'i, foydadan ajratma to'lovi qrniga yalpi daromaddan daromad solig'i va yangidan Respublikadan chetga chiqarib sotiladigan tovarlarga soliq, cheklangan tovar turlariga aksiz solig'i va mol-mulk soliqlari joriy etildi. Soliq tizimiga bunday o'zgartirishlar kiritishning zaruriyati nimada? Birinchidan, Ma’muriy - buyruqbozlik uslubiga asoslangan sobiq ittifoq davrida davlat korxona daromadlarini xoxlagan istagi bo'yicha taksimlar edi. Soliq stavkalarini davlat xoxlagan paytda va xoxlagan miqdorda o'zgartirar edi. 90 - yillarga qadar foydadan ajratma stavkasi orqali korxona foydasining 90 % gacha byudjetga olib qo'yilar edi. Bozor iqtisodiyoti qonunlari bunday o'zgartirishlar qilinishiga yo'l qo'ymaydi, sababi korxonalarda moddiy manfaatdorlik va rag'batlantirish yuqolganligi bo'lib, ular ishlab chiqarishni rivojlantirishga qiziqmay qo'yadilar, ishlarida o'sish bo'lmaydi, korxonalarda boqimandalik kayfiyati, davlat dotatsiyasiga ko'z to'tish kabi illatlar tug'iladi. Bu illatlardan qutulishning yagona yo'li soliq tizimini qayta qurish xisoblanadi. Ikkinchidan, korxonalar moliyaviy erkinlikka ega emas edilar. Qancha maxsulot ishlab chiqarilish kerak, ularning xom ashyosi qaerdan olinadi, maxsulot birligiga qancha xom ashyo ishlatilishi kerak, ishchilar soni, ish xaqi miqdori, 8 elektr energiya va yoqilg'i sarfi, tovarlar baxosi markaz tomonidan boshlab berilar edi. Bu bozor iqtisodiyoti talablariga zid bo'lganligi uchun xam korxonalarga moliyaviy erkinlik berilishi zarurligi tug'ildi. Uchinchidan, ish xaqi xarajatlarining oshib ketishi natijasida davlat g'aznasiga tushadigan foydadan ajratmalar miqdori kamayib ketganligi sababli uning qrniga yalpi daromaddan soliqqa tortish zaruriyati paydo bo'ldi. To'rtinchidan, bozor iqtisodiyotiga o'tish davrida ishlab chiqarish darajasining pasayishi, infliyatsiya, ishsizlarning ko'payishi, moliyaviy tanqislik, baxolarning keskin oshib ketishi kabi xodisalar yuz berdi. Ularni qoplash uchun zarur daromadlar bo'lishligi talab etiladi. Bu daromadlarni faqat to'g'ri soliqlar orqali byudjetga jalb qilish etarli bo'lmay qoladi. Shuning uchun, to'g'ri soliqlardan tashqari egri soliqlarni xam qo'llash zaruriyati tug'uldi. Beshinchidan, mustaqillikka yerishgan xar bir davlat o'zining mustaqil soliq tizimiga ega bo'lishi kerak. Bu xam iqtisodiy, xam maonaviy jixatdan zaruriyat xisoblanadi. Shu sababli xam soliq tizimi isloxati amalga oshrilimoqda. Shunday qilib soliq tizimi muayyan sharoitda davlat foydasiga undiriladigan soliqlar majmuidir, ularni yig'ib olish yo'llari va usullarining tashkil etilishidir. Soliq tizimiga soliq turlari, soliq miqdori, soliq undiriladigan daromadlarni aniqlash kabilar kiradi. Endi soliq tizimining vazifasi to'g'risida gaplashaylik. Ular: Soliq to'lovchilar bilan davlat o'rtasida daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash vazifasi; Iqtisodiy va ijtimoiy soxadagi faoliyatini rag'batlantirish yoki cheklab qo'yish; Axolining muayyan tabaqalariga ijtimoiy imtiyozlar berish vazifalari. O'zbekiston bozor iqtisodiyotiga o'tishning o'ziga xos va o'ziga mos yo'lini tanlab oldi va uni jamiyatda bosqichma-bosqich muvaffakiyatli amalga oshirilmokda. Ushbu tanlangan yo'lning moxiyati O'zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimovning besh tamoyilida taxriflab berilgan. Bu qoida 9 O'zbekiston davlat qurish va iqtisodiy islox qilish dasturining o'zagi bo'lib ularning moxiyati quyidagichadir: Birinchidan, iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun iqtisodiyot mafkuradan xoli qilinishi; Ikkinchidan, davlat bosh islohotchi bo'lishi; Uchinchidan, qonunlarga rioya qilishning xamma narsadan ustivor bo'lishi; To'rtinchidan, kuchli ijtimoiy siyosat o'tkazilishi; Beshinchidan, bozorga iqtisodiyotiga o'tishni bosqichma-bosqich amalga oshirilishi; Iqtisodiyotning siyosatdan ustivor bo'lishi va uning uchun iqtisodiyot mafkuradan xoli qilinishi: Bu tamoyilning mahnosi shuki, iqtisodiy islohotlar xech qachon siyosatning ta’siri ostida bo'lmasligi, Ya’ni biror bir mafkuraga buysundirmasligi kerak. Bu esa iqtisod xamisha siyosatdan ustun turmogi kerak. Na siyosat, na mafkura iqtisodiyotni nazorat qilish, unga tayzik o'tkazish darajasiga kutarilmasligi, xam ichki, xam tashki iqtisodiy munosabatlar xar qandaymafkuradan xoli bo'lishi lozim. Avval iqtisodiyot keyin siyosat, "avval taom, badaz kalom" degan xikmalar bekorga aytilmagan. Butun insoniyat tajribasi shuni ko'rsatadiki, xar bir ishchi, muxandis, texnik o'z ish joyida korxona, birlashma, tsexlarda o'zini xujayin deb xis qilish, o'z mexnatining pirovard natijasidan moddiy jixatdan manfaatdor bo'lishi kerak. Ular ishlab chiqarilgan traktor, mashina, taer va boshqa maxsulotlar ichki bozorda va jaxon bozorida, bozorning o'zi belgilab beradigan narxlar bo'yicha erkin sotilish kerak. Bozor qoidasiga ko'ra kimning maxsuloti yuqori sifatli, kurinishi yaxshiroq va narxi arzonlik bo'lsa, qsha maxsulotga talab boshqa maxsulotlarga nisbatan ko’proq bo'ladi. Bunday vaziyatda bozorga xech qanday siyosat yoki mafkura o'z ta’sirini o'tkaza olmaydi. Soliq tizimi Respublikamiz ijtimoiy iqtisodiy xayotidagi xarakatiga qarab xilma xil guruxlarga bo'linadi. Soliq tizimi iqtisodiy moxiyatiga qarab, kelib tushish manbaiga qarab, byudjetga o'tkazish nuqtai nazaridan 10 qo'llaniladigan stavkalarga va soliq imtiyozlariga qarab guruxlanadi. Ularni aloxida-aloxida ko'rib chiqamiz. 1.2 Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishda soliq siyosatining o'rni Iqtisodiy moxiyatiga qarab guruxlanish. Iqtisodiy moxiyatiga qarab O'zbekiston soliqlarini to'g'ri va egri soliqlarga bo'lish mumkin. To'g'ri soliqlar xaqikiy daromad oluvchi yoki mulk egasidan olinadi. Ularning oboekti yalpi daromad, mulk qiymati, yer maydoni, ot kuchi va boshqalar xisoblanadi. Egri soliqlar esa sotilayotgan tovar, bajarilayotgan ish, ko'rsatilayotgan xizmat qiymati ustiga ustama qo'yiladi. Egri soliqlarni to'lovchilar sotilgan tovar va ko'rsatilgan xizmatni dastlabki iste’mol qiluvchi korxonalar va yakuniy iste’mol chilar, Ya’ni, axoli xisoblanadi. Byudjetga kelib tushish manbaiga qarab huquqiy va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga bo'linadi. Huquqiy shaxslardan QQS, aksiz solig'i, Respublikadan tashqariga chiqarib sotiladigan tovarlar va maxsulotlar solig'i, qimmatli qog'ozlar opreatsiyalariga solinadigan soliq, daromad solig'i, korxonalar mol-mulki solig'i, korxonalar transport vositalari solig'i, yer solig'i, jamoa a’zolarining mexnat xaqi fondi solig'i, sanoat ko'rilishi solig'i va boshqalar olinadi. Jismoniy shaxslardan daromad solig'i, axolining mol-mulk solig'i, transport solig'i, yer solig'i, reklama solig'i, maishiy va xisoblash texnikalarini qayta sotish solig'i va boshqalar olinadi. Byudjetga o'tkazish nuqtai nazardan soliqlar umumdavlat soliqlari va maxalliy soliqlarga bo'linadi. Soliq qonunchiligida soliqlarning qaysi turlari to'g'ri davlat byudjetiga, qaysilari esa maxalliy byudjetga tushishi aniq ko'rsatib qo'yilgan. Ammo shu aniqki davlat byudjetiga tushgan mablag'larning bir qismi maxalliy byudjetlarga ajratib beriladi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart-sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlarning 11 amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy korxonalarning huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘rnatiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Davlat bir qator yo‘llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo‘li bilan ularning talabi kengaytiriladi. Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlar ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi muamosini bartaraf qiladi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarning ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga 12 asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o‘z zimmasiga oladi. Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib, ma’muriy vositalardan foydalanishga ustunlik beriladi. Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo‘li bilan kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta’minlanadi, monopoliyalarga yo‘l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi. Iqtisodiyotni bilvosita tartibga solishda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U davlatning pul-kredit va byudjet siyosatida o‘z ifodasini topadi. Pul-kredit siyosatining asosiy vositalari quyidagilardan iborat bo‘ladi:  hisob stavkasini tartibga solish;  moliya-kredit muassasalalarining Markaziy bankdagi zahiralari minimal hajmini o‘rnatish va o‘zgartirish;  davlat muassasalarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi operatsiyalari (davlat majburiyatlarini chiqarish, ularni sotish va to‘lash). Davlat bu dastaklar yordamida moliya bozorida talab va taklif nisbatini kutilgan yo‘nalishda o‘zgartirishga harakat qiladi. Jumladan, ssudaga beriladigan pul miqdorini o‘zgartirish uchun foiz stavkasi vositasidan foydalanadi. Davlat kreditga bo‘lgan talab va taklifni Markaziy bank orqali quyidagi yo‘llar bilan o‘zgartiradi: - davlat Markaziy bank ehtiyojlari orqali banklar mablag‘larining qarzga beriladigan va zahirada turadigan qismlari ulushini o‘zgartiradi; 13 - Markaziy bank boshqa banklarga past foiz stavkasida qarz berib, ularning kreditlash ishida faol qatnashib, iqtisodiy o‘sishiga ta’sir qilishini ta’minlaydi; - davlat Markaziy bank orqali xazina majburiyatlarini tarqatadi, o‘z obligatsiyalarini sotadi yoki qimmatli qog‘ozlarini sotib oladi. Natijada taklif etilgan pul miqdori o‘zgarib, bu foizga ta’sir etadi. 1.3 Soliq guruxlari va tasnifi Soliq turlariga qarab bevosita va bilvosita soliqlarga bo'linadi. Bunday guruxlanish Soliqqa tortish oboektiga, to'lovchi bilan davlatning o'zaro munosabatlariga bog'liq buladi. Bevosita soliqlar to'g'ridan-to'g'ri daromadga va mol-mulkka belgilanadi. Tovarning baxosida to'lanadigan yoki taxrifga kiritiladigan tovarlar va xizmatlardan olinadigan soliqlar bilvosita soliqlarga kiradi. Bevosita soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo'linadi. Real soliqlar soliq to'lovchining mol-mulkining ayrim turlaridan kadastr asosida undiriladi. Xar qanday tadbir, ish va faoliyat ilgaridan belgilanib, aniqlanib ishlab chiqilgan siyosat bilan amalga oshiriladi. Siyosat deganda davlatning ilgaridan belgilab, aniqlab qo'ygan chora-tadbirlari yig'indisi tushuniladi. Soliq ishlarini tashkil qilishda xam shu siyosat bilan ish yuritiladi. Soliq siyosati davlatning moliya siyosatini eng muxim, tarkibiy ajralmas qismidir. Xar qanday iqtisodiy kategoriyaning bajaradigan funksiyasi bo'ladi. Funksiya - bu soliq kategoriyasining amaliyotdagi xarakatidir va soliqlarning moxiyatini ochib beradi. Funksiya deganda kategoriyaning xaetda ko'p tarkaladigan va takrorlanadigan doimiy xarakatlarini tushunamiz. Bizni fikrimizga kura soliq quyidagi funksiyalarni bajaradi: - xazina (fiskal) funksiyasi: " Fiskal funksiyasi " Rag'batlantirish funksiyasi " Nazorat funksiyalari mavjuddir. Ayrim iqtisodchilar fikrlari bo'yicha taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solishlarni xam ko'shadilar. Lyokin 14 bizni fikrimizga kura soliqlar asosan 3 - ta funksiyani bajaradi, taqsimlash va iqtisodiyotni tartibga solish asosan uchta funksiyani ichiga kirib ketadi. Xazina (fiskal) funksiyasi. Fiskal (lotincha Fiscus so'zidan olingan bo'lib, gazna degan mahnoni anglatadi) xusuiyatiga ega ekanligidir. Fiskal funksiya davlatning iqtisodiyotga aralashuvi uchun obyektiv shart- sharoit vujudga keltiradi. Byudjet daromadlarini ta’minlash soliq tizimi vazifalaridan bittasi xolos. Soliq tizimi ana shu vazifani xal etar ekan, jamgarma va ishlab chiqarishning usish jarayonlariga tuskinlik kilmasligi, ijtimoiy adolatni bo'zmasligi, xalq xo'jaligi to'zilishida buzilishlar va chetga chikishlar sodir bo'lishiga yo'l kuymasligi, bozor jarayoniga putur etkazmasligi zarur. Bozor munosabatlarning shakllanishi va riaojlanishi sharoitida aynan soliqlar davlatning iqtisodiyotiga ta’sir o'tkazishdan asosiy vositalardan biri bo'lib kolmokda. Davlatning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo'jaligining rivojlantirishni rag'batlantiriladi, shuning barobarida uning xazina (fiskal) funksiyasi uchun bazani kengaytiriladi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq siyosati soliqlarining rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarishni rag'batlantirish, rivojlantirishlar olib boriladi. Soliqlarning izga solib turuvchi sifatidagi funksiyasining axamiyati bozor sharoitida o’sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni ma’muriy qaram qilish usullari yuk bo'lib ketadi yoki juda oz xolda qoladi, korxonalar faoliyatini farmoyishlar, ko’rsatmalar va buyruklar yerdamida idora qilish huquqiga ega bo'lgan "yuqori tashkilot" tushunchasining o'zi asta-sekin yo'qola bordi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, uning rivojlanishini jamiyat uchun makbo'l bo'lgan yunalishda rag'batlantirish zaruriyati saklanib qoladi. Shunday qilib, soliqlarning rag'batlantirish funksiyasi orqali ishlab chiqarish korxonalar yangi tashkil etilgan paytlarida soliqlardan ozod etiladi va boshqa imtiyozlar beriladi. Bu funksiyasi orqali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalarga imtiyozlar berish orqali ularning moliyaviy-iqtisodiy axvolini yaxshilashga xizmat qiladi. 15 Soliqlarning nazorat funksiyasiga kelsak, bu funksiya orqali soliqlar ijtimioy maxsulot qiymatini qanchaga tushganligi, milliy daromadning salmogini nazorat qilib bilib olgandan so'ng undan qancha qismini soliqlar orqali byudjetga tuplash zarurligi, ularning obyektlarini, soliq to'lovchilarini, soliq stavkalarini to'g'ri belgalish hamda soliqlarni o'z vaqtida to'g'ri xisoblab byudjetga o'tkazish jarayonini nazorat qilib boradi. Bu nazorat doimo taqsimlash funksiyasi bilan yonma-yon olib boriladi. Soliqlarning nazorat funksiyasi ba’zan taqsimlash funksiyasidan xam kengayib ketadi. Chunki taqsimlashda faqat pul munosabatlari bilan chegaralanib qolinsa, soliqlarning nazorat funksiyasi pul munosabatlari orqali taqsimlashdan tashqari soliq obyektilarini buyum shaklida xam to'liqligi, maxsulotlar koldiklari xom ashe va yoqilgilardan boshqa manbalardan foydalanish ustidan xam nazoratga aylanadi. Demak, soliqlarning nazorat funksiyasi soliq idoralarini xodimlarining kundalik olib boradigan umumiqtisodiy nazoratining nazariy asosini tashkil etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq idoralarining nazorati asosan yagona iqtisodiy qonunlar talabiga javob beradigan nazoratga aylanadi. 1.4 Iqtisodiyotning pul-kredit (pul) siyosati Pul-kredit siyosati - bu Markaziy bankning pul muomalasi va kredit sohasidagi makroiqtisodiy jarayonga ta'sir ko'rsatadigan chora-tadbirlar majmuidir. Ushbu tartibga solish shaklining maqsadi muvozanat va iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga erishishdir.Pul-kredit usullarining xususiyati shundaki, ularning yordami bilan davlat asosan yalpi taklifga ta'sir o'tkazishga intiladi. Bu holda eng faol element sarmoyalash bilan bog'liq motivlarga ta'sir (kredit orqali) hisoblanadi. Taqqoslash uchun shuni ta'kidlaylikki, moliyaviy tartibga solishning eng faol tomoni bu (to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita subsidiyalar orqali) asosan yalpi talabga ta'sir.Ushbu tartibga solish mexanizmining sub'ektlari Markaziy bank va biznes (tijorat) banklari hisoblanadi.Pul-kredit siyosati doirasida Markaziy bank ikkita asosiy funktsiyani bajaradi:Milliy iqtisodiyotni bozor infratuzilmasining muhim elementi bo'lgan 16 to'laqonli valyuta tizimi bilan ta'minlash;Xo'jalik banklarining kredit faoliyatiga ta'siri (makroiqtisodiy siyosat manfaatlari uchun). Rossiyada Rossiya Bankining asosiy vazifasi rublni himoya qilish va barqarorligini ta'minlashga qaratilgan yagona davlat pul-kredit siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan qonunlarga binoan Markaziy bank faoliyati hukumatning iqtisodiy siyosati vazifalarini bajarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak. Shu bilan birga, ushbu kredit markazi hukumatga nisbatan boshqa maqomga ega bo'lishi mumkin. Bir qator holatlarda Markaziy bank to'liq javob beradi, ba'zida uning mustaqilligi kam, ba'zida esa juda mustaqil pozitsiyani egallaydi. Markaziy bank tomonidan ma'lum darajadagi mustaqillik hokimiyatning bo'linishi printsipi asosida beriladi. G'arb davlatlari tajribasidan ko'rinib turibdiki, maxsus maqom Markaziy bankka davlat irodasini muloyim ijrochi bo'lmaslik huquqini beradi. Qiyin iqtisodiy vaziyatda hukumat kredit markazidan moliyaviy muammolarini qo'shimcha pul massasini chiqarish orqali hal qilishni talab qila olmaydi.Xorijiy mamlakatlar amaliyoti shuni ko'rsatadiki, Markaziy bankning operatsion mustaqilligi, qoida tariqasida, yanada muvaffaqiyatli makroiqtisodiy natijalarni belgilaydi.Pul muomalasi sohasida faoliyat yurituvchi Markaziy bank turli xil vositalardan foydalanadi. Ularning aksariyati bilvosita ta'sirga ega. Bu iqtisodiyotdagi davlat harakatining umumiy tamoyillariga o'xshashlik. Biroq, kredit markazining ba'zi operatsiyalari to'g'ridan-to'g'ri amalga oshirilishi mumkin. Ochiq bozordagi operatsiyalar Markaziy bankning iqtisodiyotga ta'sirining eng bozorga asoslangan variantini namoyish etadi. Ushbu holatda ko'zlangan maqsad, ma'lum bir mamlakatda muomalada bo'lgan pul miqdorini tartibga solishdir. Tijorat banklariga qimmatli qog'ozlarni sotish jarayonida ulardan ortiqcha balanslar olib tashlanadi. Natijada muomaladagi pul massasi qisqarmoqda. Qimmatli qog'ozlarni ishbilarmon banklardan sotib olishda Markaziy bank ularning narxini to'laydi va shu bilan milliy iqtisodiy muomalaga qo'shimcha pul massasini kiritadi. 17 Majburiy minimal zaxira siyosati - bu Markaziy bankdagi ishbilarmon banklar aktivlarining bir qismini zaxiralash. Qonunga ko'ra, barcha banklar o'zlarining aktivlarining taxminan 20 foizini Markaziy bank ixtiyorida saqlashlari shart. Ushbu mablag'lar muddatli depozit shaklida joylashtiriladi. Markaziy bankda saqlanishi kerak bo'lgan ulush "zaxira stavkasi" deb nomlanadi. Rossiyada ushbu operatsiya (majburiy zaxiralar) 1990 yildan beri qo'llanila boshlandi. Zaxira stavkasi (aktivlarning turli guruhlari uchun) 2,5 dan 18% gacha.Markaziy bankning ushbu faoliyati muomaladagi pul massasi hajmiga ta'sir o'tkazish mexanizmi hisoblanadi. Ushbu uslubni tavsiflab berib, shuni aytish kerak: boshqa tartibga solish variantlari bilan taqqoslaganda, u "qo'pol" hisoblanadi. U kamroq bozorga yo'naltirilgan (masalan, ochiq bozor operatsiyalari bilan taqqoslaganda). Shunday qilib, tartibga solish jarayonidagi eng katta ta'sir quyidagilar: a) keng ko'lamli usullardan foydalanish, b) ishbilarmonlik banklarining reaktsiyasiga qarab, ularni tegishli ketma-ketlikda (yumshoqdan qattiqroqgacha) qo'llash. Rossiyada hozirda asosan ikkita operatsiya qo'llaniladi: Qayta moliyalashtirish siyosati, Majburiy minimal zaxira siyosati. Markaziy bank ba'zida tijorat banklari bilan xo'jalik shartnomalarini tuzishga intiladi. Ushbu usul tezkor qarorlarni tez va ko'p byurokratiyasiz qabul qilishga imkon beradi. Pul-kredit siyosatini qayta ko'rib chiqishni sarhisob qilib, quyidagi xulosalarga kelish mumkin: a) uni amalga oshirish jarayonida kredit siyosati bir qator samarali tomonlarga ega. Shu bilan birga, aniq muvaffaqiyatsizliklar ham mavjud; b) iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatishning monetar usullari (shuningdek, moliyaviy) ikkilangan xususiyatga ega. Bir tomondan, ular davlatning iqtisodiy siyosatini amalga oshirish mexanizmidir. Boshqa tomondan, bu makroiqtisodiy tartibga solishning mustaqil yo'nalishi. 18 Iqtisodiy siyosatni moliyaviy yoki kredit mexanizmidan foydalangan holda olib borish iqtisodchilar uchun muhim savol tug'diradi, u yoki bu variant qaysi vaziyatda maqbulroq? Yana bir jihat ham dolzarbdir: moliya va kredit choralarining qaysi nisbati iqtisodiyotda amal qilishi maqsadga mnuvofiqdir? Tartibga solish jarayonida moliyaviy tadbirlarning ustunligi odatda iqtisodiy siyosatning keynscha versiyasi deb nomlanadi. Pul mexanizmiga katta e'tibor iqtisodiyotda "monetarizm" nomini oldi. G'arb mamlakatlarida iqtisodiy siyosatni amalga oshirish amaliyoti shuni ko'rsatdiki, eng oqilona tartibga solishning ikkala yo'nalishining kombinatsiyasi hisoblanadi. Biroq, uning doirasida iqtisodiy vaziyat holatiga qarab, u yoki bu usulni kuchaytirish yo'nalishida har doim o'zgaruvchan dalgalanma mavjud. Davlat tomonidan tartibga solish usullarining davriy tebranishlari (moliyaviy va pul mablag'lari o'rtasidagi) tsiklikga o'xshaydi. Biroq, bu holda mexanik takrorlashlar mavjud bo'lishi mumkin emas. Tartibga solinadigan asos - iqtisodiyot rivojlanib, murakkablashib bormoqda. Masalan, keynesianizm mamlakatlararo qaramlik darajasi zaifroq bo'lgan paytda muvaffaqiyatli ishlagan. Xalqaro raqobat unchalik qattiq bo'lmagan. Mamlakatlarda hozirgi iqtisodiy ochiqlik darajasi mavjud emas edi. Demak, ob'ektiv haqiqat shundan iboratki, iqtisodiy siyosat bir vaqtning o'zida nafaqat o'zaro mos keladigan, balki bir-biriga zid bo'lgan bir nechta muammolarni hal qilishi kerak. Shuning uchun ham davlat vositalarni (moliyaviy, pul) ishlatishga majbur, ularni ham har doim ham birlashtirish oson emas, ba'zan esa bir-biriga ziddir. Bu davlatni tartibga solishning tobora murakkablashib borayotgan tabiatining namoyon bo'lishi. Rossiyaning iqtisodiy siyosatida ikkala vositadan foydalanish amaliyoti ishlab chiqilmoqda. Islohotning boshlanishi muqarrar ravishda pul-kredit tadbirlarining rolini kuchaytirdi, ya'ni. pul-kredit siyosati. Sababi: ushbu yo'nalishsiz islohotning o'zi boshlana olmadi. 1985-1992 yillarda tartibga solishda moliyaviy dastaklarning keng tarqalishi tub o'zgarishlarni boshlay olmadi. 19 Shu bilan birga, pul-kredit choralarining ahamiyatining oshishi moliya mexanizmi uning faoliyat ko'lamini pasayishiga olib kelmadi. Ichki iqtisodiyot (ayniqsa, qishloq xo'jaligi va ijtimoiy sohalar) rivojlanish uchun imtiyozlarni asosan byudjet mablag'lari hisobidan oladi. II BOB O‘ZBEKISTONDA DAVLAT TOMONIDAN IQDISODIYOTNI TARTIBGA SOLISH 2.1 Iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda davlatning roli Davlat tomonidan Bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda iqtisodiyotni tartibga solish borasida davlat muhim vazifalarni bajaradi. Davlat iqtisodiyotga faol aralashib, bozor mexanizmining amal qilishiga ko`maklashadi, raqobatchilik muhitini yaratib, aholini salbiy oqibatlardan himoyalash chora- tadbirlarini ko`radi. Bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solishdan ko`zlangan asosiy maqsad bozor munosabatlarini muayyan va ma`lum yo`nalishlar asosida rivojlantirib, iqtisodiy taraqqiyot sur`atlarini jadallashtirish va aholi turmush darajasini oshirish choralarini ko`rishdan iboratdir. Rejali iqtisodiyot tizimidan xalos bo`lgan O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish davlatning bosh vazifasi hisoblanadi. Shu munosabat bilan o`tkazilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonini davlat bosh islohotchi sifatida boshqarib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov: “Murakkab o`tish davrida davlatning o`zi bosh islohotchi bo`lishi zarur. Davlat butun xalqning manfaatlarini ko`zlab, islohotlar jarayonining tashabbuskori bo`lishi, iqtisodiy taraqqiyotning etakchi yo`nalishlarini belgilashi, iqtisodiyotda, ijtimoiy sohada va suveren davlatimizning ijtimoiy-siyosiy hayotida tub o`zgarishlarni amalga oshirish siyosatini ishlab chiqishi va izchil ruyobga chiqarishi kerak”, – deb ta`kidlagan edi. 20 Davlatimizning bozor iqtisodiyotini tartibga solish bo`yicha rivojlangan mamlakatlarda hozirgacha to`plangan boy tajribalarni o`rganishi va ularni respublikamizning o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olgan holda tadbiq etishining maqsadga muvofiqligi bugungi kunda hech kimda shubha tug`dirmaydi. Bozor munosabatlari sharoitida baho (narx)lar iqtisodiyotni tartibga solishning muhim vositasi bo`lib xizmat qiladi. Bunda baho bozor pasangisi, regulyatori bo`lib, ikki asosiy vazifani bajaradi. Birinchidan, u resurslar, tovarlar va xizmatlar iste`molini cheklaydi va ikkinchidan, tovar ishlab chiqarish (xizmat ko`rsatish) uchun rag`bat vazifasini o`taydi. Ishlab chiqarish jarayonida iste`mol tovarlari, ko`rsatiladigan xizmatlar qanchalik kamyob bo`lsa, ularning bahosi shunchalik yuqori bo`lib, shunga muvofiq ravishda ularni xarid qilish cheklangan bo`ladi. Boshqacha aytganda, tovarlar va xizmatlar ularning narxlariga binoan iste`mol qilinadi, taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Narxlarning o`zgarib turishi, ya`ni ko`tarilib yoki pasayib turishi ishlab chiqaruvchilarning xatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi. Binobarin, biron-bir tovar (xizmat) narxining o`sishi, uni ishlab chiqarish hajmining ko`payishiga, ushbu tarmoqqa muayyan tovar bozoriga yangi ishlab chiqaruvchilarning kirib kelishiga sabab bo`ladi. Bozor iqtisodiyotida faqat foyda olishni ta`minlaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqariladi. Ishlab chiqaruvchi uchun foyda keltirmaydigan tovarlar (xizmatlar) ishlab chiqarilmaydi. Muayyan tovar narxining pasayishi, uni ishlab chiqarish foydani ta`minlay olmay qolganligidan dalolat beradi. Bunday tovarlarni ishlab chiqarish kamayib boradi, ushbu tarmoq va bozorni ishlab chiqaruvchilar tark eta boshlaydilar. Demak, narxning bozor pasangisi, regulyatori vazifasini o`tashi tufayli ishlab chiqaruvchilar foydasiz yoki kam foyda keltiradigan tarmoqdan yuqori foyda keltiradigan tarmoqqa, sohaga o`tib turadi. YUqori foyda keltirayotgan tarmoq yoki bozorlardagi iqtisodiy sub`ektlar o`zgalarning kirib kelishiga to`sqinlik qiladilar. Iqtisodiy sub`ektlar aniq tovarlar 21 bozorida o`z mavqelarini saqlash, mustahkamlash, yaxshilash maqsadlarida o`zaro raqobatga kirishadilar. Ko`p sonli o`zaro raqobatlashuvchi iqtisodiy sub`ektlarning faoliyati natijasida bozor munosabati buzilib, undagi talab va taklif o`rtasida nomutanosiblik paydo bo`ladi. Bu nomutanosiblik ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi ziddiyatda o`z ifodasini topadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish ijtimoiy iste`molga nisbatan o`sib ketishi natijasida davriy tanglik paydo bo`lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, bozor mexanizmi bozordagi muvozanatni muttasil saqlab turishga qodir bo`lmay qoladi. Ana shu holat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmidan tashqari davlat mexanizmiga zarurat tug`diradi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi to`liq bajara olmagan vazifalarni o`z zimmasiga oladi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy muvozanatga erishish asosida tushkunlik va tanglikning oldini olish, ijtimoiy ishlab chiqarishning barqaror o`sishini ta`minlash, milliy iqtisodiyot ravnaqi uchun imkoniyatlar yaratish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish choralarini amalga oshirishdir. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishda bozor mexanizmining samarali ishlashi uchun sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun davlat raqobatni rag`batlantirish orqali bozor tizimini saqlashni o`z zimmasiga oladi. Chunki erkin tadbirkorlik va uni boshqaruvchi talab va taklif qonunlarining amal qilishi ko`p jihatdan raqobatga bog`liq bo`ladi. Raqobatchilik muhitini rag`batlantirish va himoya qilishning davlat mexanizmi quyidagilarni nazarda tutadi: -iqtisodiy sub`ektlarning faoliyat qoidalarini belgilash; -aholini bozor sharoitlari, iqtisodiyotning holati to`g`risidagi axborotlardan xabardor qilish; -iqtisodiyot sub`ektlari o`rtasidagi baxs va ziddiyatlarni hal qilishga ko`maklashish chora-tadbirlarini amalga oshirish. Bozor mexanizmi xususiy tadbirkorlar uchun foyda kelishini ta`minlaydigan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishni rag`batlantiradi. Ammo 22 jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo`lgan, aholining ko`pchiligi foydalanadigan ijtimoiy tovarlar va xizmatlar xususiy tadbirkorlik doirasida ishlab chiqarilishi mumkin emas. Bunday ijtimoiy tovarlar va xizmatlarga: maktablar, yo`llar, yong`indan himoya qilish, mudofaa, milliy xavfsizlik va boshqalar kiradi. Binobarin, ularni ishlab chiqarishni va ulardan foydalanishni davlatning o`zi tashkil qilishi, tartibga solishi zarur bo`ladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmini taqozo etuvchi sabablardan biri aholini inson salomatligiga va tabiatga ziyon etkazuvchi omillardan himoya qilish zaruratidir. Masalaning mohiyati shundaki, bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo`jalik yurituvchi tadbirkor, avvalo, o`zini o`ylaydi, o`z manfaati yo`lida faoliyat ko`rsatadi. Bu faoliyat ayrim hollarda tabiatga yoki inson salomatligiga ziyon etkazishi, davlat manfaatlariga zid kelishi mumkin. Bunday holatlar ham iqtisodiyotga davlatning aralashuvini, ko`p sonli tadbirkorlarning manfaatlarini barcha jamiyat a`zolari manfaatlariga mushtarakligini ta`minlash choralarini ko`rishni taqozo etadi. Xo`sh, davlat iqtisodiyotni qanday vositalar yordamida tartibga soladi? Buning uchun davlat ixtiyorida turli xil huquqiy va iqtisodiy vositalar mavjud bo`lib, ulardan konkret vaziyat va vazifalardan kelib chiqib foydalaniladi. Iqtisodiyotni tartibga solishning eng muhim va asosiy vositasi amaldagi qonunchilik hisoblanadi. Mamlakatimizda qonun ustivorligi, ya`ni uning barcha uchun bab-baravar kuchga ega ekanligi va unga barcha xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning so`zsiz amal qilishi shart ekanini yana bir bor ta`kidlab o`tish zarur. Hozirga qadar iqtisodiy hayotga taalluqli bo`lgan yuzlab qonunlarning qabul qilingani iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Shu bilan birgalikda davlat ixtiyorida bir qator moliyaviy, ya`ni iqtisodiy vositalar ham mavjudki, ular yordamida davlat xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning manfaatlariga bevosita ta`sir ko`rsata oladi. Soliqlar, sanatsiya va subsidiyalar ana shunday vositalarga kiradi. 23 Soliqlar davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng kuchli va ta`sirchan vositasi hisoblanadi. Ular har qanday ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun soliq stavkasi ko`tarilsa, korxona (firma) foydasi kamayadi va aksincha, bu stavkalar kamaysa, olinayotgan foyda ko`payadi. Demak, tovar ishlab chiqaruvchilarning moddiy manfaatdorligi ko`p jihatdan undirilayotgan soliqlar stavkasiga bevosita bog`liq. Soliqlar stavkasini oshirish yoki kamaytirish orqali muayyan ishlab chiqarish tarmoqlari rivojini sekinlashtirish (hatto to`xtatish), boshqa tarmoqlar rivojini esa rag`batlantirish mumkin. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning moliyaviy vositalaridan biri sanatsiya hisoblanadi. U asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqib, davlat korxonalariga ko`rsatiladigan moliyaviy yordamdir. Korxona qarzini kechib yuborish yoki uni o`zga sub`ektlar hisobidan qoplash, qarzni to`lash muddatlarini kechiktirish, qarz uchun to`lanadigan foizlarni kamaytirish, korxonaga buyurtma berib, uning haqini oldindan to`lab qo`yish va hokazolar sanatsiya shakllari hisoblanadi. Davlat tomonidan aniq maqsadlar uchun qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan moliya mablag`lari subsidiyalar deb yuritiladi. Iqtisodiyotni tarkiban o`zgartirish (diversifikatsiyalash), eksport va import muvozanatini ta`minlash, ayrim hududlarga yordam berish kabi maqsadlar uchun ajratiladigan mablag`lar (subsidiyalar) ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Bojxona to`lovlari davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish, aniqrog`i, eksport va importni cheklash yoki rag`batlantirishning muhim vositasi hisoblanadi. Ularning stavkalari ko`paysa, chegaradan o`tayotgan tovarlar miqdori kamayadi va aksincha, stavkalarning kamayishi tovarlar oqimining ko`payishiga olib keladi. Yana shuni ham aytib o`tish joizki, davlat o`zining kredit siyosati orqali iqtisodiyot taraqqiyotiga ham o`zining ta`sirini o`tkazib turadi. 24 Davlatning iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmida jamiyatda siyosiy, ijtimoiy barqarorlikni ta`minlash maqsadida aholining iqtisodiy jihatdan nochor yashayotgan guruhlarini ijtimoiy himoyalash muhim o`rin tutadi. Aholining yordamga muhtoj qismini ijtimoiy himoyalash uchun jamiyat milliy iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, qishloq xo`jaligini qo`llab-quvvatlash maqsadidagi daromadlar davlat tomonidan qayta taqsimlanadi. Daromadlarning qayta taqsimlash tizimida davlat muhim o`rin tutadi. Davlat tomonidan daromadlarning qayta taqsimlanishi iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmining muhim unsuri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmida makroiqtisodiy barqarorlashtirish chora-tadbirlari ham muhim o`rin tutadi. Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishbilarmonlik faolligi o`zgarib turadi, iqtisodiy o`sish uning pasayishi bilan almashinib turadi. Uning oqibatida firmalarning sinishi va ishsizlarning ko`payishi ortadi, aholi turmush darajasi pasayadi, ular ko`p qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlash mexanizmi yordamida iqtisodiy o`sish tsiklidan tanglikka (pasayishga) o`tishdagi salbiy oqibatlarni cheklash, shuningdek, tanglikdan iqtisodiy o`sish sari o`tish imkoniyatlari vujudga keladi. Shunday qilib, iqtisodiyotni tartibga solishning davlat mexanizmi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotiga ta`sir ko`rsatuvchi va ko`maklashuvchi chora-tadbirlar tizimidan iborat degan xulosa qilish mumkin. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirish Markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi sharoitida xo`jalik yuritish to`la- to`kis davlatning direktiv, ya`ni yuqoridan tushiriladigan ko`rsatmalari va reja topshiriqlari asosida amalga oshirilar edi. Rejalar qonun kuchiga ega bo`lib, ularni bajarish shart va majburiy hisoblanar edi. Hamma narsani yuqoridan turib rejalashtirish amaliyoti korxonaning xo`jalik mustaqilligi, erkinligi va tashabbuskorligini cheklab qo`yar, bu o`z navbatida iqtisodiyot taraqqiyotiga salbiy ta`sir ko`rsatar edi. 25 Bozor iqtisodiyotiga o`tilgach, tabiiyki, xo`jalik yuritishni yuqoridan turib rejalashtirish tizimi barham topdi. Ayni vaqtda iqtisodiy taraqqiyot masalalarini bozor munosabatlari o`zi hal qiladi, ularga hech kim, hatto davlat ham aralashmasligi kerak, degan noto`g`ri tushuncha ham paydo bo`ldi. Biroq o`tgan yillar tajribasi shundan dalolat beradiki, iqtisodiy taraqqiyotni, umuman, korxona (firma)lar iqtisodiy faoliyatining, xususan, o`rta va uzoq muddatlarga mo`ljallangan rejalarining yo`qligi bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Xo`jalik yuritishdagi qator qiyinchiliklar, korxona (firma)ning bankrotga uchrashi, ayrim tovarlar narxining “osmon”da ekani, ishsizlar sonining ko`payishi va boshqalar rejalashtirish tizimining yaxshi yo`lga qo`yilmaganining oqibati, deb baholash mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ham iqtisodiyotni boshqarish va qo`yilgan maqsadga yo`naltirishni davlat tomonidan tartibga solib turilishi muhim ekanligi ayon bo`lib qoldi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning engmuhim shakllaridan biri iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish varivojlantirishdir. Mamlakat miqyosida ishlab chiqaruvchi kuchlarnirivojlantirish, hududiy va tarmoqlararo mehnat taqsimoti, davlat mulkiningmavjudligi, iqtisodiyotga jalb etilayotgan sarmoyalar harakatinimuvofiqlashtirish zarurati va boshqalar iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishva rejalashtirishni taqozo etadi. Bashorat qilish istiqbolni oldindan ko`ra olishning quroli sifatida boshqaruvning samarali dastagi hisoblanadi. Undan foydalanmaslik ishlab chiqarishning kamayishiga olib keluvchi sabablardan biridir. Shuning uchun mulkchilik shaklidan qat`iy nazar, korxonalar (firmalar) rivojlanishini o`rta va uzoq muddatga bashoratlash va davlat tomonidan tartibga solish tizimini joriy qilish muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy taraqqiyot istiqbolini aniqlash bashorat qilish deb yuritiladi va u, odatda, uzoq muddatga (10 yilgacha) va o`rta muddatga (5 yilgacha) mo`ljallanadi. Bunda o`tgan davrdagi iqtisodiy rivojlanish holati va yo`l qo`yilgan kamchiliklar tahlilidan kelib chiqib va bozor kon`yukturasini o`zgarish 26 tendentsiyalariga asoslanib, kelajakda iqtisodiy rivojlanishning qanday bo`lishi va u qanday natijalarga olib kelishi bashorat qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilishda bozor munosabatlarinig o`ziga xos xususiyatlarini e`tiborga olish juda muhim. Gap shundaki, iqtisodiy bashorat markazlashgan rejali iqtisodiyot tizimi hukmron bo`lgan davrda ham mavjud edi. Biroq u davrda bashorat qilish va rejalashtirishning bosh masalasi ishlab chiqirishning rivojlanishi edi. Endilikda, ya`ni bozor munosabatlari sharoitida, bosh masala iste`mol bozori talabini qondirishdir. Bozor munosabatlari sharoitida istiqbolni belgilashning oldingi davrdagi bashoratlashdan asosiy farqi ham shundan iborat. Iqtisodiy taraqqiyotni bashorat qilish va rejalashtirishni iste`mol bozori talabiga qaratilishi korxona (firma)larni yaxshi samara bermayotgan ishlab chiqarishdan voz kechib, yuqori samaradorlikni ta`minlovchi ishlab chiqarish bilan shug`ullanishga majbur etadi. Bozor iqtisodiyotining bu xususiyatini e`tiborga olish bilan bir qatorda bashoratlash va rejalashtirishning ilmiy asosda amalga oshirilishi, marketing tadqiqotlari va ishonchli ma`lumotlarga asoslanishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bashoratlar asosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqiladi. Ularda iqtisodiyot rivojlanishining moddiy va ijtimoiy maqsadlari belgilanadi. Maqsadlarni amalga oshirish uchun zarur bo`lgan sarmoyalar rejalari tuziladi, ishlab chiqarish bilan iste`mol o`rtasidagi, ishlab chiqarish bilan import, ishlab chiqarish bilan eksport, eksport bilan import o`rtasidagi bog`liqliklar aniqlanadi. Iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat dasturlari asosida rejalar qabul qilinadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida dastur va rejalar davlat korxonalari uchun direktiv, xususiy sektor uchun taklif xarakteriga egadir. Tadbirkorlarning rejalarga amal qilishlarini rag`batlantirish maqsadida ularga soliq to`lashda, kredit va subsidiyalar olish, xomashyo, yoqilg`i, energiya, asbob-uskunalar xarid qilishda, tovarlarni eksport qilishda imtiyozlar beriladi. 27 Bozor iqtisodiyoti sharoitida istiqbolni belgilash tizimi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy manfaatdorligiga asoslanadi. Katta tashkiliy- iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishda mahsulot ishlab chiqaruvchilarning o`zlari tashabbuskorlik qiladilar. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda davlatning aralashuvi kredit xizmati ko`rsatish, xomashyo, yoqilg`i resurslarini ajratish, oqilona soliq siyosatini o`tkazish va davlat ehtiyoji uchun mahsulotlar sotib olishdan iborat bo`ladi. Iqtisodiy rivojlanish istiqbolini belgilashda davlat resurslari va mablag`larining nodavlat sektorida xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning mablag`lari bilan birgalikda ishtirok etishini ta`minlash hamkorlikdagi dasturlar va loyihalarni amalga oshirishni nazarda tutish katta ahamiyat kasb etadi. 2.2 Iqtisodiyotni boshqarish organlari Addddfg Milliy iqtisodiyotni tartibga solish va boshqarish zarurati muayyan vazifalarni bajaruvchi va muayyan vakolatlarga ega bo`lgan boshqarish organlari faoliyatini taqozo etadi. Mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish respublika hukumati, ya`ni Vazirlar Mahkamasi tomonidan amalga oshiriladi. U o`z vakolatlari doirasida nafaqat iqtisodiy jarayonlarni, balki ijtimoiy jarayonlarni ham boshqaradi. Iqtisodiyotni boshqarish va uni umumdavlat manfaatlariga asoslangan holda tartibga solish, tabiiyki, oddiy vazifalar sirasiga kirmaydi. Buning uchun hukumat tomonidan bozor iqtisodiyotining huquqiy mexanizmini ro`yobga chiqarish asosida mulkchilik shakllarining tengligini ta`minlash, erkin tadbirkorlik uchun zarur sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish siyosatini o`tkazish, kichik va o`rta biznesning rivojlanishiga ko`maklashish talab qilinadi. Shu maqsadda hukumat pul va kredit tizimini mustahkamlash siyosatini ishlab chiqadi, yagona narx siyosatini o`tkazadi, mehnat miqdori va ijtimoiy ta`minot darajasi borasida belgilangan kafolatlarni ta`minlash chora-tadbirlarini ko`radi. Vazirlar Mahkamasi o`ziga bo`ysinuvchi vazirliklar va idoralar ishini muvofiqlashtirib, ularning ijtimoiy siyosatni 28 ro`yobga chiqarish borasidagi mas`uliyati darajasini va buning uchun zarur bo`lgan funktsiya va vakolatlarni belgilaydi, respublika byudjeti, shuningdek, respublikani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning eng muhim dasturlarini ishlab chiqadi. Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq mamlakat hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo`lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Ma`lumki, iqtisodiy islohotlarning pirovard natijalari uni amalga oshirish ob`ektidan (respublika, tarmoq, korxona) qat`iy nazar, mujassamlashgan holda hududiy birlik (viloyat, tuman, shahar)lar darajasida namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin mamlakatimizda huquqiy-demokratik davlat barpo etish oliy maqsad qilib belgilandi. Buning uchun ikkita muhim vazifani hal etish talab qilinadi. Bularning birinchisi, bozor munosabatlariga asoslangan va ijtimoiy yo`naltirilgan iqtisodiyotni barpo etish bo`lsa, ikkinchisi, davlat hokimiyatining vakillik va o`zini-o`zi boshqarish organlarining yangi tizimini yaratishdir. O`tgan davr ichida respublikamizda bozor islohotlari chuqurlashib, huquqiy-demokratik institutlar rivoj topdi va ayni vaqtda mahalliy ijroiya hokimiyati organlarining faoliyati ham takomillashib bordi. Mahalliy davlat hokimiyati bir-biriga bo`ysunmagan davlat va vakillik organlaridan iborat bo`lib, ular o`z faoliyatlarini o`zaro hamkorlik asosida tashkil etadilar. Viloyat, tuman, shahar hokimi viloyat, tuman va shaharning oliy mansabdor shaxsi bo`lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik va ijroiya hokimiyatini boshqaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir hudud o`z iqtisodiy rivojlanishida ko`proq erkinlikka ega bo`lishi, ishlab chiqarish natijalaridan, avvalo, ushbu hudud aholisi manfaatdor bo`lishi lozim. Ma`lumki, respublikamizda bozor munosabatlariga o`tish jarayoni yangi-yangi ijtimoiy munosabatlarning, ayniqsa, 29 mulk munosabatlarining vujudga kelishiga sabab bo`ldi. O`zini-o`zi mablag` bilan ta`minlash tamoyili joriy etilib, xo`jalik yuritishning mutlaqo yangi usullari vujudga keldiki, bularga eskicha usul bilan, eski organlar bilan rahbarlik qilib bo`lmay qoldi. Shu munosabat bilan yangicha ishlash qobiliyatiga ega bo`lgan, ya`ni mas`uliyatni o`z zimmasiga olib, masalalarni tezkorlik bilan hal qila oladigan davlat organlari zarur bo`lib qoldi. Bu zarurat mahalliy boshqaruv amaliyotida mavjud bo`lgan organlarni vakillikka asoslangan va yakka boshchilik tamoyili asosida ish yurituvchi organlar bilan almashtirishni taqozo etdi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan mahalliy hokimiyat organlari vakolatiga quyidagilar kiradi: -qonuniylikni, huquqiy tartibotni va fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash; -hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish; -mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliqlar, yig`imlarni belgilash, byudjetdan tashqari jamg`armalarni hosil qilish; -mahalliy kommunal xo`jalikka rahbarlik qilish; -atrof-muhitni muhofaza qilish; -fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta`minlash; -normativ xujjatlarni qabul qilish hamda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga va qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish. Yuqoridagilar mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyati organlarining birgalikda amalga oshiradigan vazifalari bo`lib, ularning vakolati shu vazifalardan kelib chiqadi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning moliya-xo`jalik mustaqilligini kengayib borishini taqozo etadi. Bu o`z navbatida ularning gorizontal xo`jalik aloqalarining rivojlanishiga olib keladi. Natijada markaziy boshqaruv organlarining vakolatlari torayib boradi. Hozirga qadar saqlanib qolgan tarmoq boshqaruv organlari mamlakatimizning strategik iqtisodiy siyosatidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni hal etish bilan shug`ullanadi: 30 -tarmoq rivojlanishining umumiy yo`nalishlarini aniqlash; -ilmiy-texnikaviy siyosatni o`tkazish; -chet el investitsiyalarini jalb etish; -ekologik muammolarni hal qilish. Shuni ham aytib o`tish kerakki, mamlakat miqyosida makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishga oid vazifalarni bajarishda O`zbekiston Respublikasi Makroiqtisodiyot va statistika vazirligi hamda Moliya vazirligi o`zlarining alohida o`rniga ega bo`lib, bozor munosabatlarining rivojlanishi ularning maqsadiga salbiy ta`sir ko`rsata olmaydi. Respublikamiz milliy iqtisodiyotida o`nlab tarmoqlar, minglab korxonalar faoliyat ko`rsatadi. Ularni bir-biri bilan muvofiqlashtirish, mamlakatimiz hududida joylashtirish va mahsulot (xizmat)ga bo`lgan talabni aniqlash har bir tarmoq oldida turgan keng qamrovli masalalar hisoblanadi. Bularni samarali va oqilona hal qilish boshqarishning tarmoq organlari hisoblanuvchi vazirliklar, davlat qo`mitalari, kontsernlar, kontsortsiumlar, assotsiatsiyalar va xolding kompaniyalari zimmasiga yuklatilgan. Vazirlik – o`ziga tegishli tarmoqning xo`jalik tizimida boshqarishning eng oliy bo`g`ini hisoblanadi. U tarmoqning ahvoli, rivojlantirish istiqbollari, fan- texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish (xizmat)ning texnologik darajasi, mahsulotning sifati va uning raqobatbardoshligi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotga bo`lgan talabni qondirish uchun mas`uldir. Vazirlikka O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlangan vazir rahbarlik qiladi. Davlat qo`mitalari – vazirlik va idoralarning faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va muvofiqlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga rahbarlik qilishga mo`ljallangan markaziy tarmoq boshqaruv organlaridir. Kontsern – ishlab chiqarishning diversifikatsiyasi (o`zgarishi, xilma- xilligining ko`payishi) asosida tarkib topadigan ko`p tarmoqli korporatsiyadir. Uning tarkibiga turli tarmoqlar (sanoat, transport, savdo, bank sohasi)ga tegishli korxona va muassasalar ixtiyoriylik asosida kiradi. 31 Korporatsiya - bu rivojlangan yirik aktsionerlik jamiyatlari va trestlar birlashmasidir. Korporatsiyalarning negizi bo`lib aktsionerlik jamiyatlari hisoblanadi. Ular muayyan mahsulotlarning asosiy ishlab chiqaruvchilarini birlashtiradi. Korporatsiyalar sarmoyalar kapitalining markazlashuviga yordam beradi, ilmiy-texnika taraqqiyotiga turtki bo`ladi, mahsulotning raqobatbardoshligi va hayotiy tsiklini uzoq davom etishini ta`minlaydi. Konsortsium - aniq vazifalarni, ya`ni fan-texnika, qurilish, tabiatni muhofaza qilish bo`yicha va boshqa yirik dasturlarni amalga oshirish maqsadida tashkil etiladigan birlashmadir. U mustaqil firmalarning vaqtinchalik ittifoqi yoki moliyaviy muammolarni hamkorlikda hal qilish maqsadida tuzilgan banklararo va sanoat korxonalariaro bitim ko`rinishida bo`lishi mumkin. Konsortsium ko`pincha aviatsiya, kosmos, kompyuterlar, aloqa kabi yuksak texnologik va katta sarmoyali sohalar bo`yicha tashkil qilinadi. Dastur bajarilgandan so`ng konsortsium o`z faoliyatini to`xtatadi yoki boshqa turdagi birlashmaga aylantiriladi. Assotsiatsiya – korxonalarning paychilik asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir. U bir yoki bir necha ishlab chiqarish-xo`jalik vazifalarini birgalikda amalga oshirish maqsadida korxonalarning shartnoma asosida birlashishi natijasida tashkil topadi. Assotsiatsiyalar tarkibiga, odatda, muayyan hududda joylashgan va turdosh kasbga ixtisoslashgan korxonalar kiradi. Xolding kompaniyasi – bu, eng avvalo, moliyaviy jamg`arma bo`lib, korxonalarni emas, balki sarmoyalarni birlashtiradi. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi aktsionerlik jamiyatlari aktsiyalarining nazorat paketi kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi. Bundan maqsad aktsionerlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o`rnatish va dividentlar ko`rinishida foyda olishdir. Har qanday iqtisodiy tizimda iqtisodiyotning birlamchi va asosiy bo`g`ini korxona va firmalar hisoblanadi. Shuning uchun iqtisodiyotni boshqarish deganda, eng avval shu korxona va firmalar faoliyatini boshqarish tushuniladi. Bozor munosabatlari sharoitida boshqarish tushunchasi xo`jalik sub`ektlari faoliyatini faqat yuqori tashkilot va organlar tomonidan tartibga solishni qamrab 32 olmaydi. Bozor iqtisodiyotining eng muhim belgisi bozordagi talab va taklif asosida ularning o`zini-o`zi boshqarishidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, korxona va firmalar boshqaruv tizimida shunchaki ijrochigina emas, balki shu tizimning faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqadi. Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan xo`jalik sub`ekti bo`lib, o`ziga tegishli mulk asosida mahsulot ishlab chiqaradi, sotadi yoki almashadi, ishlar bajaradi, xizmat ko`rsatadi. Firma - korxonadan farqli o`laroq, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalaridagi turli-tuman tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi. Bunday nomni sanoat korxonasi yoki davlat muassasasi uchun ham, savdo-vositachilik faoliyati uchun ham, sayyohlik va boshqa tashkilotlarga nisbatan ham qo`llash mumkin. Xulosa Davlat tomonidan tartibga solish iqtisodiy rivojlanishning ob'ektiv zarurati hisoblanadi. Bundan tashqari, davlat tomonidan tartibga solish darajasi bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga bog'liq. U yoki bu tarzda, har qanday mamlakatda, har qanday ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tizimda iqtisodiyot u yoki bu darajada davlat organlari tomonidan namoyish etiladigan davlat tomonidan tartibga solinadi. Davlat iqtisodiyotga qonunchilik cheklovlari, soliq tizimi, majburiy to'lovlar va ajratmalar, davlat investitsiyalari, subsidiyalar, imtiyozlar, qarz berish, davlat ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarini amalga oshirish orqali ta'sir qiladi. Iqtisodiy o'sishni ta'minlash asosan hukumatning mamlakat iqtisodiy rivojlanishining barcha jabhalariga ta'sirining sifati bilan belgilanadi. Iqtisodiy o'sish iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning eng muhim va belgilovchi ob'ektiga aylanmoqda; davlatning iqtisodiy o'sishni ta'minlashning murakkab va ko'p sonli vazifalarini hal qilishdagi faoliyati sezilarli darajada oshirilishi va Rossiya iqtisodiyotining mavjud o'sish potentsialini ro'yobga 33 chiqarishga yo'naltirilgan bo'lishi kerak.Bozor sharoitida davlat oldida qiyin vazifa turibdi: bir tomondan, u iqtisodiy dastaklar yordamida bozor tizimini qo'llab-quvvatlashi va ishlashini osonlashtirishi kerak, boshqa tomondan esa bu tizimni keraksiz ta'sir bilan yo'q qilmasligi kerak.Iqtisodiy o'sish soliq yukini kamaytirish yoki davlat xarajatlarini ko'paytirish orqali hukumat tomonidan sezilarli qo'llab-quvvatlanishi mumkin. ikkinchisiga davlat daromadlarining etarlicha yuqori darajasi natijasida erishish mumkin. Soliq ma'muriyati darajasining bir vaqtning o'zida ko'tarilishi bilan soliq stavkalarini pasaytirish orqali davlat daromadlarini ko'paytirish muammosini hal qilish. To'lanishi kerak bo'lgan soliqlar iloji boricha byudjetga tushishini ta'minlash kerak.Soliq tizimi moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Bozorda paydo bo'layotgan turli xil yangiliklarga imkon qadar tezroq moslashishga tayyor bo'lishi kerak. Bunday harakatchanlikka erishishning asosiy to'sig'i soliq jarayonini qonunchilik bilan ta'minlash jarayonidir.Bugungi Rossiya uchun bozorga o'tish davrida davlat tomonidan tartibga solish ayniqsa muhimdir. Iqtisodiyotda o'nlab yillar davomida davlatning mustabid diktaturasidan so'ng, davlatning iqtisodiyotga aralashuvidan butunlay voz kechish to'g'risida fikrlar bildirilmoqda. Ko'rinib turibdiki, haqiqat, har doimgidek, o'rtada. Shuning uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning jahon tajribasi Rossiya uchun muhimdir, uni o'rganish kerak. 34 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1Agapova T.A., Seregina S.F. Makroiqtisodiyot: darslik. - M.: Biznes va xizmat ko'rsatish, 2004 y. 2 Katta iqtisodiy lug'at. / Ed. A.N. Azrilian. - 4-nashr. qo'shish. va qayta ko'rib chiqilgan - M.: Yangi iqtisodiyot instituti, 1999 y. 3 Borisov A.B. Iqtisodiyotning katta lug'ati. - M.: Kitob olami, 2003 yil. 4 Borisov E.F. Iqtisodiy nazariya: Darslik. - M.: Moliya va statistika, 1997 y. 5 Kulikov LM Iqtisodiy nazariya asoslari: O'quv qo'llanma. - M.: 2001 yil. 6 Iqtisodiy nazariya kursi: Darslik. / Ed. M.N. Chepurin, E.A.Kiseleva. - Kirov: ASA, 2002 yil. 7 Makroiqtisodiyot. Nazariya va rus amaliyoti: O'quv qo'llanma. Ed. A.G.Gryaznova, N.N. Dumnoy. - M.: KNORUS, 2004 yil. 8 Nureyev R.M. Mikroiqtisodiyot kursi.- M.: NORMA, 2000. 9 Samofalova E.V. va boshqa xalq xo'jaligini davlat tomonidan tartibga solish: darslik. - M.: KNORUS, 2005 yil. 10 Iqtisodiy nazariya: Darslik / Ed. I.P. Nikolaeva. - M.: Prospekt, 2001 yil. 35 36

O'zbekistonla soliq. Byudjet siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga solish xususiyatlari

Sotib olish