Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	2.1MB
Покупки	0
Дата загрузки	29 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	География

O’zbekistonni iqtisodiy-geografik rayonlashtirish

Uning tabiiy resurslarga boy emasligi, anklav iqtisodiy va siyosiy geografik
o’rni (u faqat tor masofada O’zbekistonning - Toshkent viloyati bilan chegaradosh)
rayonning zaif tomonlari hisoblanadi.
Ijobiy (kuchli) tomoni esa asosan mehnat resurslarining ko’pligidadir.Ichki
tarkibda hududi bo’yicha eng kattasi Namangan viloyati, iqtisodiy salohiyat
Andijonda, demografik salohiyat Farg’ona viloyatida yuqori. Ayni vaqtda, nafaqat
iqtisodiy rayonda, balki respublikamizda ham Namangan viloyati nisbatan sust
rivojlangan.
20

O`zbekistoning iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan jumxuryatimiz
olimlaridan Z. A. Akramov, K.N.Bedrinsev, A. Soliyev, N.G. Sapenko va
boshqalar samarali shug`ullanganlar. Ular tuzgan setkaga asosan O`zbekiston 6 ta
iqtisodiy rayonlarga bo`linadi. Ular quydagilardir:
1. Toshkent iqtisodiy rayoni (Toshkent viloyati).
2. Mirzacho`l iqtisodiy rayoni (Sirdaryo va Jizzax viloyatlari)
3. Farg`ona iqtisodiy rayoni (Andijon, Farg`ona Namangan viloyatlari)
4. Zarafshon iqtisodiy rayoni (Samarqand viloyati, Buxoro va Navoiy
viloyatlari).
5. Janubiy iqtisodiy rayoni (Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari.
6. Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni (Qoraqalpog`iston Respublikasi va
Xorazm viloyati)
Iqtisodiy rayonlar hududiga ko`ra, yoki aholisining soniga ko`ra, bir-biridan
keskin farq qiladi. Aholi soni yoki hududining katta-kichikligi emas, balki xalq
xo`jaligining kompleks rivojlanishi va ma`lum iqtisoslashgan tarmoqlarga ega
ekanligi asosiy mezon bo`ladi.
3-Rasm. O`zbekistonning iqtisodiy xaritasi.
14

II.BOB.IQTISODIY RAYONLARNING QISQACHA TAVSIFI
2.1.TOSHKENT VA FARG`ONA IQTISODIY GEOGRAFIK RAYONLARI
Toshkent iqtisodiy rayoni o’z tarkibiga Toshkent viloyati va respublika
poytaxti - Toshkent shahrini oladi. Maydoni 15,6 ming kv. km bo’lib, O’zbekiston
hududining 3,5 foizini tashkil qiladi. Aholisi, 2025-yilning 1-yanvari
ma’lumotlariga ko’ra, 6221,3 ming kishidan iborat.
Bu respublika jami aholisiga nisbatan 16,4 foiz demakdir.Mamlakat mehnat
taqsimotida ushbu rayon, eng avvalo, sanoat tarmoqlarining turli-tumanligi,
qishloq xo’jaligining intensiv rivojlanganligi bilan ajralib turadi. Bu yerda elektr
energetika, qora va rangli metallurgiya, kimyo, mashinasozlik va metalni qayta
ishlash, qurilish materiallari hamda yengil va oziq-ovqatsanoat tarmoqlari yaxshi
rivojlangan. Agroiqtisodiyot tizimida paxta, bog’dorchilik va uzumchilik, shahar
atrofi qishloq xo’jaligi, parrandachilik ixtisoslashgan tarmoqlar hisoblanadi. Rayon
O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 27,8 %, sanoat mahsulotining 37,5 %,
qishloq xo’jalik mahsulotining 9.7 foizini beradi.
Uning zimmasiga respublika investitsiya hajmining 34,9 %, jami
xizmatlarning 45,3 foizi to’g’ri keladi (2024-y). Bu yerda, xususan elektr energiya,
rangli metallar, sement, mineral o’g’itlar, ko’mir va boshqa mahsulotlarni ishlab
chiqarish rayonlararo ahamiyatga ega.
SWOT – taxlil usuli yordamida Toshkent iqtisodiy rayonining kuchli
tarmoqlari sifatida iqtisodiyotning yuqori darajada diversifikatsiyalanganligi,
poytaxt rayon ekanligi, tabiiy va rekreatsiya resurslari, intelektual salohiyati,
infratuz ilma tizimining yaxshi rivojlanganligini ko’rsatish mumkin. Imkoniyatlari
ham ayni shu omillar bilan belgilanadi. Zaif tomoni esa geosiyosiy o’rnining
birmuncha noqo’layligi, ekologik vaziyatning keskinligi kabilardan iborat.
Iqtisodiy rayon xo’jaligining ichki takibi ham o’ziga xos. Rayonda ishlab
chiqarishni iqtisodiy va hududiy tashkil etishning turli shakllari rivoj topgan.
17

nisbаtаn % dа, 2017-y.)
Manba: (Payoz Musayev, Jahongir Musayev ”O‘zbekistonning Iqtisodiy
va ijtimoiy geografiyasi” «Sharq» Nashriyot-MatbaaAksiyadorlik Kompaniyasi
Bosh Tahririyati Toshkent – 2019
Dunyodagi barcha davlatlarda milliy, siyosiy va ma`muriy-hududiy bo`linish
rayonlashtirishni amalga oshirishda asosiy omillardan hisoblanadi. Iqtisodiy
rayonlashtirish mamlakat hududiy mehnat taqsimoti, ayrim joylarning o`zlashtirish
darajasi, aholi zichligi transport vositalarinig qay darajada rivojlanganligi, yirik
shaharlar yoki iqtisodiy markazlarning bor yo`qligini hisobga olgan holda amalga
oshiriladi.
11

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Mirziyoev SH.M “Erkin va farovon demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”-T:O’zbekiston 2017
2. Mirziyoev SH.M “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”-T:O’zbekiston 2017
3. Asanov G.R., Nabixonov M., Safarov I. “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
jo’g’rofiyas”. -T.: “O’qituvchi”, 1994.
4. Soliev A. “O’zbekiston geografiyasi.”-T.:Universitet, 2014.
5. Soliev A va boshqalar “Mintaqaviy iqtisodiyot.” –T., 2003.
6. Soliev A., Nazarov M., Qurbonov Sh. “O’zbekiston hududlari ijtimoiy -iqtisodiy
rivojlanishi”. –T.: “Mumtoz so’z”, 2010.
7. ” O’zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asosalari ” I.A.Hamedov,
A.M.Alimov.
8.Usmonov M.R.,Jumaboyev T.J.,Sherxolov O. “Turizm geografiyasi” 1-2
qism.-Samarqand.2013
9 .Mamatkulov X.M. “ Xalqaro turizm ” .-Samarkand, 2012
10.Soliyev A.S., Usmonov M. “Turizm geografiyasi”-Samarqand, 2005
1.1 A.Nig`matov, N.Shamuratova. “O`zbekistonni ekoturistik
rayonlashtirish tajribasi”
29

REJA:
KIRISH
I.BOB.O`ZBEKISTONNI IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLASHTIRISHNING AHAMIYATI.
1.1. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini
shakllanishi.
1.2. Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillar.
1.3. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy
rayonlarning xalq xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish
vazifalari.
II.BOB.IQTISODIY RAYONLARNING QISQACHA TAVSIFI .
2.1.Toshkent va Farg`ona iqtisodiy geografik rayonlari.
2.2.Mirzacho`l va Zarafshon iqtisodiy-geografik rayonlari.
2.3.Janubiy va Quyi Amudaryo iqtisodiy-geografik rayonlari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
2

1.3. O`ZBEKISTONNING HOZIRGI IQTISODIY RAYONLARI SETKASI
VA IQTISODIY RAYONLARNING XALQ XO`JALIGI MAJMUALARINI
YANADA TAKOMILLASHTIRISH VAZIFALARI
O`zbekistonning xalq xo`jaligi tarkibiga, shuningdek odamlarning moddiy -
manaviy turmush tarziga, Respublika tabiiy sharoiti va boyliklari qatorini uning
iqtisodiy geografik o`rni ham jiddiy ta`sir ko`rsatadi.
Respublikaning ma`muriy-hududiy tuzilishi viloyatlar, tumanlar, shaharlar,
qishloqlar, ovullar hamda Qoraqalpog`iston Respublikasidan tarkib topgan.
Respublika tarkibiga quyidagi viloyatlar kiradi: Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy,
Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Surxondaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm,
Qashqadaryo.
Markazlashgan rejalashtirish sharoitlarda Mintaqaviy rivoj mehnatning
hududiy taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarining rivoji deb atalgan tushunchaga
asoslangan edi. Sarmoyalar oqimining yo`nalishi, iqtisoslashuv va mehnatining
hududiy taqsimoti Moskvadan turib belgilangan edi. O`zbekiston uchun bunday
taqsimot tabiiy va xomashyo resurslarining zaxiralariga binoan mehnatning
mintaqalar bo`yicha bo`linishini to`la ifodalamas edi. Birinchi navbatda qazib
oluvchi sanoat va qishloq xo`jaligi xom ashyosini yetishtirishga asosiy e`tibor
qaratilgan. Iqtisodiy tamoyillariga asosan Respublika 6 ta mintaqaga bo`linadi,
Har bir mintaqa katta tabiiy-iqtisodiy salohiyatga ega, lekin ulardagi
iqtisodiy - ijtimoiy taraqqiyot va inson taraqqiyoti darajasi bir xil emas. Barcha
ko`rsatkichlar bo`yicha birinchilik shubxasiz Toshkent iqtisodiy mintaqasi mansub.
Uning aholisini ko`p chiligini shaharlarda istiqomat qilishi, sanoat rivoji, ishlab
chiqarish va ijtimoiy infratuzulmaning yuksak rivoji belgilaydi. Mazkur mintaqada
bandlik darajasi va aholining moddiy farovonligi o`zga mintaqalarga nisbatan
sezilarli darajada yuqoridir.
Respublika bo`yicha sanoat rivojining o`rtacha darajasiga nisbatan
pasportiga Qoroqalpogiston Respublikasi (43.8), viloyatlardan Sirdaryo (40.5
foiz), Xorazm (34.5 foiz)da shakllangan. Respublikadagi mehnatga yaroqli
12

Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatimiz hududining har bir qismi geografik
о‘rnining betakrorligidan, birinchi navbatda, tabiiy sharoiti va boyliklari, aholining
mehnat faoliyati hamda turmush tarzining o‘ziga xosligi shakllangan.
Iqtisodiyot asosan joyning mahalliy tabiiy boyliklariga bog‘liq ravishda
rivojlangan. Transportning takomillashuviga qarab, iqtisodiyot ba’zi joylarda
chetdan keltirilgan xomashyo asosidam shakllangan.
Malakali kadrlar asosan yirik shaharlardagi ta’lim muassasalarda
tayyorlanadi. Shunga muvofiq malaka talab ishlab chiqarishlar shaharlarda
rivojlansa, boshqa joylar qishloq xo‘jaligi yoki sanoat xomashyosi yetkazib beradi.
Mamlakatning ayrim qismlari o‘rtasida mehnatning ana shunday
taqsimlanishigeografik yoki hududiy mehnat taqsimoti deyiladi.
Hududiy mehnat taqsimoti quyidagi holatlardagina sodir bo‘ladi: ishlab
chiqarilayotgan mahsulot mahalliy ehtiyojdan ancha ko‘p bo‘lishi; uni ishlab
chiqarish mamlakatning boshqa qismlaridagidan arzonga tushishi;ishlab
chiqarishning xomashyo zaxirasi ko‘p yillarga yetarli bo‘lishi; mahsulot
ayirboshlanganda transport xarajati arzon bo‘lishi. Ma’lum vaqt o‘tib hududlarning
ixtisoslashuvida o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkin. Masalan, Qashqadaryo
hududida neft va gaz konlari ochilib, ishga tushirilgach, bu hududda yangi
ixtisoslashgan ishlab chiqarish shakllandi.
O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng don mahsulotlari bilan
o‘zini o‘zi ta’minlash vazifasi qo‘yildi. Natijada viloyatlarda ko‘plab g‘alla ekila
boshlandi. Oqibatda shu viloyatlar paxtachilikdan tashqari g‘allachilikka ham
ixtisoslashdi. Mehnatning geografik taqsimlanishi asosida o‘z ixtisoslashuviga
ko‘rabir-biridan farq qiluvchi hududlar - iqtisodiy geografik rayonlar yuzaga
keladi. Iqtisodiy geografik rayon (hudud)lar uchun butun mamlakat miqyosida
ixtisoslashuv o‘ziga xos bo‘lib, mahsulot almashinuvi juda keng qamrovda amalga
oshadi. Bunday rayonlarning bir necha ixtisoslashgan tarmoqlari bo‘lishi ham
mumkinligi kurs ishining dolzarbligini asoslaydi.
Kurs ishining maqsadi: O zbekiston Respublikasining iqtisodiy-geografikʻ
rayonlashtirish jarayonini o rganishning ilmiy-nazariy rayonlashtirish jarayonini
ʻ
3

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………29
32

daryosining qadimiy oqimi asosida vujudga kelgan.Respublikamizning hududiy
mehnat taqsimotida Zarafshon iqtisodiy rayoni rangli metallurgiya, mashinasozlik,
kimyo va neft kimyosi, yengil va oziqovqatsanoatiga, paxta, jun, Qorako’l terisi
yetishtirishga ixtisoslashgan. Shuningdek, uni xalqaro ahamiyatga ega bo’lgan
turistik ob’ekt sifatida ham qurish mumkin.
2024-yil yakunlariga ko’ra, rayon ulushiga respublikada yaratilgan yalpi
ichki mahsulotning – 20,7 %, sanoat ishlab chiqarishining – 26 % i, qishloq
xo’jaligi mahsulotining- 27%, investitsiya hajmining 21,7 % i to’g’ri keldi. Biroq,
uning eksport-import faoliyati uncha katta emas: 6,1 va 17 % . Rayonning kuchli
tomonlari - uning foydali qazilmalari va mehnat resurslari, nisbatan qo’lay
transport - geografik o’rni, zaif jihatlari esa suv zahiralarining yetishmasligi,
“cho’llik” xususiyatidir. Xo’jaligi ham mukammal hududiy ishlab chiqarish
majmuasi ko’rinishida shakllanmagan.
Zarafshon iqtisodiy rayoni transchegaraviy xususiyatga ega bo’lgan
Zarafshon daryosining o’rta va quyi qismini o’z ichiga oladi. Tabiiy geografik
jihatdan uning aksariyat qismi Qizilqum cho’llaridan iborat.
Tog’li hududlar qisman Samarqand viloyatida, voha va vodiylar esa tarqoq
holda joylashgan. Rayon xo’jaligining hududiy tarkibi ham shunga muvofik holda
shakllangan. Uning ichida maydoni bo’yicha Navoiy, demografik salohiyatiga
ko’ra esa Samarqand viloyati ajralib turadi. Buxoro viloyati bu borada o’rtacha
mavqega ega.
23

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………...3
I.BOB.O`ZBEKISTONNI IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLASHTIRISHNING AHAMIYATI.
1.1. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini
shakllanishi…………………………………………………………………………..5
1.2. Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillar…………………………....9
1.3. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq
xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari………………………….12
II.BOB.IQTISODIY RAYONLARNING QISQACHA TAVSIFI.
2.1.Toshkent va Farg`ona iqtisodiy geografik rayonlari………………………….....17
2.2.Mirzacho`l va Zarafshon iqtisodiy-geografik rayonlari………………………....21
2.3.Janubiy va Quyi Amudaryo iqtisodiy-geografik rayonlari……………………...24
XULOSA…………………………………………………………………………..27
31

2.2.MIRZACHO`L VA ZARAFSHON IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLARI
Mirzacho`l iqtisodiy-geografik rayoni.
Mirzacho’l iqtisodiy rayoni o’tgan asrning
80-yillarida Jizzax hamda Sirdaryo
viloyatlari negizida tashkil topgan. Uning
maydoni 25,4 ming kv. km. bo’lib,
respublika hududining 5,7 foiziga tengdir.
Maydoni bo’yicha bu ikki ma’muriy hudud
bir-biridan keskin farq qiladi:
7-rasm.Mirzacho`l iqdisodiy rayoni .
Jizzax viloyatining maydoni 21,2 ming kv. km. bo’lib, Sirdaryonikidan
deyarli 5 marta katta.Mazkur iqtisodiy rayon aholisi 2 468.4 ming kishi (2025-y
1-yanvar) yoki O’zbekiston aholisining 6,5 foiziga yaqini shu hududda
yashaydi. Maydoni bo’yicha ham, demografik salohiyati bo’yicha ham Sirdaryo
viloyati mamlakatimizda eng kichik hisoblanadi. Bu yerda rayon hosil qiluvchi
asos sifatida yangi yerlarni o’zlashtirish xizmat qilgan. Binobarin, hududiy mehnat
taqsimotida Mirzacho’l respublikamizda, eng avvalo, o’zining agrosanoat
majmuasi bilan ajralib turadi. Rayon xo’jaligi paxta, poliz ekinlarini yetishtirishga,
g’allachilikka ixtisoslashgan.
Uning hissasiga O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining 5,3 foizi, sanoat
ishlab chiqarishining 4 % va qishloq xo’jalik mahsulotining 9,9 foizi to’g’ri keladi.
Umuman olganda, Mirzacho’l endi shakllanayotgan, hududiy ishlab chiqarish
majmuasi to’liq siklga ega bo’lmagan iqtisodiy makon hisoblanadi. Mirzacho’l
iqtisodiy rayoni tabiiy resurslarga, xususan foydali qazilmalarga uncha boy emas.
21

2025- yilning 1-yanvar holatiga kura mintaqada 4112,1 ming kishi istiqomat
qilgan.Bu respublika aholisining 11,6 foizini tashkil etadi. Ayni ana shunday
o’ziga xos geografik (iqtisodiy, geosiyosiy va ekologik geografik) o’rin uning
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish xususiyatlarini belgilab beradi. Rayon hosil
qiluvchi geografik omil uning Amudaryo quyi qismida joylashganligidir.
Bu rayon ikki, ma’lum ma’noda, bir-biriga uxshamagan ma’muriy birlikdan
tashkil tongan, ya’ni u mamlakatimiz tarkibiga kiruvchi suveren respublika hamda
Xorazm viloyatidan iborat.
Biri ozmi-ko’pmi tabiiy resurslarga—qazilma boyliklarga ega bo’lsa,
ikkinchisida faqat mehnat resurslari mo’l. Shu bois, mazkur xududda o’zaro
iqtisodiy integratsiyalashuv imkoniyatlari va zarurati mavjud. Quyi Amudaryo
rayonining siyosiy geografik o’rni - uning Turkmaniston davlati hamda
Qozog’iston Respublikasi bilan chegaradoshligi bilan belgilanadi.
Binobarin, bu yerda istiqbolda xalqaro miqyosda iqtisodiy hamkorlikni
amalga oshirish mumkin. Shunday qilib, rayonning Iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan
rivojlanish bo’yicha uning kuchli tomoni, eng avvalo, bu xududda tabiiy hamda
mehnat resurslarining borligidir.
Biroq, bu ijobiy tomonga nisbatan rayon rivojlanishini ancha cheklab
qo’yuvchi zaif (kuchsiz) xususiyatlar ham bor. Bu ham bo’lsa, uning geografik
o’rni, ya’ni o’z oqligi va muammoli Orol buyi mintaqasida joylashganligi
hisoblanadi Shu bilan birga, rayonning, xususan Qoraqalpog’iston ichki
hududlarining, ekologik jihatdan noqo’layligi va transport infratuzilmasi bilan
yaxshi ta’minlanmaganligi ham uning zaif tomonlari hisoblanadi.
Mamlakatimiz hududiy mehnat taqsimotida Quyi Amudaryo rayoni agrar-
industrial mintaqa sifatida ajralib turadi. Uning hissasiga O’zbekistonning 7,3 %
YaIM, 6,7 %, sanoat va 10,3 %, qishloq xo’jaligi mahsuloti to’g’ri keladi.
Vaholanki, bu yerda, 2025-yil ma’lumotlariga binoan, 4112,1 ming yoki
respublikamiz jami aholisining 11,6 foizi yashaydi. (Taqqoslang: maydoni
bo’yicha 38,5, demografik salohiyati esa bundan 3 marta oz).
26

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
___________________________________
TABIIY FANLAR FAKULTETI
GEOGRAFIYA TA`LIM YO`NALISHI
____-BOSQICH ___________-GURUH TALABASI
___________________________________NING
O`ZBEKISTON GEOGRAFIYASI FANIDAN “O`zbekistonni
iqtisodiy-geografik rayonlashtirish”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________

O`ZBEKISTONNI IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLASHTIRISH

1-Rasm O`zbekistonning siyosiy-ma`muriy xaritasi.
Manba:(O`rta osiyo va O`zbekistonning tabiiy geografiyasi atlasi.O`Z.RES.Yer resurslari,
Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo`mitasi. Toshkent-2018)
Hududlarning ixtisoslashishi - umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan
tarmoqning rivojlana olishida ifodalanadi. Iqtisodiy rayon uchun quyidagi 2 belgi
xos bo`ladi:
1. Ixtisoslashgan tarmoqlarga ega bo`ladi.
2. Xo`jaligi kompleks holda rivojlanadi.
Iqtisodiy rayonda ixtisoslashgan tarmoqlar bu rayonning iqtisodiy ijtimoiy
rivojlanish darajasiga bog`liq bo`ladi. Rayon qancha yuksak rivojlangan bo`lsa,
unda ixtisoslashgan tarmoqlar shuncha ko`p bo`ladi.
7

kelishi kerak. Iqtisodiy rayonlashtirishda ma`muriy chegaralarni ham hisobga olish
lozim. Tumanlar, viloyatlar to`la bir iqtisodiy rayon ichida bo`lishi kerak. Iqtisodiy
rayonlarning chegaralari ma`muriy chegaralarga mos bo`lishi shart. Bular
ma`muriy tamoyil deb yuritiladi. Iqtisodiy rayon xalq xo`jaligining rejali va
mutanosib rivojlanishi iqtisodiy qonuniyatlar ta`sirida taraqqiy etmoqda. Ammo
har bir iqtisodiy rayon o`zining yetakchi asosiy xo`jalik tarmoqlarigi ega. Bu
xo`jalik tarmoqlari iqtisodiy rayonning asosiy qiyofasini, ravnaqi va mamlakat
iqtisodiyotidagi ro`lini aks ettiradi.
Iqtisodiy rayonlashtirish - mamlakat hududining xalq xo`jaligi rivoji nuqtai
nazaridan iqtisodiy qismlariga - rayonlarga ajratish deb tushunilishi mumkin.
Iqtisodiy rayonlashtirish mamlakatning hududiy - iqtisodiy tarkibini aks ettiradi.
Undagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir. Bu taqsimot tufayli
ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma`lum tarmoqlar bo`yicha ixtisoslashgan
rayon doirasidagi va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga oshadi.
Rayonlashtirishning asosiy omillaridan biri transportdir.
2-Rasm. YAIМni shаkllаntirishdа hududlаrning ishtirоki (YAIМgа
10

yaratish, mavjud iqtisodiy-geografik rayonlarning shakllanish jarayonlari, tabiiy
resurslari, ixtisoslashuvi va boshqaruvi respublika iqtisodiyoti rivojidagi o rniniʻ
aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifasi: Yuqorida maqsadlardan kelib chiqib quyidagi
vazifalarni tuzib olamiz.
1. O`zbekistonning ma`muriy-hududiy bo`linishi va iqtisodiy rayonlarini shakllanishi.
2. Iqtisodiy rayonlashtirishga asos bo`luvchi tamoyillar.
3. O`zbekistonning hozirgi iqtisodiy rayonlari setkasi va iqtisodiy rayonlarning xalq
xo`jaligi majmualarini yanada takomillashtirish vazifalari.
4.Toshkent va Farg`ona iqtisodiy geografik rayonlari.
5.Mirzacho`l va Zarafshon iqtisodiy-geografik rayonlari.
6.Janubiy va Quyi Amudaryo iqtisodiy-geografik rayonlari .
Kurs ishining tuzilishi: Maskur kurs ishi, kirish, 2 ta bob 6 ta reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar hamda diagramma va xaritalardan iborat.
I.BOB.O`ZBEKISTONNI IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLASHTIRISHNING AHAMIYATI
4

1.2. IQTISODIY RAYONLASHTIRISHGA ASOS BO`LUVCHI
TAMOYILLAR
Iqtisodiy rayon mamlakatning xalq xo`jaligi tarmoqlari o`rtasida har
tomonlama aloqa bog`laydigan, umumdavlat miqyosida o`ziga xos ixtisoslashgan
hududiy ishlab chiqarish majmuasini o`z ichiga oluvchi bir qismidir. Iqtisodiy
rayon malum ijtimoiy tuzumning iqtisodiy qonunlari ta`sirida tashkil topadi.
Iqtisodiy rayonlarning shakllanishi obektiv jarayon bo`lib, ularni ajratishda
quyidagi 3 ta tamoyilga rioya qiladi:
1. Iqtisodiy tamoyil.
2. Milliy tamoyil,
3. Ma`muriy tamoyil.
Iqtisodiy tamoyil - shu iqtisodiy rayoninig ixtisoslashgan tarmoqqa ega
ekanligi, uning xo`jaligi kompleks holda rivojlanishi, ixtisoslashgan tarmoqlarni
uzoq vaqt xom ashyolar bilan ta`minlaganligida aks etadi. Xududda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotni mamlakatning boshqa qismlarida ishlab chiqariladigan
hududi shuningdek mahsulotdan arzonroqqa tushishi, ko`proq ishlab chiqarish
imkoniyatlari muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiy rayonlashtirishda milliy tamoyil ham O`zbekiston singari ko`p
millatli mamlakat uchun katta ahamiyat kasb etadi.
Ma`lumki O`zbekistonda 120 dan ortiq millat va elat vakillari yashaydi.
Shulardan 76 foizini o`zbeklar tashkil etadi. Bir qator millat vakillari
(qoraqalpoqlar, qozoqlar, tojiklar, qirg`izlar, turkmanlar va b.) ayrim hududlarda
tup-tup bo`lib yashaydilar.
Iqtisodiy rayonlarga ajratilayotgan paytda shu millat va elatlar manfaatiga
zid ish qilmaslik kerak. Ularning an`anaviy xo`jalik tarmoqlari, milliy
madaniyatlari rivojlantirishga e`tibor berish kerak. Milliy chegaralar, boshqa millat
vakillari yashaydigan hududlarning chegaralari iqtisodiy rayonlar chegarasiga mos
9

Namangan va Farg’ona viloyatlari kirib, jami 18,5 ming kv. km. yoki respublika
umumiy maydonining 4,1 foizini tashkil qiladi.
6-rasm.Farg`ona rayoni
Ko’rinib turibdiki, rayon hududi ancha kichik, u Samarqand yoki Toshkent
viloyatlaridan biroz kattaroq, Jizzax yoki Surxondaryo viloyatlariga sal
yaqinroq.Bu yerda, 2025-yil 1-yanvar ma’lumotlariga ko’ra, 10737,4 ming kishi
aholi yashaydi (respublikaga nisbatan 28,6 %). Nisbiy ko’rsatkichlarda Farg’ona
iqtisodiy rayonining maydoni uning aholisidan 7 marta ko’p. Demak, aholi zichligi
ham shuncha miqdorda yuqori.
Rayon tabiiy resurslarga boy emas, unda mehnat resurslari ko’proq, xolos.
Binobarin, vodiy uchligi, ya’ni tabiati, aholisi, xo’jaligini piramida shaklida
tasvirlansa, uning birinchi qavati (tabiati) nihoyatda nozik, ikkinchi kavati, ya’ni
demografik vaziyati yoki yuki vazmin, xo’jaligi esa o’rtacha.
Shu bois, aytish mumkinki, Farg’ona iqtisodiy rayonida antropogen
bosimning nihoyatda yuqoriligi, yer va suv resurslarining cheklanganligi bu
xududning eng muhim geografik xususiyatlarini belgilab beradi.
Farg’ona iqtisodiy rayoni O’zbekiston Respublikasi yalpi ichki
mahsulotining 17,1 foizini, sanoatini 17,3 %, qishloq xo’jalik mahsulotining 26,3
foizini, jami xizmatlarning 15,8 %, investitsiya hajmining 15,7 %ini tashkil etadi.
Rayon mamlakatimiz hududiy mehnat taqsimotida qishloq xo’jaligi,
xususan, paxta va pilla, meva va uzum, sanoatida esa avtomobilsozlik,
to’qimachilik, kimyo va neft kimyosiga ixtisoslashgan.
Geografik o’rni, siyosiy geografik vaziyati transchegaraviy bo’lganligi
sababli, bu yerda ichki transport infratuzilmasi ancha rivojlangan.
Mintaqaning aloqa yo’llari Tojikiston Respublikasining So’g’d, Qirg’iziston
Respublikasining Botken, Jalolobod va O’sh viloyatlari bilan bog’langan.
Umuman olganda, rayon ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining zaif tomonlari uning
ijobiy, ya’ni kuchli tomonlariga nisbatan ustunlik qiladi;
19

aholining 1/4 qismidan ortig`i istiqomat qiluvchi mazkur mintaqalarga sanoat
mahsulotlarining atiga 13.4 foizi, sanoat ishchi xodimlarining 14.8 foizi va asosiy
fondlarning 17.6 foizi to`g`ri kelgan bir paytda, Toshkent va Farg`ona
viloyatilarida mazkur ko`rsatkichlar mutanosib ravishda 22.3 foiz, 30.3 foizi, 29.3
foizi va 34.7 foizi darajasida bo`lgan. Toshkent shahar, Toshkent va Farg`ona
viloyatlarga transport yalpi mahsulotining 30,4 foizi, aloqaning 48,4 foizi, savdo-
sotiqning 41.7 foizi, ta`minotning 48,8 foizi, kapital mablag` kiritishlarning 37,5
foizi to`g`ri keladi. Shuningdek ularning ulushiga Respublika barcha asosiy
fondlarinng 35 foizi to`g`ri keladi. Shu jumladan 54,5 foizi sanoat asosiy fondlari,
35.1 foizi qurilish, 26.5 foizi transport, 48.3 foizi aloqa, 48.8 foizi moddiy texnika,
ta`minoti, 38.9 foizi savdo va umumiy ovqatlanishga to`g`ri keladi.
Ishlab chiqariladigan soxada ham shunga o`xshash vaziyat shakllandi. Uning
asosiy fondlarini 35.7 foizi mazkur viloyatga to`g`ri kelib, shu jumladan:
kommunal xo`jaligining ulushi 42.3 foizni maishiy xizmat turlari bilan ta`minlnish
indeksi Toshkent shahri bo`yicha 1.56 foizni va Toshkent viloyatida 1.8 foizni
tashkil etgan bir paytda, Qoraqalpog`istonda u 0.7 foizni va Surxondaryoda 0.4
foizni tashkil etadi.
Iqtisodiy rivojlantirishda yuqoridagi ko`rsatkichlar e`tiborga olinadi. Lekin
ayrim xollarda turli ko`rsatkichlarga, masalan: tarixiy rivojlanish xususiyatlarga,
ishlab chiqarish aloqalari, rivojlanish istiqbollariga qarab Respublika ichida
iqtisodiy rayonlar bitta emas, bir necha viloyatlarni ichiga olishi ham mumkin.
Masalan, Farg`ona iqtisodiy rayoni. Shuningdek bundan boshqa sabablar ham
bo`lishi mumkin. Jumladan, bazi viloyatlar sanoat jihatida yuqori darajada
rivojlanmagan bo`lsa, uni alohida rayon sifatida ajratmay, xo`jalik ixtisosi
o`xshash bo`lgan qo`shni viloyatlar bilan birlashtirish mumkin. Masalan:
Mirzacho`l, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari. Umuman rejalashtirish xususan,
ishlab chiqaruvchi kuchlarni rejalashtirish ishlab chiqaruvchi kuchlarni
joylashtirish va rivojlantirishning samaradorligini oshirish uchun ma`muriy
birliklar bilan hududiy ishlab chiqarish majmualari chegarasining mos kelishi eng
maqbul holat hisoblanidi.
13

Manba:(O`zbekistonning iqdisodiy-ijtimoiy atlasi.O`Z.RES.Yer resurslari,
Geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo`mitasi. Toshkent-2018)
Iqtisodiy rayonlar tarkibida 3 ta viloyat (Farg`ona iqtisodiy rayoni), 2 ta
viloyat (Mirzacho`l, Buxoro-Navoiy, Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonlari) yoki
bitta viloyat (Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo iqtisodiy rayonlari) bo`lishi
mumkin. Iqtisodiy rayonlar setkasi vaqt o`tishi bilan o`zgarib qolishi ham mumkin.
Masalan, yangi konlarning ochilishi bilan, yangi korxonalarning ishga solinishi
bilan yangi ixtisosliklar shakllanishiga sabab bo`ladi va bu yangi iqtisodiy
rayonlarning shakllanishiga olib keladi.
4-Rasm. O`zbekistonning kichik sanoat zonalari (ma’muriy birliklar
kesimida)
Manba:(www.stat.uz)
Chunki yangi-yangi xo`jalik tarmoqdarining shakllanishi iqtisodi tez
yuksalib borayotgan O`zbekiston uchun amalga oshishi mumkin bo`lgan oddiy
xolga aylandi. Iqtisodiy rayonlar xalq xo`jalik majmualari mustaqillik yillarida
takomillashtirilmoqda. Chunki sobiq sho`rolar davrida O`zbekiston xom ashyo
15

Rayonda paxta va sholi yetishtirish, go’sht-jun chorvachiligi va sanoatning
ayrim tarmoqlari (oziq-ovqat, yengil, kimyo) nisbatan yaxshirok rivojlangan.
Maydoni tabiiy va ekologik sharoiti, demografik vaziyati turlicha bo’lgan
bunday katta iqtisodiy rayonning haqiqiy geografik xususiyatlari uning ichki
tarkibi taxlil qilinganda yanada ochiqroq namoyon bo’ladi.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo`lsak iqtisodiy-geografik rayon - tabiiy va iqtisodiy
sharoitlari bir xil va xalq xo jaligi tarixan tarkib topgan, ixtisoslashgan ishlabʻ
chiqarishga ega bo lgan hudud; mamlakatning hududiy-ishlab chiqarish maj-
ʻ
muidan iborat bir qismi.
Har bir Iqtisodiy rayon o zining yetakchi, asosiy xo jalik tarmoqlariga ega
ʻ ʻ
bo lib, bu tarmoqlar Iqtisodiy rayonning iqtisodiy qiyofasini belgilaydi, ayni
ʻ
paytda, har bir Iqtisodiy rayonda shu rayonning yetakchi xo jalik tarmog iga
ʻ ʻ
xizmat qiladigan, uni to ldiradigan yordamchi tarmoqlar ham bo ladi. Iqtisodiy
ʻ ʻ
rayondagi asosiy omil hududiy ijtimoiy mehnat taqsimotidir.
Shu taqsimot tufayli ayrim rayonlar ishlab chiqarishning ma lum tarmoklari
ʼ
bo yicha ixtisoslashadi, rayon doirasida va rayonlararo iqtisodiy aloqalar amalga
ʻ
oshadi. Ilmiy jihatdan to g ri tashkil etilgan Iqtisodiy rayonlar xalq xo jaligi
ʻ ʻ ʻ
soqalarini rivojlantirish va uni to g ri boshqarishga yordam beradi, milliy xo jalik
ʻ ʻ ʻ
tizimining hududiy tuzilmasini qulaylashtirishga, davlatning mintaqaviy siyosati
vazifalarini hal etishga xizmat qiladi.
Iqtisodiy rayonga bo lish ishlari ko pgina mamlakatlarda, shu jumladan,
ʻ ʻ
AQSH, Fransiya, Germaniya kabi rivojlangan mamlakatlarda ham amalga
oshirilgan. O zbekistonda mamlakat hududini Iqtisodiy rayonlarga bo lish
ʻ ʻ
bo yicha dastlabki ishlar istiqbolni rejalashtirish bilan bog liq holda O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
FA Iqtiso-diyot institutida 60-yillar boshida amalga oshirilgan. Bunga qadar G. N.
Cherdansev, N. G. Sapenko, V. M. Chetirkinlarning ilmiy ishlarida respublika
hududini Iqtisodiy rayonga bo lish masalalari bo yicha ayrim qarashlar olg a
ʻ ʻ ʻ
surilgan.
27

Bunday geografik xususiyatlar rayonning tarkibiy tuz ilishini taxlil qilishda yanada
yaqqolroq ko’zga tashlanadi.
5-rasm.Toshkent iqtisodiy-geografik rayoni.
Manba: (Payoz Musayev, Jahongir Musayev ”O‘zbekistonning Iqtisodiy
va ijtimoiy geografiyasi” «Sharq» Nashriyot-MatbaaAksiyadorlik Kompaniyasi
Bosh Tahririyati Toshkent – 2019)
Farg`ona iqtisodiy-geografik rayoni.
Bu iqtisodiy rayon ma’muriy jihatdan Farg’ona
vodiysi tabiiy geografik rayonining O’zbekiston
qismini o’z ichiga oladi. Unga Andijon,
18

Bunga uning geologik utmishi, yer usti ham o’z ta’sirini ko’rsatgan. Rayonning
kuchli tomonlari uning nisbatan qo’lay iqtisodiy geografik o’rni, mehnat resurslari,
infratuzilma hamda qurilish va elektr energiya ba’zasining mavjudligida namoyon
bo’ladi. Zaif tomonlari esa qazilma resurslarining ozligi, iqtisodiy “zanjirining”
to’liqsizligi, qayta ishlash sanoatining rivojlanmaganligidir. Boshqacha qilib
aytganda, Mirzacho’l Toshkent va Zarafshon iqtisodiy rayonlari o’rtasida
o’zigaxos “vakum” hisoblanadi Ayni vaqtda, rayon o’ziningbunday oraliq
geografik mavqesidan ham foydalanishi mumkin.
Zarafshon iqtisodiy-geografik rayoni.
Ushbu rayon Buxoro, Navoiy va
Samarqand viloyatlarini birlashtiradi.
Maydoni bo’yicha, u O’zbekistonda faqat
quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidan
keyinda turadi. Rayonning maydoni
168,1 ming km2 bo’lib, respublika
hududining 37,4 foizini tashkil qiladi.
8-rasm.Zarafshon iqdisodiy rayoni .
Aholisi 2025-y 1-yanvar holatida –7469.2 ming kishi yoki mamlakatimiz
jami aholisiga nisbatan 20% dir.
Xuddi shunday tarkibda bu rayon o’ggan asrning 60-yillarida ham ajratilgan
edi. U keyinchalik “maydalashib”, turlicha ko’rinishda bo’lgan. Masalan, Buxoro
va Navoiy Qizilqum yoki Buxoro-Navoiy iqtisodiy rayoni, Samarqand
Qashqadaryo bilan birgalikda Samarqand-Qarshi rayoni deb ham yuritilgan.
Mazkur iqtisodiy rayonning tarixiy-geografik asosi yoki negizi, rayon hosil
kiluvchi omili Zarafshon daryosi hisoblanadi.
To’g’ri, bu gidrografik shaxobcha hozirda Buxoro viloyatiga yetib
bormaydi, biroq, qadimiy Buxoroning madaniyati va tarixi ayni uning ta’sirida
shakllangan. Qolaversa, Hozirgi BuxoroQorako’l vohasi ham Zarafshon
22

2.3.JANUBIY VA QUYI AMUDARYO IQTISODIY-GEOGRAFIK
RAYONLARI
Janubiy iqtisodiy-geografik rayon .
Respublikamiz janubida joylashgan
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari
shakllanayotgan yangi iqtisodiy makon -
asosiy iqtisodiy rayonni tashkil etadi. Uning
maydoni 48,7 ming km bo’lib, u
O’zbekiston hududining 10,9 foizni tashkil
etadi.

9-rasm.Janubiy iqdisodiy rayon
Bu yerda, 2025- yil 1-yanvar ma’lumotlarnga qaraganda, 6584,8 ming yoki
mamlakat aholisining 17,4 foizi istiqomat qiladi. Ta’kidlash joizki, shu tarkibda
mazkur iqtisodiy rayon o’tgan asrning 60- yillarida ham ajratilgan edi. U davrda,
aniqrogi 1962-yilda, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari birlashtirilib, bu
hudud Surxondaryo viloyati deb atalgan va shu nom bilan ma’muriy-iqtisodiy
rayon ajratilgan.
Hozirgi vaqtda rayon hosil qiluvchi omillar sifatida uning geografik o’rni,
ya’ni respublikamiz janubida joylashganligidan tashqari, mintaqaning tabiiy-resurs
salohiyati, demografik vaziyati, transport tizimi, tarixiy rivojlanish va milliy
an’analari xizmat qiladi. Janubiy iqtisodiy rayon neft, gaz, toshko’mir qazib
olishga, paxta, g’alla, go’sht yetishtirishga ixtisoslashgan. Uning hissasiga
mamlakat yalpi ichki mahsulotining – 10,1 foizi, sanoat ishlab chiqarishining – 5,6
%i, qishloq xo’jaligi mahsulotining – 16,8 %, jami xizmatlarning 9,4 foizi to’g’ri
keladi.
24

bazasi sanaldi. Endi esa Respublika iqtisodiyoti uchun faqat paxta, pilla, qorako`l
terisi, tabiiy gaz yoki rangli metall kerak bo`lib qolmasdan, balki zamonaviy
mashinalar, don, meva, sut va go`sht singari mahsulotlar ham kerak. Shuning
uchun har bir hududning tabiiy iqtisodiy ijtimoiy va tarixiy xususiyatlarini hisobga
olib iqtisodiy rayonlarning xalq xo`jalik majmualarini yanada takomillashtirish
zarur.
Bunda ko`p mehnat talab tarmoqlarni, dunyoning eng yirik mamlakatlari
bilan zamonaviy tehnologiyani jalb etib, qo`shma korxonalar barpo etish ishlariga
alohida e`tibor berish kerak.
16

1 2 . Qayumov A., Rasulov M., Umarov S., Yakubov O`. “Tabiatdan
foydalanish
iqtisodiyoti.” T., 2005.
13. H.Vahobov., O’.Yakubov O`tkir. “ Rekreatsion geografiya asoslari. ” T.,
2008.
1 4 . O`zbekiston Respublikasi. Entsiklopediya. – T.: Qomuslar bosh
tahririyati,1997.
1 5 Нуритдинов Е. Международное сотрудничество Республики Узбекистан
состранKи Йевропи. – Т., 2002.
16 . Aлександрова A.Ю. “Международный туризм” М., Aспект пресс
2002
1 7. Н.С. Мироненко, И.Т. Твердохлебов. Рекреационная география.
Изд. Московского Университета 1981.
1 8 В.С. Переображенский. “ Теоритеческие основы рекреационной
географии ” М., «Наука» 1975.
19. Республика Узбекистан: Енциклопедический справочник. – Т.:
«О`збекистон миллий енциклопедияси», 1994
20. http://www.ziyonet.uz.
21. WWW. nature. uz.
22. E-mail: knigi@szko.ru
23. http://www.stat.uz
24. http://www.lex.uz
30

Rayon katta rekreatsiya va turistik salohiyatga ham ega.
SWOT - tahlil usuli nuqtai nazaridan qaraganda, Janubiy iqtisodiy rayonning
kuchli tomonlari uning tabiiy boyliklari-qazilma va agroiqlimiy resurslari,
mehnatga layoqatli aholining ko’pligida o’z aksini topadi. Zaif tomonlari esa suv
zahiralarining ozligi (ayniqsa Qashqadaryo viloyatida), geoekologik vaziyatining
uncha yaxshi emasligi (xususan Surxondaryo viloyatida), ichki transport tizimidagi
ba’zi kamchiliklar hisoblanadi Rayonning muhim orografik elementi Hisor tog’lari
bo’lib, u bu hududning o’rtasida joylashgan.
Aytish joizki, bu tog’ avvallari Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarini
ajratib turgan bo’lsa, So’nggi yillarda uning kontakt, ya’ni bog’lovchi funktsiyasi
kuchayib bormoqda.
Bu xususda, eng avvalo, 2007-yilda qurib ishga tushirilgan. ToshG’uzor-
Boysun-Qumqo’rg’on temir yo’lining (uzunligi 223 km) ahamiyati juda katta.
Janubiy iqtisodiy rayonning iqtisodiy geografik tahlili umumiy jihatlari bilan birga
uning ichki tafovutlari, viloyatlarning bu borada ayrim farqlari borligini ham
namoyon qiladi.
Quyi Amudaryo iqtisodiy-geografik
rayoni. Mazkur rayon hududi bo’yicha
O’zbekiston eng katta bo’lib, u o’z
tarkibiga Qoraqalpog’iston Respublikasi
va Xorazm viloyatini oladi.
Maydoni 172,6 ming km. kv. - bu
mamlakatimiz umumiy maydonining
38,5 foizi demakdir.
10-rasm.Quyi amudaryo iqdisodiy rayoni
U respublika aholisining eng chekka shimol, shimoli- g’arbida, markaziy
shaharlardan ancha uzoqda, global tus olgan ekologik muammo - Orol dengizining
qurib borishi ta’siri kuchli mintaqada joylashgan.
25

yangi ma`muriy - iqtisodiy rayonlashtirish amalga oshirilib 10 ta okrug tashkil
qilindi.
Keyinchalik mavjud ma`muriy-hududiy bo`linishda ayrim o`zgarishlar
bo`lib turdi. 1930-yilda Respublika poytaxti Samarqanddan Toshkentga
ko`chirildi.
1936-yilda Qoraqalpog`iston Muxtor Respublikasi O`zbekiston tarkibiga
kiritildi. 1937 yilda O`zbekiston Konstitutsiyasi qabul qilingach, Respublikaning
ma`muriy-hududiy bo`linishi ma`muriy birliklarni yiriklashtirish va viloyatlar
tuzish yo`lidan bordi. 1938 yilda Respublika tarkibida 5 ta viloyat: Buxoro,
Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Xorazm viloyatlari tashkil qilindi.
1941-yilda Andijon, Namangan va Surxondaryo viloyatlari, 1943-yilda
Qashqadaryo viloyati, 1963- yilda Sirdaryo viloyati, 1973-yilda Jizzax viloyati va
1980-yilda Navoiy viloyati tashkil etildi.
Shunday qilib hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi hududi ma`muriy
jihatdan Qoraqalpog`iston Respublikasi, 12 ta viloyat, 181 ta tumanga bo`lingan.
Respublikani ma`muriy-hududi birliklarga ajratish bilan birga uni iqtisodiy
rayonlarga ajratish ham muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Odatda
Respublikaning kichik iqtisodiy rayonlari chegarasi asosan viloyatlar chegaralariga
mos keladi. Chunki ishlab chiqaruvchi kuchlar majmui, ya`ni xo`jalik tarmoqlari
korxonalarni bir-biriga bog`liq holda rejalashtirish, joylashtirish va rivojlantirish
yirik ma`muriy bo`linishi (Respublika, viloyatlar) doirasida amalga oshirildi.
O`zbekistonning ayrim hududlari bir-birlaridan tabiiy, tarixiy va ijtimoiy -
iqtisodiy sharoitlari bo`yicha farq qiladi. Bu hududlar bir yoki bir nechta xildagi
mahsulotlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish sohasiga ixtisoslashib, o`z
mahsulotlari bilan mamlakatning boshqa qismlarini ta`minlaydi, o`zida
yetishmagan mahsulotlarini esa, uning o`rniga chetdan oladi. Shu tariqa mehnat
natijalari ayriboshlanadiki bu bilan hududiy mehnat taqsimoti yuz beradi. Xududiy
mehnat taqsimoti hududlarning ayrim xildagi mahsulotlari ishlab chiqarishga
ixtisoslashuvining mustaxkamlashishi va shu mahsulotni boshqa hududlar bilan
ayirboshlashidir.
6

Keyinchalik, 80-yillar boshlarida O zbekiston FA Iqtisodiyot instituti vaʻ
Ishlab chiqaruvchi kuchlarni o rganish kengashi tomonidan bu ish davom ettirildi,
ʻ
respublika hududini Iqtisodiy rayon lashtirishni takomillashtirish ishlab
chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish va joylashtirishning uzoq muddatli is-tiqbollari
ehtiyojlari, ilmiy-texni-ka progressining kompleks dasturini ishlab chiqish bilan
bog liq holda olib borildi. Iqtisodiy rayon muammolari va uni hal qilish bo yicha
ʻ ʻ
takliflar olimlardan S. K. Ziyodullayev, K. N. Bedrinsev va b. asarlarida yoritildi.
Dastlab, 60-yillar o rtalarida respublika hududi 5 Iqtisodiy rayonga ajratilgan edi
ʻ
(Toshkent, Farg ona, Zarafshon, Quyi Amudaryo, Surxondaryo). 80-yillar oxiri -
ʻ
90-yillar boshida respublika hudu-dida ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirish
va joylashtirishda yuz bergan o zgarishlarni hisobga olgan qolda yangi Iqtisodiy
ʻ
rayon o tkazildi va O zbekiston hududi takomillashgan 8 Iqtisodiy rayonga
ʻ ʻ
bo lindi.
ʻ
Bu rayonlarning iqtisodiy rivojlanishi darajalarining qiyosiy tavsifi jadvalda
berilgan. Hozirgi kunda respublikamizda 6 ta iqdisodiy rayon bo`lib, ularnig ichida
eng rivojlangani Toshkent iqdisodiy-geografik rayoni, eng sust rivojlangani esa
Quyi Amudaryo rayonlari hisoblanadi.
28

Hududlarning biror mahsulot (xizmat)lar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi
quyidagi holda shakllanadi:
a) uning mahsuloti mamlakatning boshqa qismlaridan arzon bo`lsa;
b) shu mahsulotni maxalliy ehtiyojlaridan ancha ortiq miqdorda ishlab
chiqarish mumkin bo`lsa;
v) shunday mahsulot ishlab chiqarish uchun resurslar va shart-sharoitlar
bilan ta`minlangan bo`lsa;
g) ishlab chiqarish mamlakat uchun zarur bo`lsa;
d) geografik urni, shu jumladan transport tarmoqlariga nisbatan tutgan urni
xususiyatlari imkon bersa.
Xududlarning ixtisoslashishi tarixan shakllanadi. Xo`jalikning rivojlanishi
bilan u o`zgarishi ham mumkin. Masalan, Mingbuloq neft koni to`la quvvat bilan
ishga tushsa Farg`ona iqtisodiy rayonining ixtisosligi o`zgaradi. Geografik yoki
hududiy mehnat taqsimoti natijasida iqtisodiy rayonlar shakllanadi.
Iqtisodiy rayonlar- ishlab chiqarish ixtisosligi, o`ziga xos xo`jalik
tarmoqlarining uyg`unligi, mustaxkam ichki aloqalari bilan ajralib turuvchi,
shuningdek mamlakat iqtisodiyotidagi ro`li bilan boshqalardan ajralib turuvchi
hududlardir.
Iqtisodiy rayondagi ishlab chiqarishning ayrimlari ixtisoslashgan
tarmoqlarga mansub bo`ladi. Ulardan tashqari yordamchi tarmoqlar ham
(ixtisoslashgan tarmoqlar tomonidan istemol qilinuvchi mahsulotlar ishlab
chiqaruvchi tarmoqlar) bo`ladi. Aholiga xizmat ko`rsatuvchi tarmoqlar, yani
mahsuloti shurayon aholisi tomonidan istemol qilinuvchi tarmoqlar ham mavjud
bo`ladi. Bu tarmoqlar o`zaro aloqador bo`ladi.
8

1.1. O`ZBEKISTONNING MA`MURIY-HUDUDIY BO`LINISHI VA
IQTISODIY RAYONLARINI SHAKLLANISHI
Oktabr to`ntarishidan avval O`zbekistonning hozirgi hududi ma`muriy
jihatdan Turkiston general-gubernatorligi, Buxoro amirligi va Xiva xonligiga qarar
edi. Ularning har biri ichki ma`muriy hududiy bo`linishiga ega bo`lgan. Masalan,
Xiva xonligi 20 ta beklik va boshqa ma`muriy birliklarga, Buxoro amirligi 28 ta
beklik, Turkiston general gubernatorligi esa viloyat, volost va qishloq jamoalariga
bo`lingan edi.
Ma`muriy hududiy bo`linish o`sha vaqtda juda ko`p mayda birliklardan
iborat bo`lib, ularni ajratishda xo`jalik xususiyatlari va aholining milliy tarkibi
hisobgga olinmagan edi.
Oktabr to`ntarishidan keyin O`rta Osiyoda milliy-ma`muriy birliklarni
tuzish ishlari olib borildi. O`lka sovetlarining 1918-yil 30-aprelda bo`lib o`tgan 5
syezdi “Rossiya federatsiyasining Turkiston sovet respublikasi haqidagi nizomini
tasdiqladi. Unda Turkistonning davlat tuzilishi va chegaralari belgilangan edi.
Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi 6 ta viloyatga: Sirdaryo,
Samarqand, Farg`ona, Zakaspiy, Yettisuv, Amudaryo viloyatlariga bo`lingan edi.
Viloyatlar o`z navbatida 30 ta uyezdga va 473 ta volostga ajratilgan edi. 1920-yil
aprelida butun Xorazm sovetlarining qurultoyi bo`lib o`tdi. Bunda Xorazm Xalq
Sovet Respublikasi tuzilganligi e`lon qilinib, uning hududi 28 ta rayonga ajratildi.
1928-yilga kelib esa 3 ta viloyatga: Qozoq-Qoraqalpoq, Yangi O`rganch,
Toshovuz viloyatlariga Xiva rayoniga bo`lindi. Viloyatlar o`z navbatida sho`ro
(volostlar) ga ajratildi. 1920-yil oktabrda xalq vakillarining Butun Buxoro
qurultoyi bo`lib utdi. Unda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi e`lon
qilinib, uning hududi 15 ta viloyat, 58 ta tuman va 197 ta kentga bo`lindi.
1925-yil 29-yanvarda Respublikada yangi ma`muriy-iqtisodiy
rayonlashtirish amalga oshirilib, Respublika 7 ta viloyatga: Samarqand, Toshkent,
Farg`ona, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratildi.
Samarqand shahri Respublika poytaxti qilib tasdiqlandi. 1926-yilda Respublikada
5

O’zbekistonni iqtisodiy-geografik rayonlashtirish

Купить