О‘zbeklarda musulmonchilikkacha bо‘lgan e’tiqodlar tarixi - Tarix - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	4.2MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	20 Iyun 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Sotuvchi

Behruz Temirov

Ro'yxatga olish sanasi 11 May 2023

24 Sotish

О‘zbeklarda musulmonchilikkacha bо‘lgan e’tiqodlar tarixi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
IV-KURS TALABASI
“О‘zbeklarda musulmonchilikkacha bо‘lgan e’tiqodlar tarixi”
MAVZUSIDA YOZGAN
Ilmiy rahbar:

MUNDARIJA
Kirish …………………………………………………………………………...…... 3
1.Qadimiy diniy e'tiqodlar izi
1.1. Qadimiy diniy e'tiqodlar haqida umumiy tushuncha………………………….… 7
1.2. O'zbek xalqi urf-odatlarida totemizm e'tiqodi ko'rinishlari……………..…..22
1.3. Zardushtiylik dini bilan bog‘liq rasm-rusumlar ……………………………………...29
2. Oila-turmush marosimlarida qadimiy diniy e'tiqodlar
2.1. Bola tug'ilishi va tarbiyasi jarayonida ………………………………… … 36
2.2. Nikoh udumlarida afsungarlik ko ' rinishlari …………………………….........44
2.3. Motam marosimlaridagi qadimiy diniy e ' tiqodlar …………….……………..51
Xulosa …………………………………………………………………………….55
Tavsiyalar ……………………………………………..………………………….57
Adabiyotlar ro ` yxati …………………………………………………………….58
Ilovalar ……………………………………………………………………….........60
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mustaqil respublikamizning ijtimoiy fanlar
sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini haqqoniy va to'laqonli o'rganish masalasi
dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bu haqda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.
Karimov respublikamizning yetakchi tarixchi olimlari bilan o'tkazgan
uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog'liq yig'ilishlarda bir necha marta
ta'kidlab o'tgan 1
. Shuningdek, bu vazifalar O'zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining Qarorlarida ham o'z aksini topgan 2
.
Oila-turmush an'analari paydo bo'lishi jihatidan xalq an'analarini eng
qadimiy, yashovchanlshik jihatidan eng barqaror ko'rinishlaridan biri bo'lib
hisoblanadi. Shuning uchun ham oila-turmush an'analarida xalqning turmush
tarzi, etnik tarixi, urf-odatlari, diniy qarashlari, qisqasi, uning o'tmishi bor bo'y-
basti bilan namoyon bo'ladi.
Yurtboshimiz I . Kanmov ta ' kidlaganidek " Biror bir jamiyat ma ' naviy
imkoniyatlarini odamlar ongida ma ' naviy va ahloqiy qadriyatlarini rivojlantirmay
hamda mustahkamlanmay turib o ' z istiqbolini tasavvur eta olmaydi ". Darhaqiqat ,
dunyodagi boshqa xalqlar qatori o ' zbek xalqining ham madaniy qadriyatlari ,
ma ' naviy merosi ming yillar mobaynida sharqning asosiy ma ' naviy uchog ' i bo ' lib
xizmat qilgan . Bundan tashqari biz yashab turgan zamin g ' oyat xilma - xil dinlar
madaniyatlar va turmush tarzlari tutashgan mintaqa bo ' lgan .
Mavzuning dolzarbligi sifatida Qashqadaryo vohasi qadimiy diniy
e ' tiqodlarini tarixiy manbalarini etnologik jihatdan o ' rganilish tarixi bilan
bog ' liq barcha ma ' lumotlarni sistematizatsiyalash va tahlil qilish asos qilib olindi .
Mavzuning o ' rganilish darajasi . Qashqadaryo vohasi aholisi hayotidagi
qadimiy diniy e ' tiqod izlari dastlab XIX asrning oxiri XX asr boshlarida
1
Karimov I.A . Tarixiy xotirasiz kelajak yo ' q // Biz kelajagimizni o ' z qo ' limiz bilan quramiz . -Т., O ' zbekiston ,
1999. 7 j . - B . 128-132; Karimov I . A . Ozod va obod , erkin va farovon hayot - pirovard maqsadimiz . 8 j . -Т., 2000.
-В. 430, 448, 467, 476; Karimov I . A . " Milliy istiqlol g ' oyasi : asosiy tushuncha va tamoyiliar " risolasidagi kirish
so ' zi // Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas ' ulmiz . -Т., 2000. 9 j . - B . 201-205; Karimov I . A . Yuksak ma ' naviyat
- yengilmas kuch . - Т., 2008.
2
O ' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori " O ' zbekistonning Yangi tarixini tayyorlash va nashr
etish " // G . Xalq so ' zi . 17 dekabr 1996 yil ; O ' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qaron " O ' zbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to ' g ' risida " // G . Xalq so ' zi . 27 iyul
1998 yil.
3

ayrim o ' lkashunos , tarixchi , etnograf olimlari va mustamlaka idoralarining
vakillari o ' zlarining asarlarida yo '1- yo ' lakay ma ' lumot berib o ' tganlar .
Keyinchalik bu mavzuga XX asrning 50-80 yillarida murojaat qilingan . Biz
buni ayrim tarixchi etnograflarning tadqiqotlarida uchratamiz . Ammo shuni
ta ' kidlashjoizki ,
Qashqadaryo vohasi oila - turmush marosimlaridagi qadamiy diniy e ' tiqod
izlari maxsus tadqiqot obyekti bo ' lmagan va bu muammoga bag ' ishlab yaxlit
ilmiy ish yaratilmagan .
Keyingi asrlar davlatchilik tarixini o ' rganishda va tadqiq etishda Byeruniy ,
Narshaxiy , Abdurazzoq Samarqandiy , Sharafiddin Ali Yazdiy , Bobur , Hofiz
Tanish Buxoriy va boshqa mualliflar asarlari muhim ahamiyat kasb etadi . O ' rta
Osiyo xalqlari tarixini yozma manbalar asosida davriy tizimini ishlab chiqadi .
mintaqa tarixini davrlashtirishning dastlabki qaldirg ' ochlari sharqshunoslik ,
arxeologiya , etnografiya , antropologiya fani darg ' alari S . P . Tolstov , K . V . Trever ,
L . V . Oshanin , Y . G '. G ' ulomov S . P . Tolstov A . Y . Yakubovskiylar bo ' lgan edi . Usha
davrga oid juda qiziqarli ma ' lumotlar topilib , keng jamoatchilikka yetkazilmoqda .
Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari Ishning asosiy maqsadi
asrimiz boshlaridan to bugunga qadar bo'lgan davrda Qashqadaryo vohasi aholisi
oila- turmush an'analaridagi qadimiy diniy e'tiqod izlarini elshunoslik nuqtai
nazaridan o'rganishdir.
Yuqorida zikr etilgan fikrlardan kelibchiqqan holda biz qo'yidagi
vazifalarni belgilab oldik;
mazkur mavzuga oid etnografik ma'lumotlarni to'plash va tahlil etish
uchun o'rganilayotgan hududni tadqiq etish; Qadimiy diniy e'tiqodlar haqida
umumiy tasavvurga ega bo'lish;
Qashqadaryo vohasi oila - turmush marosimlarini qiyosiy tahlil qilish ;
Bola tug ' ilishi va tarbiyasi bilan bog ' liq bo ' lgan yangi bo ' lg ' usi onaning
homiladorlik davri bilan bog ' liq e ' tiqodlari kabi qadimiy diniy e ' tiqod izlarini
tahlil qilish .
Nikoh marosimi bilan bog'liq tarzda o'tkaziladigan an'ana, marosim va urf-
4

odatlar va boshqa qadimiy diniy e'tiqodlar izlarini o'rganib chiqish. Oilaviy
turmush tarzi bilan bog'liq marosimlardagi qadimiy diniy e'tiqod izlarini ijobiy
jihatlarini yoritish bilan birga ularni salbiy, xurofiy jihatlarini ham ko'rsatib
o'tish.
Shu vaqtgacha kam o'rganilgan tarixiy etnografik ma'lumotlarni ilmiy
muomilaga kiritish.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi va ahamiyati:
-Mazkur mavzuga oid etnografik ma'lumotlarni to'plash va tahlil etish
uchun o'rganilayotgan hududni tadqiq etildi:
-Qadimiy diniy e'tiqodlar haqida umumiy tasavvurga ega bo'lindi:
-Qashqadaryo vohasi oila-turmush marosimlarini qiyosiy tahlil qilindi:
-Bola tug'ilishi va tarbiyasi bilan bog'liq bo'lgan yangi bo'lg'usi onaning
homiladorlik davri bilan bog'liq e'tiqodlari kabi qadimiy diniy e'tiqod izlarini
tahlil qilindi:
-Nikoh marosimi bilan bog'liq tarzda o'tkaziladigan an'ana, marosim va urf-
odatlar va boshqa qadimiy diniy e'tiqodlar izlarini o'rganib chiqildi:
-Oilaviy turmush tarzi bilan bog'liq marosimlardagi qadimiy diniy e'tiqod
izlarini ijobiy jihatlarini yoritish bilan birga ularni salbiy, xurofiy jihatlarini ham
ko'rsatib o'tildi:
Bitiruv maiakaviy ishining amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining
tadqiqot qismi va xulosa qismida keltilirgan ma'lumotlardan umumiy o'rta ta'lim
maktablari, akademik litseylar, o'rta maxsus kasb-hunar kollejlarida tarix fani
darslarida, o'lka tarixini o'rganishda, universitetlardagi tarix fakultetlarida maxsus
kurs ma'ruzalarini tayyorlashda foydalanish mumkin.
Ishning aprabatsiyasi BMI Qarshi davlat un i versiteti Tarix fakulteti
Jahon tarixi kafedrasi qoshidagi “Yosh tarixchilar ” to’garagida hamda 2011-2012
o`quv yilidagi talabalarning ilmiy amaliy konfrensiyasida ma`ruza qilingan.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, besh fasl, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovadan iborat.
5

1 . Qadimiy diniy e'tiqodlar izi
1.1. Qadimiy diniy e'tiqodlar haqida umumiy tushuncha
Xalqimizning hayotida qadimgi davrlarda katta ahamiyatga ega bo`lgan diniy
e'tiqodlar, bayram va marosimlar etnografiya fanida haligacha o'rganilmagan.
Dastlabki diniy tasawurlar va e'tiqodlar O'rta Osiyo xududida yashagan qadimgi
ajdodlarimizga ham xos bo'lgan. Muayyan jamiyatning ijtimoiy qiyofasnni
amaldagi g'oyalarning ustivorligi belgilaydi. Qadimda tahlidiy flkrlash va tafakkur
yuritish qobiliyatiga ega bo'lmagan ibtidoiy odam tabiatdagi hodisalarni izoxlay
olmaydi va tabiat kuchlari oldida ojiz qolgan. Shuning uchun ham odam qator
hodisalarni kuzata turib o'nga hodisalar "tiya toshishiga" urinadi hamda
insoniyatda mavjud bo'lgan imkoniyat qobilyat biz jonsiz deb ataydigan
narsalarga ham xos, deb biladi. ibtidoiy odamning bunday tarzda fikr yuritishi va
xulosalar tabiiy qoladi, chunki mavjud tarixiy sharoit va tabaqadagi turli xil
hodisalarning moxiyatiga to'g'ri anglash shu tabiat hodisalari haqida ma'lum
darajada bo'lish va dunyoqarashga ega bo'lishi taqozo qilardi. Ajdodlarimizning
tarixiy sharoit va tabiat hodisalarining mohiyatini anglashga intilishi tabiat va
hodisalariga ibtidoiy qarashlari diniy e'tiqodlarni kelib chiqishi va tarqalishiga
sabab bo'ldi va natijada totemizm, afsungarlik. (magiya), osmon jismlari (oy va
quyosh) ga sig'inish. yoki osmon tangrisiga ko'k tangriga e'tiqod, omad va mo'l-
ko'lchilik xudosi faranga, ruxlar e'tiqodi bilan bog'liq shomonlik, zardushtiylik
qadimiy diniy qarashlar vujudga keldi.
Jahondaga diniy tasavurlardan biri fanda totemizm, deb yuritiladi,
Etnografik ma'lumotlar tahlili shuni ko'rsatadaki, totemizm ilk bosqichlaridan
boshlab, ko'plab etnik guruhlar hayotida yetakchi o'rinni egallagan. lining izlari
qadimgi tarixdan to bugunga qadar dunyo xalqlari o'rtasida saqlanib kelmoqda.
Totemizm bir guruh odamlar bilan obyektiv ravishda mavjud bo'lgan narsalar,
ko'pincha hayvonlar va o'simliklar o'rtasidagi ilohiy aloqadorligi yoki qarindoshlik
munosabatlari e'tiqodidir. Aynan mana shu qarindoshlik, yaqinlik yoki g'ayri tabiiy
aloqada totemazmning jumboqli tomonlarini tashkil etadi va uning ana shu
qirralari tadqiqotchilarining qiziqishlarining ortishiga sabab bo'ladi, Totemda
6

urug' xususan, shu urug' har bir a'zosining xalq va faravonliga aynan mana shu
urug'ni haqiqiy ajdodi hisoblangan "totem" - o'simlik yoki hayvonga bog'liq deb
uylaydi.
Totemizm so'zi Shimoliy Amerikalarining ajdodlariga mansub bo'lgan
"adjibva" qabilasi lahjasidagn "ot-otem" yoki "ot-tam so'zlaridan olingan bo'lib,
"uning urug'i" degan ma'noni anglatadi. Totlamasi boshqa qabilalarda turlicha
nomlar binoan yuritilgan. Masalan, G'arbiy Avstraliyada "kobong" Janubii
Avstraliya "ntaitya" deyilgan. "Totem" atamasini birinchi marta XVIII asrning
oxirda ingliz savdogari Jon Long insonning hayvon va o'simliklar bilan qon-
qarindoshligi haqidagn ishonchini anglatuvchi so'z sifatida ishlatgan. Ingliz
olimi U. Taylor totemizm insoniyat madaniyatining quyi bosqichida paydo
bo'lib, Max-Lennan uning insoniyat tarixidagi o'rni ahamiyatini bnrinchilardan
bo'lib ko'rsatib berganligini e'tirof etadi. Ha, haqiqatdan ham totemizm
shotlandiyalik huquqshunos Jon Fergyusson Mak-Lenanning 1869-1870
yillari yozilgan "O'simliklar va hayvonlarni e'zozlash" asari orqali jahon faniga
kirib kelgan.
Totemizm dinning juda murakkab ko'rinishlaridan biri bo'lib, fanda
totemizm muammosi, uning kelib chiqishi ko'plab mutaxassislar diqqatini o'ziga
tortgan. Shuni e'tirof etish kerakki, ilmiy adabiyotlarda ayniqsa hayvonlarning
totemlik mohiyati va unga asos bo'lgan ijtimoiy, tarixiy qarashlar tizimi xususida
bir-biriga o'xshash va bir-birini to'ldiruvchi ilmiy fikrlar bilan birga bir-birini
inkor etuvchi qarama-qarshi nazariy xulosalar ham mavjud. Olimlar
totemizmning kelib chiqishi asosini turlicha tasavvur etadilar. Binobarin
totemizmning kelb chiqishi va mohiyati xususida oltmishdan ortiq qarashlar
mavjudligiga qaramasdan bu masalaga, hanuzgacha uzil-kesil hal qilindi, deb
bo'lmaydi. 1
Turk asotirlarida ta'kidlanishicha, bir hayvonni totem sanagan qavm shu
hayvonlarning go'shtini yemaydi, ular hayvonning birinchi bolasinigina yilda
bir marta qurbonlikka so'yishadi, go'shtini yeyish esa u qavmga ma'n qilinadi. 2
1
Соколова З.П. Культ животних в религиях. М.Наука, 1972. с.30.
2
Мурот У роз Турк асотирлари. Сирли олам. 1991, 10-сони, 9-бет
7

Qadimgi totemistik qabilalar urug'- aymoqlarga bo'lingan. Har bir aymoq
o'zaro biror-bir hayvon, o'simlik, ashyo bilan bog'langan. Bir totem doirasida
o'zaro nikohga yo'l qo'yilmagan. Totem paydo bo'lishida tabiiy jinslarga bo'linish
asosiy o'rinda turgan va bu o'z navbatida jinsiy totemizmni rivojlanishiga ta'sir
ko'rsatgan. Uzoq ajdodlarimizning ma'naviy hayotida fetishizm e'tiqodi ham
o'ziga xos o'rinni egallagan.
"Fetishizm" (portugalcha- "fetisho", fransuzcha "fetish" so'zlaridan
olingan bo'lib, "sehrli narsa" degan ma'noni anglatadi) -jonsiz narsalarni
g'ayritabiiy xususiyatga ega deb ishonish va ularga sig'inishdir. 1
Sig'inish obe'ktlari, ya'ni fetishlar -tosh daraxt, tayoq umuman har qanday
buyum bo'lishi mumkin. Boshqacha aytganda, fetishizm- tirik bo'lmagan jonsiz
predmetlarga sig'inish demakdir.
Eng ko'hna turkiy rivoyatlarga ko'ra yer yuzida barcha o'simlik turlari
xudo tomnidan bir kunda bir vaqtda yaratilgan, deb hisoblanadi.
Yurtimizda o'simliklardan sunbula, sedona, tasbeh, murch, piyoz,
sarimsoq, achchiq qalampir, isiriq, qalampirmunchoq, ko'ztikan va boshqalar
ilohiylashtirilgan, timsollashtirilgan. Chunonchi axborotchilarimizning
ta'kidlashlaricha, ko'ztikan go'yo yetishtirilgan mo'l hosil yangi qurilgan bino va
hakazolarni "ko'z" tegishidan saqlar emish. Shuning uchun u alohida yoki isiriq
bilan birga ekin maydonlarining o'rtasiga yoki imoratning ko'zga tashlanib
turadigan joyiga osib qo'yilgan. Ularning e'tirof etishicha qaysi xonadonda isiriq
tutatib turilsa, kasalliklar kam bo'larkan. Chunki u kasalliklarni keltirib
chiqaruvchi "inson ko'zi" dan saqlar va ins -jinslarni haydab chiqarar ekan. Shu
bois isiriqdan ins-jinslarni quvuvchi vosita sifatida ham yangi farzand dimyoga
kelganda, o'g'il tuylarida, mavlud, mushkulkushod, ko'chirik marosimlarida
tutatilgan. Uning tutuni ins-jinslarni haydab chiqarsa undan yasalgan tumorlar
"ko'z tegish"dan saqlar emish.
Qarshi vohasi aholisi o ' rtasida ham keng tarqalgan turli - tuman tumor va
ko ' zmunchoqlar taqish , muqaddas qadamjolar va aziz - avliyolarning qabrlari
1
Жураев У. Дунё динлари тарихи. Т.: Шарк, 1998 й. 30-б.
8

joylashgan yerdagi daraxtlar , toshlar va turli - tuman jonsiz buyumlarni
ilohiylashtirib sig ' inshp odatlari fetishizm ko ' rinishlaridan - dir . Fetishizm
ko'rinishlari ko'pincha yaxlit tariqada emas, balki turli diniy e'tiqodlar-totemizm,
afsungarlik, tabiat e'tiqodi izlari bilan birgalik holda uchraydi.
Ko'zmunchoq va tumorlar taqish odati muqaddas diniy vazifalami baja-rish
bnlan birga uning estetik jihati ham bor. Ular mahalliy xalqlaming ayrim tarixiy
madaniy aya'analarini ham ifoda etadi. O'zbeklar o'rtasida tumor va
ko'zmimchoqlarning shakli va tuzilishi jihatidan ma'lum tafovut-tarni ko'rish
mumkin, Jumladan, Farg'ona vodiysi, Samarqand, Qashkadaryo va Toshkent
viloatlarida to'g'ri to'rt burchakli va uchburchakli tumorlar taqishni afzal ko'rsalar,
xivalik o'zbeklar orasida esa silindirsimon tumorlar keng tarqalgan.
Ko'zmunchoq va tumorlar chorva mollariga ham taqib qo'yilgan,
umladan,Qarshi vohasi chorvadorlari o'zlarining zotdor, ko'p sut beradigan
sigirlarini yomon ko'zdan saqlash maqsadida shoxlariga maxsus duolar yozib
qo'yilgan tumorlar taqib qo'yganlar. Chunki qadimiy e'tiqodga ko'ra bunday
sigarlar ko'zga. yaqin bo'lib, tez ko'zikib qolar ekan va natijada sigirlar kasalga
chalinar yoki sut bermay qo'yar ekan. Uning oldini olish maqsadida sigirlar
shoxiga tumor taqilar ekan; sigirlar shoxiga taqiladigan tumorlar hech qachon bezak
vazifasini o'tamagan. Ular asos e'tibori bilan uzoq ajdodlarimizning totemistik
qarashlari bilan bevosita bog'liqdir. Yomon. ruhlar taqbidan, yomon ko'z
nazaridan saqlash bunday tumorlarning asosin vazifasi hisoblanadi.
Ibtidoiy tuzum kishilari tabiatni jonli tarzda tasawur qilishgan ular
o ' zlarida sodir bo ' ladigan ruhiy kechinmalarni , faoliyatining xususiyatlapini
tabiatga ham xos bir holat deb bilishgan . Tabiatning jonliligi to ' g ' risidagi
tasawurlar yig ' indisi fanda animizm deb ataladi , Animizm lotincha " anima "
so ' zidan olingan bo ' lib , " jok ", " ruh " degan ma ' nolarni anglatadi . Boshqacha
aytganda , animizm kishi ruhining , jonining borligiga ishonishdir .
Mashhur ingliz sotsiologi Gerbert Spensor va elshunos E.Taylorlar
dinning kelib chiqishi haqidagi animistik nazariya asoschilaridir. Animizmda real
moddiy obyektlar dunyosi ruhiy mavjudodlar dunyosi bilan to ` ldiriladi . Aslida
9

animizmlarning ibtidoiy jamoa davrida , kishilaming o ' zlari haqidagi tasawur -
o ' ylarini ularni o ' rab turgan moddiy voqelikka ko ' chirishning birmuncha oddiyroq
ko ' rinishi tarzida izohlash mumkin .
Animistik tasavvurlarga ko ' ra vafot etgan kishining ruhi abadiy bo ' ladi ,. deb
ezozlangak . " Inson vafotidan co ' nr qayerda yashaydi ? - degan savolga turli
xalqlar turlicha javob berishgan . Ba ' zilari ajdodlaming ruhi tiriklar yashaydigan
joyda yashashadi , biroq , ularni faqat tushda . ko ' rish va gaplashish mumkin deb
o ` ylagan , boshqalar marhumning ruhi chaqaloq tanasiga o ' tadi deb
faraz qilganlar . Uchinchidan esa , ajdodlaming ruhlari maxsus joylar " o ' liklar mamlakat "
da yashaydi . Bu mamljat yer ostida joylashgan deb hisoblaganlar Yuqorida
ta ' kidlaganimizdek , animnzmga e ' tiqod qilgan odam o ' lgandan keyin jon tanadan
chiqib ketadi va o ' lmaydi , balkim abadiy yashaydi , deb hisoblaganlar . Demak ,
abaday ruh to ' g ' risidagi tasavvur ham shu tariqa bo ' lgan .
Tarixiy manbalarning shoxidlik berishicha ngomoyushk e ' tiqodi animistik
e ' tiqodlarning ma ' lum bosqichida paydo bo ' lgan , Shomonlikning asosin belgisi ruhlar
yoradamida tayuiangan , o ' rgatilgan odamlarning ruhlar bilan aloqada bo ' lishiga ,
shuningdek ularning ilohiy qudratiga ishonishdan iborat . Shomonlar jazava holatida
ruhlar bilan muloqotga kirgan . Bunda homiy ruh shomon bilan bir butun bo ' lib
birlashadi yoki shomon homiy ruh ko ' rinshni oladi .
Mavjud adabiyotlarda shomonlik termini bilan birga " shornonizm " ata - masi
ham uchraydi . Shomonlik deganda shomon faoliyati bilan bog ' liq bo ' lgan marosim va
asotirlar tushuniladi . Shomonizm deganda esa kundalik shomonlar hayotida muhim rol
o ' ynagan xalqlarning qarashlari tizimi tushuniladi .
Shomon so ' zi tungus - manjur tilidagi " saman " so ' zidan olingan bo ' lib telbasifat ,
dali - devona kishilarga nisbatan qo ' llanilgan . Turk asotirlarida zsa shomon so ' zi
chincha ( xitoycha ): " istaklarni yenga oluvchi kimsa demakdir " - deb ta ' kidlanadi .
Mazkur atama fanga Sibirni o ' rgangan rus sayohatchi olimlarning asar - lari orqali kirib
kelib Х VIII asrning ikkinchi yarmidan buyon ilmiy termin sifatida jahon fanida
qo ' llanila boshlagan bo ' lsada , shomonlarni turli xalqlar o ' z lahjalarida turlicha
10

nomlaganlar . Masalan , yoqutlar " oyun " ( erkak shomon ) va udagan ( ayol shomon ),
nenetslar " tadebya ", turkmanlar " parxon ", uyg ' urlar va qadimgi turjiylar " kom ",
qozoqlar " baksi ", tojiklar " parixon ", o ' zbeklar esa " baxshi ", " parixon " va
" folbin " deb atashgan .
Qadimiy turkiy xalqlar shomonlami qomlar deb atashganlar . " Qomlar "
to ' g ' risidagi dastlabki ma ' lumotni X asrda yozllgan xitoy yilnomasi " Tan - shu " da
uchratamiz . Bu yilnomada xakas ( xyagas ) lar va ularning qom ( shomon ) lari to ' g ' risida
fikr bildirshadi . Qompar to ' g ' risndagi ma ' lumotlarni Yusuf Xos Xojibning " Qutadg ' u
bilig " ( XI asr ), Mahmud Qoshg ' ariyning " Devoni lug ' at - turk " ( XI asr ) asarlarida
ham shomon ma ' nosida uchratamiz . " Qom " termini nafaqat turkiy xalqlarda , balki
dunyoning ko ' plab xalqlarida ham uchraydi .
Albatta, xalqimiz turmush tarzida qadimiy diniy e'tiqodlar bilan bog'liq
marosimlar juda ko'p saqlanib qolgan/ Ularning har birini ijtimoiy- tabiiy shart-
sharoit, xalqning milliy ruhi, dimyo qarashidan kelib chiqqan holda tahlil etmoq
lozim. Chunki xalqimizning ma ' naviy qadriyatlariga aylangan har qanday
marosim , urf - odatlar , qadimiy diniy e ' tiqod va g ' oyalar ilmiy etnografik nuqtai
nazardan izohlarga muhtoj mavzulardir . Qolaversa , qadimiy diniy e ' tiqodlar va
ular bilan bog ' liq turli - tuman marosimlarning barchasini bir tadqiqot doirasida
yoritishning iloji bo ' lmaydi albatta .
Asrlar davomida insonlarda turmush tajribasi oshgan sari, ular tabiat
sirlarini yanada chuqurrok, tushunishga intilishgan. T a b i a t x o d i s a l a r i n i
a q l b i l a n i d r o k q i l i b g i n a q o l m a s d a n , q a l b a n h i s e t i s h g a x a m h a r a k a t
q i l i s h g a n . S h u t a r z d a k i s h i l a r ongida xayotiy tushunchalar va qalbida esa
diniy e’tiqodlar paydo b о ‘ l a b o s h l a g a n . A n i q , i s h o n a r l i t u s h u n c h a v a
e ’ t i q o d l a r uygunlashib, mukammallashib borgan. Ibtidoiy jamiyatda
paleolit d a v r i o x i r i d a n b o s h l a b , k i s h i l a r n i n g t e v a r a k - a t r o f d a g i
xodisalarni anglash va xis qilishga intilishi natijasida turli t u s h u n c h a v a
e ’ t i q o d d a r , j u m l a d a n , f e t i s h i s t i k - m o d d i y n a r s a l a r n i n g k u c h i g a
i s h o n i s h ; t o t e m i s t i k - h a y v o n v a о‘simliklarning iloxiy kuchiga sig‘inish:
animestik - jon va ruh o b r a z i d a g i i l o h i y k u c h l a r g a i s h o n i s h ;
p o l i t e n s t i k - k о ‘ p xudolik, quyosh, yer, suv, odov va hokazolarga
11

sig‘inish: magik insonning sо‘z va xarakat orqali namoyish qilinadigan
ilohiy kuchiga ishonish kabilar vujudga kela boshlagan.
Al ba t t a, bu e’ t i qo dl a r b i r j oy ni ng о‘ z i g a x os t ab i i y
i q l i m s h a r o i t i g a m o s x u s u s i y a t l a r b i l a n u y g u n t ar z d a n a m o y o n
bо‘lgan.
Fetishizm eng qadimiy diniy tasavvurlardan biridir. Fetishga
e’tiqod qilganlar turli jism, modda, buyum narsalarning sexrli kuchi
borligiga ishonishgan, u l a r d a n r u h i y m a d a d o l i s h , h i m o y a v o s i t a s i
s i f a t i d a foydalanishga harakat qilishgan.
Fetish (narsalarning) ilohiy kuchiga ishonish Markaziy Osi yol i kl ar
hayot i da о‘ zi ga xos t ar zda nam oyon bо‘ l gan. Masal an, qadimgi
ajdodlarimiz qо‘lida tosh quroli, toshdan yasalgan pichog‘i, tosh boltasi,
tayog‘i, tо‘qmog‘i, yog‘och nayzasi bor odamlar olishuvda, urushda yoki
hayvonlarga qarshi kurashda, ovda g‘olib chiqishganida ularning bu
qurollarda ilohiy kuch bor deb ishonishgan. Shu boisdan ana shu xildagi
qurollarni extiyot qilishgan, qadrlashgan. Ul ar ni yо‘ qot i b, о‘ g‘ i rl at i b
qо‘ ym asl i k uchun о‘ zl ar i bi l an doi m o olib yurishgan, maxsus belgilar
qо‘yishgan kultga aylantirishgan. S h u n d a y q i l i b , a m a l i y e x t i y o j a s o s i d a
v u j u d g a k e l g a n z a r u r jismlar kulti paydo bо‘lgan.
Fetishizm taraqqiy etishi natijasida fetish-buyumlarga t a a l l u k l i
m a x s u s i l o x i y o br a z l a r x a m y a r a t i l g a n . J u m l a d a n , kishilar turli sanam, bud
haykalchalar yaratib, ularga sig‘inishgan.
Yurtimizda mavjud bо‘lgan budparastlikning bir kо‘rinishi h a q i d a
N a r x a s h i y a s a r i d a n b i r m i s o l k e l t i r a m i z : « q a d i m v a q t l a r d a B u x o r o
a h o l i s i b u d p a r a s t b о ‘ l g a n v a b u b o z o r r a s m bо‘lib, о‘sha davrlardan
boshlab bu yerda bud sotganlar...
Odamlarda bud yо‘qolsa, sinsa yoki eskirsa, shu bozor kuni boshqasini
sotib olar va eskisini tashlar ekanlar» 1
.
Budparastlik rivoj topgan joylarda an’analari maxsus u y u s h t i r i l a d i g a n
m ar o s i m d a r a j a s i g a k о ‘ t a r i l g a n . M a s a l a n , sanaml ar ga si g‘ inish, qum, l oy,
tuzga tushish, yada t oshi yor dami da y o m g ‘ i r c h a q i r i s h , i s i r i q s o l i s h
1
Narshaxiy. Buxoro tarixi. Meros. T.: “Kamalak”, 1991 y. 102-b.
12

k a b i m a r o s i m l a r t a r i x i y manbalarda qayd etilgan.
F e t i s h i s t i k q a r a s h l a r n a t i j a s i d a v u j u d g a k e l g a n t a d b i r l a r d a n
b i r i - y a d a t o s h i y o r d a m i d a y o m g ‘ i r c h a q i r i s h marosimidir. Yada (jada)
qadimgi turkiy tildagi jat-jodugarlik sо‘zidan olingan. Qadimgi turkiy
xoqonlardan Manguxon shunday degan ekan: «Tangri sizga kitoblar,
bizga esa qomlar berdi. Biz ularning aytganini qilamiz va osuda
yashaymiz. Chindan xam eski turk tilida payg‘ambar va muqaddas
kitoblar bо‘lmagan. Tangri turkiylarga in’om etgan qom + sehr +
jodugarlik san’atidir». Mahmud Qoshg‘ariyning - «Devonu lushtit turk»
asarida yada toshi yordamida fol ochilgani kasallikni davolaganligi va
yong‘inni tо‘xtatish uchun qor yog‘dirilgani xaqida qiziqarli ma’lumotlar
keltiriladi. Ibn al-Faqihning «Kitob axbor al-bildan» nomli asarida
turklar yashaydigan mamlakatda yada toshi yordamida yomgar, k.or
yog‘dirilishi haqida hikoya qilinadi. Folklorchi olim B . S a r i m s o q o v ,
1 9 7 3 - 8 2 y i l l a r m o b a y n i d a o l i b b o r g a n izlani shlari natij asida,
«...о‘zbekl ar о‘rtasida ham yomg‘ir chaqiruvchi toshlar bо‘lgan 1» -
degan fikrni isbot qiladi.
Biroq hozirgi kunda yada toshi yordamida yomg‘ir chaqirish
marosimi unut bо‘lgan.
Qadimgi fetish odatlaridan yana biri isiriq tutatish m a r o s i m i d i r .
I s i r i q d a n k о ‘ z t e g d i r m a s l i k , i n s u - j i n sn i q o c h i r i s h , i ns o n
ru h i y a t i g a i j o b i y t a’ s i r e t i sh m a qs a d i d a hozirgi kunda xdm keng
foydalaniladi.
Kо‘zmunchoq, tumorlar va boshqa shu kabi bezak-fetishlarni
ta’k.ib yurish odatlari Markaziy Osiyo xalqlari orasida hozirgi paytda ham
uchrab turadi. Aslida tumor, kо‘zmunchoq kabi fetish- bezaklar utilitar
funksiyalarini bajargan. Biroq tarixiy jarayonda ularning estetik,
badiiy va ramziy funksiyalarining axamiyati osha borgan. Ular maxalliy
xalqlarning orzu niyatlarini xam ifoda etib, an’anaviy badiiy bezaklariga
aylangan.
Jumladan, Qashqadaryo, Samarqand, Farg‘ona vodiysi va
1
B.Sarimsoqov. О‘zbek marosimi folklori. - T.: «Fan», 1986, 61-62-betlar.
13

Toshkent viloyatlarida tо‘rri tо‘rt burchakli tumorlar taqishgan afzal
kо‘rsalar, xivalik о‘zbeklar orasida esa silindrsimon tumorlar keng
tarqalgan. 1Jahondagi ilk diniy tasavvurlardan yana biri totemizmdir, Etnografik
ma’lumotlar tahlili shuni kо‘rsatadiki, totemizm i n s o n i y a t t a m a d d u n i n i n g
i l k b o s q i c h l a r i d a n b o s h l a b y e t a k c h i о‘rinni egallagan. Uning izlari
qadimdan to bugungi kunga kadar dunyo xalqlari orasida saqlanib kelmoqda.
Totemizm bir guruh odamlar bilan obyektiv ravishda mavjud bо‘lgan
narsalar, k о ‘ p i n c h a h a y v o n l a r v a о ‘ s i m l i k l a r о ‘ r t a s i d a g i i l o h i y
aloqadorlik yoki qarindoshlik munosabatlari e’tiqodidir. A y n a n m a n a
s h u q a r i n d o s h l i k , y a q i n l i k y o k i g ‘ a y r i t a b i i y a l o q a d o r l i k
t o t e m i z m n i n g e n g j u m b o k d i t o m o n l a r i n i t a s h k i l etadi va uning ana shu
qirralari tadk.iqotchilar qiziqishlarining ortishiga sabab bо‘lgan. Totemizmda
urug‘, qabila, xususan shu urug h a r b i r a ’ z o s i n i n g h a y o t i v a
f a r o v o n l i g i a y n a n m a n a s h u urug‘ning haqiqiy ajdodi xisoblangan
«totem» - о‘simlik yoki hayvonga bevosita bog‘liq deb ishoniladi.
«Totemizm» sо‘zi Shimoliy Amerika hindularining alkongil g u r u x i g a
m a n s u b b о ‘ l g a n « a d j i b v a » q a b i l a m a j m u a s i d a g i « o b - o t e m » y o k i « o t -
o t a m » s о ‘ z l a r i d a n o l i n g a n b о‘ l i b , « u n i n g u r u g‘ i » degan ma’noni anglatadi.
«Totemizm» atamasi boshk.a qabilalarda turlicha nomlar bilan yuritilgan.
Masalan, g‘arbiy Avstraliyada «kobong», Janubiy Avstraliyada «ntaityo»
deyilgan. «Totem» atamasini birinchi marta XVIII asrning oxirida ingliz
savdogari J o n L o n g i n s o n n i n g h a y v o n v a о ‘ s i m l i k l a r b i l a n k , o n -
q a r i n d o s h l i g i h a q i d a g i i s h o n c h i n i a n g l a t u v c h i s о ‘ z s i f a t i d a i s h l a t g a n .
I n g l i z o l i m i U . T a y l o r t o t e m i z m i n s o n i y a t madaniyatining quyi
bosqichida paydo bо‘lib Mak Lennan uning ahamiyatini birinchilardan bо‘lib
kо‘rsatib berganligini e’tirof etadi. Shunda qilib, totemizm shotlandiyalik
huquqshunos Jon Fergyusson Mak-Lenan tomonidan 1969-1870 yillari
yozilgan « О ‘ s i m l i k l a r v a h a y v o n l a r n i e ’ z o z l a s h » n o m l i a s a r i o r q a l i
jahon faniga kirib kelgan.
Totemizm dinning juda murakkab kо‘rinishlaridan biri bо‘lib,
1
Борозна Н.Г. Некотор ы ге материал ы об амулетах - украш енних населения Средисй Азии.
//Домусульманские верования и обряди в Средней Азии. - М., 1975, -С. 281.
14

fanda totemizm muammosi, uning kelib chiqishi kо‘plab mutaxassislar
diqqatini о‘ziga tortgan. Shuni e’tirof etish kerakki, ilmiy
adabiyotlarda, ayniqsa hayvonlarning totemik ilohiyati va unga asos
bо‘lgan ijtimoiy, tarixiy qarashlar tizimi xususida bir-biriga о‘xshash
va bir-birini tо‘ldiruvchi ilmiy fikrlar bilan birga, bir-birini inkor
etuvchi qarama-qarshi nazariy xulosalar xam mavjud. Olimlar
totemizmning kelib c h i q i s h a s o s i n i t u r l i c h a t a s a v v u r e t a d i l a r .
B i n o b a r i n , totemizmning kelib chiqishi va moxiyati xususiyada
oltmishdan ortiq karashlar mavjudligiga kdramasdan, bu masala
xanuzgacha uzil-kesil xal qilindi, deb bо‘lmaydi. 1
Turk asotirlarida ta’kidlanishicha, bir xayvonni totem sanagan
qavm shu xayvonning gо‘shtini yemaydi, ular xayvonning birinchi
bolasinigina yilda bir marta kurbonlikka sо‘yadilar, gо‘shtini yeyish esa
u qavmga man qilinadi. 2
Qadimgi totemistik qabilalar urug‘-aymoqlarga bо‘lingan. xar
bir aymoq о‘zaro biror-bir xayvon totemi bilan bog‘langan. Bir
totem doirasidagi kishilar orasida о‘zaro nikoxga yо‘l qо‘yilmagan.
Totem paydo bо‘lishida tabiiy jinslarga bо‘linish asosiy о‘rinda turgan
va bu о‘z navbatida jinsiy totemizmning rivojlanishiga ta’sir
kо‘rsatgan. Odatda jinsiy taotemizmda bir urug‘dagi barcha
erkaklarning totemi xam aloxida, ayollarning totemi aloxida bо‘lgan.
YA’ni, xar bir jinsiy guruh qandaydir x a y v o n , о ‘ s i m l i k , a s h y o
b i l a n d о ‘ s t o n a y o q a r i n d o s h l i k munosabatlarida bо‘lgan. Jins
totemizmida totem kо‘pgina sut em izuvch i hayvon lar, qushl ar va
о‘sim l i kl ar bо‘ lgan. Ji ns totemizmi otadan о‘g‘ilga, onadan qizga
о‘tib kelgan.
Ba’zi qadimshunos-etnologlar fikricha, qadimgi odamlar totem
hayvonlarni bu dunyoda emas balki о‘zga dunyoda g‘ayritabiiy kuchlar,
xudolar, ruhlar dunyosida yashaydilar , ular odamlar va Ilohlar
orasida vositachilik vazifasini bajaradilar, deb tushunishgan va
ularga sishnishgan.1
Соколова З.П. Культ животньгх в религиях. -М., «Паука», 1972, -С. 30.
2
Мурот У роз Турк асотирлари. Сирли олам. 1991, 10-сони, 9-бет
15

Urug‘larning birlashishi natijasida yangi katta kabila- jamoalarining
totemlari kо‘payib borgan. Markaziy Osiyoda qadimdan bо‘ri, it,
xо‘roz, qо‘chk,or, kiyik, ot tog‘ echkisi kabi xayvonlar totem
xisoblangan. Shuningdek, kaptar, qaldirg‘och, burgut (lochin, laylak,
turna, oqqush, kaklik, bedana) kabi qushlar xam iloxiylashtirilgan.
E n g q a d i m i y t a r i x g a o i d i l m i y a d a b i y o t l a r d a
t a ’ k i d l a n i s h i c h a, t ot e m ha y v on l ar g a b a g ‘ i s h l an g a n m ax s u s
bayramlar xam uyushtirilgan. Ana shunday eng kddimiy bayramlar
qatoriga avvalo, zoofagik bayramlarini kiritish mumkin. Bu bayramlarda
odamlar totem xisoblangan xayvonlarga, ya’ni ayiq, yovvoyi echki , sigir,
bug‘u, ot kabilarga siginishgan. «Qadimgi dunyo tarixi» kitobida
yozilishicha, totem xayvonlarga bag‘ishlangan bayramlarda odamlar
ularga taqlid qilishgan, о‘sha xayvonlarning q i y o f a s i g a k i r i b , о ‘ y i n g a
t u s h i s h g a n . S h u n i n g d e k , t o t e m xisoblangan xayvonlarni faqat
tantanali marosimlarda sо‘yishgan va yeyishgan. Ayrim xalqlar
(masalan, Hindistonda) iloxiy xisoblangan xayvonlarni (masalan, ona
kabi sut bergan sigirni) sо‘yish u yoqda tursin, ularga ozor yetkazish
xam mumkin emas, deb xisoblashgan. Hinddarning sigirni
iloxiylashtirilishi, unga aloxida xurmat bilan qarashi qadimiy
davrlardan xozirgacha saqlanib qolgan.
Totemistik fikrlarni tо‘ldirish va dalillashda ibtidoiy davrlarga oid
ishlangan turli xil hayvon tasvirlari aloxida axamiyat kasb etadi.
S.P.Tolstov kо‘pgina arxeologik ashyolar va t ari xi y manbal ar asosi da
Sharq xalql ari, xususan, t urkiy qavmlar xayotida ot, ilon, xо‘kiz va
boshqa xayvonlar totemga si s h n i s h i x am d a u l a r n i i l o x i y l as h t i r i s h
x o l l a r i t a r i x i y xaqiqat ekanligini e’tirof etadi. Uning fikricha,
totemizm kjori paleolitda, ya’ni milodgacha bо‘lgan davrda paydo
bо‘lgan. 1
T o t e m i s t i k t a s a v v u r l a r A .E l k i n n i ng t a ’ b i r i bi l a n aytganda,
xayvon va tabiat, koinot va olam xaqidagi tasavvurlar m e v a si d i r . U
i j t i m o i y g u ru x l ar g a ra n g be r a di . Un i ng mifologiyasiga ta’sir etadi,1
Толстов С.П. Проблема дородового об!цество//Советская этпография. -1931. №34 - С.92 .
16

urf-odatlarini jonlantiradi, odamlarni о‘tmishi bilan bog‘laydi.
Ibtidoiy tuzum kishilari tabiatni jonli tarzda tasavvur qilishgan, ular
о‘zlarida sodir bо‘ladigan ruxiy kechinmalarni, faoliyatining
xususiyatlarini tabiatga xam xos bir xolat deb bilishgan. Tabiatning
jonliligi tо‘g‘risidagi tasavvurlar yig‘indisi fanda animizm deb ataladi.
Animizm lotincha «anima» sо‘zidan olingan bо‘lib , «jon» , «ruh»
degan ma’nolarni anglatadi. Boshqacha aytganda, animizm kishi
ruhining, jonining borligiga ishonishdir.
Mashxur ingliz sotsiologi Gerbert Spensor va elshunos
E.Taylorlar dinning kelib chiqishi xaqidagi animistik nazariya
asoschilaridir. Animizmda real moddiy obyektlar dunyosi ruxiy
mavjudotlar dunyosi bilan tо‘ldiriladi. Aslida animizmning ibtidoiy
jamoa davrida, kishilarning о‘zlari xaqidagi tasavvur - о‘ylarini ularni
о‘rab turgan moddiy voqelikka kо‘chirishining birmuncha oddiyroq
kо‘rinishi tarzida izoxlash mumkin.
Animistik tasavvurlarga kо‘ra vafot etgan kishining ruxi abadiy
bо‘ladi, deb e’zozlangan.
«Inson vafotidan sо‘ng qayerda yashaydi?»-degan savolga turli
xalqar turlicha javob berishgan. Ba’zilari ajdodlarning ruhi
tiriklar yashaydigan joyda yashashadi, biroq, ularni faqat tushda
kо‘rish va gaplashish mumkin, deb о‘ylagan. Boshqalar marhumning
ruxi chaqaloq tanasiga о‘tadi , deb faraz qilganlar.
Qadimgi odamlarning magiyaga oid tushunchalari, qarashlari,
e’tiqoddari muayyan marosim va bayramlarda о‘z aksini topgan.
Chunonchi qurg‘oqchilik davrida Yomg‘ir tilash (Sust xotin), shamol
zarar keltirganda-Shamolni tо‘xtatish(Choy momo) va shamol kerak
bо‘lganda-Shamol chaqirish, о‘rinsiz sovuk, tushganida kuyoshga
sig‘i nish, omad kel magani da, ofat yuz bergani da qurbonl ik
keltirish va hokozo marosimlar о‘tkazilgan. Dastlab bunday tadbirlar
tabiat injiqlik qilib, odamlarga ortiqcha tashvish kelganida
uyushtirilgan. Biroq keyinchalik, ibtidoiy odamlar sodir bо‘lishi
mutmkin bо‘lgan ofatlar yuz bermasidan gо‘yo uning oldini olish17

maqsadida bu marosimlarni о‘tkaza boshlagan. Ularning ba’zilari
bayramga ham aylanib ketgan. Jumladan, qurbon keltirish marosimi
asosida «qurbon bayrami» kabilar vu ju dg a ke lg an . Bi r s о ‘z bi l an
ayt g an da, i l ohi y ku chl a rga ishonishga bag‘ishlangan marosimlar
asosida keyinchalik diniy bayramlar shakllana boshlangan.
Tarixiy manbalarning shohidlik berishicha shomonlik e’tiqodi
animistik e’tiqoddarning ma’lum bosqichida paydo bо‘lgan.
Shomonlar jazava holatida ruxlar bilan muloqotga kirgan. Bunda
homiy ruh shomon bilan bir butun bо‘lib birlashadi yoki shomon
homiy ruh kо‘rinishini oladi.
Shomon sо‘zi tungus- manjur tilidan «saman» sо‘zidan
olingan bо‘lib telbasifat, dali-devona kishilarga nisbatanqо‘llanilgan. Turk asotirlarida esa shomon sо‘zi chinga (xitoyga): «istaklarni
yenga oluvchi kimsa demakdir»-deb ta’kidlanadi.
M a z k u r a t a m a f a n g a S i b i r n i о ‘ r g a n g a n r u s s a y o x a t c h i
olimlarining tadkiqotlari orqali kirib kelib, XVIII asrning i kki nchi
yarm i dan buyon il m i y t er m i n si f at i da j axon f ani da qо‘llanila boshlangan
bо‘lsada, shomonlarni turli xalqlar о‘z laxjalarida turlicha nomlaganlar.
Masalan, yoqutlar «oyun» (erkak shomon) va udagan (ayol shomon),
nenetslar «tadebya», turkmanlar « n a r x o n » , u y g ‘ u r l a r v a q a d i m g i
t u r k i y l a r « k o n »
, q o z o q l a r «bansi», tojiklar «parixon», о‘zbeklar esa
«baxshi», «parixon», va «folbin» deb atashgan.
V.V.Bartoldning fikricha, baxshi sо‘zi sanksrit tilidan o l i n g a n
b о ‘ l i b , b i n s h u b u d d i y z o x i d n i , k e y i n c h a l i k s h o m o n k o x i n n i v a
t a b i b n i b i l d i r g a n . V . V . V l a d i m i r s o v a n i n g ta’kidlashicha, baxshi sо‘zi
mongol tilidan olingan bо‘lib, о‘rta as r l ar da m on go l l ar d ag i zi yo l i
od am l a r g a ni sb at an qо‘ l l an i l ga n.
S.A.Tokarev shomonlikni dastlabki din shakllari guruxiga
kirgizadi. 1 Bizningcha, shomonlik insoniyat tarixining ilk davrlaridan
boshlab tarak.k,iy etgan diniy marosimlarni о‘z ichiga olganligi,
shuningdek, u sinfiy jamiyatga qadar paydo bо‘lganligi xam dinning
1
Токар e в А.С. Ранние формм религии. -М. Политиздат, 1990. -С. 266
18

dastlabki shakli degan nomni olgan.
Shomonlik xaqida Beruniyning fikrlari xdm diqqatga sazovordir.
Uning yozishicha, «Budasaf yuzaga chiqishidan burun shomoniylar
bо‘lib, yerning sharq tomonida turar va butlarga sig‘inar edilar.
Ularning namoyondalari xozir Hindiston, Xitoy, Tо‘g‘uzg‘uzlar
(uyg‘urlar) orasida uchraydi. Ularni xurosonliklar «Shomonon» deb
ataydilar. Shomoniylarning yedgorliklari s a n a m l a r i u c h u n q u r i l g a n
o t a s h x o n a l ar i v a b u t xo n a l a r i Xurosonning Hindistonga chegaradosh
yerlarida uchraydi. Ular olam kddimdan bor, ruxlar jondan-jonga kо‘chib
yuradi, falak cheksiz bо‘shliqqa tushirilgan, deb gumon qiladilar».
Bundan ikki narsa bizga yaxshi ayon bо‘ladi. Birinchidan,
zardushtiylik yuzaga kelishidan oldin shomonlikning mavjuddigi,
ikkinchidan, ularning sanamlari va otashxonalari borligi.
Sh om o nl i k q а c ho n p ayd o b о ‘l g a n? - d eg a n sa v o l g a b a’ z i
arxeolog olimlar mavjud topilmalarga tayanib shomonlik tosh asrida
ham mavjud bо‘lgan, deb taxlil qiladi. 3 Germaniyaning Myunxen
shaxridagi Prasapsixologiya va Sarxad Fanlari ilmgoxi chop etgan
risolada yozilishicha, Fransiyalik Trua Frer g‘orida miloddan taxminan
о‘n ikki ming yil muqaddam chizilgan rasmda s h o m o n x a yv on
t e ri s i g a yo p i ng a n h o l d a r aq s t u s h ay o t ga n i tasvirlangan.Turkiy xalqlar asrlar davomida bir qancha dinlarni qabul q i l i b ,
u n d a n c h i q i s h l a r i g a q a r a m a y , q a d i m g i s h o m o n l i k d i n i ularning ma’naviy
xayotlarida sezilarli iz qoldirganiga tarix guvox. Turkiy xalqlardagi
shomonlik tо‘g‘risida yunon tarixchisi Zeofilaktos: «Turklar tuproq, suv
,
olov va havo (tо‘rt unsur)ni muqaddas xisoblab, yer va kо‘kning holiqi
bо‘lgan yagona Tangriga t opi ni shgan xam da unga ot , si gir va qо‘ y
qur bonl i k qi l i shgan, u l ar n i n g k e l a j a k d a g i x a b a r b er u v c h i k o xi n ( q o m -
s h o m o n ) l ar i bо‘lgan»,- degan.
О ‘ z b e k i s t o n h u d u d i d a y u q o r i d a g i t u r l i i b t i d o i y t u sh un ch al ar ,
e’ t i q od l a r bi l a n bo g‘ l i q t ur l i m ar o si m l ar ya xl i t xamda aralashgan xolda
ham mavjud bо‘lgan.
I bt i d oi y da vr d a t u r l i e ’ t i qo dd ar r i vo j l an i b
, о‘ za r o a r a l a s h i b
19

b o r g a n . T u r l i x i l t u s h u n c h a v a e ’ t i q o d d a r n i n g uyg‘unlashuvi natijasida
politeizm shakllangan.
Politeistik-e’tiqod bо‘yicha borliqdagi barcha hodisa- larning о‘z
egasi (tangrisi) bor deb qaralgan. Masalan, quyosh
, oy, yer tangrilari
borligiga ishonilgan . Tarixiy ma’lumotlarga qa r a ga nd a, bu t u sh un ch al ar
i b t i doi y j am oa t uz um i y em i r i l i s hi davri da vuj udga kel gan. Qadi m gi
pol et ei st l ar quyoshni bobo ( q u y o s h b b o b o ) , o y n i m o m o ( o y m o m o )
,
y e r n i o n a ( o n a y e r ) d e b , u l a r g a s i g ‘ i n i s h g a n , m a d x l a r о ‘ q i s h g a n ,
o r z u - u m i d l a r i r о ‘ y o b g a chiqishi uchun ulardan najot sо‘rashgan, ularning
nomi bilan ont ichishgan, safarga otlanishgan. Odamlar muqaddas joylari va
bayramlariga «quyosh» deb nom qо‘yishgan.
Kо‘pgina xalqlarda qadimda oy va kuyoshga sig‘inish politestik (kо‘p
xudolik) qarashlarining tarkibiy qismiga aylanib ketgan. Masal an t ur ki y
qavm l ar dan bir i - xun (gun) l ar or asi da xam kо‘ p xudolik mavjud bо‘lib,
ular quyosh xudosi bilan birga, oy
, osmon, yer, yulduzlar tangrilariga
sig‘inishgan. «Xunlar tong saharlab quyoshga sajda qilishgan, tunda oyga
sig‘inishgan, muxim ishlarini oy va yudduzlarga qarab hal qilishgan, oy
tо‘lganda dushmanlarga xujum qilishgan, oy tutilganda chekinishgan. Ular
Kо‘k tangrisi bilan Yer tangrisi tomonidan hukmronlik taxti ato qilingan deb
hisoblashgan».
20

1.2. O'zbek xalqi urf-odatlarida totemizm e'tiqodi ko'rinishlari
Xalqona an'ana va marosimlarda bani-bashar xotirasida elas-elas saqlanib
kelayotgan diniy tasavvurlar, uzoq tarix qa'ridagi e'tiqodiy qarash va
tushunchalar, asrlar davomida kuzatishlardan hosil bo'lgan hayotiy xikmatlar
qaymog'i-nson tafakkur tajribasining in'ikosi mujassamlashgan.
Uzoq o'tmishda yashagan ajdodlarimiz tabiat va turmushdagi ko'pgina
ayrim narsa va xodisalarni ilohiylashtirgan. Ularni tangri tomonidan berilgan
ehson, omil (ideal), qadriyat, odamlar esa ularga topinib, sig'inib yashashi
lozim deb o'ylaganlar.
Har bir qadriyat, marosimning kelib chiqishini turli diniy qarashlar bilan
izohlashga o'ringanlar. Shu bois ham ajdodlarimiz totemizm, fetishizm, animizm,
shomonlik kabi qadimgi diniy e'tiqodlarga topinishgan.
Dunyoda paydo bo'lgan ilk din shakllaridan biri totemizm deb yuritiladi.
Din tarixiga oid maxsus ilmiy adabiyotlardan ma'lumki, totemizm ilk urug'chilik
davrida yuzaga kelgan diniy e'tiqod bo'lib, unga ko'ra ma'lum bir urug' yoki
qabila a'zolari о'zlarini biror hay von, о'simlik, buyumlarga aloqador
hisoblaganlar. Bu aloqa o'ziga xos qarindoshlik sifatida anglagan.
Totemizm ilk din shakllaridan biri bo'libgina qolmay, uning juda murakkab
ko'rinishlaridan biri hamdir. Aynan ana shu murakkablik ko'plab tadqiqotchi
olimlarning mazkur muammoga murojaat qilishlariga va bu borada o'zlarining
ilmiy-nazariy mulohazalarini bildirishlariga sabab bo'lgan. Biz quyida totemizm
va totemistik qarashlar tarixi va uning o'ziga xos xususiyatlari borasida
mulohazalar bildirishdan avval "totemizm" iborasi va uning tarixiga qasqacha izoh
berishni joiz deb bildik. "Totemizm" atamasi Shimoliy Amerika hindularining
algankin guruhiga mansub "ojibve" qabilasi lahjasidagi "ot-otem" yoki "ot-
otam" so'zlaridan olingan bo'lib, "uning urug'i" degan ma'noni bildiradi. Lekin
bu atama totemizm asosiy diniy e'tiqodi bo'lgan barcha xalqlarda doimo bir
shaklda qo'llanmagan va turlicha nomlar bilan yuritilgan. Masalan, G'arbiy
Avstraliyada "kobanch", janubiy Avstraliyada "ntaityo" deyiladi.
21

Totem atamasini birinchi marta XVIII asr oxirida ingliz savdogari Jon
Long insoninng hayvon va o'simliklar bilan qarindoshligi haqidagi
ishonchni anglatuvchi so'z sifatida qo'llagan.
Evolyutsionist E.B.Taylor totemizm insoniyat madaniyatining quyi
bosqichida paydo bo'lganligi, Mak-Lennan uing insoniyat tarixidagi o'rni va
ahamiyatini birinchilardan bo'lib ko'rsatib berganligini e'tirof etgandi.
Haqiqatdan ham totemizm so'zi Shotlandiyalik huquqshunos Jon Fargyusson
Mak Lennan tomonidan 1869-1870 yillari yozilgan. "O'simliklar va
hayvonlarm e'zozlash" nomli asari orqali jahon faniga ilmiy atama sifatida kirib
kelgan.
Totemizm muammosi , jumladan , uning kelib chiqishi va o ' ziga xos
jihatlari XIX asr oxiri XX asr birinchi yarmida ko ' plab mutaxassislar diqqat
markazida bo ' lgan . Yechimiga bag ' ishlangan qator fundamental tadqiqotlar e ' lon
qilingan . Totemizm muammosini hal qilishda G . spensor , E . Taylor ,
Robertson Smit , J . Frezer , Van Gannep , S . T . Tolstov , S . A . Tokareva ,
D . YE . Xaytun singari dinshunos va elshunos olimlar xizmatlari alohida
ahamiyatga molik . O ' tgan yillar davomida totemizm muammosiga oid yig ' ilgan
ko ' plab rang - barang materiallar asosida 50 dan ziyod konsepsiyalar hamda qator
ko ' p jildlik tadqiqotlar bajarilgan .
Jumladan, mashhur ingliz olimi J.Frezer 1910 yilda totemizm
muammosiga bag'ishlangan 4 jilddan iborat bo'lgan "Totemizm va egzogaliya"
nomli yirik asarini nashr ettirgan. Ushbu asar dinshunos va etnograf olimlar
orasida totemizm muamosiga oid bahslarning yanada qig ' g ' in avj olishiga sabab
bo ' lgan . Bu davrda chop etilgan qator ilmiy jurnallar saxifalarida " totemizm
muammosi " degan maxsus ruknda 10 yillar mobaynida qator ilmiy munozaralar
e ' lon qilinib borilgan . Bu bahslar XX asr 50-70 yillargacha davom etib kelgan .
Umuman olganda hozirga qadar dunyo miqyosida totemizm muammosiga oid
ko ' p materiallar yig ' ilganiga va bu borada ko ' plab mulohazalar bildirilganiga
qaramay hanuzgacha mazkur muammo fanda o ' zining to ' la - to ' kis yechimmi
topgan deb bo ' lmaydi . Qolaversa , amalga oshirilgan tadqiqotlarning asosiy qismi
22

Avtraliya , Okeaniya , Janubiy va Shimoliy Amerika xalqlari totemistik
e ' tiqodlariga bag ' ishlangan bo ' lib , hozirga qadar O ' rta Oisyo xalqlari , jumladan ,
o ' zbek xalqi fanidagi totemizm va ushbu diniy e ' tiqod bilan u yoki bu darajada
bog ' langan marosimlar taxliliga oid biror - bir jiddiy ish yaratilmagan . Shu bois bir
Bitiruv malakaviy ish mavzusining ushbu qismida totemizm tarixi , uning
o ' ziga xos xususiyatlari hamda o ' zbek xalqi turmush turzidagi totemizm bilan
bog ' liq urf - odatlar va marosimlarni ilmiy asosda yoritishga harakat qildik .
Avvalo shuni ta ' kidlash joizki , totemizmning klassik shakli hukmro bo ' lgan
qadimgi totemlstik qabilalar urug ' aymog ' larga bo ' linganlar . Har bir aymoq
o ' zaro biror - bir hayvon , o ' simlik , ashyo ( aksariyat hollarda hayvon ) bilan
bog ' langan . Bir totemga e ' tiqod qiluvchilar o ' rtasida o ' zaro nikohga yo ' l
quyilmagan . Totem paydo bo ' lishida tabiiy jinslarga bo ' linish asosiy o ' rinda
turgan . Bu holat o ' z navbatida jinsiy totemizm rivojiga ta ' sir ko ' rsatgan .
Odatda , jinsiy totemizmda bir urug ' dagi barcha erkaklar totemi alohida ,
ayollarniki alohida bo ' lgan ya ' ni har bir jinsiy guruh qandaydir hayvon ,
o ' simlik , ashyo bilan do ' stona yo qarindoshlik mimosabatlariga kirishgan . Jins
totemizmida ko ' pincha sut emizuvchi hayvonlar , qushlar va o ' simliklar totem
bo ' lgan . Jins totemizmi otadan o ' g ' ilga onadan qizga o ' tib kelgan .
Totemizmiga dahldor fikrlarni to ' ldirish va dalillashda ibtidoiy zamonga
oidd turli hayvonlar tasvirlari alohida ahamiyat kasb etadi . M . P . Tolstov ko ' pgina
arxeologik ashyolar va tarixiy manbalar asosida Sharq xalqlari , xususan , tarkiy
qavmlar hayotida ot , ilon , ho ' kiz va boshqa hayvonlar totemiga sig ' inish hamda
ularni ilohiylashtirish hollari tarixiy haqiqat ekanligini e ' tirof etgan . Uning
fikricha , totemizm yuqori pomolitda , ya ' ni milodgacha bo ' lgan davrda paydo
bo ' lgan .
Totemistik tasavvurlar , tadqiqotchi A . Elkin ta ' biri bilan aytganda , hayvon
va tabiat , koinot va olam haqidagi tasavvurlar mevasidir . U ijtimoiy
guruhlarga alohida rang beradi . Uning mifologiyasiga ta ' sir etadi , urf - odatlarini
jonlantiradi , odamlarni o ' z o ' tmishi bilan bog ' laydi .
Totemizm qadimgi turkiy xalqlar hayotida ham muhim ahamiyat kasb
23

etgan . Totemizmda ba ' zi o ' simlik ( daraxt ) va hayvonlar odamlarning
qo ' riqlovchisi va tangrilari hisoblangan . Muayyan qavm a ' zolari aniq bir
hayvon yoki o ' simlik zotidan tarqalgan degan tasavvur shaklangan . Shu
boisdan ham totem ular uchun ilohiy ( muqaddas ) hisoblangan ilmiy adabiyotlar
turkiy xalqlarining o ' tmishda bo ' ri , ayiq , burgut , ilon , echki , quy , ho ' kiz , daraxt
va boshqa hakazo totemlarga e ' tiqod qilganliklaridan guvohlik beradi .
Masalan , o ' zbek , qozoq , turkman , Janubiy Sibir xalqlaridan Oltoy turklari ,
ya ' ni yoqutlar , chuvashlar , osiyoliklar mug ' ullar orasida bo ' ri , ot , ayiq , ho ' kiz
kabi hayvonlarga nisbtan totemistik e ' tiqod nihoyatda kuchli bo ' lgan .
Abdulg ' oziy Bahodirxorming " Shajarayi tarokima " asarida qayd etilishicha ,
O ' g ' izxon davrida shunqor , burgut , ukki , qarchig ' ay , turunboy , lochin , xumoy ,
tuyg ' un , qarg ' a muqaddas qush - totem hisoblangan . Mashxur sharqshunos olim
V . V . Bartold Rashiddin ma ' lumotlariga asoslanib , o ' g ' izlarda hatto islom davria
ham totemizm saqlanganligi va ular har bir qushni e ' zozlashi , urug ' a ' zosi deb
hisoblanganligi , Ularga tegmagani va gshshini yemagani xususida yozgan .
Qolaversa , o ' zbeklar trkibida burgut , burqut kabi etnonimga ega urug ' lar paydo
bo ' lishi ham totemistik qarashlar bilan bog ' liq bo ' lgan .
Xu l l as , so 'n gi yi l l a r d a a m a l g a os hi r i l ga n t ar i x i y- et no gr a f i k va
folklorshunoslik yo' nalishlardagi ilmiy-izlanishlar natij asida tadqiqotchilar
tomonidan totemik e'tiqodlar bilan bog'liq qator toponimlar aniqlanib, ilmiy-
iste'molg olib kirildi. Jumladan, totemistik tasavvurlar bilan bog'liq etnonimlar
o'rganish asnosida avjin, buqa, bag'ish, bahrin, ovshin, bung'un, boybo'ri,
guvalak, ilonli, kaltatoy, kajar, kerayit, kiyikchi, javli, olchin sari, toyloq, tulki,
tulga, to'pichoq, enaka, esaboy, yobi (yobu), chovgan, chuvalay, qarg'a,
qiychog'li, qorabura, qoralochin, qoraqush, qoraquyli, qoraqursoq, quyin,
qo'zichoq, qo'chqorquloq kabi 40 ga yaqin turkiy etnonimlarning totemik
e'tiqodlar bilan aloqadorligi aniqlangan.
Darhaqiqat, qadimgi turkiy etnonimlarning ko'plari asosan qush, hayvon
nomidan iborat bo'lib, totemni bildirgan. Jumladan, qadimgi turkiy yodnomalarda
24

bunday totem nomlarini ko'plab uchratish mumkin.
Qadimgi turkiy urug'lardan biri barloslarning nomlanishi ham totem bilan
bog'liq bo'lib, ham yo'lbars, ham burgutni anglatadi. Barloslar
Qashqadaryo viloyatining Kitob, Shahrisabz Surxondaryo viloyatining
Denov, Sariosiyo tumanlarida yashaydilar. Shuningdek o'zbeklarda barqut
etnonimlar urug' bo'lgan. Qolaversa, mug'ullar orasida ham barcha, barlach
degan qabilalar borligi rna'lum.
Turkiy baxrin urug'ining kelib chiqishi ham totem bilan bog'liq, u qush
nomini, ya'ni lochining bir turini anglatadi. Bahrinlar XII-XIV asrlarga qadar
Dashtiqipchoqda yashaganlar va XVII-XIX asrlarda O'zbekistonning Farg'ona
vodiysi va Zarafshon vohasiga ko'chib kelib o'rnashganlar.
Qadimda bahri urug'iga mansub kishilar uchun bahrin totem, qabilasining
muqaddas jonzoti bo'lgan va unga sig'inilgan. Totem esa keyinchalk qabila
nomiga aylangan .
Mashhur muarrixlar Rashididdin va Abulg ' oziy Baxodirxon hamda
arxeolog S . P . Tolstov asarlarida qadimgi qipchoqlarda daraxt totemi yoki ushbu
totem izlari bo ' lganligi qayd etilgan . Qolaversa , qadimgi turkiy xalqlar
tasavvurida ota - daraxt , ona - daraxt bo ' ladi ., deb ishonilgan . Inson hayoti
mohiyatga ko ' ra o ' z egizak daraxti hayoti bilan bog ' liq hisoblangan .
Boz ustiga turkiylar orasida har bir urug ' ning qadimda o ' ziga xos shajara
daraxti bo ' lgan . Bu daraxt shu urug ' a ' zolari uchun muqaddas sanalgan .
R . G . Axmetyanov fikricha , qirg ' izcha tangrim bir yog ' sa , teragim ikki yog ' adi ,
tatarcha teraging bo ' lsa , tiragine bo ' lar maqollarida terak so ' z himoyachi urug ',
homiy ma ' nosida saqlanib qolgan . Shubhasiz bularning bari turkiylarnng qadimiy
totemistik qarashlari bilan bog ' liq bo ' lib , ushbu e ' tiqodlar tufayli qabila
a ' zolari o ' z totemlariga qarab urug '- aymoqlarga bo ' lingan . Shunga muvofiq
qabila va urug ' nomlari totem sifatida qabul qilingan va jonivor nomi bilan
nomlangan 1
.
Totem tasviri turar joylar , ashyolar va mozorlarga qo ' yiladi . Odamlar
1
Nafasov T. О‘zbekiston toponimlari izohli lug‘ati. B.27.
25

badanlariga ham totemlar tasvirini solar edilar. Bora-bora totem hisoblangan
hayvon yaratuvchi va asrovchi ekanligi haqida diniy e'tiqodlar zaiflashgan
va uni ng o'r ni ni m i l l i y t ushunchal ar egal l agan. T ot em bi l an uyg'un
o'r t asi dagi farq shundan iboratki, totemizmda qavmlar o'zlariga totemlar
nomini beradilar, bu qavm ichida biri boshqasiga o'ylanmaydi.
Bo'ri - O'tmishda juda ko'p urug'-qabilalar o'z totemi - ilk ajdodi deb
hisoblagan. Jumladan, qadimiy afsonalarda bo'ri turkiy qabilalardan bir
qismining buyuk ajdodi sifatida urug'langan va shu boisdan u turkiy
xalqlarda muqaddas hayvon sanalgan. Ot totemi jahon xalqlari tarixida keng
tarqalgan ilk diniy e'tiqod ko'rinishlaridan biri hisoblanadi. O4mishdagi ko'plab
marosim va bayramlar ana shu e'tiqod bilan og'liq bo'lgan. Turkiy xalqlarda,
jumladan, o'zbek xalqi tarixida ot totemi muhim o'rin tutgan va uning izlari
maishiy turmushimizda bola to'g'ilishidan tortib to azagacha bo'lgan
marosimlarimiz tarkibida bugungi kungacha saqlangan.
lion - sig'inish insonyat ma'naviy-madaniyatida muhim ahamiyat kasb
etgan bo'lib, u fanga ofialatriya deb yuritiladi. Ofiolotriya dunyoning turl
xalqlari orasida tarqalgan zoolotrix (hayvonlar kulti) da markaziy o'rinni
egallaydi va fitolotriya (o'simliklar kulti) bilan chambarchas bog'langan.
Baliq - O'rta Osiyoda yashovch boshqa xalqlar singari o'zbeklarda ham
baliq totemi bilan bog'liq qarashlar mavjud. Baliq kulti qadimdan O'rta Osiyoda
keng tarqalgan.
Shomonlik qadimda O'rta Osiyoda keng tarqalgan bo'lib, turkiy xalqlar
tarixida muhim o'rin tutgan. Tarixy manbalar shoxidlik berishicha,
shomonlik analistik e'tiqodlarning ma'lum bosqichida paydo bo'lgan.
Shomonlar odamlar bilan ruhlar o'rtasida muloqot qila olish qudratiga ega deb
ishonganlar.
Shomonlikning asosiy belgisi ruxlar yordamida tanlangan, o'rganilgan
odamlarning ruhlar bilan aloqada bo'lishiga, shuningdek ularning ilohiy
qudratiga ishonishdan iborat.
Shomon so'zi tungus - manjur tilidagi "saman" so'zidan olingan bo'lib,
26

odatda "telbasifat", "dali-devona" kishilarga nisbatan qo'llanilgan.
O'zbek xalqi turmush tarzidagi shomonlik e'tiqodi izlarini o'rganish va
taxlil qilish natijasida shunga amin bo'ldikki, shomonlik e'tiqodini ijtimoiy
ko'rinish tarzida taxlil qilish zarur. Chunki shomonlik o'zbek xalqi
d u n y o q a r a s h i b i l a n b o g ' l i q b o ' l i b , u m u m m a d a n i y a t n i n g br q i s m i
hisoblanadi. 1
1
Nafasov T. О‘zbekiston toponimlari izohli lug‘ati. B.29
27

1.3. Zardushtiylik dini bilan bog‘liq rasm-rusumlar
Dunyoda yangi dinlarni insonlarga yetkazuvchi xalqlarning i j t i m o i y -
m a d a n i y h a y o t i v a t a r i x i d a о ‘ c h m a s i z q o l d i r g a n siymolar kо‘p bо‘lgan.
Shulardan biri Zardushtdir. U eramizdan oldingi VII asrning oxiri va VI
asrning birinchi yarmida Axura Mazdani yakka-yagona tangri deb e’lon qilib,
tarixda birinchi bor vaxdoniyat g‘oyasiga tayangan - zardushtiylik diniga
asos soldi. Z ar du sh t i yl i k di ni bu nd an 2, 5 m i ng yi l m u qa dd am О‘ r t a Sh ar q,
О‘rta Osiyodagi kо‘pgina davlatlarga yoyildi.
E r a m i z d a n a v v a l g i V - I V a s r l a r d a g i q a d i m g i y u n o n olimlarining
asarlarida ilk bor Zardushtning nomi uchraydi. Yunonl ar uni Z or oast r a, u
asos sol gan di nni esa «zor oast r i zm » nomi bilan yuritishgan.
Hozirga q adar yaratilgan ba’zi tad q i q ot
, ilmiy asarlarda Z a r d u s h t v a u
t o m o n i d a n y a r a t i l g a n d i n « m a j u s i y l i k » , «otashparastlik» deb
notо‘g‘ri
talqin etib kelindi. «Dikard» va b o s h q a p a x l a v i y t i l i d a g i k i t o b l a r d a
Z a r d u s h t n i n g i s m i «Magupt a» shakl i da zi kr et i l gan. Bu yodgor l i kl ar
ar ab t i l i ga t a r j i m a q i l i n g a n d a Z a r d u s h t « M a j u s » v a « M a j u s a » t a r z i d ayozilgan. Natijada uning nomi arab tilidagi ilmiy adabiyotlarda
«Majus», targ‘ib qilgan dini «Majusiy» deb atalgan.
«Otash», «Quyosh», «Nur», «Rо‘shnolik» zardushtiylik dinining
ramziy simvoli bо‘lgan bо‘lsada, lekin zardushtiylar xech qachon
quyosh, olovga sig‘ingan emas. Faqat quyosh, yorug‘likka qarab ibodat
qilishgan, sayil va tо‘ylarida о‘rtada gulxan yoqib, atrofida
о‘ynashgan, marxumlar ruxini sham yoqib xursand qilganl ar.
«Avesto» da ikki о‘rinda otash va quyosh Axura-Mazdaning
fa r za nd l ar i di r d ey il adi , u nd a o t ash pa rast de gan kal im a
uchramaydi va xar saxifada «Ey Axura-Mazda. Biz seni madx
etamiz, biz mazdoparastmiz!» degan xitob takror keladi.
Zardusht Spitama qavmidan (sо‘g‘diycha Spitamen degan ism
xam shundan kelib chiqqan) bо‘lib , otasini Purumasp, onasini-
Dug‘dova deb ataganlar.
Zardusht i slohot lari di niy j ixat dan xam , i j ti moi y jixatdan xam
28

bitta ulug‘ va donishmand islox Axura-Mazdaga sig‘inishga va Axura-
Mazdaning dushmanlari deb e’lon qilingan sobiq qabila xudolari -
osuralar va devlarga qarshi kurashga olib keladi. Axura-Mazda nomi
«Dono xukmron» yoki «Dono islox» ma’nosini bildirgan. 1
Zardushtlar dunyo asosini ikki qarama-qarshi xodisa ezgulik
va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, gо‘zallik va xunuklik, yorug‘lik va
qorong‘ul ik, nur va zulmat, issiqlik va sovuqlik, hayot va о‘lim, tana va
jon, poklik va ifloslik, erkinlik va tobelik о‘rtasidagi kurash tashkil
qiladi, deb qarashgan. Shuning uchun ular dunyodagi barcha ijobiy
xodisalarni ezgulik xudosi Axuramazda (Xurmuz) va xamma salbiy
narsalarni yovuzlik xudosi Anxara M a y n y u ( A x r i m a n ) i r o d a s i g a
b o g ‘ l i q d e b t u s h u n i s h g a n . Zardushtiylar ezgulik xudosidan
yaxshilikni tilab, yovuzlik xudosidan yomonlik qilmasligini sо‘rab
sig‘inishgan.Zardushtiylik davrida qurbonlik uchun so‘yilgan xayvon kall asini
davr ada o‘ tir gan keksal ar ol di ga ko‘yish udumi juda keng yoyilgan. Qadim
ajdoddarimiz amal qilgan bu udum xozirgi paytgacha xam saklanib qolgan.
Otashparastlarning asosiy mashkulotlari chorvachilik va d e x q o n c h s h s h k
b o ‘ l g a n i u c h u n u l a r u y x a y v o n l a r i g a a l o x i d a munosabatda bo‘lishgan.
Xususan, sigir, ot va itlarga ular aloxida axamiyat berishgan. Qurbonlik qilib,
mol so‘yilsa, uning tili va jag‘i koxin oldiga qo‘yilgan. Bundan tashqari,
qurbonlik qilingan mol go‘shti ibodatdan so‘ng kohinlar va diniy marosimda
ishtirok etgan kishilarga taqismlab berilgan.
Bunday qurbonlik qilish - qo‘y so‘yib, uning pishirlgan kallasini
keksalar oldiga qo‘yish, so‘yilgan mol go‘shtini xom holida qo‘ni-
qo‘shnilarga tarqatish udumi hozir ham xalqimiz o‘rtasida uchrab turadi. 2
« A v e s t o » d a z a r d u s h t i y l a r u c h u n i t i l o x i y h a y v o n hisoblangani
ta’kidlanadi. Ushbu asarda ma’lum qilinishicha, z a r d u s h t i y l a r i t g a a z o b
b e r g a n o d a m n i m i n g q a m c h i u r i b jazolagan.
Zar dushti yl ik diniga e’t iqod qil ingan davrda t abiat xodisalari va
iloxiy jarayoniga ta’sir qilish, kasalni ruhiy davolash, dushmanlarni jazolash,
1

История таджикского народа. -С. 168-169. Ист. Ирана. С-39.
2
T.Ma h mudov. «Avesto» haqida. T.: 2001, 1b-bet
29

yomonlikdan saqlanish, urushda g‘alabaga erishish, sevgida omadli bo‘lish
uchun issiq-sovuk; qilishi kabi udumlar keng tarqalgan.
Faylasuf olim T.Maxmudov ta’kidllshicha, zardushtiylar or a si da «V aj
ol i s h» od at i j u da k uc hl i bo‘ l g an . «S o‘ z b er i s h» , « V a ’ d a b e r i s h » , « Q a s a m
i c h i s h » v a u n g a q a t ’ i y a m a l k , i l i s h odatlari qadrlangan.Shuningdek, zardushtiylar ezgulik xudosi Axuramazda bilan birga
Mitra (yigit qiyofasidagi quyosh va yorug‘lik tangrisi), Anaxita
(go‘zal qiz siymosidagi unumdorlik, hosildorlik, farovonlik tangrisi),
humo (go‘zal qush qiyofasidagi baxt, taqdir va boylik tangrisi),
Xubbi (mard yigit qrgyofasidagi suv tangrisi ), Mirrix (yosh jangchi
qiyofasidagi urush va g‘alaba tangrisi) kabilarga ham e’tiqod
qilishgan,
«Avesto»da ajdodlarimizning falsafiy k.arashlari, orzu-o‘ylari,
e’tiqodi aks etishi barobarida odatlar, marosimlar va bayraml arga xam
al oxi da e’t i bor beril gan. Ayniqsa uning Videvad qismi bunday
ma’lumotlarga juda boy bo‘lib, jumladan, unda ozodalik, poklik
rusumlari, o‘likni yerga ko‘mib, uni xarom k,ilgan odamni yoki
va’dabozni jazolash, davolash udumlari, it bo qi sh va u l arn i e xt i y ot
qi l i sh , a yo ll ar bi la n oy ni ng qa ys i kunlari munosabatda bo‘lish; soch
va tirnoqarni qachon olish va ularni toza sa*uuash; xo‘rozlar bilan
bog‘liq irimlar, suvning shi fobaxshl igi ; chaqaloqni balo-qazolardan
asra sh va boshqa ko‘plab odatlar bayon etilgan.
«Avesto»da barcha salbiy xodisalar avvalo odat marosimlarga itoat
qilinganidan kelib chiqadi, degan g‘oya olg‘a surilgan. Jumladan g
unda «...marosimlarga e’tiborsizlik oqibatida yer yuzida devlarning
xuruji avj oladi» (Devlar bunda salbiylik, yovuzlik timsoli sifatida
ko‘rsatiladi). Shuningdek, Avestoda: « Di ni y ru s u m v a m ar o s i m l a rg a
e ’t i b o r si z l i k o q ib a t i d a odamlarni bit deb ataluvchi xrafsastralar,
ekinzorlarni, butdoylarni nobud qiluvchi hasharotlar, uylarni, liboslarni
kemiruvchi maxluqlar bosib ketadi», deb qayd etilgan.
30

Zardushtiylar ot , it , bo‘ri, qo‘chqor, xo‘roz, kiyik, tog‘ echkisi kabi
hayvonlarni; qaldirg‘och, laylak, ok.k,ushg turna kabi qushlarni muqaddas
deb bilishgan. Ular eng qadimgi sovg‘a sifatida bir- birlariga qo‘chqor,
ot , tuya hadya qilishgan.1. Agar ayol bachadonidagi tiriklik mevasini nobud k,ilsa,bu
odam o‘ldirish gunoxi x;isoblangan va jazosi ayol va erning
gardaniga qo‘yilib, ular oshkora qatl etilgan.
2. Erkak zurriyod k.oldirish qobiliyatiga ega bo‘la turib
uyl anma sa, un ga tam g‘a bo sil gan yo ki beli ga zanj ir bo g‘la b
yurishga majbur qilingan.
Jisman va ruhan poklanish zardushtiylarning asosiy odati bo‘lgan.
U «zindaravon» - «tirik ruh » deb maxsus nomlangan. Zardushtiylar
poklanish orqali inson o‘ziga yangi rux baxsh etadi, deb ishonishgan.
Otashparastlar barcha rasm-rusumlarda ham tozalikka katta e ’ t i b o r
b e r i sh g a n . Ha r b i r k i sh i k u n i g a b e s h m a r t a y u v i n i b , poklanib,
quyoshni olqishlab, unga sig‘inishi shart bo‘lgan.
Zardushtiylar marosimlaridan oldin «tahorat» qilishgan.
H a r b i r d i n i y m a r o s i m d a k o h i n l a r a l b a t t a i s h t i r o k etishgan.
Ularga ba’zan musiqachilar, xonanda va ayonlar yordam berishgan.
O‘lim hayotning aksi, yovuz kuchlarning ishi bo‘lgani uchun
o‘lganlarni yuvadigan alohida kishilar bo‘lgan. O‘lik o‘sha kunning
o‘zidayoq maxsus ajratilgan manzilga, ochik, tog‘ yonbag‘irlariga, cho‘l-
toshloq joylarga eltib qo‘yilgan. Jasad itlar, qushlar, yovvoyi hayvonlar
yemishiga aylangan.
«Murda qushlar parvozga shaylangunga, giyoxlar bo‘y cho‘zgunga,
s e l o b l a r s e r o b b o ‘ l g u n g a v a b a x ; o r i y n a s i m l a r y e r y u z i n i
quritgunga qadar bir tun yo uch kecha yoxud bir oy yerda saqlanmog‘i
lozim. Qachonki, qushlar parvozga kirib, giyohlar bosh ko‘tarsa,
31

seloblar ravon bo‘lib, baxoriy boddar yer sathini qurita boshlasa,
m a z d a p a r a s t l a r o ‘ l i k j i s m i n i d a x m a n i n g k u n g a y y e r i g a
qo‘ysinlar».
Z a r d u s h t i y l a r e ’ t i q o d i b o ‘ y i c h a j a s a d y e r n i i f l o s
qilmasligi, suvni bulg‘amasligi, o‘tlarni zaharlamasligi lozim.Shuning uchun jasad go‘sht dan tozal angach, suyaklar t o‘planib
«astudon» degan sopol idishlarga solib qo‘yilgan.
Murdaning suyaklari etidan qancha tez xalos bo‘lsa,
otashparastlarning marhumga e’tiqodi shunchalik oshgan. «Agar
murdani qushlar olib ketsa, u xudojo‘y odamdir, -deyiladi
«Avesto»da. Agar murdani hayvon yoki it olib ketsa, bunday odam
hurmatga noloyiq kishidir. Agar hech qanday jonzot murdaga
yaqinlashmasa, u nihoyatda xosiyatsiz kishidir».
Zardushtiylarning «Avesto»da qayd qilingan motam tutish odati
aloxida diqqatni tortadi.
«Yaxshi zotlar uch kun, gunoxkorlar uchun oltmish kun appamon
motam tutiladi». Demak, ular yomon odam uchun jazo sifatida
ko‘proq aza tutishgan.
Zardushtiylar ota-ona o‘limiga aloxida e’tibor berishgan. «Ota
yo ona vafotidan so‘ng ularning tani uch marta yuviladi. L i b os l a r i
xa m u ch m ar t a y uv i l ad i . G ot l ar uc h kar r a qi r oa t qilinadi.
Bog‘lovlik barsam dastasi taqdim etalib, ezgulik suvidan tortiladi», -
deydi Axuramazda,
Otashparastlar qurbonlik marosimlarini tashkil etishga al ohida
e’tibor bilan yondoshishgan. Jum ladan, ular ibodat choshda lozim
xarakatlarning muayyan qoidalariga qat’iy amal qilishi , shuningdek
duolarni o‘z vaqtida, lozim mutanosiblik bilan muayyan pardalarda,
ovozlarning zarur ohanglari va pardalarini to‘la saqlagan holda
kuylashlari talab qilingan.
Markaziy Osiyo xalqarining asosiy odat, marosim va bayramlari
32

koinot, tabiat, fasllar va mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan.
Ajdodlarimiz borliqdagi muxim to‘rt narsa (quyosh, havo, yer, suv)ni
aniqlash bilan bir qatorda, ular bilan bog‘liq to‘r t ul ug‘ kunni ham
belg il ab, ni shonlashga odatl anis hgan, Masalan, tabiat uyg‘onishi,
kun-tun tengligi, dala ishlarining boshlanish pallasida Navro‘z, yozda
quyosh tik bo‘lib, tun qisqa, kun uzun davom etganida, xavo xarorati
yuqori darajaga ko‘tarilib, su vg a eht iy oj k ucha yg ani da suv ga
bag ‘ishl an gan tad bir Ang om (Vaxshangom), kuzda kun-tun tenglashib,
yilning ikkinchi yarmi boshlanganida, dexqonlar daladagi hosilni yig‘ib
olgan vaqtda M e h r j o n ( C h i r i - r u j , N i s h - s a r d a ) : q i s h d a e n g u z o q t u n
v a q i s q a k u n s o d i r b o ‘ l i b , s o v u q a v j i g a c h i q q a n i d a ( « q i s h k i
c h i l l a » ) , isinishga extiyoj kuchaygan paytda Sada-olov bayrami
(gulxanlarda isinish) kabilarni uyushtirishgan. Mil .av. paydo bo‘lgan
bu bayramlarning barchasi kishilarning tabiiy extiyojlari asosida qaror
topgan.
Avestashunos Meri Boys yozishicha, kddimda zardushtiylarning
quyidagi yettita bayrami mavjud bo‘lgan:
1. Maidyoy - zaremaya - bazrer o‘rtasi.
2. Maidyoy - shema - yoz o‘rtasi.
3. Payantshayxa - g‘alla yig‘ish bayrami.
4. Ayatrima - chorvaning yozgi yaylovdan qaytishi.
5. Maiyairya - q sh o‘rtasi.
6. Xamaspatmaeda - fravash (ruxlar sharafiga ziyorat berish).
7. «Navro‘z» (Avestoga qanaqa nomlanganligi ma’lum emas).
Bu bayramlar diniy marosim shaklida o‘tib,ular Axuramazda
sharafiga bag‘ishlangan ibodat bilan boshlangan. Ibodatdan so‘ng
xursandchilik, o‘yin-kulgi bo‘ladigan ziyofat uyushtirilgan.
Xullas, ajdodlarimiz e’tiqodi asosida vujudga kelgan zardushtiylik
dini tarixda qoldi: Birok, bu dinga xos ko‘pgina odatlar, bayramlar
, rasm-
rusumlar xozirgi paytgacha xam saqlanib qolgan. Albatta ular ichida eng
kattasi Navro‘z bayramidir. Shu bilan birga, kasallikning oldini olish
33

yoki undan saqlanish uchun isiriq tutatish, turli marosimlarda sham
yoqish, to‘ylarda gulxan atrofida aylantirish, chavandozlarning katta
gulxan alangasi u s t i d a n s a k r a s h o ‘ y i n l a r i , b a ’ z i b e m o r l a r n i n g
s h i f o t o p i s h m a q s a d i d a g u l x a n u s t i d a n x a t l a b o ‘ t i s h l a r i , c h a q a l o q n i
o l o v u s t i d a n o ‘ t k a z i b o l i s h m u q a d d a s d a r a x t l a r s h o x i g a t u r l i
lattalardan «alam» bo «alam» bog‘lash kabi udumlarni xozir ham
uc h r a ti sh m um k i n .
34

2 . O i l a- t u rm u s h marosimlarida qadimiy diniy e'tiqodlar
2.1. Bola to'g'ilishi va tarbiyasi jarayonida
Oila marosimlari ichida bola tug'ilishi va tarbiyasi bilan bog'liq marosimlar
o'ziga xos o'rinni egallaydi. Bu marosimlarning barchasida bola hayotini saqlash
asosiy maqsad hisoblangan. O'rta Osiyo xalqlarida oldinlari bolalar o'lim ko'p
bo'lganligini inobatga olsak bu maqsadni yaqqol tushunamiz.
Qashqadaryo vohasi bo'yicha to'plangan etnografik materiallarimiz ichida
bola to'g'ilishi va tarbiyasi bilan bog'liq marosimlarda ko'plab qadimiy diniy e'tiqod
izlarini ancha aniq ko'rmishlarini kuzatdik.
Xalqimizning qadimgi an'analariga ko'ra chaqaloq bilan bog'liq ba'zi urf-
odatlar bolani turli xavflardan saqlash maqsadida ayol kishini xomiladorlik
davridanov o'tkazila boshlanadi.
Bu urf-odatlarga ko'ra oila o'z xomilasin yovuz kuchlar xurujidan onion
saqlash uchun muayyan tartib qoidalarni bajarishi lozim bo'lgan. Bu qoidalarga
yoki taqiqilarga muvofiq homilador ayolga bolasi o'lgan yoki to'g'maydigan
xotinlar izini bosishi ta'qiqlangan. Zarafshon vodiysi tojiklarida xomilador ayol
yovuz ruhlardan himoyalanish maqsadida sochlariga oq chig'anoq duolar yozilgan
tumor va boshqa bir qator o'ziga xos himoya vositalari taqib yurgan.
Xomiladorlik davridagi ona bilan bolani yovuz kuchlar ta'siridan saqlashga
qaratilgan afsungarlik ko'rinishlri animistik e'tiqodlar asosida paydo bo'lgan.
Chaqaloqning sog'lom va tomem bo'lib o'sishi, uni ona qornidalik davridayoq balo-
qazolardan, yomon ruxlardan qanchalik mustahkam himoya qilinishiga bog'liq
degan ishonch ana shu xildagi afsungariik ko'rmishlarini vujudga kelishiga sabab
bo'lgan. Biz bunday afsungarlik ko'rinishlarini xalqimizning turli xildagi irimlarida
ko'rishimiz mumkin. Xususan, Farg'onavodiys bo'ylab olib borilgan dala
ekspeditsiyalarimiz davomida shu narsalar ma'lum bo'ldiki, xomilador ayol saqich
chaynasa bolasi yig'loq bo'ladi, og'royoq ayol yerda yotgan arqonning ustidan
xatlab utsa, chaqalog'ining kindigi buyniga o'ralib tushadi. Agar oqar suvda
cho'milsa, suv parilari ziyon yetkazadi. Chupon tayog'i ustidan xatlab utsa,
bolaning irimda ip va kindikning shakliy o'xshashligi asosga olingan bo'lib,
35

cho'pon tayog'i, kesov suv haqidagi irimlar bevosita anamizmga borib taqaladi.
Axborotchilarimizning aytishlaricha suv ayrim yovuz ruhlarning makoni bo'lib,
kechasi suv oldiga yolg'iz borish xavfli bo'lib, bu paytda suvdagi ruhlar kishiga
dahl qilib qolishi mumkin.
Cho`pon tayog'i azaldan muqaddas ashyo bo'lgani uchun uni tepish
xatlab o'tish gunoh sanalgan.
Axbor ot chi l ar i m i zni ng t a'ki dl ashl ar i cha, og'ir oyoq ayol to ko'z
yormagunicha sochini qirqmasligi lozim bo'lgan, aks holda bolasining umri
qisqarar emish. Homilador ayol ko'zguga ko'p qarasa chaqalog'i xunuk,
badbashara bo'ladi deb irim qilingan. Bundan tashqari og'iroyoq ayol murdani
ko'rishi, axlat tashlanadigan iflos joylardan yurishi, mag'zava to'kilgan yoki
hayvon so'yilgan yerlardan o'tishi, iflos kiyimlarda yurishi, supurgining ustidan
hatlab o'tishi ham taqiqlangan. Qolaversa, xomilador ayollar teskari kiyim
kiyinishi, narsa va buyumlarni og'zini berkitib tikishi, umuman teskari ishlarni
bajarishi taqiqlangan.
Farg'ona vodiysining Kosonsoy, Chust, Pop, Yangiqurg'on, Oltiariq
tumanlarida xomilador ayol ba'zi ovqatlarni va yemishlarni yeyishi ham
ta'qiqlangan. Chaqaloqning sog'lig'ini saqlash uchun uni o'z vaqtida dunyoga
kelishini ta'minlash maqsadida xomilador ayolga tuya go'shtini yeyishi ma'n
qilingan. Tojiklarda esa ot go'shtini yeyish ta'qiqlangan.
Qadimgi mifologiyada kuch-qudrat, hokimiyat, hosildorlik va davlat timsoli
sifatida muqaddaslashtirilgan tuya go'shtini yegan ayol vaqtidan ancha o'tkazib
tug'adi, degan aqidaga ko'ra unga bu hayvonning go'shtini yeyish ta'qiqlangan.
Mabodo biron tasodif bilan og'iroyoq ayol tuya go'shtini yeb qo'ygan bo'lsa
ko'ngilsizlklarni oldini olish uchun turli afsungarlik irimlari bajarilgan.
Axborotchilamizning ta'kidlashicha bulg'usi otaga tuya go'shtini yedirish orqali
uning afsungarlik ta'siri kesilgan.
Chaqaloq hayotini yovuz kuchlardan, yomon ko'zlardan turli xil balolardan
asrash uchim xomilador ayol sovuq marakalarga bormaydi. Bu xomilador ayol
tug'ilajak chaqaloqni himoyasiga qaratilgan tabulardan biri bo'lib, hozirgi vaqtda
36

ham Farg'ona vodiysida keng tarqalgan.
Xalqimizdagi tug'ish oldi urf-odatlariga ko'ra, homilador ayol tikish bilan
shug'ullanishi, munchoq-taqmchoqlar taqishi taqiqlangan. Axborotchilarimizning
aytishlaricha, xomilador ayolning tug'ilajak chaqalog'i xushfe'l, xushmuomala
bo'lishi uchun hech kimning dilini og'ritmasligi kerak. Agar ona badjahl va qurs
bo'lsa, bolasi ham badfe'l bo'ladi deb irim qilingan.
Demak ajdodlarimiz chaqaloqning fe'1-atvorini tug'ilmasdan ilgariroq
shakllanishiga uning kelajakda qanday odam bo'Iishi xomilador ayolning xati-
xarakatlari, xarakteri va onani o'rab turgan ijtimoiy muhitga bog'liqligini
bilishganlar. Chaqaloq tug'ilmasdan ilgari qanday niyat qilsang, shu niyating
amalga oshadi, degan molik tushuncha shunday irim va tabular mohiyatini tashkil
qiladi.
Biz farzand dunyoga kelishini osonlashtirish uchun uy eshik-derazalari,
idishlar og'zini ochish, tugunlarni yechish, suv qaynatish kabi afsungarlik usullari
dunyoning ko'plab xalqlarida uchratamiz. D.Frezer o'z tadqiqotlarida bunga
o'xshash afsungarlik usullarini etnografik ma'lumotlar asosida keng yoritib beradi.
Xalqimizda bola tug'ilish paytida to'lg'oq davri deyiladi. Bu vaqtda
xomilador ayolning egnidagi turli-tuman taqinchoqlari va temirdan yasalgan qattiq
buyumlari to'lg'og'i temirday qattiq bo'lmasin deb yechib qo'yilgan. To'lg'oq
tutganda ayol boshiga oq rumol o'ragan. Bunga oqlik baxt yo'li oq bo'lsin degan
ramziy ma'noni bildirgan.
Axborotchilamizning aytishicha, chaqaloq to'g'ilishi paytida, bolaga va
onaga turli ins-jinslar ziyon qilib qarshilik ko'rsatar emish. Shuning uchun bu
haqda hech kimga aytilmagan, hattoki qo'similar ham sezishmagan. Agar bu
haqda boshqalar eshitsa tug'ish cho'zilib, qiyinlashar emish.
Tug'ilgan chaqaloqning kindigi doya momolar tornonidan umri uzun, rizqi
butun bo'lsin dengan niyatda qaytarib kesilsa guyoki bola yo'lga yurgan paytda
qora tovon kasaliga chalinib nobud bo'lar ekan.
Xorazm o'zbeklarida esa ancha vaqt bolasi turmagan ayollar farzandli
bo'lganlarida chaqaloqnmg kindigi xonodon ostonasiga qo'yilib bolta yoki o'roq
37

bilan kesilgan, odatda bunday holatda tug'ilgan chaqaloqlarga Ostonaqul deb ism
quyishgan. Chaqaloqning kindigini ostonaga quyib kesish odati qo'shni qog'oq
va tojik xalqlarida ham uchraydi. Farg'ona vodiysida chaqaloqning kindigini
kesgan doya momolar kindikni biror oxorli matoga o'rab beshikning oyoq tarafi
qasqoniga bog'lab qo'yganlar. Kindikni beshikka qo'yishdan maqsad chaqaloq
o'nib o'sgan, bevaqt nobud bo'lmasin degan molik niyat mujassamlangan.
Qolaversa, bolaning kindigini beshikka osib quyilganda bola o'z jismidan
ajralgan bo'lakni izlab yig'lamas ekan. Axborotchilarimizning aytishlaricha
bolaning kindigi o'ziga xos himoya ostida bo'lgan.
Chunki chilla davrida kindik yo'qolib qolsa, bola turli kasalliklarga chalindi
degan qurquv bo'lgan. Bolaning kindigini saqlash bilan bog'liq bunday magik
udum O'zbekistonning boshqa hududlarida ham kuzatiladi.
Zarafshon vodiysi tojiklarida kesilgan kindikning bir qismini onaning
kuylagiga tikib quyilgan va bu yovuzlikka, yotnon ko'zga qarshi vosita
hisoblashgan.
Chaqaloqning kindigi ma'lum vaqtdan so'ng mevali daraxtning tagiga
ko'mib quyilgan. Mevali daraxtlar O'rta Osiyo xalqlarida yaqin o'tmishgacha
qadimgi hosildorlik ma'budasining yorqin ramzi hisoblangan.
Vodiyliklarning yuqoridgi odatlaridan ushbu niyat kult marhamatidan
bahramand bo'lishiga qaratilgan harakat ko'rinishlarining guvohi bo'lamiz.
Shuningdek yaratuvchilik va o'lim ilohiyotlning asosiy negizi ham hosildorlik
ma'budasiga borib taqaladi.
Kosonsoy, Chust tumanlarida chaqaloqning yo'ldoshi tushmaganicha
o'zgalarga bildirmaslikka xarakat qilganlar. Chunki boshqalar bundan xabardor
bo'lsalar, guyoki yo'ldoshning tushishishi qiyinlashar ekan.
Xorazmda bolaning yo'ldoshi tushishi zaxotiyoq uy eshigining
kiraverishiga ostonaga ko'milgan. Bunda agar ota-ona keying! farzandlari o'g'il
bo'lishini istashsa oshiq bilan, agar qiz bo'lishini istashsa piyoz yoki matodan
yasalgan qo'g'irchoq bilan qo'shib quymaganlar. Bizningcha bolaning yo'ldoshini
ostonaga ko'mish odati ajdodlar e'tiqodi bilan bog'liq bo'lib, bu odat asoslari
38

eneolit davridagi marhumlarni xonadon ostonasiga ko'mish odati bilan
bog'liq bo'lsa kerak. Kishilarga ism quyish tarixi juda qadimgi davrlar
e'tiqodlari, totemizm, shomonlik, afsungarlik, ajdodlar e'tiqodi kabi qadimiy
diniy e'tiqod va topinishlar bilan bog'liq. Ba'zi ismlar bolaga og'irlik qiladi,
degan mulohazaga ham borilgan. Hatto bola bu ulug' og'ir namni ko'tara olmay
baxtsizlikka uchrashi mumkin, deya irim qilingan. Umuman bunda
mutanosiblik-munosiblik nuqtai nazariga amal qilingan. Shu bois birga juda
qadim zamonlardan bolaning sog' bo'lishi, yashab ketishi, kelgusi baxtni unga
qo'yiladigan nom bilan bog'liq bo'ladi,deb hisoblangan.
Binobarin, chaqaloqqa muvoffaqiyatli tanlangan va berilgan nom uning
taqdirini o'zida majassam qildi, kishi o'z ismiga o'xshaydi deb ishonilgan.
Natijada odamlar "hosiyatli" va "hosiyatsiz" yaxshi va yomon ismlar bor, deb
hisoblaganlar. Shu sababli chaqaloqning turli kasalliklarga chalinaverish yoki
oilada bolalarning turmasdan nobud bo'laverishi bola badanida turli
nuqsonlarning mavjud bo'lishi, qolaversa farzandning kelgusi baxti uning ismiga
bog'liq deb bilganlar. Mana shunday tasavvurlar tufayli zamonlar o'tishi bilan
chaqaloqqa beriluvchi ism odamni o'zaro farqlash, atashgina emas, balki uni
turli balo- qazolardan asraydigan, muxofaza qiladigan, qutqaradigan vositaga
aylana borgan. Shu tufayli Farg'ona vodiysida ham kishilar qadim davrlardan
bolaga ism berish ishiga mas'uliyat bilan yoshdashganlar.
Oilada farzand birin-keting nobud bo'laversa, ota-ona o'z farzandiga
Tursun, To'xtasin, O'lmas, Turdi, Turg'un, Turg'unoy, Ergash, Yo'ldosh,
Mahkam kabi ismlar quyilgan, ism qadimiy diniy e'tiqodlarga asoslanib ko'kka
(osmonga) - Oy, kun, Quyosh va boshqa osmoniy jismlar qudratiga sig'inish
asosida Oyxon, Oyqiz, Yulduz, Hulkaroy, Cho`lponoy, Quyoshbek,
Tangriberdi kabi ismlar pydo bo'lgan. Ba'zida muqaddas deb ulug'langan
hamda sig'inilgan ba'zi hayvonlar, jonivorlar, qushlarning nomlaridan ham
ismlar yasalgan. Bunday ismlar guruhiga Bo'riboy, Arslon, Burgut, Qo'chqor,
Sherzod kabi ismlar kiradi.
Ba'zi chaqaloqlar badanidagi qandaydir ortiqcha belgilar bilan hoi, toj, qizil
39

tamg'a, ortqcha barmoq va boshqa belgilar bilan tug'ilgan. Bu nuqson va belgilar
bolalarga ism berishda hisobga olinmasa ular bolaning sog'lig'iga, hayotiga,
kelajak turmushiga xavf to'g'diradi, deb tushunilgan. Bunday norasidalarni o'z
nomi bilan to'g'ilgan bola deb hisoblashgan. Va ularga o'sha ortiqcha belgilar
nomidan yasalgan ismlar quyishgan. Chunonchi, Xolboy, Xolbibi, Anar,
Anorvoy, Anorxon, Toji, Tojixon, Tojigul, Ortiqvoy, Norvoy, Norjon, Ochil va
boshqalar. Yuqorida ko'rib o'tilganidek o'zbek tilidagi ismlarning aksariyatida
dunyoga kelgan go'dakning turli jinslardan himoya qilish g'oyasi
mujassamlashgan.
Homilador ayolni xomilasi surunkasiga turmasa yoki tug'ilgan chaqaloq oz
fursatda nobud bo'lsa, chaqaloq tug'ilishi zahotiyoq onasidan uzoqlashtiriladi.
Yovuz kuchlarni aldash maqsadida "bolani sotib olish" nomli ramziy marosim
o'tkazadilar. Bu marosimda bolani serfarzand, piribadavlat odamlarning
xonadonlariga olib boriladi va chaqaloqni ularning qo'lidan ramziy sotib olinadi.
"Sotib olishda" tarozining bir pallasiga bolaning sochidan, ikkinchi pallasiga esa
bolaning ota-onasi kumush tanga, hozirda esa pul quyiladi. Bunda tarozining
pallalari tenglashgandan so'ngina pulni uy egasiga berilgan va guyo chaqaloq
undan sotib olingan. Sotib olingan bolalarga ko'pincha ramziy ravishda Sotiboldi,
Adashboy, Sotqinoy, Jursinboy kabi ismlar quyilgan. Bolani ramziy "sotib olish"
uning onasi ham chilla davrini o'taydi. Chaqaloqning chilla davrida o'tkaziladign
rasm-rusumlarning barchasida homy kuchlar madadiga sig'inish asosiy o'rinni
egallaydi. Homiy kuchlar chaqaloqning chillasi chiqquniga qadar yovuz kuchlar
ziyonidan saqlab, qirq kun ichida sog'-salomat olib chiqadi, deb ishongan
ajdodlarimiz chilla davrida yovuz kuchlarga qarshi rasm-rusumlar o'tkazishga
odatlanganlar. Bunga sabab chaqaloqqa yomonlik keltiruvchi asosiy manba ham
ana shu yovuz kuchlar, deb qaraladi.
Chillali xonadonga kirib chiqish qat'iy nazorat qilinadi. Begona kishilar ona- bola
yotgan xonaga kirgizilmaydi. Chaqaloq organizmi odati O'rta Osiyo
xalqlaridan tortib Uzoq Sharq sibir va Sharqiy Yevropaning ba'zi bir xalqlarida
ham mavjud bo'lgan.
40

Xalq tasavvurida chaqaloq bilan uning onasini ins-jinslar ta'siridan eson-
omon saqlash ularning chilla davri (chilla - forscha "chihil" - qirq degan ma'noni
bildiradi.) tartib qoidalariga qanchalik rioya qilishlariga bog'liq bo'lgan. Shu
sababli bola tug'ilgan kundan e'tiboran Respublkamizning boshqa hududlari kabi
Farg'ona vodiysida ham qirq kun davomida chilla davri odatlariga amal qilingan.
Bu muddat ichida chaqaloqqa tevarak-atrofdagilar tomonidan alohida e'tibor
beriladi. Chaqaloq bilan birga uning nozikligi va kasalga chalinuvchanlig tufayli
chilla davrida ins-jinslar xurujidan kattalar yordamisiz o'zini himoya qila olmaydi,
deb o'ylaganlar. Yovuz kuchlar yo'liqishining oldini olish, ularn chaqqloqning uy
ostonasiga yaqinlashtirmasdan chalg'itib yuborish maqsadida bir qator afsungarlik
xarakatlari, irimlar, tabular bajarilgan. Chillali uyga bolasi turmagan, tuqqan
bo'lsa ham turli sabablarga ko'ra chaqaloqlari nobud bo'lgan, bepusht ayollar,
nopok kishilar kiritilmagan. Samarqandd chillali xonadonni yovuz kuchlardan
himoya qilish maqsadida bola yotgan uyga mevali daraxt shohidan qoqib
quyilgan.
Kosonsoyda chaqaloqni ko'rgani kelgan mehmonlar chillali ayol bilan qul
berib qurishmaganlar. Bizningcha ushbu tabu zamnida qo'l berib so'rashish orqali
ona va bolani ko'rgani kelgan odamlarning ziyonidan saqlanish, muloqotlik
afsungarlik g'oyasi mujassamlashgan. Ona va bola yotgan joyga yomon kuchlar,
yovuz ko'zlardan himoya vositasi sifatida pichoq, ko'zgu, (oyna) qalampir, kulcha,
turli-tuman diniy kitoblar quyilgan. Yag'nob tojiklari va chaqaloqni yovuz ruhlar
jumladan alvasti ziyonidan asrash maqsadida xonodon ostonasiga pichoq
quyilgan. Chaqaloqning chilla davri ikkiga bo'lingan bo'lib, dastlabki yigirma kun
kichkma chilla, keyingisi esa katta chilla deyilgan. Chaqaloqning dunyoga kelishi
va undan keyingi chilla davri to'g'risida gapirganda ayollarning marosimiy
"Makruh" sanaloganligini, ona va bola chilla davrida yomon ruhlardan, yomon
ko'zlardan, yomon niyatli kishilaraing zarurli afsunlaridan marosim tarzda
himoya qilingan va bu davrda kо‘plab afsungarlik urf-odat, marosimlarga amal
qilinganini kuzatdik.
41

2.2. Nikoh udumlarida afsungarlik ko'rinishlari
Ajdodlarimizning rasm-rusumlari, dunyoqarashi, ishonch-e'tiqodlari,
turmush tarzi va hayot haqidagi falsafiy qarashlari, asrlar bo'yi jamlangan hayotiy
tajribalari va turmush ko'nikmlarini o'zida mujassamlashtirgan eng jozibali
marosimlarimizdan biri nikoh to'yidir. Xalqirnizning qadirniy e'tiqodlarini,
madaniyat tarixi, orzu-intilishlari, hayotga munosabatini o'rganishda nikoh to'yi
bilan bog'liq marosimlar muhim ahamiyatga egadir.
Dunyodagi ko'plab boshqa xalqlar singari o'zbek tuy marosimlari sirasiga
nikoh tuylari turli xildagi marosimlarga, irim-sirimlarga boyligi elshunoslik
manbalarining rang-barangligi bilan ajralib turadi.
O'zbek xalqi nikoh tuyi marosimlari ilmiy adabiyotlarda ancha keng
yoritilgan. O'zbeklarning hozirgacha amal qilinib kelinayotgan ana'naviy nikoh
marosimi mustahkam, serfarzand, farovon oilani yaratishga qaratilgan afsungarlik
ko'rinishidagi urf-odat va udumiar mujmuidan tashkil topgan.
O'zbek xalqi nikoh tuylari majmuiga kiruvchi Qashqadaryo vohasi nikoh
tuylari ham oilaviy tumush va ma'naviy-madaniyatning tarkibiy qismi bo'lib,
uning ishtirokchilari tomonidan murakkab urf-odatlar va udumiar bajarilgan. Biz
nikoh to'yi bilan bog'liq marosimlarda ko'plab qadimiy e'tiqod topinishlarni,
masalan, fetishizm, totemizm, tabiat e'tiqodi, olov va uchoq ibodati, ajdodlar
e'tiqodiga sig'inish, shomonlik va boshqa bir qancha demonologik ko'rinishlar
izlarini uchratamiz. Bularning hammasini bir mavzu doirasida tadqiq qilish qiyin.
S h u b o i s b i z n i k o h m a r o s i m l a r i d a e n g k o ' p t a r q a l g a n a f s u n g a r l i k
ko'rinishlarigagina batafsil to'xtalishni lozim topdik.
Nikoh to'yi marosimlari bilan bog'liq afsungarlik usullari bajarilishiga
ko'ra xilma-xil bo'lib, bundan maqsad yangi oilaning xotirjamligi va
farovonligini ta'minlash, kelin va kuyov, qaynona -qaynota va kelin o'rtasida
ishq munosabatni yaratish bilan birga boshqa bir asosiy maqsad - bo'lg'usi
avlodni davom ettirish - zurriyot qoldirish maqsadi bo'lganligini ko'ramiz.
Diniy tusdagi afsungarliklar ham kelin-kuyovni serfarzand bo'lishlarini tilab,
ularning turli yovuz kuchlardan va yomon ko'zlardan saqlashga qaratilgan.
42

Хalqimizning nikoh to'y marosimlarini boshlab beruvchi dastlabki raarosim
sovchilikdir. Sovchilar to'g'risidagi ilk ma'lumotlarni VII-VIII- asrga oid O'raun-
Enasoy bitiklarida uchratamiz. Buyuk davlat arbobi Tunyuquqning (VII asr) bitik-
toshida "sov"-kalimasi sab-so'z, gap ma'nosida ishlatiladi. Irq bitigi (fol kitobida)
esa "sab"-so'z, "sabchi"-xabarchi, so'z yurituvchi ma'nosida qo'llanilgan. Bu haqda
o'rta asrning mashhur tilshunosi Mahmud Qashg'ariy "sovchi nemis va kuyov
orasida bir-biriga xabar eltuvchi" deb yozgan. Demak, biz bundan ko'ramizki oila
poydevormi ko'yuvchi sovchilarimiz uzoq o'tmish davrlardan mavjud bo'lganlar.
Qiz tomоnidan rozilik alomatlari olingach, yigit tomon bir necha kundan
so'ng, ko'pincha sovchilarning uchinchi marta kelishlarida alohida dasturxon va
sovg'a-salomlar qilib keladilar. Dasturxon atroflda har ikki tomon to'y to'g'risida
maslahatlashadilar. Shundan so'ng davrdagilar orasidan keksa yoshli, ko'p farzanli
bir nikohli kishi yigit va qizning taqdirini mustahkam bog'lanishi haqida duo-
fotiha o'qib qo'liga qiz tomonidan olib kelmgan va yigit tomonidan dasturxonga
qo'yilgan nonlardan bittadan olib juft qiladi va nonni yuzaga tarafiga qaratib ting
qilib sindiradi.
Ushbu udum xalqimizda non sindirish deb nomlangan. Non sindirish udumi
tojiklarda ham keng tarqalgan. Nonni juft sindirishda esa kelin-kuyovning, qo'sha-
qarish haqidagi magik orzu istak mujassamlashgan. Ushbu marosim har ikki
tomonning qarindoshlik qilishining ramzi bo'lgan.Sovchilar qiz tomondan rozilik
alomati sifatida berilgan oqlikni kuyovning onasiga, otasiga esa yaktak, belbog',
chopon berganlar.
Bu narsalarni berish odati asosida oqlikday pokiza qizlarni ularga
berilganligi, endi ushbu qizni boshi bog'langanligini ramziy ifodalagan.
Axborotchilarimizning ta'kidlashlaricha, qizini berganligini bildiruvchi "oqlik"
muqaddas sanalgan bo'lib, uni qaytarib berish gunoh hisoblangan.
Fotiha to'yi marosimda ham ko'plab afsungarlikni uchratamiz. Chunonchi,
kuyov tarafidan kelinning xonadoniga kelgan mehmonlarga dastlab "shirin suv"
olib kelinadi. Bu odat bar ikki tomon boshlangan ishning oxiri ham xuddi shirin
suv kabi o'tsin, yoshlarning turmushi shirin, totli bo'lsm, degan niyatda qilinadi.
43

Aynan fotiha to'yidan boshlab, bo'lg'usi kelin-kuyovlar bir-birlarining
qarindoshlariga uchrashib qolmaslikka harakat qilinib, ulardan o'zlarini tortib
yuradilar. Ushbu odat ibtodiy jamoa davri nikoh munosablarining qoldig'idir.
To'y marosimlarida keksa yoshli, ko'p farzandli kishilarning ishtiroki
zarur hisoblangan. Ular to'y marosimning ma'lum bosqichlarida o'ziga xos
afsungarlik funksiyalarini bajarganlar. Biz buni bo'lg'usi kelinning sepini
tayyorlash jarayonidan boshlab kuzatishimiz mumkin. Odatda kelin-kuyovlarni
ko'rpa-ko'maklarini tikish ya'ni, ko'rpa soldi" marosimda tikish-bichish ishlarini
keksa yoshli ayollar tomonidan boshlab berilgan. Bunda keksa yoshli, ko'p
farzandli ayollarning xususiyatlari bo'lg'usi kelin-kuyovga ham o'tsin degan
afsungarlik niyati bor edi.
"Ko'rpa soldi" marosimida biz nafaqat keksa yoshli kishilarning afsungarlik
xususiyatlarini, balki narsalarning ham afsungarlik xossalariga bo'lgan ishonch
uchratamiz. Marosim oldidan keksa yoshli onaxonlarimiz kelin-kuyovning
dastlabki ko'rpalari orasiga turli-tuman qand qog'ozlarini qo'shib tikkanlar.
Bunda bo'lg'usi oilaning hayoti qanday shirin, dasturxoni qut -barakali, to'kin-
sochin bo'lsin degan niyat mujassamlashgan.
Oqlik – oq surpdan 1x1m hajmda gul solib tukilgan mato. Biror
marosim munosabati bilan kelganlarga albatta berilgan.
Nikoh kuni kechki payt kuyov o'z yaqin do'stlari bilan yasan-tusan qilib,
qutlovlar ostida to'yxonadagi oqsoqollarning duo-fotihalarini olib, kelinning
o'yiga "kuyovnavkar"ga boradi.
Kuyov o'z do'stlar qurshovida, karnay-surnaylar va turli qiyqiriqlar ostida
yo'lga tushadi. Ushbu amallar nafaqat to'y shodiyonasigina anglatadi balki,
yomon kuchlardan saqlovchi afsungarlik vositasi ham sanalgan.
Kuyovnavkarlar yo'l bo'yi kuyovni eltayotganliklarini bildirish maqsadida
jo'shib-jo'shib, ustma-ust hayqirib jar solib borganlar. Ayrim hollarda
qadimgi tasavvurlar ta'sirida ko'zikishdan saqlanish maqsadida kuyov boshiga
chopon yopganlar. Kuyovnavkarlar kelin xonadoniga yetib qolganlaridan so'ng
maxsus yasatig'lik uyga kirgizilgan. Kuyovnavkarlar uyga kirishlaridan olidn
44

uyning ostonasiga poyandoz (oq rangli mato va qizil rangli belbog'ni bir-biriga
qo'shib tikilgan) solingan. Poyandozni kuyov bosib ichkariga kirganidan so'ng,
uning do'stlari shunday kuyovlik bizga ham nasib qilsin degan niyatda
poyandozni o'zaro tortishadilar. Biz bunda poyandozni o'ziga xos muqaddaslik
xossasini ko'ramiz. Kuyovnavkarlar dasturxoniga turli noz-ne'matlar bilan
birga bo'lg'usi oila serfarzand bo'lsin deb tuxum ham quyiladi. Ular dasturxon
atrofida o'tirganlaridan so'ng xonadonning keksasi duoi-fotiha qilib, shundan
so'ng kuyovga atalgan shirinchoy olib kelingan, shirinchoyni dastlab kuyov,
so'ngra uning do'stlari hayotlari shu shirinchoy kabi shirin bo'lsin, degan magik
niyatda ichganlar kuyovnavkarlar dasturxon atrofida o'tirgan vaqtda
mezbonlardan biri kuyovni yomon ko'zdan, yovuz kuchlardan himoya qilish
maqsadida isiriq tutadi. O'z navbatida kuyov va uning sheriklari minnatdorchilik
ramzi sifatida isiriqchiga pul berganlar. Kuyovni do'stlari ziyofatni yeb
bo'lganlaridan so'ng kuyovni kuyovlik belbog'larini bog'laganlar.
Belbog' - erlik ramzi. Ayollar ro'moli kabi erlar belbog'i ham tarixiy
asoslarga ko'ra jinslarni farqlash uchun xizmat qilib, davrlar o'tishi bilan belbog'
timsolining ramziy ma'nosi kengayib, boylik davlat tushunchalarini ham
anglatadi, O'zbek belbog'lari amaliy marosimiy funksiyalarga ega. Er va
ayollarning aza va to'ylarda bel bog'lashlar marosimiy ahamiyat kasb etadi.
Xotin-qizlar, yigitlar va erlari uchun turli ishonch irimlar bilan belbog'
tikkalari, bu belbog'ning afsungarlik funksiyasini belgilaydi. Belbog'ning
afsungarlik, ishonch ramzi ekanligini nikoh marosimlaridagi "belbog'
bog'lash" marosimi ham to'la tasdiqlaydi.
O'zbek xalqida tugun magiyasiga ishonch juda kuchli bo'lgan. Aslida tugn
yo'l bog'liqligi, chigallik, noilojlik belgisidir. Tugunlarni yechish esa yo'l ochish,
visolga yetishish, mushkul ahvoldan xolos bo'lishining afsungarlik vositasi deb
qar al gan. Bel bog' bog'l ash m ar osi m i da kuyov j o'r al ar bel bog'l ar ni t ur l i
xi l usullarda bog'laydi va bu bilan tugunning mustahkamligini saqlab qolishni
ko'zlaydilar. Tugunning qattiq mustahkamligiga esa ramziy ma'no bo'lib,
kuyovning beli baquvvat ekanligiga ishoradir.
45

Kelinning boshiga bir juft non qo'yishda serpushtlik ko'rinishini ko'rsak,
paxta qo'yishda esa kelinchaknmg oq paxtaday bokira, pok ekanligini bildiruvchi
ramziy magik ma'no bildirgan.
Ushbu odatni, ya'ni loki bog'lashni keksa yoshli serfarzand ayollar
tomonidan amalga oshirilishi ularning xususiyatlari kelingan o'tishiga qaratilgan,
paranji yoki baxmal yotish esa kelinchakni yovuz kuchlardan, yomon ko'zlardan
himoya qilinishga qaratilgan-magik amaldir.
Xalqimiza bosh kiyim, xususan ayollarning ro'mollari ham rangi, holatiga
ko'ra ularning yoshi, oiladagi o'rniga ko'ra o'zgarib borgan. Xar bir o ' zgarish
o ' ziga xos maxsus marosim bilan nishonlangan . Qizlar turmush qurganda ,
juvonlar , birinchi farzand ko ' rganda , o ' g ' lini xatka qildirganda va nevaralik
bo ' lishganda bosh kiyim holati va rangini o ' zgartirishgan . Arqon tutgan
kishilarga kelin tomonidan tayyorlab qo ' yilgan noz ne ' matlar , belbog ' ro ' molcha
yoki pul berilgan .
Kelin tushgan arava yoki mashina yo ' liga arqon tutib yo ' l to ' sish esa
ramziy to ' siq , ya ' ni sinov elementidir . Nikoh to ' yi udumiga ko ' ra , to ' yning ertasi
kuni kuyovning barcha yaqin kishilari , qarindosh - urug ' lar , qo ' ni - qo ' shnilar
kelingan atab sovg ' alar olib kelganlar . Ushbu kun kelinni onasi boshchiligidagi
kelin tomon ayollari kuyovning uyiga " yuz ochdi " marosimiga kelganlar .
Xalqimizda nikoh to ' yidan so ' ng o ' tkaziladigan " bet ochar " marosimida
" Surpa soldi " odati bajarilgan .
Nikohning ertasi kuni kelinning onasi kuyoviga atab nonushtalik jo ' natgan .
Bunda nonushtalikka asosan tuxum pishirilgan . Biz bu yerda tuxumning
serpushtlik , quvvatdorlik , serdavlatlik xususiyatlariga bo ' lgan afsungarlik
ishonchini ko ' ramiz .
To ' ydan so ' ng o ' tkaziladigan " kuyov chaqirdi " marosimida kelinning qizlik
xonadonidan xamirturush , yog ', tuz va turli - tuman ro ' zg ' or buyumlari
berilgan .
Qadimgi turkiy xalqlar hayotida totemizm e ' tiqodi muhim ahamiyat kasb
etgan . Xalqimizning totemistik qarashlari , asosan ikki yo ' nalishda taraqqiy etgan
46

bo ' lib , bo ' lardan biri qanday ajdod boshi - bobokalon totemlar bo ' lsa , boshqasi
insonlarga homiy do ' st , hayvon va o ' simliklardir . Ajdodlarimiz turmush tarzida
bo ' ri , ot , burgut , baliq , daraxt kabi totemlarga e ' tiqod qilib , qolversa qadimgi
turkiy xalqlarda har bir urug ' ning muqaddaslashtirilgan hayvoni O ' nguni
bo ' lgan .
Shomonlik e ' tiqodi ham turkiy xalqlar diniy qarashlari tizimida alohida
o ' rin egallagan . Tadqiqot tavomida biz shomonliknmg ijtimoiy
ko ' rinishlarigag ' ina tekshirdik .
VIII asrda O ' rta Osiyo sarhadlari arablar tomonidan fath qilingach , islomiy
mafkura rasman o ' rnatilgan bo ' lsa - da , turkiy xalqiarning qon - qoniga singib ketgan
qadimiy diniy e ' tiqodlari , marosimlari , sevimli bayram va urf - odatlari islomiy
marosimlar bilan qorishib , aralashib , sinkretik tarzda bugungi kungacha saqlanib
kelmoqda .
Tadqiqot davomida biz shunga amin bo ' ldikki , Qashqadaryo vohasi aholisi
turmush - tarzida bajarilayotgan marosim va urf - odatlarning ko ' plari nomi , shakli
islom e ' tiqodi bilan bog ' liq bo ' lsa - da ularning aslini qadimiy diniy e ' tiqodlar
tashkil qiladi .
Qadimiy diniy e ' tiqod va marosimlar izlari " oila " nomli etnografik turkum
bilan bevosita bog ' liq tizimlarda mujassamlashgandir . Shunga qaramay " oila
marosimlari " atamasini ushbu marosimlar majmuasiga nisbatan shartli ravishda
anglamoq lozim . Shu bilan birga mazkur turkumga kiruvchi marosim va e ' tiqodlar
inson hayotidagi uch asosiy bosqich , tug ' ilishi , nikoh va o ' lim munosabatlari bilan
o ' tkaziladi va uning asosiy bo ' g ' inini oila tashkil qiladi . Shuning uchun ushbu
marosim va e ' tiqodlarni shartli ravishda " oila " nomi bilan atadik .
Bunda kelinning ushbu xonadoning uzilgan noni-tuzi bo'lg'usi xonadonga
qo'shilsak, degan afsungarlik niyati mujassamlashgan.
Nikoh to'yi marosimlarida bajariladigan afsunarliklarda asosiy maqsad
serfarzand, mustahkam, farovon oilani yaratishga qaratilgan.
Qashqadaryo vohasi nikoh to'ylari bilan bog'liq marosimlarda narsa va
buyumlarning sindirish "loki bog'lash", "nikoh o'qish" marosimlarida ko'plab
47

uchratdik, bundan tashqari ranglarning afsungarlik xossalariga ham e'tibor
berilgan. Nikoh to'y marosimlarinmg boshidan to oxirigacha oq rangni ustun
turishini kuzatdik. Umuman olganda, Qashqadaryo vohasi nikoh to'yi
marosimlaridagi afsungarlik ko'rinishlarida eng asosiy maqsad kelajak avlodni
ta'minlashga qaratilganligiga amin bo'ldik.
48

2.3. Motam marosimlaridagi qadimiy diniy e'tiqodlar
Inson hayoti ibtidosidan intihosigacha turli-tuman marosimlar bilan
burkangan. Uning yoshi, maishiy hayoti va oilaviy holatida biror bir o'zgarish yuz
bersa, ana shu o'zgarishlar muayyan marosimlar vositasida rasmiylashtirilgan.
Motam inson vafoti munosabati bilan o'tkaziladigan mungli marosimdir.
Motam marosimlari juda ko'p rasm-rusum, odat va kichik marosimlar majmuidar
tashkil topgan bo'lib, ular yaxlit tarzda uch bosqichdan iborat;
Birmchi bosqich, kishi o'limi arafasidan tortib to uning "joni uzilib", dafh
etilgunga qadar bo'lgan vaqt ichida o'tkaziladigan urf-odat va rasm-rusumdir.
Ikkinchi bosqich, murdani yotgan xonasidan olib chiqib dafn etingungacha
bo'lgan voqealarni qamrab oladi.
Uchinchi bosqich, ma'lumki dafn etilganidan keyin bir yilgacha
o'tkaziladigan marosim va urf-odatlar.
Motam marosimlardagi marosimiy xarakterdagi rasm-rusum, tabular, urf-
odatlar, ularning o'tkazish tarzi, umuman mazkur marosimning Qashqadaryo
vohasida ham moddiy, ham ma'naviy jihatdan og'ir kechishi haqida maxsus
to'xtalish kerak bo'ladi. Ushbu tadqiqotda yuqoridagi masalalarni batafsil
yoritishning imkoni bo'lmagani sababli va qolaversa tadqiqot asosini tashkil
qilmagani boiz biz bevosita motam marosimlaridagi qadimiy-diniy e'tiqodlar
izlarigana to'xtatamiz. Qadimiy analistik tasavvurlarga ko'ra, ibtidoiy odamlar
o'lim uyg'onmas uyqu deb tushunganlar. 1
Hazrat Alishev Navoiy ham "Saddi iskandariy"da o'limni "O'yg'onmas
uyqu" deb atagan. IX asrda Kaykovus uyquni "kichik o'lim" deb tasvirlaydi.
Ushbu fikrlardan ibtidoiy odamlarning o'Igan kishini "u uxladi" deb
tushunganlarni tasavvur qilishimiz mumkin. Hatto hozir ham el orasida
"uxlaganlarni bezovta qilmang, u o'lim bilan barobar" degan tushunchalar ham
mavjud. "Mangu uyquga ketdi" - degan ibora ham shundan kelib chiqqan.
"Uxlaganlarning" qarindoshlari unga g'amxo'rlik qilganlar va ayrim hollarda
1
Sarimsoqov B. Marosim folklori// O'zbek folkloridan ocherklar. 1-T. T. 1986. 208 b
49

uning yaqin kishisini, asosan yosh xotini ham qo'shib quyganlar, buddaparastlar
esa yoqqanlar.
Kishi vafoti bilan darhol bajariladigan amallar anchagina bo'lib, ular dafh
marosimlarida alohida xususiyat bilan ajralib turadi. Ushbu arnallarni dastlabki
xususiyati shundan iboratki, ushbu amallarni kechiktirilmasdan tez bajarish kerak,
chunki agar kechiktirilsa murda a'zolari qotib qolishi mumkin. Ikkinchi xususiyati
shuki, murdani maxtal qilmasdan dafnga tayyorlash kerak. Bunda jon chiqqundan
so'ngtezda mayyitning engagi (iyagi) bog'lanadi, ko'zi yopib quyiladi, qo'llarini
panjalari tekislanib, oyog'i uzatiladi va boshmaldoqlari bir-biriga tekizib bog'lab
quyiladi. Bu bilan uchinchi, ya'ni mayiitdan, o'likdan qo'rqish, balki hazar
qilishdan kelib chiadigan xususiyat ko'zga tashlanadi. 1
Qashqadaryo vohasida kasal odam jon bergan zahotiyoq yaqinlari
tomonidan "maxram" suviga olingan. Ushbu odat nafaqat bizda balki, O'rta
Osiyoning boshqa hududlarida ham uchraydi. Motam marosimlarida yig'i
(bo'zlov, bo'zlash, marsiya aytish) yig'lash alohida o'rirmi egallaydi. Dafn
kunidagi yig'ida erkaklar va ayollar (ayniqsa ayollar) baland ovozda dod solib,
marsiya aytib yig'laydilar. O'lgan kishiga marsiya aytib yig'lash dunyoning
ko'plab xalqlarida uchraydi.
Bu odat ildizlari ibtidoiy davrlarga borib taqaladi. Qadim zamonlarda
ibtidoiy odamlarga o'lim hayotining yakunlanishi hisoblanmagan. Onsiz
ko'rinishda yotgan o'lik aslida fiziologik va ruhiy hayot bo'lib eshitadi va
ko'radi, Shuning uchun yaqinlarning dastlabki qayg'usi tabiiy ravishda
marhum bilan ayriliq nolasi, yakkalanishda hasrat, ojizligi, marhumni mardona
hatto xarakatlari va yaxshi amallarini madh qilish ko'rinishidagi baland ovozli
bo'zlash shaklini olgan. Qashqadaryo vohasida marhumning yaqin qarindoshlari
(erkaklar) dafn marosimi kuni yangi, oxorli to'n, do'ppi kiyib, bellarini bog'lab
qo'llariga hassa (aso, yangi qirqilgan qora tol novdasidan) olib unga suyangan
holda marhum quyilgan xona atrofida aylanib marsiya aytib yig'laganlar.
1
Alisher Navoiy. Sadi iskandariy. T.I991 yil 456 bet
50

"Yig'ichilar" guruhi motamga marhumning yoki uning oila a'zolari va qarindosh-
urug'larining hurmati uc hu n k el ga n ki sh i l ar hi so bi ga k o' pa yi b bor ga n. Ul ar
bu y er ga g 'a m n ok kayfiyatdan ta'sirlanib o'zlarining boshdan o'tgan
yo'qotishlarini eslab yig'iga jo'r bo'ladilar. Erkak kishi o'lganda hassaga
suyanib yig'lashda hassa nafaqat suyanchiq vazifasini, balki ushbu
xonadorming ustinidan ayrilganliklarining ramziy belgisini ham ifodalagan,
qolaversa, xalqda qancha ko'p hassa suyanib yig'lansa, marhumga shuncha
yengil bo'ladi degan tushuncha bo'lgan.
Ayollar yig'isi erkaklar yig'isidan o'ziga xos tomonlari bilan farqlangan.
Ayollar davra qurib (erkaklardan ajralgan holda) baland ovozda o'lgan kishiga
marsiya aytib yig'laganlar. Agar marhum o'ylanmagan yoki turmushga
chiqmagan bo'lsa, u yotgan uyga chimildiq tutilib, xotinlar kishini titratib
yuboradigan daraj ada yor-y or aytadilar. Qashqadary o vohasida u ashovchi
qo' ng' irot o'zbeklarida erkaklar dafn kunidan boshqa kunlarda uch kundan
yetti kungacha tong mahalda yig'laganlar.
Ayollar yig'isidagi soch yoyish, o'zini azoblab yig'lashning turli xil
ko'rinishlari panjikent topilmalarida, Toq-qal'adan topilgan osmondagi surat
shakllarda ham aks etgan. Tarixchi Narshaxiy bu odatlarni "otashparastlar yig'isi"
deb yozadi. Darhaqiqat, bizningcha ham bu odat islomgacha bo'lgan
zardo'shtiylik qoldiqlaridan bo'lsa kerak, chunki islom dinida-shariatda ovoz
chiqarmasdan, jimgina ko'z yoshini oqizib yig'lash lozimligini ta'kidlagan.
Mayyitni yuvishda yangi ishlatilmagan obdastdan foydalanilgan. Mayyitni yuvish
g'assol yoki yaqinlaridan bo'lgan yuvg'ichlar avval o'zlari tahorat qilib olganlar,
so'ngra marhumning avratini bir parcha latta-kafanlikdan qilingan lungi bilan
yopib qo' yganlar, chunki marhum avratiga nazar solmoqlik og' ir gunoh
hisoblangan. Marhumning tirnoqlari, qultiq osti tuklari, sun'iy tishlari va boshqa
narsalarini olinmagan, agar basharti olinsa ham kafanning bir chetiga tugib
tuproqqa birgalikda qo'yilgan.
G'assollar qadimgi zardo'shtiylikdagi o'lik xizmatchilari - nasasalarning
51

ramziy avlodlaridir. Biz qadimgi zardo'shtiylik dinida zardo'shtiylarni o'lik
xizmatchilari nassasalaridan doimo chetga olganliklarini ko'ramiz. O'tmishda
ularni mehmonga, to'yga taklif qilinmagan. Odatda g'assollar ikkilashib - ona
qizi bilan qaynona-kelin, ota-o'g'il bo'lib yurganlar. Ularga suvni isitib tashib
berishda
marhumning yaqinlaridan yoki qo'shnilaridan biror kishi yordamlashgan.
Marhumni yuvib bo'lgandan keyin dafn marosimi urf-ldatlariga ko'ra mayyitga
xushbuy narsalar masalan, atirgul, rayxon quyilgan. Rishtonda marhum yosh
bo'lsa kafaniga sedona sepiladi. Murda yuvilgan xonada esa isiriq tutatiladi. Bu
zardo'shtiylik ududimini ko'rinishidir.
Marhumni yuvinlash oldin marhum yotgan xonada g'assolar yoki keksa
qariyalar tomonidan mayyitga kafan bichilgan. Kafanni kim bichishdan qat'iy
nazar bir xil bichilgan, bichishdagi farq ayollar va erkaklar kafafhida ko'zga
tashlanadi.
Mayyit 1
kafanlangandan so'ng tutilmagan ko'rpaga o'ralib, boshining
ostiga yostiqni teskari qo'yilgan holda tobudga solinadi va yotgan uydan
chiqariladi. Marhumni eshikdan emas balki, alohida tuynuk ochib yoki
deraza orqali chiqarilgan. Tobutni xonadondan olib chiqib ketishda bu
xonadonda qayta o'lim bo'lmasin degan niyatda uch marta yerga qo'yib
ko'targanlar.
Ilk islom davrida o'ziga xos (issiq iqlim) sharoitlari ham shunday
zaruriyatni keltirib chiqargan bo'lishi mumkin. Bu odat o'sha davrlarda
o'Hkni mahtal qilmaslik qoidasidan kelib cm'qqan bo'lsa kerak. Marhumlarni
qabrga qo'yishda kafanning og'iz qismi ko'tarib quyilgan. Chunki mayyit
kafanini tishlab qolsa butun avlodi qirilib ketar emish. Marhumning oila a'zolari,
qarindoshlari orasidagi azador ayollar marhumning qirqi chiqqunigacha (ba'zi
joylarda yigirma kun davomida) qattiq aza tutganlar. Ular qirq kun davomida
marhumning xonadonidan tashqariga chiqmasdan, bir qancha marsiya
1
Diniy adabiyotlarda, manbalarda o'lik "mayit" - deyiladi.
52

marosimlarini o'tkazganlar. O'lar o'zlarining xonadonlariga faqat zarur bo'lib
qolgan taqdirdagina kechqurunlari borib kelganlar. Marhumlarni xotirlash bilan
bog'liq marosimlar ming-ming yillar ilgari ham mavjud bo'lgan va ular an'ana
tarzida ajdodlardan avlodlarga o'tib kelmoqda. Buyuk bobokalonimiz Mirzo
Ulug'bekning yozishicha Yofas ibn Nuh alayhissalomning to'qqiz o'g'li bo'lgan,
teng'ichining oti Turk edi. Yofas vafot etgan, Turkning uyidan chifariladi,
keldi-kedi marosimlari ham uning uyida o'tkaziladi. Olis-olislarga tarqab ketgan
sakkiz nafar ishlari va boshqa qarindosh urug'lari o'z ulug' akalari turk ibn Yofas
Alayhissalomning uyiga kelib taziyani oxiriga yetkazadilar. Bu keldi-ketdi bir yil
davom etadi. Shu tariqa ota-ona uchun bir yil taziya tutish odati kelib chiqqan.
Marhumning kiyimlari va yuvishda ishlatiladigan qo'lqoplar va tobutning
ustiga yopilgan mato alohida yuvilgan. Marhumning "uchi", "yettisi",
"yigirmasi" va "qirqi"ni o'tkazish yoki ruh (arvohlarga) atab qirqta chiroq quyish
kabi e'tiqod va udumlar aslida sehrli raqamlar bilan bog'liq qadimiy xalq
qarashlari asosida paydo bo'lgan. 1
Qashqadaryo vohasida marhum vafotiga bir yil bo'lganda yil oshi
marosimi o'tkazilgan.
Shundan so'ngiga azador taqinchoqlar taqishi, to'ylarga borishi, boshqa
oilaviy bayramlar qilishi, ya'ni qisqasi o'ynab kulishi mumkin bo'lgan. Lekin
ba'zi oilalarda ota-onasi vafot qilganda (ayniqsa onasi) qizlari bir yoki ikki yil
ko'k ko'ylak, yalangbosh yurmay ko'k ro'mol o'rab yurganlar.
Qashqadaryo vohasi aholisining o'lim va dafn marosimlari bilan bog'liq
marosimlardagi turli-tuman urf-odatlar va rasm-rusumlar, garchi tashqaridan
qaralganda islom dini shariat qoidalariga asoslangan ko'rinsada, tadqiqotimiz
davomida biz o'tkazilayotgan marosimlarda markaziy Osiyoga islom dini kirib
kelguniga qadar hukmron bo'lgan dinlar va e'tiqodlar izlarining o'ziga xos
xususiyatlari saqlanib qolganligini guvohi bo'ldik. Bu xususiyatlar o'lim oldidan
bajariladigan amallarda, marhumga bo'lgan munosabatda, marhum bilan aloqador
bo'lgan "o'lik xizmatchilari" -g'assolar, yuvg'ichlar, go'rkovlarga bo'lgan
1
Q.Nasriddinov, O'zbek dafn va ta'ziya marosimlari... 34 b
53

munosabatda, atrofdagilarni o'likni nopok deb tushunib, kishilarni yer, suv va
o'simliklarning ularning "nopok"ligidan asrashga qaratilgan, puxta o'ylab
chiqilgan asrlar bo'yi shakllangan udumlarida ko'rib o'tdik. Biz yuqoridagilardan
shunga amin bo'ldikki o'lim va dafn marosimlarida qadimiy zardo'shtiylik dini
marosimlari va boshqa bir qator qadimiy diniy e'tiqodlar izlarini saqlanib
qolganligini yaqqol guvohi bo'ldik. Qolaversa, axborotchilarimizning
takliflaricha, ushbu maraka marosimlar vafot qilib ketgan kishilar xotirasi
uchungina emas, balki ulardan ayrilib qolgan ko'z yoshli, dli g'amli tiriklar
uchun marhumning eng yaqin g'ambadorlari uchun xotiraviy va zaruriy
marosimlaridandir.
Motam marosimlari bilan bog'liq marosimlar zamon va makonga oid
falsafiy tushunchalar bilan koinot va insoniyat o'rtasidagi, tabiat va odam hayoti
o'rtasidagi muayyan darajada bog'liq.
54

X U L O S A
O'zbekiston milliy istiqlolga erishganidan so'ng o'zbek xalq etnografiyasini
o'rganish yangi taraqqiyot bosqichiga ko'tarildi. Sho'rolar hukumronligi yillarida
milliy qadriyatlarimiz "eskilik sarqiti" deb tahqirlandi, toptaldi. Milliy urf-
odatlarimizni, an'analarimizni, marosimlarimizni ardoqlaganlar, o'rganganlarning
nomlari "qora ro'yxatlarga" kiritilar edi. Shu sababli, milliy qadriyatlarni tadqiq
qilish cheklab qo'yilgan edi.
Endilikda Respublikamizning Mustaqilligi sharofati bilan ularni o'rganish,
tiklash, xolis tahlil qilib, baho berish hayotiy ehtiyojga aylandi. Zero , yurtboshimiz
I . A . Karimov ta ' kidlaganlaridek , haqiqiy tarixni bilmasdan turib o ' zlikni anglash
mumkin emas .
Har bir rivojlangan madaniyatli xalqning o ' z tli , urf - odati , adabiyoti , asori -
atiqalari , moddiy - manaviy ne ' matlari bo ' ladi . O ' zbek xalqi ham dunyodagi eng
qadimgi madaniy xalqlardan biri sifatida mana shunday xazinaga ega . Bu qadimiy
madaniyatni , urf - odatlarni bilish va keyingi avlodlarga yetkazish insoniy
burchimizdir .
So ' ngi yillar mobaynida xalqimizning urf - odatlarini o ' rganish sohasida
ham katta tadqiqot ishlari olib borilmoqda , qadriyatlarimiz , urf odatlarimiz , milliy
marosimlarimiz diniy e ' tiqodlaming o ' ziga xos oxorini saqlab qolgan ko ' rinishlari
mavjud .
Qashqadaryo vohasi aholisi urf - odatlari va marosimlarida analizm ,
fetishizm , totemizm , afsungarlik , shomonlik va zardo ' shtiylik qoldiqlari mavjud .
O ' tmish ajdodlarimiz tabiat va jamiyat xodisalarini qorishgan holda , ya ' ni
umumlashma tarzida tasavuur qilishlari natijasi o ' laroq animizm , fetishizm ,
totemizm , afsungarlik ( magiya ), osmon tangisi Ko ' k tangri e ' tiqodi , shomonlik va
dastlabki kitiobiy din zardo ' shtiylik kabi dinlar va diniy e ' tiqodlar paydo bo ' lgan .
Har bir diniy e ' tiqod muayyan qarashlarni bildirgan g ' oyalarga asoslangan va o ' z
davrining asosiy mafkuraviy tizimini tashkil qilgan .
55

Qashqadaryo vohasi aholisining bola to'g'ilishi va tarbiyasi bilan bog'liq
bo'lgan marosimlarida fetishizm, totemizm, animizm, ajdodlar e'tiqodi va boshqa
ko'plab qadimiy diniy e'tiqodlar bilan bog'liq ko'rmishlarini kuzatdik.
Qashqadaryo vohasi chaqal oqni ng fe'1- at vori to'g'il masdan ol di n
shakllanadi, uning kelajakda qanday odam bo'lishi onasining hatti-xarakatlari va
ijtimoiy muhitga chaqaloq bilan bog'liq bir necha urf-odatlar shakllangan.
Nikoh to'yi marosimlari bilan bog'liq afsungarlik usulari bajarilishiga ko'ra
xilma-xil bo'lib, bundan maqsad yangi oilaning xotirjamligi va farovonligini
ta'minlash, kelin va kuyov, qaynota-qaynota va kelin o'rtasida ishq munosabatni
yaratish bilan birga boshqa bir asosiy maqsad - bo'lg'usi avlodni davom ettirish -
zurriyot qodirish maqsadida bo'lgan.
1. Biz Qashqadaryo vohasi nikoh to'yi marosimlarida ko'plab afsungarlik
ko'rinishlari bilan birgalikda, totemizm, fetishizm, tabiatga va hosildorlikka
sig'inish izlarini va turli xildagi demonologik tasavvurlar bilan yo'g'rilgan
marosimlarni ham kuzatdik.
2. Qashqadaryo vohasi motam marosimlarida ko'plab qadimiy diniy e'tiqod
va topinishlar mavjud. Motam marosimlaridagi yig ' i ( bo ' zlov , bo ' zlash , marsiya
aytib yig ' lash ) qadimiy zardo ' shtiylik an ' analari bilan bog ' liq .
3. Oila - turmush marosimlarimizda xalqimizning mentaliteti , o ' zligi torn
ma ' noa aks etadi .
Ahamiyatli urf - odatlarni tanlvb olish , zararli , xurofiy bo ' lgan nokerak
marosimlardan voz kesish imkonini beradi .
Ishning materiallari va asosiy ilmiy natijalaridan maxsus qo ' llanmalar
yozishda , oliy o ' quv yurtlarida maxsus seminarlar , kurslar o ' qishda ham
foydalanish mumkin .
56

Tavsiyalar
1. Mahallalar , turar joylaoda maxsus to ` y va marosimlarni o ' tkazish
bo ' yicha markazlar tuzilib , ularning ishini keng miqyosida tashkil eitsh zarur ;
2. Sharqona qadimiy urf - odatlar , an ' ana va udumlarning paydo bo ' lishi ,
shakllanishi va rivojlanishini aks ettiruvchi ilmiy - ommabop risolalar , maqolalar ,
imiy metodik to ' plamlar yaratib , ularning har bir oilaga kirib borishini ta ' minlash
lozim .
3. Bugungi kunda ekologik muammolar umumbashariy muammoga
aylandi . Ajdodlarimiz ming yill а r mobaynida yer , suv , havo , olov va boshqa
tabiat - in ' omlarini munosib ravishda e ' zozlab kelganiar . Afsuski ,
ajdodlarimizning tabiatdan foydalanish borasidagi qadimiy an ' analari unutilb
yuborildi . Shu sababli xalqimizning qadimiy madaniyatini , tabiatdan oqilona
foydalanishga qaratilgan an ' ana va marosimlarni bugungi kunda chuqurroq
o ' rganish uning mohiyatini keng ommaga tushuntirish dolzarb vazifalardan
biridir . Bunda xalqimizning tabiatni asrab - avaylash haqidagi qarashlari , inson va
tabiatning uyg ' un munosabatlarini o ' zida aks ettirgan qadimiy diniy
qadriyatlarimizni maxsus tadqiq qilish va keng ommaga yetkazish zarur .
4. Qashqadaryo vohasi aholisi hayotidagi qadimiy diniy e ' tiqodlar izlarini
o ' rganish xalqimiz amal qilayotgan marosim va urf - odatlarning mohiyatini
ma ' lum m a ' no da an gl as hg a yor da m be r a di va un ut i l i b ke t a yo t g an ba ' zi bi r
marosimlarimizning madaniy meros sifatida qayta tiklanishiga ko ' maklashadi
5. Qa di m i y di ni y e ' t i qo d i z l a r i n i t a dq i q qi l i sh o ' zb ek xa l q i
etnogenezini , ijtimoiy - iqtisodiy hayoti va madaniyatini o ' rganishda ham muhim
manbalardan biri bo ' ladi , etnologiya fanidagi ma ' lum bo ' shliqni to ' ldiradi deb
o ' ylaymiz .
57

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
1. О‘zbekiston Respublikasining Konstitusi yasi . T.:20 10 .
2. Karimov I . A . О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.:2011 yil.
3. Karimov I . A . " Istiqlol va madaniyat " T., O ' zbekiston . 1994, 64 b
4. Karimov I . A . " O ' zbekiston ; Milliy istiqlol , iqtisod , siyosat , mafkura .
Tanlangan asarlar " T . 1, - T., O ' zbekiston , 1996 yil 364 b .
5. Karimov I . A . " Tarixiy xotirasiz kelajak yo ' q ". T .:1998 yil.
6. Karimov I . A . " Yuksak ma ' naviyat yengilmas kuch " -T., 2008 yil
7. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al Buxoriy . " Hadis " T .4, - T .,
Qomuslar bosh tahririyati , 1992 yil 527 bet .
8. Abu Ray h on Beruniy . Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar . Tanlangan
asarlar. T.1., -T.; Fan, 1968 yil - 468 bet
9. Басилов В.Н. "Шаманство у народов Средний Азии и казахстана" - М.,
1992 йил-325 ст.
10. Боялиева Т.О. "Доисламские верования и их пережитки у киргизов"
Фрунзе, Илим., 1972-168 стр
11. Bo ' riyev O , Shaymardonov I , Nasriddinov Q . " O ' zbek oilasi tarixi ", - T .,
O ' qituvchi , 1995 yil - 128 bet .
12. Древнии обряди и культи народов Средней Азии. М., Наука, 1986 год,
206 стр.
13. Jabborov I . M . " O ' zbek xalqi etnografiyasi " - T ., O ' qituvchi , 1994, 312 b .
14. Jo ' rayev U . T . " Dunyo dinlari tarixi " - T ., Sharq , 1998 yil , 176.
15. Irisov A . " Avesto kitobi " // San ' at , 1991 yil №3, В 6-7
16. Is ’ hoqov M . M . " Haqiqat oliy ne ' mat Avestoning turkiy , o ' zbekcha
o ` girmasidan " // Fan va turmush . 1993 yil №3-4, B -22-23
17. Mahmud Sattor " O ' zbek udumlari " - T., Fan , 1993 yil 240 b
18. Narshaxiy Abu Bakr Muhammad ibn Jafar . Buxoro tarixi -T., Fan ,
1966 yil 120 bet .
19. Nasriddinov Q . O ` zbek dafn ta ' ziya marosimlari " -T., Meros , 1996 yil
143 bet
58

20. Sarimsoqov b . " O ' zbek marosim folklori " - T., Fan , 1986 yil , 213 bet
21. Снесарев Г.П. "Релекти домусулманских верований и обрядов у
узбеков Хорезма" -М., Наука, 1969 год, 336 стр
22. Толеубаев А.Т. "Релекти доисламских верований в семейной
обрадности казахов XIX начало ХХв" -Алма-ата, Иилм, 1991 год 213
стр
23. Xo ' jamurodov I . " islom milliylik , qadriyat " - t , Fan , 1993, 150 bet
24. Shoniyozov N. " Qarluq davlati va qarluqlar " -T., Sharq , 1999 yil , 192 b
25. www.ziyonet.uz
26. www.ref.uz
27. www.google.ru
59

О‘zbeklarda musulmonchilikkacha bо‘lgan e’tiqodlar tarixi

Sotib olish