O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashlikotlar bilan hamkorligi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	264.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashlikotlar bilan hamkorligi

Купить

Mavzu: O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashlikotlar bilan
hamkorligi
Kirish…………………………………………………………………………2
I bob. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning mohiyati, zaruriyati va funksiyalari
1.1 . Xalqaro iqtisodiy tashkilot tushunchasi va mohiyati…………………….4
1.2 . Xalqaro iqtisodiy hamkorlik …………………………….………………. 6
1.3. Davlatlararo iqtisodiy munosabatlarda iqtisodiy tashkilotlarning o’rni ….13
II bob.O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar va rivojlangan davlarlar bilan
iqtisodiy hamkorligi
2.1. O’zbekistonning rivojlangan davlatlar bilan iqtisodiy hamkorligi............16
2.2. Islom taraqqiyot banki va a’zo mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy.............29
munosabatlarning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari
Xulosa..............................................................................................................39
Foydalanilgan adabiyotlar r o` yxati..............................................................40

1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Hozirgi kunda davlatlararo har tomonlama
hamkorlikning bir ko’rinishi sifatida xalqaro tashkilotlar va fondlarning
ahamiyati ortib bormoqda. Ular siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va
madaniy sohalarda umumiy tusdagi maqsadlarga erishish uchun davlatlar, milliy
institutlar, nodavlat assotsiatsiyalarini birlashtiradi.
Mamlakatimiz ham qator xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning a’zo hisoblanib, har
yili yurtimizda xalqaro nufuzli tadbirlar uyushtiriladi. Respublikamiz birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov O’zbekistonning jahon xo’jaligidagi o’rni haqida
shunday deganlar: “ Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning
salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish-bu asosiy yetakchi
sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va
infratuzilma kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga
molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan
iborat. Dunyodagi mashhur va nufuzli kompaniyalar, Janubiy Koreya, Yaponiya
taraqqiyot banklari singari moliya institutlari, qator arab davlatlarining investitsiya
fondlari va boshqa xorijiy tashkilotlar yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan,
yuksak texnologiyalarga asoslangan mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha
investitsiya loyihalarini amalga oshirishda bizning yirik hamkorlarimiz bo’lmoqda” 1
Kurs ishining maqsadi: Xalqaro moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar
faoliyatini o’rganish, ularning jahon xo’jaligida tutgan o’rnini aniqlash va kelgusida
rivojlanish istiqbollarini ko’rib chiqish.
Kurs ishining vazifalari:
- Milliy iqtisodiyot rivojlanishida moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlarning
rolini aniqlash;
- Moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlarning jahon xo’jaligida tutgan o’rnini
aniqlash;
- Jahon taraqqiyot banki faoliyati bilan tanishish;
- Moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar, xususan, Islom taraqqiyot bankining
2

kelgusida rivojlanish istiqbollarini tahlil qilish.
Kurs ishining obyekti: xalqaro iqtisodiy tashkilotlar va O’zbekistonning
rivojlangan davlatlar bilan tuzgan muhim hujjatlar .Islom taraqqiyot banki kurs
ishining obekti bo’lib hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: xalqaro iqtisodiy tashkilotlar, ular tarkibiga kiruvchi
moliyaviy – iqtisodiy tashkilotlar, alohida O’zbekistonning rivojlangan davlatlar
bilan tuzgan muhim hujjatlar, ularning faoliyat yo’nalishlari va jahon xo’jaligidagi
tutgan o’rni mazkur kurs ishining
predmetidir.
Kurs ishining tuzilish tarkibi: Mazkur kurs ishi kirish,ikkita bob va uning
tarkibiga kiruvchi beshta bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan tarkib topgan.
3

I bob. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning mohiyati ,zaruriyati va
funksiyalari
1.1 . .Xalqaro iqtisodiy tashkilot tushunchasi va mohiyati
Bugungi kunda xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyati bir qancha iqtisodiy
sohalarni qamrab olgan .Xalqaro iqtisodiy munosabatlar jahondagi turli mamlakatlar
o’rtasidagi xo’jalik aloqalarining majmuidir .Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning
rivojlanishi shakllanishini hamda ularni tartibga solishda xalqaro iqtisodiy
tashkilotlar asosiy rol o’ynaydi ,xalqaro iqtisodiy tashkilotlar ning asosiy vazifalari:
-xalqaro aloqalar rivojlanishida valyuta- kredit munosabatlari,valyuta va moliya
bozorlarining ahamiyati va rolini aniqlash
-ishchi kuchlari xalqaro migratsiyasining qonuniyatlari hamda respublika ishchi
kuchlarining xalqaro ayirboshlashuvida qatnashishini ko’rib chiqish Xalqaro iqtisodiy
munosabatlarni ba’zida tashqi iqtisodiy aloqalar, jahon xo‘jaligi aloqalari deb ham
atalib, ular quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi:
- tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi;
- kapital va chet el investitsiyalarining harakati;
- ishchi kuchi migratsiyasi;
- ishlab chiqarishning davlatlararo kooperatsiyasi;
- fan va texnika sohasidagi ayirboshlash;
- valyuta-kredit munosabatlari.
Tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi eng avvalo milliy xo‘jaliklarning xalqaro
mehnat taqsimotidagi ishtirokiga bog‘liq. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishi
natijasida jahon bozori tarkib topadi.
Tobora kengayib borayotgan iqtisodiy munosabatlar va mamlakatlarning (uy
xo'jaliklarining) o'zaro bog'liqligi (xalqaro mehnat taqsimoti) afzalliklaridan keng
foydalanishga yordam beradigan jahon iqtisodiy munosabatlarini har tomonlama
tartibga solish rolini oshirishni talab qiladi. Ammo ko'p tomonlama tartibga solishni
rivojlantirish ko'lami va yo'nalishi ma'lum davlatlar va ularning siyosatiga ko'proq
bog'liqdir.
4

Xalqaro savdo -iqtisodiy munosabatlar masalalarida ko'p qirrali tartibga solish
hukumat qarorlariga uning ishtirokchilarining milliy suverenitetiga ta'sir
ko'rsatmasdan ta'sir qiladi. Bu borada tartibga solish nafaqat davlat siyosati sohasiga
aralashadi, balki tashqi iqtisodiy sohadagi ishtirokchilarga hukumatlararo darajada va
xalqaro tashkilotlar sohalarida ham ko'mak beradi.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar - bu maqsadlar, vakolat va boshqa "o'ziga xos"
siyosiy va tashkiliy me'yorlarga ega bo'lgan ko'p tomonlama davlatlararo
munosabatlar instituti.
Bunday normalar (muassasalar) qarorlarni qabul qilish tartibi, ustav, a'zolik,
tartib, shuningdek konferensiyalar, yig'ilishlar, kongresslar bo'lib, o'z faoliyatini
cheklangan vaqt davomida amalga oshiradilar.
Xalqaro tartibga solishda o'zaro ta'sir qilish usullari quyidagilardan iborat.
-xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan va ishlab chiqilgan ko'rsatmalar va
qarorlar. Ular o'z a'zolari uchun majburiydir;
-hukumatlararo darajada tuzilgan ko'p tomonlama shartnomalar;
-kelishuvlar
-mintaqaviy darajadagi maslahat va hamkorlik. Davlatlarning iqtisodiy siyosatini
tartibga solish mintaqaviy va xalqaro miqyosda amalga oshiriladi va xalqaro xususiy
va ommaviy huquq normalariga asoslanadi. Ushbu huquqlarga davlatlar, yuridik va
jismoniy shaxslar, iqtisodiy birlashmalar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ta'sir
qiladi.Belgilangan normalar odatiy va an'anaviyga bo'linadi. Standartlarga
muvofiqlikni davlatlar tomonidan ham, xalqaro huquq normalariga rioya etilishini
birgalikda nazorat qiladigan xalqaro mintaqaviy tashkilotlar ham ta'minlaydi. Shunga
qaramay, iqtisodiy munosabatlar yanada murakkablashmoqda, shuning uchun ba'zi
davlatlar o'rtasida tegishli xalqaro qoidalar va normalar o'zgarib bormoqda.
BMT tizimiga kiritilgan tashkilotlar xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tizimida
alohida o'rin tutadi.
Bugungi kunda mintaqaviy hukumatlararo tashkilotlar ahamiyati oshib bormoqda
va ularning soni o'sib bormoqda va ular butun qit'alarni qamrab olmoqda. Mintaqaviy
5

tashkilotlar tarkibiga nafaqat iqtisodiyot, balki ijtimoiy rivojlanish, siyosiy
manfaatlar, mafkura, xavfsizlik va madaniyat masalalari kiradi.
Nodavlat tashkilotlari jahon iqtisodiy munosabatlarini tartibga solishda va
ularning rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Bular asosan biznes birlashmalari:
-Xalqaro savdo palatasi;
-eksport qiluvchilar va tovar ishlab chiqaruvchilar uyushmasi;
-nodavlat tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan rivojlanish fondlari;
Iqtisodiy siyosatni muvofiqlashtirish uchun turli mamlakatlarning ishbilarmonlari
tomonidan o'tkaziladigan konferentsiyalar va davra suhbatlari; xalqaro biznes
qoidalarini ishlab chiqish.
1.2. Xalqaro iqtisodiy hamkorlik
Xalqaro iqtisodiy hamkorlik — xalqaro iqtisodiy munosabatlarning muhim
ko rinishlaridan biri. Jahon xo’jaligining rivojlanib, globallashuv jarayonining ʻ
chuqurlashib borishi bilan Xalqaro iqtisodiy hamkorlikning milliy iqtisodiyot
taraqqiyotidagi ahamiyati ortib boradi. Uning asosiy sub yektlari — davlatlar,
ʼ
transmilliy kompaniyalar, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hisoblanadi.
20-asrning 80-yillaridan e tiboran, Xalqaro iqtisodiy hamkorlik doirasi kengayib,
ʼ
iqtisodiy munosabatlarni keng ko lamda qamrab oldi, tashqi va xalqaro savdo, kredit
ʻ
munosabatlari, valyuta va to lov — hisob kitob sohasi, migratsiya va kapital
ʻ
chiqarish, mintaqaviy integratsiya, transmilliy kompaniyalarni tashkil etish va kredit
moliya instutlarini shakllantirish, xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solib,
ilmiytexnika va i.ch. sohalarida muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Xalqaro iqtisodiy hamkorlik uning sub yektlari iqtisodiy manfaatlarini milliy
ʼ
chegaralardan tashqarida ro yobga chiqarishning eng maqbul yo li hisoblanadi. Jahon
ʻ ʻ
davlatlari o zlarining tub ichki manfaatlarini amalga oshirish maqsadida, ijtimoiy
ʻ
iqgisodiy taraqqiyot darajasidan kelib chiqqan holda Xalqaro iqtisodiy hamkorlikning
muayyan yo nalishlarida faollik ko rsatadilar. Masalan sanoati rivojlangan
ʻ ʻ
mamlakatlarning axborot texnologiyalari savdosida, xalqaro valyutakredit va
6

moliyaviy institutlar faoliyatida yuqori mavqe bilan ishtiroki kuzatiladi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar Xalqaro iqtisodiy hamkorlikning ishchi migratsiyasi,
kapital kiritish, investitsiyaviy tovarlar importi yo nalishlariga ustuvorlik beradilar.ʻ
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida
hamkorlikdagi qarorlarni ishlab chiqish, tartibga solish, unifikatsiyalash
(birxillashtirish) maqsadida xalqaro kelishuvlar asosida tashkil etilgan
tashkilotlardir.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatining asosini a’zo bo’lgan
mamlakatlarning fikr-mulohazalarini oshkor qilish, bir-biri bilan kelishtirish, bu
asosdagi vaziyatlarni bir maqsadga aylantirish, shuningdek, kelib chiqqan
vazifalarni aniqlashtirib, ularni hal etish, chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan
iborat. Tashkilotning asosiy faoliyati muhokama, qaror qabul qilish va ularni
amalga oshirish, ijrosini nazorat kabilarni o’z ichiga oladi. 3
Х alqaro iqtisodiy munosabatlar murakkab iqtisodiy m ех anizm sifatida bir
tomondan bozorga х os o’z-o’zini boshqarish qobiliyatiga ega bo’lsa ( Х IMning
moddiy asosi hali ham jahon bozori hisoblanadi), ikkinchi tomondan, ayniqsa
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, alohida mamlakatlar va hududlar
o’rtasida o’zaro aloqalarni osonlashtiruvchi davlatlararo tuzilmalarni yaratishni
talab etadi. Ayni paytda shuni qayd etib o’tish k е rakki, birinchi (1914-1918
yillar) va ikkinchi (1939-1945 yillar) jahon urushlari orasida х alqaro
tashkilotlarni gurkirab vujudga k е lish jarayoni (shu davrd xalqaro m е hnat
tashkiloti, o’zining «Incot е rms» kabi tijoriy hujjatlari bilan taniqli bo’lgan
Х alqaro savdo palatasi, Х alqaro hisob-kitoblar banki tashkil etilgan) va ayniqsa
40-yillarda ikkita to’qnashuvni boshidan k е chirgan davlatlar tari х idagi
favqulotda holatlar va 1929-1932 yillardagi chuqur iqtisodiy tanazzul bilan
bog’liq. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning vujudga k е lishining ikkinchi
«to’lqini» va harakatdagi faoliyatining faollashuvi ikkinchi jahon urushidan
so’ng mustamlakachilik tizimining parchalanishi hamda 60-70 yillardagi
iqtisodiy chayqalishlar bilan bog’liqdir. Va nihoyat, 80-yillarning boshlarida
х alqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida uchinchi bosqichning boshlanganligini
7

ko’rishimiz mumkin. Bunga sabab sifatida totalitar tizimlarning (sobiq SSSRni)
inqirozga uchrashi va yangi ming yillik ostonasida insoniyatning global
muammolarini k е skin kuchayishi kabilarni ko’rsatish mumkin. Jahonining
ko’plab mamlakatlarining hukumat organlari zamonaviy х alqaro iqtisodiy
munosabatlardagi muammolarni mustaqil hal eta olmadilar va natijada ular qayd
etib o’tilgan muammolarni hal etishda birgalashib harakat qilish usullarini ishlab
chiqara boshladilar. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy gullabyashnash va
jahon х alqlari farovonligini ta’minlash masalasi bilan
shug’ullanvchi minglab х alqaro tashkilotlar hisobga olingan.
Eksp е rtlarning fikricha, jahon iqtisodiyotiga s е zilarli ta’sir o’tkaza
oladigan х alqaro tashkilotlar soni 100 ta atrofidadir. Х alqaro iqtisodiy
tashkilotlarning shakllanishida muhim o’rin tutgan quyidagi omillarni
k е ltirishimiz mumkin:
1. Insonlar hayotining bir biriga bog’liqligining yanada o’sishi;
2. Sanoat r е volyutsiyasi va ilmiy yutuqlar insonlarni bir- biridan ajratib
turgan masofalarni qisqartirishi va х alqaro munosabat va hamkorlikni
k е ngaytirishi;
3. Savdo, valyuta- moliya munosabatlari, kapital bozori umuman iqtisodiy
o’sish;
4. Davlatlarning barcha sohada bir – birlariga bog’liqligining o’sishi;
5. Duyodagi umumiy r е surslardan oqilona foydalanishning zarurligini
chuqurroq anglash.
Davlatning х alqaro iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lishi uning har
tomonlama rivojlanish imkoniyatlarini oshiradi. Chunki х alqaro iqtisodiy
tashkilotlarga a’zo bo’lish, uning boshqa a’zo davlatlari bilan ham k е ng
hamkorlikni yo’lga qo’yishni ta’minlaydi. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlar
topologiyasi haqida gapirganda, ikkita m е zondan (geografik qamrovi k е ngligi
va faoliyat х ususiyatlari) foydalanish maqsadga muvofiqdir. Birinchisidan k е lib
chiqib, ikki tomonlama, hududiy va global tuzilmalar ajratib ko’rsatiladi.
8

Ikkinchi m е zonni qo’llagan holda ma х suslashtirilgan (sohalar bo’yicha) va
global tashkilotlarga yuzaga keladi.
O zbekistonda mustaqillik yillarida jahon xo jaligiga chuqurroq ʻ ʻ
integratsiyalashish maqsadida Xalqaro iqtisodiy hamkorlikh. bir necha
yo nalishlarida rivojlantirilmoqda. Tashqi savdo tarkibini takomillashtirish, xorijiy
ʻ
investitsiyalarni jalb etish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida qatnashish,
mintaqaviy iqtisodiy birlashmalar bilan hamkorlik qilish shular jumlasidandir.
Keyingi yillarda O zbekiston ishchi kuchini eksport qilish borasida ham xorij
ʻ
mamlakatlari bilan yaqindan hamkorlik qilmoqda.
Xalqaro tashkilotlar - davlatlarning yoki hukumat qaramog ida bo lmagan
ʻ ʻ
milliy jamiyat (assotsiatsiya)larning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, fantexnika,
madaniyat va h.k. sohalarda umumiy maqsadlarga erishish uchun tuzilgan uyushmasi;
davlatlar o rtasidagi ko p tomonlama hamkorlikning eng muhim shakllaridan biri.
ʻ ʻ
Xalqaro tashkilotlar 19-asrda vujudga keldi va 2 jahon urushidan keyin ko plab tuzila
ʻ
boshladi. Hozirgi kunda Xalqaro tashkilotlarning soni 4 mingdan ortiq bo lib, 300
ʻ
tasi hukumatlararo tashkilotdir. Xalqaro tashkilotlar o ziga xos bir qancha
ʻ
xususiyatlari bilan ajralib turadi. Jumladan, Xalqaro tashkilotlarning tuzilmasi, asosiy
maqsad va tashkilot faoliyatining yo nalishlarini belgilab beruvchi ta sis hujjati
ʻ ʼ
(ustavi) bo ladi; bunday tashkilotlar doimiy yoki vaqti vaqti bilan faoliyat yuritadi;
ʻ
ko p tomonlama muzokaralar va muammolarni muhokama qilish ular faoliyatining
ʻ
asosiy usuli hisoblanadi; qarorlar ovoz berish yoki konsensus yo li bilan qabul
ʻ
qilinadi; qarorlar, odatda, tavsiyaviy kuchga ega bo ladi. Hukumatlararo Xalqaro
ʻ
tashkilotlar va nohukumat Xalqaro tashkilotlar, shuningdek, umumjahon va
mintaqaviy tashkilotlar farqlanadi.
Xalqaro tashkilotlar tashkilot, ittifoq, jamg arma, bank, agentlik, markaz va h.k.
ʻ
nomlar bilan ataladi.
O zbekiston Respublikasi 50 dan ortiq nufuzli Xalqaro tashkilotlarning teng
ʻ
huquqli a zosidir.
ʼ
Xalqaro tashkilotlar.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) (1992-yil 2- martda)
9

Jahon Savdo Tashkiloti(JST) (1992-1993 yillar)
ECOSAN (1993-yil 20-sentabrda)
Shanxay hamkorlik tashkiloti(SHHT) (2001-yil 15-iyun)
Osiyo Parlament Assambleyasi(OPA) (2006-yil)
Interpol (1994-yildan)
MAGATE (1994-yil 21-yanvardan)
UNESCO (1993-yil 26-oktabrdan)
UNIDO (1992-yildan)
NATO (1994-yil 13-iyuldan)
[ NAFTA ](Erkin iqtisodiy zona)
Xalqaro moliya korporatsiyasi , XMK (IFC, International Finance Corporation)
— BMTning ixtisoslashtirilgan muassasasi; Jahon banki guruhiga kiradi. 1956 yilda
Xalkaro tiklanish va tarakkiyot banki (XTTB) ning filiali tarzida tashkil etilgan,
keyinchalik mustaqil yuridik shaxs. A zo davlatlar soni 174 ta (1998). Shtabkvartirasiʼ
Vashingtonda. XMK ning oliy organi — Boshqaruvchilar kengashi va direktorat (24
ijrochi direktorlar)ga XTTBning boshqaruvchilari va ijrochi direktorlari kiradi va ular
XMKda ham tegishli lavozimlarni egallaydilar. XTTB prezidenti XMKning ham
prezidenti xisoblanadi. XMKning ijrochi vitseprezidenti umumiy boshqaruv va
korporatsiyaning joriy operatsiyalariga javob beradi. Bundan tashqari XMKda 7 ta
vitseprezident bo lib, ular 5 mintaqaviy [Afrika (Saxara jan.rog idan), Osiyo; Urta
ʻ ʻ
Osiyo, Yaqin Sharq va Shim. Afrika; Yevropa; Lotin Amerikasi va Karib havzasi] va
4 tarmoq (agrobiznes; kimyo, neft kimyosi va o g itlar; infratuzilma; neft, gaz va
ʻ ʻ
tog kon sanoati) departamentlari ishini nazorat qiladi. XMK huzurida bank ishlari
ʻ
maslahat komissiyasi faoliyat ko rsatadi. Korporatsiyaning rasmiy maqsadlari:
ʻ
xususiy sektorga molshshiy yordam ko rsatish bilan rivojlanayotgan mamlakatlarning
ʻ
iqgisodiy o sishiga ko maklashish, shuningdek, i.ch. sohasida tadbirkorlikni
ʻ ʻ
rag batlantirish orqali a zo mamlakatlarning iqtisodiy o sishiga yordam ko rsatish.
ʻ ʼ ʻ ʻ
XMK faqat yuqori rentabelli loyihalarga kreditlar ajratadi. Qarzlar 15 yilga qadar
muddat bilan ssuda kapitali bozoridagi o rtacha yillik foiz stavkalaridan yuqoriroq
ʻ
foiz stavkalarida beriladi.1961 yildan korporatsiya kreditlar ajratish bilan birga
10

qurilayotgan korxonalar aksiyadorlik kapitaliga investitsiyalar kiritish va keyinchalik
bu aksiyalarni xususiy investorlarga sotishni ham amalga oshiradi. Korporatsiya
ishtiroki hissasi, odatda, aksiyadorlik kapitalining 1/5 qismidan ortiq bo lmaydi. ʻ
1986 yilda XMKda xorijiy investitsiyalar bo yicha Maslahat xizmati tashkil etilgan.
ʻ
Bu xizmat hukumatlarga uzoq muddatli rivojlanish ehtiyojlari uchun kapital
jalb etish, maqbul investitsiya muhitini yaratish uchun qonunchilik, strategiyalar,
qoida va tartiblar masalalarida maslahatlar beradi.
.XMK tashkil etilgan paytdan boshlab 2004 yilgacha jahonning 140 ta
rivojlanayotgan davlatlarining 2825 ta kompaniyasini moliyalashtirish uchun 34
mlrd. AQSH dollaridan ortiq mablag larini yo naltirgan.
ʻ ʻ
Keying yillarda xalqaro tashkilotlarning soni tez ko’paya boshladi. Bular
davlat guruhlarini hududiy belgisi bo’yicha yoki iqtisodiy faoliyatning ma’lum
sohalaridan manfaatdorlikning umumiyligi asosida birlashtiruvchi
tashkilotlardir. Bunday tashkilotlar savdo, ishlab chiqarish, transport, valyutamoliya
operatsiyalari va boshqa sohalarda ham yuzaga keldi.
2002 yilda Toshkentda XMKning missiyasi ish boshladi. Korporatsiya
O zbekistonda xususiy sektorni rivojlantirishga, ayniqsa, kichik biznes va xususiy
ʻ
tadbirkorlikni rivojlantirishga muhim hissa qo shib kelmoqda. 2002 yilda XMK
ʻ
Uzbekistan, Qozog iston, Qirg iziston va Tojikistonda kichik biznes va xususiy
ʻ ʻ
tadbirkorlikni kreditlash uchun 45,0 mln. AQSH dollari ajratdi.
21-asr boshidan O zbekistonda XMK ning "Markaziy Osiyoda lizingni rivojlantirish
ʻ
bo yicha loyiha"si amalga oshirilmoqda
ʻ
Jahon Savdo Tashkiloti — 1995-yilda a zo-davlatlar o rtasidagi xalqaro
ʼ ʻ
savdoni liberallashtish, savdo va siyosiy munosabatlarini tartibga solish maqsadida
tashkil etilgan. JST 1947-yil tuzilgan xalqaro bitim — GATT(ing. General
Agreement on Tariffs and Trade)ning davomchisi hisoblanadi. Xalqaro savdoda
tashkilotga a zo va ishtirokchi mamlakatlar uchun majburiy bo lgan tamoyillar va
ʼ ʻ
qoidalar belgilangan xukumatlararo ko p tomonlama shartnomalar asosida faoliyat
ʻ
olib boradi. 1995-yilda 1948—94 yillarda ish olib borgan Tariflar va savdo bo yicha
ʻ
11

Bosh kelishuv (General Agreement on Tarifs and Trade — GATT) negizida tashkil
qilingan. BMT tizimiga kiradi. Idorasi Shveysariya (Jeneva)da. JST jahon savdosi
qoidalarini ishlab chiqish yo li bilan davlatlar savdo siyosatiga ta sir ko rsatish, savdoʻ ʼ ʻ
munosabatlarini erkinlashtiradigan va qatiy tartib-qoidaga soladigan muzokaralar
uchun yig ilishlar o tkazish, davlatlararo savdoda yuzaga keladigan nizolarni hal
ʻ ʻ
qilish va b. vazifalarni bajaradi.
JSTning oliy organi — barcha a zo mamlakatlar Vazirlar Konferensiyasi bo lib,
ʼ ʻ
kamida 2 yilda bir marta o tkaziladi. Joriy ishlarga Bosh kengash (tovarlar savdosi
ʻ
bo yicha kengash, xizmatlar savdosi bo yicha kengash, intellektual mulk masalalari
ʻ ʻ
bo yicha kengash), sekretariat, doimiy qo mitalar rahbarlik qiladi. JST faoliyati a zo
ʻ ʻ ʼ
mamlakatlarning o zaro manfaatlarini turli tadbirlar (asosan boj imtiyozlari, to siqlari
ʻ ʻ
va b.)ni qo llash bilan himoya qilishga qaratilgan. A zo mamlakatlar JST talablarini
ʻ ʼ
bajarish bilan birga tashkilotning boshqa a zolariga savdoda mumkin qadar qulaylik
ʼ
berish rejimini (birinchi navbatda boj tariflarini pasaytirish) qo llaydi, o z ichki
ʻ ʻ
bozorini chet el korporatsiyalari uchun ochiq qilish majburiyatini oladi. 133
mamlakat to la huqukli a zo, 30 mamlakat, shu jumladan Rossiya, O zbekiston,
ʻ ʼ ʻ
Qozog iston JST da kuzatuvchi maqomiga ega va 1992—93 yillarda tashkilotga a zo
ʻ ʼ
bo lish uchun ariza bergan.
ʻ
12

1.3. Davlatlararo iqtisodiy munosabatlarda iqtisodiy tashkilotlarning
o’rni
Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy
aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo‘jaliklarining
chambarchas birlashish jarayonlaridir. Mikrodarajada bu jarayon hudud jihatdan
yaqin joylashgan mamlakatlar alohida firmalarining o‘zaro ta’siri orqali, ular
o‘rtasidagi turli tuman iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi, shu jumladan chet
ellardagi filiallarini tashkil etish asosida boradi. Davlatlararo darajada integratsiya
davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning
kelishuvi asosida amalga oshadi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari quyidagilar:
- erkin savdo hududlari. Bu iqtisodiy integratsiyaning eng oddiy shakli bo‘lib,
uning doirasida qatnashuvchi mamlakatlar o‘rtasidagi savdo cheklashlari bekor
qilinadi. Erkin savdo hududlarining tashkil etilishi ichki bozorda milliy va xorijiy
tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobatni kuchaytirib, bu bir tomondan, milliy
ishlab chiqaruvchilarning bankrot bo‘lishi xavfini kuchaytirsa, boshqa tomondan
ishlab chiqarishni takomillashtirish va yangiliklarni joriy etish uchun rag‘bat yaratadi.
Bunga Yevropa erkin savdo uyushmasi va MDH mamlakatlari o‘rtasidagi o‘zaro
bitim misol bo‘la oladi;
- bojxona ittifoqi. Iqtisodiy integratsiyaning bu shakli erkin savdo hududlarining
faoliyat qilishi bilan birga yagona tashqi savdo tariflari o‘rnatishni va uchinchi
mamlakatga nisbatan yagona tashqi savdo siyosati yuritishni taqozo qiladi. Yevropa
Ittifoqi (EI) bojxona ittifoqiga yorqin misoldir;
- to‘lov ittifoqi. Bu milliy valyutalarning o‘zaro erkin almashuvini va hisob-kitobda
yagona pul birligining amal qilishini ta’minlaydi. Yevropa hamjamiyati, Janubi-
sharqiy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun to‘lov ittifoqi pirovard maqsaddir;
- umumiy bozor. Bu iqtisodiy integratsiyaning ancha murakkab shakli bo‘lib, uning
qatnashchilariga erkin o‘zaro savdo va yagona tashqi savdo tarifi bilan birga kapital
va ishchi kuchining erkin harakati hamda o‘zaro kelishilgan iqtisodiy siyosat
13

ta’minlanadi. Bunga Yevropa iqtisodiy ittifoqi yoki Yevropa umumiy bozorini misol
qilib keltirish mumkin. Uning doirasida barcha boj to‘lovlari va import me’yor
(kvota)lari bekor qilinadi, boshqa mamlakatlardan Yevropa bozoriga tovarlar kirishi
bir xil tartibga solinadi, pul mablag‘lari va ishchi kuchining chegaradan erkin o‘tishi
ta’minlanadi hamda umumiy muammolarni hal etishda yagona siyosat o‘tkaziladi;
- iqtisodiy va valyuta ittifoqi . Bu davlatlararo iqtisodiy integratsiyaning eng oliy
shakli hisoblanadi. Bunda iqtisodiy integratsiyaning barcha qarab chiqilgan shakllari
umumiy iqtisodiy va valyuta-moliyaviy siyosat o‘tkazish bilan birga uyg‘unlashadi.
Hozirgi bosqichda xalqaro tartibga solishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
-global iqtisodiyotning rivojlanishida va pul-moliya sohasida barqarorlikni
ta'minlash;
-turli shakllarda mamlakatlar o'rtasida iqtisodiy hamkorlikni shakllantirish; davlatlar
va guruhlar o'rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarda kamsitishga barham berish;
-xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko'maklashish;
-muayyan mamlakatda yoki jahon bozorida inqirozni bartaraf etish bo'yicha aniq
chora-tadbirlarni tasdiqlash;
-davlatlarning makroiqtisodiy siyosatini muvofiqlashtirish ,bu alohida hududlarning
iqtisodiy integratsiyasining xolis tendentsiyasi bilan bog'liq
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar davlatlararo iqtisodiy munosabatlarning barcha
tomonlarida hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi.
BMT tizimidagi hukumatlararo tashkilotlar xalqaro huquqiy tartibga solishni
rivojlantirishda alohida ahamiyatga ega. O'z faoliyati davomida ular milliy huquqiy
tizimlar va davlat qonunchiligiga muhim ta'sir ko'rsatadigan shunday mexanizm va
normalarni ishlab chiqmoqdalar.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning maqsad va vazifalari quyidagilardan iborat:
-xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim muammolari bo'yicha tadqiqotlar
va choralar ko'rish;
-valyutani barqarorlashtirish ta'minoti;
-savdo to'siqlarini bartaraf etishga va davlatlar o'rtasidagi keng tovar
ayirboshlashini ta'minlashga ko'maklashish;
14

-texnologik va iqtisodiy taraqqiyotga yordam berish uchun xususiy kapitalga
qo'shimcha mablag'lar ajratish;
-mehnat munosabatlari va mehnat sharoitlarini yaxshilashni rag'batlantirish;
-jahon iqtisodiy munosabatlarini tartibga solish doirasidagi qarorlar va tavsiyalarni
tasdiqlash.
Ta'kidlash joizki, xalqaro hukumatlararo tashkilotlar ob'ektiv ehtiyojga
asoslangan davlatlar o'rtasidagi ko'p qirrali hamkorlikning tashkiliy shakli sifatida
shakllangan. Ushbu tashkilotlar birinchi navbatda xalqaro iqtisodiy munosabatlarni
rivojlantirish ehtiyojlari bilan belgilanadi.
Xalqaro iqtisodiy hamkorlik sohalari:
sanoat va iqtisodiy hamkorlik;
transport sohasidagi hamkorlik;
pul tizimidagi hamkorlik;
jahon savdo doirasidagi hamkorlik;
intellektual mulk tizimidagi hamkorlik;
mahsulotlarni standartlashtirish va sertifikatlashtirish sohasida hamkorlik qilish;
investitsiya sohasidagi hamkorlik;
ilmiy-texnik hamkorlik;
xalqaro tijorat amaliyoti sohasidagi hamkorlik.
Ushbu turdagi hamkorliklarni amalga oshirish tegishli profil va vakolatlarga ega
bo'lgan xalqaro iqtisodiy tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. BMT tashkilotlari,
shuningdek mintaqaviy tashkilotlar xalqaro iqtisodiy hamkorlikni ixtisoslashgan
muassasalar va avtonom tashkilotlar, EKOSOS organlari orqali amalga oshiradilar.
Iqtisodiy hamkorlik va iqtisodiy integratsiyani har qanday shaklda amalga
oshiradigan mintaqaviy tashkilotlar muhim ahamiyatga ega. Mintaqaviy fondlar va
banklar ularga ma'lum darajada yordam beradi. Mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning
maqsadi rivojlanayotgan mamlakatlarga barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlashda,
iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini shakllantirishda, ijtimoiy rivojlanish
darajasini oshirishda va odamlarning hayotini yaxshilashda yordam berishdir.
15

II bob.O’zbekistonning xalqaro tashkilotlar va rivojlangan davlarlar
bilan iqtisodiy hamkorligi
2.1. O’zbekistonning rivojlangan davlatlar bilan iqtisodiy hamkorligi
Toshkentdagi Xalqaro hamkorlik markazida 20-iyul kuni Savdo-iqtisodiy
hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston – Fransiya hukumatlararo komissiyasining
navbatdagi majlisi bo‘lib o‘tdi.
Tadbirda ikki mamlakatning iqtisodiyot, savdo, sarmoya, eksport, neft-gaz,
bank-moliya, qishloq va suv xo‘jaligi, aviatashuv, farmatsevtika, yuqori
texnologiyalar, sayyohlik, transport va transport kommunikatsiyalari, kimyo, oziq-
ovqat sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish kabi sohalar uchun mas’ul vazirlik
va idoralari, firma va kompaniyalari vakillari ishtirok etdi.
O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo
vaziri, komissiya hamraisi Elyor G‘aniyev mamlakatlarimiz o‘rtasidagi savdo-
iqtisodiy hamkorlik izchil rivojlanib borayotganini, bunda ikki davlat rahbarlarining
uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlar muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat
qilayotganini alohida ta’kidladi.
Fransiya O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqidagi faol hamkorlaridan.
Mamlakatlarimiz o‘rtasida imzolangan daromadlarning ikki tomonlama soliqqa
tortilishiga yo‘l qo‘ymaslik hamda daromad va kapital soliqlarini to‘lashdan bosh
tortishni bartaraf etishga, investitsiyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoya qilishga,
iqtisodiyot, fan-texnika, madaniyat va havo transporti sohalarida hamkorlikka oid
bitimlar o‘zaro aloqalar rivojiga xizmat qilmoqda. Mamlakatlarimiz
makroiqtisodiyot, moliya, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni boshqarish uchun
kadrlar tayyorlash yo‘nalishida ham samarali hamkorlik qilmoqda. Yurtimiz olimlari
fransiyalik mutaxassislar bilan birgalikda quyosh energiyasini o‘rganish, yuqumli
kasalliklarning oldini olish va ularga qarshi kurashish, seleksiya kabi sohalarda
tadqiqotlar olib bormoqda.
Savdo sohasida O‘zbekiston bilan Fransiya o‘rtasida eng ko‘p qulaylik yaratish
tartibi joriy qilingan. 2015-yili o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 300 million dollardan
16

oshdi. Joriy yilning yanvar-iyun oylarida ushbu ko‘rsatkich 150 million dollardan
ziyodni tashkil qildi. Mamlakatimizda fransiyalik sarmoyadorlar ishtirokida 15
korxona tuzilgan. Fransiyaning 11 kompaniyasi yurtimizda o‘z vakolatxonasini
ochgan.
Fransiya O‘zbekiston bilan hamkorlikni rivojlantirish masalalariga alohida
e’tibor bilan qaraydi, – dedi Fransiya Respublikasi Tashqi ishlar va xalqaro
rivojlanish vazirligining tashqi savdo, sayyohlikni rivojlantirish va xorijdagi fransuz
fuqarolari masalalari bo‘yicha davlat kotibi, komissiya hamraisi Matias Fekl. –
Mamlakatlarimiz o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi muttasil oshib
bormoqda. So‘nggi besh yil ichida O‘zbekistondan Fransiyaga import qilingan
mahsulotlar hajmi 60 foizga oshgani bu boradagi hamkorligimiz izchil taraqqiy
etayotganidan dalolatdir. Fransiyalik ishbilarmonlarning o‘zbekistonlik sheriklar
bilan hamkorlik o‘rnatishga, mavjud aloqalarni yanada mustahkamlashga bo‘lgan
qiziqishi yil sayin ortib bormoqda. O‘zbekiston ko‘plab sohalarda, jumladan, ilm-fan,
madaniyat va sayyohlik kabi jabhalarda ulkan salohiyatga ega mamlakat. Savdo,
iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik, texnika va
texnologiyalar yo‘nalishlarida uzoq muddatli sheriklik aloqalarini yo‘lga qo‘yish va
kengaytirishdan manfaatdormiz.
Majlisda Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimiz
iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini isloh qilish, modernizatsiyalash va
diversifikatsiyalash, iqtisodiyotda davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirish,
xususiy mulkning ulushini oshirish, aksiyadorlik jamiyatlariga xorijiy
investitsiyalarni keng jalb qilish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va qo‘llab-
quvvatlash borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar yuksak samaralar
berayotgani qayd etildi.
Anjuman ishtirokchilari O‘zbekiston bilan Fransiya o‘rtasidagi o‘zaro savdo
aylanmasi hajmini yanada oshirish, savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlikni
mustahkamlashdan ikki tomon ham manfaatdor ekanini ta’kidladi. Mamlakatlarimiz
sarmoyaviy, moliyaviy-texnikaviy, qishloq xo‘jaligi, sayyohlik, transport va
17

logistika, farmatsevtika, sog‘liqni saqlash kabi sohalarda hamkorlikni rivojlantirish
borasida katta salohiyatga ega ekani qayd etildi.
Fransiya delegatsiyasi O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat
samaralari, mamlakatimizning eksport salohiyati, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishning hamda xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning puxta
ishlab chiqilgan mexanizmi, industrial zonalardagi keng imkoniyatlar va imtiyozlar
bilan tanishtirildi. O‘zaro hamkorlikni yanada faollashtirish uchun mavjud
salohiyatdan to‘liq foydalanish zarurligi ta’kidlandi.
Shu kuni O‘zbekiston va Fransiya ishbilarmon doiralarining davra suhbati bo‘lib
o‘tdi. O‘zaro tovar ayirboshlash hajmini yanada oshirish, qo‘shma korxonalar sonini
va o‘zaro savdodagi mahsulotlar turini ko‘paytirish masalalariga e’tibor qaratildi.
O‘zbekiston va Fransiyaning iqtisodiy salohiyati, imkoniyatlari yuzasidan atroflicha
fikr almashildi.
Davra suhbati yakunida O‘zbekistonning qator kompaniya va korxonalari hamda
Fransiya ishbilarmon doiralari vakillari ishtirokida kooperatsion birja va biznes
maslahatlashuvlari o‘tkazildi. O‘zbekistonda ishlab chiqarilgan tovarlarni Fransiyaga
eksport qilish bo‘yicha kelishuvlarga erishildi.
Hukumatlararo komissiya majlisi doirasida O‘zbekistonda asinxron tortishli
elektr dvigatellari ishlab chiqarish, aviatashuv va farmatsevtika sohalardagi
hamkorlikka oid qator hujjatlar imzolandi.
Fransiya delegatsiyasi a’zolari mamlakatimizning turli vazirlik va idoralarida
ham muzokaralar o‘tkazdi.
O'zbekiston-Turkiya:Savdo-iqtisodiy hamkorlik aloqalari avjida...
25 may kuni O’zbekistonning poytaxti Toshkent shahrida O'zbekiston va
Turkiya o'rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik bo'yicha IV Hukumatlararo komissiya
yig'ilishi bo’lib o’tdi.
Yig'ilish O'zbekiston Respublikasi bosh vazir o'rinbosari Rustam Azimov va
Turkiya bosh vazir o'rinbosari Tug'rul Turkesh raisligi ostida o'tkazildi.
Yig'ilish davomida ikki mamlakat vakillari bugunga qadar erishilgan yutuqlar
va istiqboldagi rejalar haqida gapirib o’tdi.
18

Turkiya bosh vazir o'rinbosari Tug’rul Turkesh yig’ilishda ikki davlat
o’rtasidagi savdo hajmini oshirish kerakligini aytib o’tdi.
Xozirgacha amalga oshirilgan muzokaralarda katta ishlar amalga
oshirilganiga e’tibor qaratgan Turkesh: "Uzoq yillik tanaffusdan so'ng mazkur
yig'ilishning o'tkazilishi o'zaro tovar ayirboshlash hajmini oshirish, ikki mamlakat
uchun ko'plab sohalarda keng qulaylik va imtiyozlar yaratish bo'yicha birgalikda ish
olib borishga imkon beradi”,-dedi.
“Juda havasmand va qiziquvchan ishbilarmonlarimiz bor. Ularga qulay
sharoitni yaratish, savdo-iqtisodiy aloqalarni rivojlantiradigan loyihalarni ishlab
chiqish bizning zimmamizda turgan vazifalardan biridir”,-deydi Tug’rul Turkesh.
Turkiya iqtisodiyot vaziri Nihat Zeybekchi iqtisodiy va tijoriy aloqalar
mustahkamlangan taqdirda, siyosiy aloqalar ham yaxshilanib borishini tilga oldi.
Turkiya Respublikasi Madaniyat va turizm vaziri Nabi Avji esa, Turkiya bilan
O’zbekiston o’rtasidagi turizm shartnomasi 1998 yilda imzolanganini va buni qayta
ko’zdan kechirib, yangilash kerakligini tilga oldi.
O'zbekiston Respublikasi bosh vaziri o'rinbosari Rustam Azimov:
“Turkiyadagi ilg’or turk kompaniya va firmalarining O’zbekistonga investitsiya
kiritishini ijobiy baholaymiz. Biz ilg'or turk biznesining O'zbekistondagi faoliyatini
yanada kengaytirishdan, keng ko'lamli va muhim ahamiyatga ega loyihalar sonini
oshirishdan manfaatdormiz”,-dedi.
O'zbekiston va Turkiya o'rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik bo'yicha IV
Hukumatlararo komissiya yig'ilishi yakunida sanoat, tijorat va turizm sohalarida bir
qator protokollar va shartnomalar imzolandi.
Jumladan, O'zbekiston Respublikasi va Turkiya Respublikasi o'rtasidagi
savdo-iqtisodiy hamkorlik bo'yicha hukumatlararo qo'shma iqtisodiy komissiya
to'rtinchi yig'ilishining Bayonnomasi.
O'zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo'mitasi raisi va
Turkiya Respublikasi Madaniyat va turizm vaziri uchrashuvlari Bayonnomasi.
O'zbekiston Respublikasi hukumati va Turkiya Respublikasi hukumati o'rtasida
19

daromad soliqlariga nisbatan ikki yoqlama soliqqa tortishni oldini olish to'g'risidagi
bitimga o'zgartirish kiritish bo'yicha Bayonnoma loyihasi parafirlandi.
O'zbekiston Respublikasi hukumati va Turkiya Respublikasi hukumati o'rtasida
Investitsiyalarni o'zaro rag'batlantirish va himoya qilish to'g'risidagi Bitim loyihasi
parafirlandi.
Turkiya bosh vazir o'rinbosari Tug’rul Turkesh va iqtisodiyot vaziri Nihat
Zeybekchi Toshkentda Xalqaro Amir Temur jamg’armasining ochilish marosimiga
qatnashdi.
Mazkur jamg’armaning ochilishida TIKA rahbar o’rinbosari Mehmet
Sureyya Er va Turkiyaning Toshkentdagi favqulodda va muxtor elchisi Ahmet
Bashar Shenin, akademiklar, ko’plab olimlar ishtirok etdi.
O‘zbekiston va Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi: mamlakat va xalq manfaatlari
yo‘lidagi integratsiya to‘g‘risidagi fikrlar So‘nggi uch oy davomida O‘zbekistonning
Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlik masalalariga oid muhokamalar ham
hukumat, vazirlik va idoralar darajasida, ijtimoiy tarmoqlarda va ham keng
jamoatchilik orasida qizg‘in davom etmoqda.
Ushbu dolzarb mavzu bo‘yicha O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham bir
necha marotaba to‘xtalib o‘tdi. Xususan, Prezident Oliy Majlis Senatining birinchi
majlisidagi nutqida O‘zbekiston YeOIIga kuzatuvchi davlat maqomi olishini taklif
etdi.
Joriy yilning 20 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi birinchi yig‘ilishidagi nutqida
“Integratsiyalashuv haqida ikki og‘iz aytsam. Mustaqilligimizni berib qo‘yamiz,
degan gaplar shunchaki hoyu-havas gaplar. Kim berib qo‘yadi mustaqillikni? Bunaqa
bo‘lmaydi. Bundan tashqari kuzatuvchi degani, a’zo degani ham emas. Biz
kuzatuvchi maqomida nima yaxshi, nima yomonligini kuzatamiz. Asosiy o‘rinda xalq
manfaatlari turadi” deyildi.
Prezidentning Oliy Majlisga murojaatnomasida xalq vakillari bo‘lgan deputat
va senatorlar parlament palatalarida mazkur masalani atroflicha muhokama qilib, o‘z
20

zimmalariga mas’uliyatni olgan holda, asoslangan takliflarni berishlari kerakligi
aytildi.
Hukumatga esa tarmoqlar kesimida olib borilgan tahlillar natijalari asosidagi
kompleks baholashlarni yakunlab uning natijalarini Oliy Majlis palatalari
muhokamasiga taqdim etish topshirig‘i berildi.
Kuni kecha O‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasining raisi
Qudratulla Rafiqov YeOIIga a’zo bo‘lishning ustunliklari va kamchiliklarini tahlil
qilgan holda, xozirgi sharoitda O‘zbekiston YeOIIda kuzatuvchi maqomiga ega
bo‘lishi bu mantiqiy va maqbul qadam ekanligini ta’kidladi. “Kuzatuvchi maqomi
ittifoqning “ichidan qarash” imkoniyatini beradi. Faqat shu yo‘l bilan biz yuqorida
aytib o‘tilgan integratsiya birlashmasida ishtirok etishdan mamlakatimiz qanday
afzalliklar va salbiy oqibatlarga olib kelishini sinchkovlik bilan o‘rganishimiz
mumkin” dedi kasaba uyushmalari Federatsiyasining raisi.
Mulohaza
O‘zbekiston va Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi: mamlakat va xalq manfaatlari
yo‘lidagi integratsiya to‘g‘risidagi fikrlar
31.01.2020 15:20 505
YeOIIga kuzatuvchi maqomini olish, kelajakda ittifoqqa a’zo bo‘lish
majburiyatini yuklamaydi va u belgilangan muddat bilan cheklanmagan.
O‘zbekiston va Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi: mamlakat va xalq manfaatlari yo‘lidagi
integratsiya to‘g‘risidagi fikrlar
So‘nggi uch oy davomida O‘zbekistonning Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan
hamkorlik masalalariga oid muhokamalar ham hukumat, vazirlik va idoralar
darajasida, ijtimoiy tarmoqlarda va ham keng jamoatchilik orasida qizg‘in davom
etmoqda.
Ushbu dolzarb mavzu bo‘yicha O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
ham bir necha marotaba to‘xtalib o‘tdi. Xususan, Prezident Oliy Majlis Senatining
birinchi majlisidagi nutqida O‘zbekiston YeOIIga kuzatuvchi davlat maqomi olishini
taklif etdi.
21

Joriy yilning 20 yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoyevning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi birinchi yig‘ilishidagi nutqida
“Integratsiyalashuv haqida ikki og‘iz aytsam. Mustaqilligimizni berib qo‘yamiz,
degan gaplar shunchaki hoyu-havas gaplar. Kim berib qo‘yadi mustaqillikni? Bunaqa
bo‘lmaydi. Bundan tashqari kuzatuvchi degani, a’zo degani ham emas. Biz
kuzatuvchi maqomida nima yaxshi, nima yomonligini kuzatamiz. Asosiy o‘rinda xalq
manfaatlari turadi” deyildi.
Prezidentning Oliy Majlisga murojaatnomasida xalq vakillari bo‘lgan deputat
va senatorlar parlament palatalarida mazkur masalani atroflicha muhokama qilib, o‘z
zimmalariga mas’uliyatni olgan holda, asoslangan takliflarni berishlari kerakligi
aytildi.
Hukumatga esa tarmoqlar kesimida olib borilgan tahlillar natijalari asosidagi
kompleks baholashlarni yakunlab uning natijalarini Oliy Majlis palatalari
muhokamasiga taqdim etish topshirig‘i berildi.
Kuni kecha O‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasining raisi
Qudratulla Rafiqov YeOIIga a’zo bo‘lishning ustunliklari va kamchiliklarini tahlil
qilgan holda, xozirgi sharoitda O‘zbekiston YeOIIda kuzatuvchi maqomiga ega
bo‘lishi bu mantiqiy va maqbul qadam ekanligini ta’kidladi. “Kuzatuvchi maqomi
ittifoqning “ichidan qarash” imkoniyatini beradi. Faqat shu yo‘l bilan biz yuqorida
aytib o‘tilgan integratsiya birlashmasida ishtirok etishdan mamlakatimiz qanday
afzalliklar va salbiy oqibatlarga olib kelishini sinchkovlik bilan o‘rganishimiz
mumkin” dedi kasaba uyushmalari Federatsiyasining raisi.
Ta’kidlash joizki, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi dastlab Bojxona ittifoqi
ko‘rinishida tashkil topgan, unga a’zo davlatlar o‘zaro savdo olib borishda
hamkorlikni kuchaytirish, to‘siqlarni kamaytirish, milliy iqtisodiyotni
modernizatsiyalash va raqobatbardoshligini oshirish orqali aholining turmush
darajasini yaxshilash va barqaror rivojlanish uchun shart-sharoitlar yaratish
maqsadida tashkil etilgan.
Bugungi kunda mazkur tashkilotga Armaniston, Belarusiya, Qirg‘iziston,
Qozog‘iston va Rossiya Federatsiyasi a’zo. Shuningdek, Moldova Respublikasi
22

kuzatuvchi maqomiga ega. 2019 yil 29 may kuni Moldova Prezidenti Igor Dodon
ushbu maqom olinganiga bir yil munosabati bilan qilgan nutqida: “Albatta biz
integratsion jarayonlar, imkoniyatlar, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqini rivojlantirish
muammolari va istiqbollari xaqida qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘ldik” dedi. Bir yil
ichida Moldova va YeOII orasidagi tovar aylanmasi
10 foizga ortdi.
Davlatlarning kuzatuvchilik maqomi “Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqida
kuzatuvchi davlat maqomi to‘g‘risida”gi nizomi bilan tartibga solinadi. Bunda a’zo
mamlakatlar tomonidan imzolangan mazkur nizomga asosan, Ittifoq bilan hamkorlik
qilish maqsadida bo‘lgan davlat Ittifoqning Oliy Kengashi raisi nomiga kuzatuvchi
maqomini berish to‘g‘risidagi so‘rovnoma yuboradi va bu bilan YeOII ta’sis
shartnomasining 109 moddasi doirasida faoliyat yuritishini kafolatlaydi.
Xususan, kuzatuvchi davlatning vakolatli vakillari YeOII taklifiga binoan,
Ittifoq organlari yig‘ilishlarida ishtirok etish, qabul qilingan qarorlar bilan tanishish
(maxfiy hujjatlar bundan mustasno) huquqiga ega. Kuzatuvchi maqomi ittifoq
organlarida qaror qabul qilishda ishtirok etish imkoniyatini bermaydi.
Kuzatuvchi maqomini berish to‘g‘risidagi qaror tashkilotning Oliy Kengashi
tomonidan qabul qilinadi. Kuzatuvchi maqomini olgan davlat YeOII ta’sis
shartnomasida ko‘rsatilgan maqsad va yo‘nalishlarga zid, ittifoq va uning a’zo
davlatlari manfaatiga zarar yetkazadigan hatti-harakatlar yo‘l qo‘yilmasligi shart.
YeOIIda kuzatuvchi maqomini olgan davlat hukumati, Yevroosiyo iqtisodiy
komissiyasi vakolatxonasiga o‘zining doimiy vakilini yuboradi. Ushbu shaxs
kuzatuvchi davlat nomidan Komissiya va uning organlari bilan doimiy aloqa
o‘rnatish vakolatiga ega bo‘ladi.
Ushbu doimiy vakil o‘zining davlatidagi Hukumat bilan Ittifoq doirasida
savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish, texnik, bojxona, sanitariya va
fitosanitariya reglamentlarini tartibga solish, Komissiya vakolatiga kiradigan boshqa
masalalar bo‘yicha doimiy aloqalarni o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlashga mas’ul
bo‘ladi. Shuningdek kuzatuvchi davlat va a’zo davlatlar uchun o‘zaro manfaatli
sohalarda ikki tomonlama va ko‘p tomonlama muloqot o‘rnatish
23

va hamkorlik qilish masalalarida faoliyat ko‘rsatadi.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bu xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida
hamkorlikdagi qarorlarni ishlab chiqish, tartibga solish, unifikatsiyalash
(birxillashtirish) maqsadida xalqaro kelishuvlar asosida tashkil etilgan
tashkilotlardir.
Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatining asosini a’zo bo’lgan
mamlakatlarning fikr-mulohazalarini oshkor qilish, bir-biri bilan kelishtirish, bu
asosdagi vaziyatlarni bir maqsadga aylantirish, shuningdek, kelib chiqqan
vazifalarni aniqlashtirib, ularni hal etish, chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan
iborat. Tashkilotning asosiy faoliyati muhokama, qaror qabul qilish va ularni
amalga oshirish, ijrosini nazorat kabilarni o’z ichiga oladi. 3
Х alqaro iqtisodiy munosabatlar murakkab iqtisodiy m ех anizm sifatida bir
tomondan bozorga х os o’z-o’zini boshqarish qobiliyatiga ega bo’lsa ( Х IMning
moddiy asosi hali ham jahon bozori hisoblanadi), ikkinchi tomondan, ayniqsa
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, alohida mamlakatlar va hududlar
o’rtasida o’zaro aloqalarni osonlashtiruvchi davlatlararo tuzilmalarni yaratishni
talab etadi. Ayni paytda shuni qayd etib o’tish k е rakki, birinchi (1914-1918
yillar) va ikkinchi (1939-1945 yillar) jahon urushlari orasida х alqaro
tashkilotlarni gurkirab vujudga k е lish jarayoni (shu davrd xalqaro m е hnat
tashkiloti, o’zining «Incot е rms» kabi tijoriy hujjatlari bilan taniqli bo’lgan
Х alqaro savdo palatasi, Х alqaro hisob-kitoblar banki tashkil etilgan) va ayniqsa
40-yillarda ikkita to’qnashuvni boshidan k е chirgan davlatlar tari х idagi
favqulotda holatlar va 1929-1932 yillardagi chuqur iqtisodiy tanazzul bilan
bog’liq. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlarning vujudga k е lishining ikkinchi
«to’lqini» va harakatdagi faoliyatining faollashuvi ikkinchi jahon urushidan
so’ng mustamlakachilik tizimining parchalanishi hamda 60-70 yillardagi
iqtisodiy chayqalishlar bilan bog’liqdir. Va nihoyat, 80-yillarning boshlarida
х alqaro iqtisodiy tashkilotlar faoliyatida uchinchi bosqichning boshlanganligini
ko’rishimiz mumkin. Bunga sabab sifatida totalitar tizimlarning (sobiq SSSRni)
inqirozga uchrashi va yangi ming yillik ostonasida insoniyatning global
24

muammolarini k е skin kuchayishi kabilarni ko’rsatish mumkin. Jahonining
ko’plab mamlakatlarining hukumat organlari zamonaviy х alqaro iqtisodiy
munosabatlardagi muammolarni mustaqil hal eta olmadilar va natijada ular qayd
etib o’tilgan muammolarni hal etishda birgalashib harakat qilish usullarini ishlab
chiqara boshladilar. Hozirgi kunda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy gullabyashnash va
jahon х alqlari farovonligini ta’minlash masalasi bilan
shug’ullanvchi minglab х alqaro tashkilotlar hisobga olingan.
Eksp е rtlarning fikricha, jahon iqtisodiyotiga s е zilarli ta’sir o’tkaza
oladigan х alqaro tashkilotlar soni 100 ta atrofidadir. Х alqaro iqtisodiy
tashkilotlarning shakllanishida muhim o’rin tutgan quyidagi omillarni
k е ltirishimiz mumkin:
1. Insonlar hayotining bir biriga bog’liqligining yanada o’sishi;
2. Sanoat r е volyutsiyasi va ilmiy yutuqlar insonlarni bir- biridan ajratib
turgan masofalarni qisqartirishi va х alqaro munosabat va hamkorlikni
k е ngaytirishi;
3. Savdo, valyuta- moliya munosabatlari, kapital bozori umuman iqtisodiy
o’sish;
4. Davlatlarning barcha sohada bir – birlariga bog’liqligining o’sishi;
5. Duyodagi umumiy r е surslardan oqilona foydalanishning zarurligini
chuqurroq anglash.
Davlatning х alqaro iqtisodiy tashkilotlarga a’zo bo’lishi uning har
tomonlama rivojlanish imkoniyatlarini oshiradi. Chunki х alqaro iqtisodiy
tashkilotlarga a’zo bo’lish, uning boshqa a’zo davlatlari bilan ham k е ng
hamkorlikni yo’lga qo’yishni ta’minlaydi. Х alqaro iqtisodiy tashkilotlar
topologiyasi haqida gapirganda, ikkita m е zondan (geografik qamrovi k е ngligi
va faoliyat х ususiyatlari) foydalanish maqsadga muvofiqdir. Birinchisidan k е lib
chiqib, ikki tomonlama, hududiy va global tuzilmalar ajratib ko’rsatiladi.
Ikkinchi m е zonni qo’llagan holda ma х suslashtirilgan (sohalar bo’yicha) va
global tashkilotlarga yuzaga keladi.
25

Davlatlararo kelishuvlar asosida ishtirokchi davlatlarning yagona moliya va
kredit siyosatlarini amalga oshirish uchun pul mablag’larining davlatlararo
maqsadli fondlari tuziladi. Davlatlararo fondlar (tashkilotlar) daromadlarini
shakllantirish usullari va moliyalashtirish tusiga ko’ra bir qancha turlarga
bo’linadi.
Birinchi turga moliya-kredit tashkilotlarining davlatlararo va xalqaro
fondlari kiradi. Ular nizom kapitalida ishtirok etuvchilarga maqsadli kreditlar
ajratadilar va maqsadli fondlarni tashkil etadilar. Bu tashkilotlar faoliyati
davomida olgan daromadlaridan ulushiga ko’ra dividend tulaydilar hamda turli
maqsadlar uchun zaxira fondlarini shakllantiradilar. Mazkur tashkilotlar
jumlasiga Xalqaro Investitsiya bankini (XIB), Iqtisodiy Xamkorlik Xalqaro
bankini (IXXB), YTTB, XVFni kiritish mumkin.
Xalqaro banklar va fondlarning nizom kapitali shakllanishida, olingan
daromadlarni taqsimlab, turli fondlarni tashkil etish kabilarda moliyaning rolini
ko’rish mumkin.
Milliy va xalqaro moliya-kredit institutlarining mablag’lari, xalqaro
ishtirokchi-tashkilotlar fondi, manfaatdor mamlakatlarning valyuta fondlari va
byudjet mablag’lari to’lanadigan badallarning manbasi xisoblanadi.
YeI da ham qator davlatlararo fondlar tashkil etilgan, jumladan, YeI ning
byudjeti, Yevropa Taraqqiyot fondi, Yevropa Valyuta Hamkorlik fondi va
boshqalar.
Ikkinchi tur tashkilotlar ishtirokchilarning har yillik badallari evaziga
byudjetlari tashkil etiladi.
Bunday tashkilotlarga ma’lum sohalardagi milliy tashkilotlar faoliyatini
muvofiqlashtirib turuvchi xalqaro va umumjahon institutlari kiradi. Ularga:
BMT, Xalqaro vaqt byurosi, Atom energetikasi bo’yicha xalqaro Agentlik,
Dengiz yo’ldosh aloqasi bo’yicha xalqaro tashkilot, Ilmiy xizmatchilarning
umumjahon federatsiyasi va boshqalarni kiritish mumkin.
Uchinchi tur xalqaro tashkilotlarga vaqtinchalik tusga ega bo’lgan ilmiy
dasturlar va kongresslarni kiritish mumkin. Ularni moliyalashtirish qatnashuvchi
26

ishtirokchilar tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, Xalqaro biologiya dasturi
(1964-1974 yy.), Xalqaro geodinamik loyiha (1971 -1980 yy.), Xalqaro
osoyishta quyosh yili (1964-1965 yy.), 1957 yildan boshlab xar ikki-uch yilda
chaqiriladigan Xalqaro tog’ kongressi va boshqalar. Ushbu tashkilotlar turli
mamlakat olimlari bilan yaxlit ilmiy tadqiqotlar olib boradi.
To’rtinchi tur xalqaro tashkilotlar - xalqaro ilmiy laboratoriyalar,
institutlar, ittifoqlar, yaxlit va sohalar assotsiatsiyalari, ma’lum ilmiy sohalar
bo’yicha byurolar. Ular mamlakatlarni, milliy ilmiy tashkilotlarni,
assotsiatsiyalarni, ilmiy tadqiqotlar bilan shug’ullanayotgan alohida olimlarni
birlashtiradi va ular faoliyatini muvofiqlashtiradi. Ushbu tashkilotlar yillik
ulushli badallar, konferensiyalarda ishtirok etuvchilarni ro’yxatga olish
badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning xayriya mablag’lari, davriy ilmiy
nashrlardan daromadlar xisobidan tashkil etiladigan byudjetlar xisobidan
moliyalashtiriladilar. Mazkur tashkilotlarga misol qilib, milliy va qo’shma
dasturlar bo’yicha ishlaydigan Kuchli magnit maydonlari va past harorat
bo’yicha xalqaro fond, Xalqaro matematik markaz va boshqalarni ko’rsatish
mumkin.
Beshinchi tur xalqaro tashkilotlar faoliyatining ma’lum sohalariga
ko’maklashish va tadbirlarni moliyalashtirish uchun mablag’larni yig’ish bilan
shug’ullanadilar. Masalan, yovvoyi tabiat xalqaro fondi - davlat, jamoat
tashkilot-lari va xususiy shaxslardan yovvoyi hayvonlar va tabiatni qo’riqlash
uchun mablag’larni yig’uvchi nodavlat tashkilotdir. Ushbu tashkilot boshqa
tashkilotlar bilan hamkorlikda ma’lum tadbirlarni moliyalashtiradi. Fond
o’zining nashriga ega bo’lib, uni sotishdan olinadigan daromadlar fond
byudjetining daromad manbalaridan biri hisoblanadi. "Olimpiya birdamligi"
fondi rivojlanayotgan mamlakatlarning milliy olimpiya qo’mitalariga moliyaviy
yordam kursatish uchun to’zilgan. Mazkur fond milliy olimpiya qo’mitalarining
badallari, xususiy kompaniya, firmalar va xususiy shaxslarning xayriyalari,
Xalqaro olimpiya qo’mitasining investitsion va nashriyotchilik faoliyati
natijasida olingan daromadlar xisobidan shakllantiriladi. Fondga olimpiya
27

o’yinlarini televizion yoritishdan olingan daromadlarning 1/3 kelib tushadi
(ma’lumki, olimpiya uyinlarini televizion yoritishdan olingan daromadlar mos
ravishda Xalqaro olimpiya qo’mitasi, "Olimpiya birdamligi" fondi va olimpiya
sport turlari bo’yicha Xalqaro federatsiya o’rtasida taqsimlanadi). Fondning
byudjeti xar yili tasdiqlanadi. Asosiy tadbirlarni amalga oshirish bo’yicha
xududlarga yunaltiriladigan mablag’lar xarajatlarning 75-85 foizini tashkil etadi.
Ushbu tadbirlarga: yiginlar utkazish, xakamlar majlisini utkazish, sport
buyumlarini sotib olish, Milliy olimpiya qo’mitalariga moliyaviy yordamlar
kursatish va boshqalarni kiritish mumkin. Boshqa mablag’lar nashriyotchilik
faoliyatiga va joriy xarajatlarni moliyalashtirishga yo’naltiriladi.
O’zbekiston ham bir nechta xalqaro tashkilotlar a’zosi hisoblanadi. U Islom
Taraqqiyot Bankiga 2003 yildan boshlab a’zolikka kirgan. Mamlakatimizning
bank ustav kapitaliga qo’shgan xissasi 2,5 mln islom dinari, ya’ni 3,475 mln
dollar bo’lib, bu har biri 10 mln dinarlik 250 bank aksiyasi bilan barobar edi.
Bugungi kunga qadar mamlakatimiz va ITB o’rtasida bir qancha loyihalar
amalga oshirilgan. Bank mamlakatimizda 2013-2014 yillarga bag’ishlangan
dasturda qishloq joylarida uy-joy qurish masalasi o’rtaga qo’yilib, ITB
tomonidan 100 mln Aqsh dollari shu sohaga ajratilgan.
Tashkilotning asosiy maqsadi a’zo mamlakatlarning, sha’riatga asoslangan
musulmon jamoalarining, iqtisodiy rivojlantirish va ijtimoiy taraqqiyotiga ta’sir
o’tkazishdan iborat bo’lib, uning vazifalari quyidagilardir:
 aksionerlik kapitaliga vositalarni sarmoyalashtirish;
 ishlab chiqarish korxonalari va loyihalariga qarzlar berish;
 a’zo-davlatlarga iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi maqsadida boshqa
shakllarda moliyaviy yordam berish;
 aniq maqsadlar uchun tuziladigan maxsus fondlarni boshqarish;
(nomusulmon davlatlardagi musulmon jamoalariga yordam fondi shular
jumlasidan)
 moliyaviylashtirish uslublari vositasida moliyaviy resurslar yo’naltirish va
depozitlarini qabul qilish;
28

 a’zo davlatlarga texnik yordam ko’rsatish;
 musulmon davlatlarning rivojlanishi bo’yicha tashkilot a’zolarini
o’qitishda xizmatlar ko’rsatish.
2.2. Islom taraqqiyot banki va a’zo mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy
munosabatlarning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari
Islom Tarraqqiyoti Banki (ITB) ba'zi manbalarda Islom Rivojlanish
Banki - ko'p tomonli moliya instituti hisoblanib, 1 -Islom Konferensiyasi
Tashkiloti (hozirda Islom Hamkorlik tashkiloti) tomonidan arab mamlakatlari
Moliya vazirlari tomonidan ta'sis etilgan.
Islom taraqqiyot banki 1973-yil Jiddada Islom konferensiyasi
tashkilotining a’zo-davlatlari deklaratsiyasi imzolanganidan keyin 1974-yilda
tashkil qilindi, o’z faoliyatini rasmiy ravishda 1975-yil 20-oktabrdan boshlagan.
Tashkilotga 56 ta mamlakat a'zo bo'lib, quyidagi davlatlar bankni asosiy
moliyalashtiradigan mamlakatlar hisoblanadi:
Bankning moliyaviy resurslari ustav kapitali va qo’shimcha moliyaviy
vositalaridan iborat. Moliyaviy faoliyatlarning kengayishi natijasida bank
qo’shimcha manbalar bilan ta’minlandi:
 1980-yilda sarmoya-depozit rejasi ishga tushgan. Bu reja sarmoyadorlar
uchun bankka moliyaviy yordam berishda qatnashish orqali qisqa muddatli
sarmoyalarni amalga oshirish uchun islom muqobilini beradi. Ushbu tizim
29

asosida bank nafaqat yakkaholdagi omonatchidan, balki tashkilotlardan ham
„Importga moliyaviy yordam berish operatsiyalari“ dasturini amalga oshirish
uchun depozitlar qabul qiladi.
 1987-yilda „Islom banklari portfeli“ tashkil qilingan. Ushbu tashkilot a’zo
bo’lgan davlatlararo savdo-sotiq moliyaviy qo’llab quvvatlash uchun
sarmoyadan foydalanish, hamda qimmatbaho qog’ozlar va lizing bilan bog’liq
bo’lgan operatsiyalarni amalga oshirish maqsadida ochilgan. Shariat normalariga
asosan bunga naqd pul va qarzlar kirmaydi.
 1988-yildan savdo-sotiqqa uzoq muddatli moliyaviy yordam berish rejasi
amalga oshirila boshladi. Ushbu reja importga moliyaviy yordam berish
programmasini to’ldiradi va IKTga a’zo bo’lgan davlatlarning an’anaviy
bo’lmagan tovarlari eksportini kengaytirishda ko’mak beradi. Bu esa IRBga a’zo
bo’lgan davlatlardan eksport qilish uchun kerakli moliyaviy vositalar bilan 6
oydan 60 oygacha bo’lgan muddatga jalb qilish orqali amalga oshiriladi.
 1989-yilda alohida investitsion fond tashkil qilingan. Uning maqsadi
qo’shimcha moliya resurslarini jalb qilish va ularni shariatga asoslangan holda
sarmoyalashtirish.
Tashkilotning asosiy maqsadi a’zo mamlakatlarning, shariatga asoslangan
musulmon jamoalarining, iqtisodiy rivojlantirish va ijtimoiy taraqqiyotiga ta’sir
o’tkazishdan iborat.
Islom taraqqiyot banki quyidagi vazifalarni o’z oldiga qo’yadi: 5
 aksionerlik kapitaliga vositalarni sarmoyalashtirish;
 ishlab chiqarish korxonalari va loyihalariga qarzlar berish;
 a’zo-davlatlarga iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi maqsadida boshqa
shakllarda moliyaviy yordam berish;
 aniq maqsadlar uchun tuziladigan maxsus fondlarni boshqarish;
(nomusulmon davlatlardagi musulmon jamoalariga yordam fondi shular
jumlasidan)
 moliyaviylashtirish uslublari vositasida moliyaviy resurslar
yo’naltirish va depozitlarini qabul qilish;
30

 a’zo davlatlarga texnik yordam ko’rsatish;
 musulmon davlatlarning rivojlanishi bo’yicha tashkilot a’zolarini
o’qitishda xizmatlar ko’rsatish;
 bepul kreditlar berish.
Yuqorida ta’kidlangandek, Islom taraqqiyot banki tarkibiga 56 ta mamlakat
kiradi va ular ITB guruhini tashkil qiladi.
1-rasm
Islom taraqqqiyot banki guruhi tarkibi
ITB guruhi keng ko'lamli ixtisoslashtirilgan va integratsiya faoliyati bilan
shug'ullanib, ularga quyidagilar kiradi:
 Davlat va xususiy sektor loyihalarini moliyalashtirish;
 Qashshoqlik kamaytirishga ko’maklashish;
 Salohiyatni oshirish uchun texnik yordam ko’rsatish;
 A'zo mamlakatlar o'rtasida savdo-iqtisodiy hamkorlikni yo’lga qo’yish;
 Savdoni moliyalashtirish;
31

 Kichik va o’rta biznesni mliyalashtirish;
 Resurslardan oqilona foydalanish;
 Islom moliya institulariga to’g’ridan – to’g’ri investitsiyalarni jalb
qilish;
 Investitsiya va kredit eksportini muhofaza qilish;
 Tashkilotga a’zo mamlakatlar va a’zo bo’lmagan musulmon davlatlariga
maxsus yordam ko’rsatish;
 Favqulodda yordam ko’rsatish;
 A’zo mamalakatlarda xususiy va davlat tashkilotlariga maslahatlar
berish.
Islom taraqqiyot banki guruhi bosh ofisi Saudiya Arabistonining Jedda
shahrida joylashgan bo’lib, uning to’rta davlatda filiallari joylashgan. Ular
quyidagilar:
2-rasm
Bundan tashqari a’zo mamlakatlarning 15 tasida bankning vakillari bor.
Xususiy sektorni rivojlantirish bo’yicha hamda investitsiyalar va eksportni
sug’urtalash bo’yicha Islom korporatsiyalarining ham Dubay va BAA da
filiallali mavjud. Dastlabki ikkita filial 2012 yilda Turkiya va Indoneziyada,
keyinchalik 2013 yilda Bangladesh, Nigeriya va Misrda ochilgan. 8
1975 yildan, ya’ni ITB ochilishidan boshlab unga Ahmad Muhammad Ali
Al - Madani boshchilik qiladi. Uni faoliyati jamiyat va uning a’zolari hayot
32

farovonligini oshirishga qaratilgan. Ijrochi direktorlar kengashi bankning barcha
operatsiyalari va siyosati uchun javobgar hisoblanadi. Hozirgi paytda IDK 18 ta
a’zodan tashkil topgan bo’lib, ulardan to’qqiztasi asosiy aksionerlar bo’lgan
davlatlardan, qolgani esa boshqa a’zo mamlakatlar ichidan saylanadi va IDK
ning vakolat muddati uch yil hisoblanadi.
Mamlakatlar bankka aksiyador sifatida a’zo bo’lib kiradi. Bankda
davlatlarning ulushi turlicha bo’lib, eng katta ulushga eg a’zolar arab davlatlari
hisoblanadi. Ular quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan.
1-jadval
Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, ITB kapitali tarkibiga eng katta
ulushni Saudiya Arabistoni kiritgan bo’lib, bu uch yarim trillion dinardan ortiq,
ya’ni umumiy kapitalning 26.57 foizini tashkil qiladi. Saudiya Arabistoni donor
mamlakatlardan biri hisoblanadi. Bundan tashqari O’zbekiston va qo’shni
Qozog’iston, Tojikistonning ham ulushi mavjud bo’lib, shundan
mamlakatimizning umumiy kapitaldagi qiymati 0.02 foizni, ya’ni 2 yarim ming
dinarni tashkil etadi.
Tashkilotga a’zo mamlakatlar o’zlarining vakillari orqali bank
boshqaruvida ishtirok etishadi. Bankning yuqori organi boshqaruv kengashi va
quyi organi esa direktorlar kengashi deb yuritiladi.
33

Direktorlar kengashi 18 kishidan iborat bo’lib, uning yarmini ITB ustav
kapitalida ko’proq ulushga ega bo’lgan davlatlar, qolgan yarmini esa uncha
ulushi katta bo’lmagan a’zo davlat vakillari tashkil etadi.11
Islom Taraqqiyot Banki umumiy hodimlar soni 189 tani tashkil qiladi.
Bankning asosiy maqsadi tashkilotga a’zo va a’zo bo’lmagan musulmon
davlatlarining iqtisodiy rivojlanishiga ko’maklashish va musulmon xalqining
turmush tarzini yaxshilashga qaratilgan. Bu bora ITB guruhi quyidagi
sohalarda o’z xizmatlarini ko’rsatadi:
Loyihalarni moliyalashtirish:
 Davlat, jamoaviy( suveren)
 Xususiy (suveren bo’lmagan)
 Davlat – xususiy xamkorlikda (PPP)
Eksport krediti va investitsiyalarni sug’urtalash
Fond va aktivlar boshqaruvi
Islom moliyaviy xizmat muhitini rivojlantirish
A’zo mamalaktlar o’rtasidagi savdoni moliyalashtirish
Texnik hamkorlik va salohiyatni rivojlantirish
Islom iqtisodiyoti va tadqiqot moliyasi
Shuningdek, mahsus faoliyat:
Fan va texnoligik dasturlar
Ta’limiy dasturlar
Maxsus ko’maklar
Ushbu maqsadlardan kelib chiqqan holda bank har yili bir qancha
dasturlarni amalga oshiradi.
Hozirgi kunda O’zbekistonda ham ushbu loyihalar asosida bir qancha ishlar
olib borilmoqda va bu quyidagi jadvalda keltirilgan:
Izoh: O’zbekiston Respublikasi va ITB aloqalari yaxshi yo’lga qo’yilgan
bo’lib, bugungi kunga qadar sog’liqni saqlash, energetika, qishloq xo’jaligi,
qurilish, transport yo’llarini qurish va ta’mirlash va shu kabi boshqa sohalarda
1221 ming AQSH dollari miqdorida 32ta dastur amalga oshirilgan. 12 Arab
34

muvofiqlashtirish guruhi a`zolari – Islom taraqqiyot banki, Saudiya taraqqiyot
jamg`armasi, Kuvayt arab iqtisodiy taraqqiyot jamg`armasi, Abu Dabi
taraqqiyot jamg`armasi va OPEK ning Xalqaro taraqqiyot jamg`armasi,
shuningdek, mamlakatimizning vazirlik va idoralari vakillari ishtirok etdi. Davra
suhbati doirasida mamlakatimizning vazirlik va idoralari tomonidan energetika,
yo`l infratuzilmasi, kommunal xo`jalik, ta`lim, ekologiya, irrigatsiya, qishloq
infratuzilmasini rivojlantirish va boshqa sohalarda umumiy qiymati 1,6 milliard
AQSh dollaridan ziyod 25 ta loyiha taqdimoti o`tkazildi.
Shuningdek, Arab muvofiqlashtirish guruhining ushbu loyihalarni
moliyalashtirish imkoniyatlari muhokama qilindi. Tadbir yakunida O`zbekiston
Respublikasi va Islom taraqqiyot banki o`rtasida “Qishloq joylarda uy-joy
qurilishini rivojlantirish” loyihasini moliyalashtirish bo`yicha qiymati 100
million dollarlik zayom bitimi imzolandi.
ITB rahbarining O'zbekistonga bu galgi tashrifi asnosida qiymati 36 million
AQsh dollariga teng “Toshkent shahrining tashqi yoritish tizimlarini
modernizatsiya qilish va ularga energiya tejaydigan texnologiyalarni tatbiq
etish” loyihasi bo'yicha moliyaviy bitim imzolandi. O'zbekistonning ITB
hamkorligiga bu yil 10 yil to'ladi. Bu davr ichida qator amalga oshirilgan
loyihalarning natijalari bilan tasdiqlanuvchi uzviy hamkorlikka erishildi. Joriy
yilda mamlakatimizda ITB bilan munosabatlarning o'n yilligi nishonlanmoqda.
O'tgan davr mobaynida yuksak darajadagi o'zaro anglashuv va mazmunan qator
muvaffaqiyatli loyihalar bilan to'ldirilgan yaqin hamkorlik qaror toptirildi.
Ushbu nufuzli xalqaro moliya tashkiloti bilan hamkorlik doirasida qiymati 186,4
million AQsh dollariga teng 10 loyiha amalga oshirildi. Hozirgi vaqtda qiymati
640,9 million dollarlik yana 10 loyihaning ijrosi davom etmoqda. 9 loyihani
amalga oshirishga tayyorgarlik ko'rilmoqda, ularning moliyaviy qiymati 877,9
million dollarga teng. Shuningdek, texnikaviy hamkorlik doirasida ITB
tomonidan O'zbekistonga 12 loyiha uchun 2,7 million dollarlik grantlar
ajratilgan.
Islom taraqqiyot banki mamlakatimiz sanoatini modernizatsiyalash,
35

texnik va texnologik qayta jihozlashga hamda infratuzilmaga oid loyihalarni
amalga oshirishda Arab muvofiqlashtirish guruhining moliya institutlari,
jumladan, Saudiya taraqqiyot jamg'armasi, Kuvayt arab iqtisodiy taraqqiyot
jamg'armasi, OPEK jamg'armasi, Abu Dabi taraqqiyot jamg'armasining
investitsiya va kreditlarini jalb qilish borasida asosiy muvofiqlashtiruvchidir.
Xususiy sektorni rivojlantirish bo'yicha Islom korporatsiyasi bilan kichik biznes
va xususiy tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlashga doir loyihalarni amalga oshirish
Islom taraqqiyot banki guruhi bilan hamkorlikning muhim yo'nalishlaridandir.
Korporatsiya tomonidan kichik biznes loyihalarini moliyalashtirish uchun
ajratilgan mablag'larning umumiy hajmi 83 million dollarni tashkil etadi.
Islom taraqqiyot bankining ijrochi direktorlari kengashi 2015 yil 10-mart
kuni Sirdaryo viloyatidagi kanalizatsiya tizimini modernizatsiya qilish uchun
O‘zbekiston hukumatiga 57,5 million dollar ajratilishini ma’qulladi.
Umumiy qiymati 157 million dollar bo‘lgan loyiha Guliston, Shirin va
Yangiyer shaharlarining kanalizatsiya tizimlarini kengaytirish va rekonstruksiya
qilishni ko‘zda tutadi. Loyihani amalga oshirish muddati – 4 yil.
Modernizatsiyani moliyalashtirish, shuningdek, xalqaro moliyaviy
institutlarning kreditlari va O‘zbekiston tomonining mablag‘lari evaziga amalga
oshiriladi.
Xalqaro konferensiya - vaqtinchalik xalqaro tashkilot bo’lib, o’z oldiga
qo„yilgan masalalarni muhokama etadi va o„zaro kelishilgan qarorlar qabul qiladi.
Siyosiy masalalarni muhokama qiladigan konferensiyalar bilan birga qator
konferensiyalar kodifikatsion konvensiyalarni qabul qilish uchun chaqiriladi.
Masalan, 1961 yildagi Diplomatik munosabatlar haqidagi Vena konferensiyasi,
1974 yildan 1982 yilgacha ishlab turgan Dengiz huquqi bo„yicha konferensiya
shular jumlasidandir.
Keyingi yillarda «konferensiya» atamasi o’rniga, hatto unda ko’pchilik
mamlakatlar qatnashayotgan bo„lsa-da, «kengash» atamasini ishlatish tobora urf
bo’lib bormoqda (Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik bo’yicha umumevropa
kengashi). Atamalardagi bunday har xillik yuridik jihatdan hech qanday
36

ahamiyatga ega emas.
Ko’plab ishtirokchilar qatnashgan konferensiyalarda tamomila puxta qoidalar
qabul qilinadi. Ortiqcha ishlarga chalg„imaslik uchun BMT Bosh
Assambleyasining protseduraviy qoidalari asos sifatida qabul qilinadi. Rais,
qo’ mitalar, qo„mitachalar, ishchi guruhlari, kotibiyatdan iborat ancha murakkab
tashkiliy tizim tuziladi.
Protseduraga oid qoidalarda ovoz berish va qarorlar qabul qilish tartibi
belgilangan bo’ladi. Cheklangan tarkibdagi kengashlarda qarorlar aksar holda
consensus usulida, ba'zan bir ovozdan qabul qilinadi. Yalpi konferensiyalarda
protsedura masalalari anjumanda hozir bo’lgan va ovoz berishda ishtirok
etayotganlarning oddiy ko’pchiligi ovozi asosida hal etiladi. Bu - anjumanda
qatnashmayotganlar va betaraflar hisobga olinmaydi, deganidir. Yakuniy matn,
odatda, uchdan ikki qism ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinadi.
Cheklangan tarkib uchrashuvlarining qarorlari, odatda, qo’shma bayonot yoki
kommyunike tarzida rasmiylashtiriladi. Kengroq ko’lamdagi konferensiyalar ish
yakunlari va qabul qilingan qarorlar matnini o’zida mujassam etgan yakunlovchi
aktlarni qabul qiladi. Xalqaro konferensiyalar rezolyutsiyalari yuridik jihatdan
majburiy hisoblanmasa-da, vijdoniylik prinsipining ta'siri o’laroq, ularni ma'naviy-
siyosiy majburiyat sifatida ishtirokchilar hurmat qiladilar.
Xalqaro munosabatlar amaliyotida iqtisodiy masalalar bilan bir qatorda, keng
ko’lamdagi xalqaro munosabatlar masalalari bo’yicha davlatlar rahbarlarining oliy
darajadagi kengashlaridan («katta sakkizlik»ning har yilgi uchrashuvlari) tobora
ko’proq foydalanilayotir. Bunday kengashlarni o’tkazishda odatda maxsus
protseduralarga amal qilinmaydi.
Hozirgi zamon xalqaro huquqida xalqaro konferensiya har qaysisi bittadan
ovozga ega bo’lgan kamida uchta davlatning rasmiy vakillaridan tashkil topgan,
uchinchi davlatlar, hukumatlararo va nohukumat tashkilotlarning (ovoz huquqiga ega
bo’lmagan) kuzatuvchilari ishtirok etishi mumkin bo’lgan, ishtirokchi davlatlar
kelishib olgan maqsadlarni ko„zda tutuvchi hamda, qoidaga ko’ra, protsedura
qoidalarida qayd etilgan muayyan tashkiliy tuzilma va vakolatlarga ega muvaqqat
37

jamoaviy organ tushuniladi.
Xalqaro konferensiyalarga qo’yiladigan asosiy talabga ko’ra, har qanday xalqaro
konferensiyaning maqsadi va faoliyat yo’nalishi xalqaro huquqning asosiy
prinsiplariga mos bo’lishi shart. Hukumatlararo konferensiyalarning nomlanishidagi
farqlar (s'yezd, kongress, konferensiya, kengash) yuridik ahamiyat kasb etmaydi.
Xalqaro konferensiyalarni shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin:
Xalqaro konferensiyalar, ishtirok etuvchi tomonlardan kelib chiqqan holda,
hukumatlararo va nohukumat konferensiyalarga bo„linadi. Hukumatlararo
konferensiyalar ko’p tomonlama diplomatiyaning bir turi va xalqaro muzokaralarning
asosiy vakolatlaridan biri hisoblanadi, shuningdek xalqaro huquq sub'yekti sifatida
namoyon bo’ladi. Mamlakatimiz ham qator xalqaro tashkilotlarning a’zo hisoblanib,
har yili
yurtimizda xalqaro nufuzli tadbirlar uyushtiriladi. Prezidentimiz Islom Karimov
O’zbekistonning jahon xo’jaligidagi o’rni haqida shunday deganlar: “ Uzoq
muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va
iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo’nalish-bu asosiy yetakchi sohalarni
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma
kommunikatsiyalarini rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik
loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan
iborat. Dunyodagi mashhur va nufuzli kompaniyalar, Osiyo taraqqiyot banki,
Jahon banki, Islom taraqqiyot banki, Janubiy Koreya, Yaponiya taraqqiyot
banklari singari moliya institutlari, qator arab davlatlarining investitsiya fondlari
va boshqa xorijiy tashkilotlar yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan, yuksak
texnologiyalarga asoslangan mahsulotlar ishlab chiqarish bo’yicha investitsiya
loyihalarini amalga oshirishda bizning yirik hamkorlarimiz bo’lmoqda.
38

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, hozirgi globallashuv sharoitida
xalqaro tashkilotlarning, xususan, moliyaviy-iqtisodiy tashkilotlarning o’rni
tobora ortib bormoqda. Ular davlat, turli korxona tashkilotlarga qarzberib ularni
moliyalashtiradi. Hozirgi kund dunyoda 100 dan ortiq xalqaro tashkilotlar
mavjud bo’lib, ular turli yo’nalishlarda faoliyat olib boradi.
O’zbekiston ham bir nechta xalqaro tashkilotlar a’zosi hisoblanadi. U Islom
Taraqqiyot Bankiga 2003 yildan boshlab a’zolikka kirgan. Mamlakatimizning
bank ustav kapitaliga qo’shgan xissasi 2,5 mln islom dinari, ya’ni 3,475 mln
dollar bo’lib, bu har biri 10 mln dinarlik 250 bank aksiyasi bilan barobar edi.
Bugungi kunga qadar mamlakatimiz va ITB o’rtasida bir qancha loyihalar
amalga oshirilgan. Bank mamlakatimizda 2013-2014 yillarga bag’ishlangan
dasturda qishloq joylarida uy-joy qurish masalasi o’rtaga qo’yilib, ITB
tomonidan 100 mln Aqsh dollari shu sohaga ajratilgan.
Tashkilotning asosiy maqsadi a’zo mamlakatlarning, sha’riatga asoslangan
musulmon jamoalarining, iqtisodiy rivojlantirish va ijtimoiy taraqqiyotiga ta’sir
o’tkazishdan iborat bo’lib, uning vazifalari quyidagilardir:
 aksionerlik kapitaliga vositalarni sarmoyalashtirish;
 ishlab chiqarish korxonalari va loyihalariga qarzlar berish;
 a’zo-davlatlarga iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishi maqsadida boshqa
shakllarda moliyaviy yordam berish;
 aniq maqsadlar uchun tuziladigan maxsus fondlarni boshqarish;
(nomusulmon davlatlardagi musulmon jamoalariga yordam fondi shular
jumlasidan)
 moliyaviylashtirish uslublari vositasida moliyaviy resurslar yo’naltirish va
depozitlarini qabul qilish;
 a’zo davlatlarga texnik yordam ko’rsatish;
 musulmon davlatlarning rivojlanishi bo’yicha tashkilot a’zolarini
o’qitishda xizmatlar ko’rsatish.

39

Foydalanilgan adabiyotlar
1. A.A.Azizxo jayev, D.Q.Ahmedov.Xorijiy mamlakatlar konstitutsiyaviy‟
huquqi. TDYUI.2010-yil.
2. O.Muhamedjanov ., M. Fayziyev. Mejdunarodnoye
sotrudnichestvo i O„zbekistan. Vipusk IV. Tashkent-2000 g.
3. A.R. Raxmanov Problemi bezopastnosti: natsionalnom i
globalnom urovnyax. Tashkent 2001 g.
4. A.X.Saidov, G.Z.Inomdjanova, A. Mamatkulov. Xalqaro
ommaviy huquq bo„yicha uquv dasturi. Xalqaro huquqshunosga
yordam. III-nashr . Toshkent 2000 y.
5. Xalqaro gumanitar xuquq. Toshkent, “Adolat”, 2000.
6. A.Saidov. Xalqaro xuquq. “Adolat”, 2001.
7. X.T.Odilkoriyev, B.E.Ochilov - Xozirgi zamon xalkaro huquqi T.: 2002.
8. Nazarova G.G`., Х alilov Х ., Eshtaev A. va boshqalar. “Jahon iqtisodiyoti”
(O`quv qo`llanma).T., 2005.
9. Shodiev R. Х . Jahon iqtisodiyoti . T.,2004
10.A.Mamatkulov. Xalqaro huquq. T., Adolat, 1997.
11.G.Matkarimova. Xalqaro huquq va O zbekiston huquqiy tizimi. T., TDYuI,
‟
1999.
Internet saytlari
1. http:www.hro.org
2. http:www.un.org veb saytlari.
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. uz
5. tdpu-INTRANET. Ped
6. www.bilim.uz.
40

O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy tashlikotlar bilan hamkorligi

Купить

Похожие документы
Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida
Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi
Turonbank ATB amaliyot hisobot turonbank amaliyot hisobot
TBC Bank ATB amaliyot hisoboti
Sanoat Qurilish Bank amaliyot hisoboti SQB