Oʻzini-oʻzi anglash psixodiagnostikasi obyekti sifatida - Психология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	211.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Психология

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

20 Продаж

Oʻzini-oʻzi anglash psixodiagnostikasi obyekti sifatida

Купить

MUNDАRIJА:
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BOB. O ZINI O ZI ANGLASH PSIXOLOGIK TADQIQOT OBYEKTI ʻ ʻ
SIFATIDA ................................................................................................................ 6
1.1. Oʻzini oʻzi anglash tushunchasi va uning psixologik tavsifi ............................................................ 6
1.2. Oʻzini oʻzi anglashning rivojlanish bosqichlari ............................................................................... 9
1.3. Oʻzini oʻzi anglashning strukturasi va komponentlari ................................................................. 14
1.4. O‘zini o‘zi anglash shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar ............................ 18
II BOB. O‘ZINI O‘ZI ANGLASH DIAGNOSTIKASI METODLARI VA
USULLARI ............................................................................................................ 27
2.1. O‘zini o‘zi anglash diagnostikasining asosiy yo‘nalishlari ......................... 27
2.2. O‘zini o‘zi anglash diagnostikasining zamonaviy metodikalari ................. 31
III BOB. O‘ZINI O‘ZI ANGLASH DIAGNOSTIKASI NATIJALARI VA
ULARNI AMALIYOTDA QO‘LLASH .............................................................. 33
3.1. O‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini o‘rganish. .............................................. 33
"Men kimman?" metodikasi natijalari ............................................................................................... 34
"Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi natijalari ......................................................... 35
UMUMIY XULOSA .............................................................................................. 37
"Men kimman?" metodikasi natijalari ............................................................................................... 38
"Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi natijalari ......................................................... 39
UMUMIY XULOSA .............................................................................................. 41
8-sinf va 9-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash psixodiagnostikasi: qiyosiy
tahlil ........................................................................................................................ 42
1. "Men kimman?" metodikasi bo‘yicha qiyosiy tahlil ..................................... 42
1.1. Sinf kesimida o‘rtacha ko‘rsatkichlar qiyosi ............................................... 42
1.2. Jinsga ko‘ra komponentlarning taqsimlanishi ............................................ 43
2.1. Sinf kesimida o‘rtacha ko‘rsatkichlar qiyosi ............................................... 45
2.2. Jinsga ko‘ra o‘z-o‘zini baholash ko‘rsatkichlari ......................................... 46
1

3. "Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi bo‘yicha qiyosiy
tahlil ........................................................................................................................ 47
3.1. Umumiy daraja ko‘rsatkichlarining taqsimlanishi ..................................... 47
3.2. O‘z-o‘zini anglash komponentlari bo‘yicha yuqori darajali o‘quvchilar
foizi .......................................................................................................................... 48
XULOSALAR ........................................................................................................ 49
3.2. O‘zini o‘zi anglash muammolari va ularni bartaraf etish yo‘llari ............. 50
XULOSA ................................................................................................................ 56
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: ........................................ 59
INTERNET MANBALARI: ................................................................................. 60
5. "Psixologik portal" veb-sayti. "O‘zini o‘zi anglash mexanizmlari
diagnostikasi". – https://psixologikportal.uz/maqolalar/ozini-anglash-
mexanizmlari (2024) .............................................................................................. 60
ILOVALAR ............................................................................................................ 61
1. "Men kimman?" metodikasi ............................................................................ 61
Metodikaning maqsadi: ........................................................................................ 61
Metodikaning o‘tkazilish tartibi: ......................................................................... 61
Natijalarni tahlil qilish: ......................................................................................... 61
Natijalarni talqin qilish: ........................................................................................ 62
Metodikaning ahamiyati: ...................................................................................... 62
2

KIRISH
Zamonaviy psixologiya va pedagogikada shaxs taraqqiyotining muhim omili
sifatida o zini o zi anglash masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. O zini o ziʻ ʻ ʻ ʻ
anglash insonning o z shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, qadriyatlari va
ʻ
ehtiyojlarini tushunish va baholash qobiliyati bo lib, uning shaxsiy va kasbiy
ʻ
rivojlanishida muhim rol o ynaydi. O zini o zi anglash darajasi qanchalik yuqori
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, inson o z imkoniyatlari va cheklovlarini shunchalik yaxshi tushunadi, bu
ʻ ʻ
esa samarali qarorlar qabul qilish, maqsadlarni belgilash va muammolarni hal
qilishda muhim ahamiyatga ega.
O zini o zi anglash psixologiyaning muhim tadqiqot obyektlaridan biri bo lib,
ʻ ʻ ʻ
u shaxsning o z ichki dunyosini, fikrlarini, hissiyotlarini hamda xatti-harakatlarini
ʻ
tushunish va baholash qobiliyatini ifodalaydi. Bu jarayon individ ongining muhim
xususiyati sifatida namoyon bo lib, shaxsning o z-o zini anglashi, o z-o zini tahlil
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qilishi va o z-o zini boshqarishi kabi muhim psixologik mexanizmlarni o z ichiga
ʻ ʻ ʻ
oladi.
Psixodiagnostika nuqtai nazaridan o zini o zi anglashni o rganish alohida
ʻ ʻ ʻ
metodologik yondashuvni talab etadi, chunki u subyektiv tabiatga ega bo lgan
ʻ
ichki psixik jarayondir. O zini o zi anglashni diagnostika qilish uchun psixologlar
ʻ ʻ
turli metodlarni, jumladan so rovnomalar, intervyular, proyektiv metodikalar,
ʻ
kontent-tahlil usullarini qo llaydilar va ularning natijalariga asoslanib shaxsning
ʻ
o zini o zi anglash darajasi, xususiyatlari va rivojlanish dinamikasi haqida
ʻ ʻ
xulosalar chiqaradilar.
O zini o zi anglashni psixodiagnostika obyekti sifatida o rganish jarayonida
ʻ ʻ ʻ
uning ko p qirrali tuzilmasi inobatga olinadi: kognitiv (o z-o zini bilish),
ʻ ʻ ʻ
emotsional (o z-o zini his qilish), baholovchi (o z-o zini baholash), xulq-atvor
ʻ ʻ ʻ ʻ
(o z-o zini boshqarish) komponentlari ajratiladi va har bir komponent uchun
ʻ ʻ
maxsus diagnostik metodlar tanlanadi. Bu yondashuv o zini o zi anglashni har
ʻ ʻ
tomonlama va chuqur tahlil qilish imkonini beradi.
Zamonaviy psixologiyada o zini o zi anglashni diagnostika qilish natijalariga
ʻ ʻ
asoslanib, individning psixologik salomatligi, shaxsiy rivojlanish darajasi, ijtimoiy
3

moslashuv qobiliyati haqida xulosalar chiqariladi hamda shaxsiy va kasbiy
rivojlanish uchun zarur tavsiyalar ishlab chiqiladi. Bu esa psixologik maslahatlar,
psixoterapiya va psixokorreksiya amaliyotida katta ahamiyatga ega bo lib, insongaʻ
o z salohiyatini to liq anglab yetish va amalga oshirishda yordam beradi.
ʻ ʻ
Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda globallashuv va axborot
texnologiyalari rivojlanishi sharoitida insonning o zini o zi anglash masalasi
ʻ ʻ
alohida ahamiyat kasb etmoqda. Raqamli muhitda shaxs o z "Men"ini saqlash va
ʻ
rivojlantirish, virtual olamda o zini adekvat baholash, real va virtual o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
identifikatsiya qilish qobiliyati zamonaviy insonning muhim vazifalari hisoblanadi.
Bundan tashqari, mehnat bozorining tez o zgaruvchan talablari, kasbiy faoliyatning
ʻ
murakkablashuvi va diversifikatsiyasi sharoitida o zini o zi anglash shaxsiy va
ʻ ʻ
kasbiy o sishning asosiy mexanizmi sifatida namoyon bo lmoqda.
ʻ ʻ
O zini o zi anglash masalalari psixologiya, pedagogika, sotsiologiya, falsafa
ʻ ʻ
kabi ko plab fanlar doirasida o rganilgan. Ammo o zini o zi anglashning
ʻ ʻ ʻ ʻ
psixodiagnostikasi masalasi, ya’ni uni o lchash, baholash va rivojlantirish usullari
ʻ
hali yetarli darajada tizimlashtirilmagan. Shu bois, o zini o zi anglash
ʻ ʻ
psixodiagnostikasi obyekti sifatida ko rib chiqilishi va diagnostik instrumentariyni
ʻ
takomillashtirish bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi: o‘zini o‘zi anglashni psixodiagnostikasi obyekti
sifatida o‘rganish, uning psixologik tarkibiy qismlarini aniqlash va diagnostika
qilish metodlarini tahlil qilishdan iborat. Tadqiqot jarayonida o‘zini o‘zi
anglashning nazariy asoslari, uni o‘rganishga bo‘lgan yondashuvlar, shuningdek,
amaliy diagnostika usullari ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining vazifalari:
1. O‘zini o‘zi anglash tushunchasining psixologik mohiyatini va tarkibiy
qismlarini o‘rganish;
2. O‘zini o‘zi anglashni psixodiagnostikasi obyekti sifatida tahlil qilish;
3. O‘zini o‘zi anglashni diagnostika qilish metodlarini tasniflab berish;
4. Diagnostik natijalarni talqin qilish xususiyatlarini ko‘rib chiqish;
5. O‘zini o‘zi anglash diagnostikasining amaliy ahamiyatini aniqlash.
4

Kurs ishining obyekti: shaxsning psixologik xususiyatlarini baholash
jarayoni, predmeti sifatida esa o‘zini o‘zi anglashning psixodiagnostik metodlari
va ularning samaradorligi tanlangan. Kurs ishining metodologik asosini
psixodiagnostika sohasidagi zamonaviy nazariy va empirik tadqiqotlar tashkil
etadi.
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt shahri Yashnobod tum а ni 156-m а kt а ning 8-sinf
о ’quvchil а rining 20 nаfаri, 9-sinf о ’quvchil а rining 20 nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt mеtоdlаri :
1. Kuzаtish
2. “ Men kimman ” m е t о dik а si
Kurs ishining nazariy ahamiyati: tadqiqot natijalari o zini o zi anglashʻ ʻ
fenomenining nazariy tushunilishini chuqurlashtiradi, uning psixodiagnostika
obyekti sifatidagi xususiyatlarini ochib beradi va diagnostik yondashuvlarni
tizimlashtiradi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: tadqiqot natijalari psixologlar, pedagoglar,
ijtimoiy xodimlar va boshqa mutaxassislar tomonidan amaliyotda qo llanilishi
ʻ
mumkin. O zini o zi anglashni diagnostika qilish va rivojlantirish metodikalari
ʻ ʻ
ta’lim muassasalari, psixologik xizmatlar, konsalting kompaniyalari va shaxsiy
rivojlanish markazlarida qo llanilishi mumkin.
ʻ
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiytоlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
5

I BOB. O ZINI O ZI ANGLASH PSIXOLOGIK TADQIQOT OBYEKTIʻ ʻ
SIFATIDA
1.1. O zini o zi anglash tushunchasi va uning psixologik tavsifi
ʻ ʻ
O zini o zi anglash – bu insonning o z shaxsi to g risidagi tasavvurlari, o z
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
"Men"ini anglash, o zini alohida subyekt sifatida idrok etish va o z xususiyatlarini,
ʻ ʻ
qobiliyatlarini, qiziqishlarini, ehtiyojlarini, motivlarini, qadriyatlarini,
maqsadlarini, hissiyotlarini va boshqa individual xususiyatlarini tushunish
jarayonidir. O zini o zi anglash insonning o z xatti-harakatlari, muvaffaqiyatlari va
ʻ ʻ ʻ
muvaffaqiyatsizliklarini tahlil qilish, ularning sabablarini tushunish hamda o z
ʻ
xulq-atvorini tartibga solish qobiliyatini ham o z ichiga oladi.
ʻ
Psixologiya fanida o zini o zi anglash tushunchasi ko plab olimlar tomonidan
ʻ ʻ ʻ
turlicha talqin qilingan. Masalan, L.S. Vigotskiy o zini o zi anglashni shaxs
ʻ ʻ
rivojlanishining muhim bosqichi sifatida ko rib chiqqan va uni "o z psixik
ʻ ʻ
jarayonlarini anglash" deb ta’riflagan. S.L. Rubinshteyn fikriga ko ra, o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
anglash – bu insonning o z xatti-harakatlari va ularga bo lgan munosabatini
ʻ ʻ
anglash qobiliyatidir. I.S. Kon o zini o zi anglashni "shaxsning o zini bilish va
ʻ ʻ ʻ
o zini baholash jarayonlarining yig indisi" deb ta’riflaydi.
ʻ ʻ
Zamonaviy psixologiya fanida o zini o zi anglash ko pincha "o z-o zini
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
anglash" (self-awareness) va "o z-o zini tushunish" (self-understanding)
ʻ ʻ
tushunchalari bilan bog liq holda o rganiladi. O z-o zini anglash – bu insonning
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zini kuzatish va o z ichki holatini, hissiyotlarini, fikrlarini va xatti-harakatlarini
ʻ ʻ
anglash qobiliyati. O z-o zini tushunish esa – bu insonning o zi haqidagi
ʻ ʻ ʻ
bilimlarini tizimlashtirib, o zining kim ekanligini, o z xulq-atvorining motivlarini,
ʻ ʻ
qadriyatlarini va maqsadlarini tushunishdir. 1
O zini o zi anglash masalasi turli psixologik maktablar va yo nalishlarda
ʻ ʻ ʻ
turlicha talqin qilinadi. Quyida asosiy yo nalishlarning o zini o zi anglashga
ʻ ʻ ʻ
bo lgan qarashlari keltirilgan:
ʻ
1
Abdullayeva D.U. Shaxs psixologiyasi. O'quv qo'llanma. – Toshkent: "Iqtisod-Moliya", 2018. – B.
78-95.
6

Psixoanalitik yo nalish.ʻ Z. Freyd o zini o zi anglashni ong, ongsizlik va ʻ ʻ
ongolasti tuzilmalari orasidagi munosabatlar kontekstida ko rib chiqqan. Uning
ʻ
fikricha, o zini o zi anglash – bu ongsiz impulslarni anglash va ularni ongda qayta
ʻ ʻ
ishlash jarayoni. K.G. Yung o zini o zi anglashni individuatsiya jarayonining
ʻ ʻ
muhim qismi sifatida ko rib chiqqan, ya’ni insonning o z shaxsiy va kollektiv
ʻ ʻ
ongsizligini anglashi orqali shaxsiyat yaxlitligiga erishishi.
Gumanistik psixologiya. K. Rodgers o zini o zi anglashni "Men-konsepsiya"
ʻ ʻ
(o z-o zini idrok etish tizimi) kontekstida o rgangan va uni insonning o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
tajribasini anglashi va qabul qilishi sifatida ta’riflagan. A. Maslouning fikricha,
o zini o zi anglash – bu insonning o z imkoniyatlarini, qobiliyatlarini va
ʻ ʻ ʻ
ehtiyojlarini anglashi, bu esa o z-o zini aktuallashtirish jarayonining muhim
ʻ ʻ
bosqichidir.
Kognitiv psixologiya. Ushbu yo nalish vakillari o zini o zi anglashni kognitiv
ʻ ʻ ʻ
jarayon sifatida ko rib chiqadilar, ya’ni insonning o zi haqidagi ma’lumotlarni
ʻ ʻ
qayta ishlashi, o ziga xos "Men-sxema"larni yaratishi va ulardan foydalanishi.
ʻ
O zini o zi anglash metakognisiya (o z bilish jarayonlarini bilish) bilan ham
ʻ ʻ ʻ
bog liq, ya’ni inson o z fikrlash jarayonlarini kuzatadi va boshqaradi.
ʻ ʻ
Ijtimoiy-madaniy yo nalish.
ʻ L.S. Vigotskiy va uning izdoshlari o zini o zi ʻ ʻ
anglashni ijtimoiy va madaniy kontekstda rivojlanadigan jarayon sifatida
o rganganlar. Ularning fikricha, o zini o zi anglash boshqa odamlar bilan muloqot
ʻ ʻ ʻ
va madaniy-tarixiy tajriba ta’sirida shakllanadi.
Tizimli yondashuv. Zamonaviy psixologiyada o zini o zi anglash ko pincha
ʻ ʻ ʻ
tizimli yondashuv nuqtai nazaridan o rganiladi, ya’ni bu tizimli tuzilmaga ega
ʻ
bo lgan va shaxsning turli psixologik tuzilmalari bilan o zaro bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
murakkab jarayon sifatida ko rib chiqiladi.
ʻ
O zini o zi anglashning asosiy funktsiyalari quyidagilardan iborat:
ʻ ʻ
1. O zini o zi bilish
ʻ ʻ – insonning o z shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, ʻ
qiziqishlari va ehtiyojlarini o rganishi va tushunishi.
ʻ
2. O zini o zi baholash
ʻ ʻ – insonning o z xususiyatlarini, harakatlarini va ʻ
yutuqlarini baholashi, o z kuchli va zaif tomonlarini aniqlashi.
ʻ
7

3. O zini o zi boshqarishʻ ʻ – insonning o z xatti-harakatlari, hissiyotlari va ʻ
fikrlarini tartibga solishi, o z xulq-atvorini nazorat qilishi.
ʻ
4. O zini o zi rivojlantirish
ʻ ʻ – insonning o z imkoniyatlarini ʻ
kengaytirishi, qobiliyatlarini takomillashtirishi va shaxsiy rivojlanish maqsadlariga
erishishi.
5. O zini o zi himoya qilish
ʻ ʻ – insonning o z psixologik xavfsizligini ʻ
ta’minlashi, salbiy tashqi ta’sirlardan himoyalanishi.
6. O zini o zi moslashuvi
ʻ ʻ – insonning o zgaruvchan sharoitlarga ʻ
moslashishi, yangi vaziyatlarga adaptatsiya qilishi.
7. O zini o zi identifikatsiya qilish
ʻ ʻ – insonning o zini ma’lum bir ʻ
ijtimoiy guruh, madaniyat, qadriyatlar tizimi bilan bog lashi.
ʻ
O zini o zi anglash shaxs rivojlanishining muhim komponenti hisoblanadi va
ʻ ʻ
insonning hayot davomida o zgarib boradi. Bolalar davrida o zini o zi anglash
ʻ ʻ ʻ
elementar shakllarda namoyon bo ladi va asosan jismoniy "Men"ni anglashga
ʻ
qaratilgan bo ladi. O smirlik davrida o zini o zi anglash intensiv rivojlanadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o smir o zining kim ekanligi, qanday qadriyatlarga ega ekanligi va hayotda nimaga
ʻ ʻ
intilayotgani haqidagi savollarni ko taradi. Yoshlik va yetuklik davrlarida o zini
ʻ ʻ
o zi anglash yanada chuqurlashadi va differensiallashadi, inson o z shaxsiy va
ʻ ʻ
kasbiy identifikatsiyasini shakllantiradi. 2
O zini o zi anglash rivojlanishiga turli omillar ta’sir ko rsatadi:
ʻ ʻ ʻ
1. Ijtimoiy omillar – oila, ta’lim, tengdoshlar guruhi, madaniyat, jamiyatdagi
qadriyatlar va normalar.
2. Shaxsiy omillar – insonning individual-psixologik xususiyatlari,
temperamenti, xarakteri, qobiliyatlari, ehtiyojlari va motivlari.
3. Kognitiv omillar – insonning bilish jarayonlari, fikrlash qobiliyati,
refleksiya, metakognisiya.
4. Emotsional omillar – insonning o z hissiyotlarini anglash va boshqarish
ʻ
qobiliyati, emotsional intellekt.
2
Alimov X.M. O'zini o'zi anglashning psixologik jihatlari. – Toshkent: "O'zbekiston", 2023. – B. 57-
86.
8

5. Kommunikativ omillar – insonning boshqalar bilan muloqot qilish
qobiliyati, ijtimoiy tajribasi.
O zini o zi anglash shaxsning muvaffaqiyatli moslashuvi, psixologikʻ ʻ
farovonligi va rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. O zini o zi anglash
ʻ ʻ
darajasi qanchalik yuqori bo lsa, inson o z imkoniyatlari va cheklovlarini
ʻ ʻ
shunchalik yaxshi tushunadi, maqsadlarini aniqroq belgilaydi va ularga erishish
yo llarini samaraliroq tanlaydi. O zini o zi anglashning rivojlanishi insonning o z
ʻ ʻ ʻ ʻ
hayotini ongli ravishda boshqarishi, o z qarorlarini mas’uliyat bilan qabul qilishi
ʻ
va o‘zini o zi takomillashtirishga intilishiga yordam beradi.
ʻ
1.2. O zini o zi anglashning rivojlanish bosqichlari
ʻ ʻ
O zini o zi anglash insonning butun hayoti davomida rivojlanadigan dinamik
ʻ ʻ
jarayon hisoblanadi. Psixologik tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, o zini o zi anglash
ʻ ʻ ʻ
ma’lum bosqichlar orqali rivojlanadi va har bir yosh davri o zining o ziga xos
ʻ ʻ
xususiyatlariga ega. Quyida o zini o zi anglashning asosiy rivojlanish bosqichlari
ʻ ʻ
ko rib chiqiladi.
ʻ 3
1. Chaqaloqlik va ilk yoshdagi rivojlanish (0-3 yosh)
O zini o zi anglashning dastlabki kurtaklari chaqaloqlik davridayoq paydo
ʻ ʻ
bo la boshlaydi. Yangi tug ilgan chaqaloq o zining jismoniy chegaralarini anglay
ʻ ʻ ʻ
boshlaydi, o z tanasini tashqi dunyodan ajrata boshlaydi. Ilk yoshdagi bolaning
ʻ
rivojlanishi jarayonida quyidagi muhim o zgarishlar sodir bo ladi:
ʻ ʻ
1. Jismoniy "Men"ni anglash (6-18 oylik) – bola o z tanasining qismlarini taniy
ʻ
boshlaydi, o z harakatlarini nazorat qila boshlaydi, o z aksini ko zguda taniy
ʻ ʻ ʻ
boshlaydi.
2. "Men" tushunchasining paydo bo lishi
ʻ (18-24 oylik) – bola o zini alohida ʻ
shaxs sifatida idrok eta boshlaydi, o z ismini biladi va unga murojaat
ʻ
qilinganida javob beradi.
3. Avtonomiya rivojlanishi (2-3 yosh) – bola mustaqil harakatlarni amalga
oshirishga intiladi, "o zim" tushunchasi paydo bo ladi. E. Eriksonning
ʻ ʻ
fikricha, bu davr "avtonomiya va uyatga qarshi" psixologik inqiroz davridir.
3
Jumayev N.Z. Shaxs psixodiagnostikasi. – Navoiy: NamDU, 2021. – B. 88-107.
9

Ushbu davrda o zini o zi anglash asosan bola va ona (yoki asosiy parvarishʻ ʻ
qiluvchi) o rtasidagi munosabatlar kontekstida rivojlanadi. Ona bolaga nisbatan
ʻ
qanday munosabatda bo lsa, bola o zini shunday idrok eta boshlaydi.
ʻ ʻ
2. Maktabgacha ta’lim davri (3-7 yosh)
Maktabgacha ta’lim davri o zini o zi anglashning intensiv rivojlanish davri
ʻ ʻ
hisoblanadi. Bu davrda quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. O zini o zi identifikatsiya qilish
ʻ ʻ – bola o zining jinsiy identifikatsiyasini ʻ
shakllantiradi, "o g il bola" yoki "qiz bola" ekanligini anglaydi.
ʻ ʻ
2. Ijtimoiy "Men"ning shakllanishi – bola o zini oila a’zosi, bog cha guruhi
ʻ ʻ
a’zosi sifatida idrok eta boshlaydi, ijtimoiy rollarni o zlashtiradi.
ʻ
3. O zini o zi baholash
ʻ ʻ – bola o z harakatlarini baholay boshlaydi, o zining ʻ ʻ
"yaxshi" yoki "yomon" ekanligini aniqlaydi.
4. Emotsional "Men"ning rivojlanishi – bola o z hissiyotlarini farqlay
ʻ
boshlaydi, ularni nomlaydi va boshqarish yo llarini o rganadi.
ʻ ʻ
Bu davrda bolaning o zini o zi anglashi ko p jihatdan o yin faoliyati orqali
ʻ ʻ ʻ ʻ
rivojlanadi. Rolli o yinlarda bola turli ijtimoiy rollarni "sinab ko radi", bu esa
ʻ ʻ
uning o zini o zi anglashining rivojlanishiga yordam beradi.
ʻ ʻ
3. Kichik maktab yoshi (7-11 yosh)
Maktabga borish bolaning o zini o zi anglashida yangi bosqichni boshlaydi.
ʻ ʻ
Bu davrda quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. O quv faoliyati kontekstida o zini o zi anglash
ʻ ʻ ʻ – bola o zini o quvchi ʻ ʻ
sifatida idrok etadi, o z akademik yutuqlari va qobiliyatlarini baholaydi.
ʻ
2. O zini o zi nazorat qilish va o zini o zi tartibga solish
ʻ ʻ ʻ ʻ – bola o z xatti- ʻ
harakatlarini nazorat qilishni, diqqatini jamlashni, o z vaqtini rejalashtirishni
ʻ
o rganadi.
ʻ
3. Refleksiyaning rivojlanishi – bola o z fikrlari, hissiyotlari va harakatlarini
ʻ
tahlil qilishni boshlaydi.
4. Ijtimoiy taqqoslash – bola o zini sinfdoshlari bilan taqqoslay boshlaydi, bu
ʻ
esa uning o zini o zi baholashiga ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
10

Ushbu davrda o zini o zi anglashning rivojlanishiga maktab muhiti,ʻ ʻ
o qituvchilar va sinfdoshlar bilan munosabatlar katta ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ
4. O smirlik davri (11-15 yosh)
ʻ
O smirlik davrini o zini o zi anglashning eng intensiv rivojlanish davri deb
ʻ ʻ ʻ
hisoblash mumkin. Bu davrda quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. Identifikatsiya inqirozi – o smir "Men kimman?" degan savolga javob
ʻ
izlaydi, o z identifikatsiyasini shakllantiradi.
ʻ
2. Jismoniy "Men"ning o zgarishi
ʻ – o smirning tana tuzilishi o zgaradi, bu esa ʻ ʻ
uning o zini o zi anglashiga katta ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
3. Qadriyatlar va dunyoqarashning shakllanishi – o smir o z qadriyatlari,
ʻ ʻ
dunyoqarashi va hayotiy pozitsiyasini shakllantiradi.
4. Mustaqillikka intilish – o smir kattalardan mustaqil bo lishga intiladi, o z
ʻ ʻ ʻ
qarorlarini o zi qabul qilishni istaydi.
ʻ
5. Tengdoshlar ta’siri – tengdoshlar guruhi o smirning o zini o zi anglashiga
ʻ ʻ ʻ
katta ta’sir ko rsatadi, guruh normalariga moslashish muhim ahamiyat kasb
ʻ
etadi.
E. Eriksonning nazariyasiga ko ra, o smirlik davri "identifikatsiya yoki rol
ʻ ʻ
chalkashligi" psixologik inqirozi davridir. O smir o zligini topishga, o zining kim
ʻ ʻ ʻ
ekanligini aniqlashga intiladi. 4
5. Yosh yetuklik davri (15-21 yosh)
Yosh yetuklik davrida o zini o zi anglash yanada chuqurlashadi va
ʻ ʻ
differensiallashadi. Bu davrda quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. Kasbiy identifikatsiya – yosh yetuk inson o zining kasbiy yo nalishini
ʻ ʻ
tanlaydi va o zini ma’lum bir kasb egasi sifatida idrok eta boshlaydi.
ʻ
2. Hayotiy maqsadlar va rejalar – inson o z hayotiy maqsadlari va rejalarini
ʻ
shakllantiradi, kelajak uchun aniq tasavvurlarga ega bo ladi.
ʻ
3. Shaxsiy qadriyatlar tizimi – inson o z qadriyatlari tizimini shakllantiradi,
ʻ
dunyoqarashi va hayotiy prinsiplariga ega bo ladi.
ʻ
4
Adizova T.M. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya. – Toshkent: "Turon zamin ziyo",
2019. – B. 112-127.
11

4. Shaxslararo munosabatlar – yaqin do‘stlik va sevgi munosabatlari
shakllanadi, bu esa o zini o zi anglashning muhim komponenti hisoblanadi.ʻ ʻ
E. Eriksonning nazariyasiga ko ra, bu davr "yaqinlik yoki izolyatsiya"
ʻ
psixologik inqirozi davridir. Inson boshqalar bilan yaqin munosabatlar o rnatishga
ʻ
yoki o zini jamiyatdan izolyatsiya qilishga intiladi.
ʻ
6. Yetuklik davri (21-60 yosh)
Yetuklik davrida o zini o zi anglash yanada barqarorlashadi va chuqurlashadi.
ʻ ʻ
Bu davrda quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. Kasbiy o zini o zi anglash
ʻ ʻ – inson o zini ma’lum bir kasb egasi sifatida ʻ
to liq idrok etadi, kasbiy identifikatsiyasi shakllanadi.
ʻ
2. Oilaviy rollarni anglash – inson o zini turmush o rtog i, ota yoki ona sifatida
ʻ ʻ ʻ
idrok etadi, oilaviy rollarini anglaydi.
3. Ijtimoiy pozitsiyani anglash – inson jamiyatdagi o z o rnini va vazifalarini
ʻ ʻ
anglaydi, ijtimoiy faoliyatda ishtirok etadi.
4. O zini o zi takomillashtirish
ʻ ʻ – inson o zini o zi takomillashtirishga intiladi, ʻ ʻ
o z imkoniyatlarini kengaytiradi, yangi bilim va ko nikmalarni o zlashtiradi.
ʻ ʻ ʻ
E. Eriksonning nazariyasiga ko ra, yetuklikning o rta davri "generativlik yoki
ʻ ʻ
stagnatsiya" psixologik inqirozi davridir. Inson keyingi avlodlar uchun nimadir
qoldirishga, o z bilim va tajribasini uzatishga intiladi yoki aksincha, stagnatsiyaga
ʻ
tushib qoladi.
7. Keksalik davri (60 yoshdan keyin)
Keksalik davrida o zini o zi anglash yangi bosqichga ko tariladi.
ʻ ʻ ʻ Bu davrda
quyidagi xususiyatlar namoyon bo ladi:
ʻ
1. Hayotiy tajribani umumlashtirish – inson o z hayotini umumlashtiradi,
ʻ
o tgan hayotini tahlil qiladi, o z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklarini
ʻ ʻ
baholaydi.
2. Qadriyatlar tizimining qayta ko rib chiqilishi
ʻ – inson o z qadriyatlarini qayta ʻ
baholaydi, hayotning ma’nosi haqida chuqurroq o ylaydi.
ʻ
3. O z hayotiy rollarining o zgarishi
ʻ ʻ – inson nafaqaga chiqadi, yangi ijtimoiy
rollarni o zlashtiradi (masalan, buvi yoki bobo).
ʻ
12

4. O limni anglashʻ – inson o z hayotining cheklanganligini anglaydi, bu esa ʻ
uning o zini o zi anglashiga ta’sir ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
E. Eriksonning nazariyasiga ko ra, keksalik davri "ego integratsiyasi yoki
ʻ
umidsizlik" psixologik inqirozi davridir. Inson o z hayotini muvaffaqiyatli deb
ʻ
baholasa, ego integratsiyasiga erishadi, aksincha bo lsa, umidsizlik va hayotdan
ʻ
qoniqmaslik hissi paydo bo ladi.
ʻ
O zini o zi anglashning rivojlanish bosqichlari bilan bog liq ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
nazariyalar mavjud. Masalan, J. Piaje nazariyasiga ko ra, o zini o zi anglash
ʻ ʻ ʻ
kognitiv rivojlanish bilan bog liq bo lib, sensor-motor bosqichdan formal
ʻ ʻ
operatsiyalar bosqichigacha rivojlanadi. L. Kohlberg o zini o zi anglashning
ʻ ʻ
axloqiy rivojlanish bilan bog liqligini ta’kidlaydi va konventsional,
ʻ
konventsionaldan oldingi va postkonventsional bosqichlarni ajratib ko rsatadi.
ʻ
O zini o zi anglashning rivojlanish bosqichlari haqida gapirganda, quyidagi
ʻ ʻ
muhim jihatlarni ta’kidlash lozim:
1. Ketma-ketlik va uzluksizlik . O zini o zi anglash ma’lum ketma-ketlikda
ʻ ʻ
rivojlanadi, har bir bosqich oldingisiga asoslanadi va keyingisi uchun zamin
yaratadi. Bu jarayon uzluksiz bo lib, bir bosqichdan ikkinchisiga o tish aniq
ʻ ʻ
chegaralarga ega emas.
2. Individual xususiyatlar . O zini o zi anglashning rivojlanishi individual
ʻ ʻ
xususiyatlarga ega bo lib, har bir insonning rivojlanish sur’ati va
ʻ
xususiyatlari o ziga xos bo ladi.
ʻ ʻ
3. Ijtimoiy-madaniy kontekst . O zini o zi anglashning rivojlanishi ijtimoiy-
ʻ ʻ
madaniy kontekst ta’sirida sodir bo ladi. Turli madaniyatlarda o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
anglashning rivojlanishi turlicha kechadi.
4. Tashqi ta’sirlar . O zini o zi anglashning rivojlanishiga tashqi omillar,
ʻ ʻ
masalan, tarbiya, ta’lim, ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy tajriba katta ta’sir
ko rsatadi.
ʻ
5. Ichki omillar . O zini o zi anglash rivojlanishiga ichki omillar, masalan,
ʻ ʻ
insonning individual-psixologik xususiyatlari, temperamenti, xarakteri,
qobiliyatlari ham ta’sir ko rsatadi.
ʻ
13

O zini o zi anglashning rivojlanishi har bir inson uchun muhim ahamiyatgaʻ ʻ
ega bo lib, u shaxsning shakllanishi, rivojlanishi va o zini o zi aktuallashtirishining
ʻ ʻ ʻ
muhim shartlaridan biri hisoblanadi. O zini o zi anglash rivojlanishi orqali inson
ʻ ʻ
o zini chuqurroq tushunadi, o z imkoniyatlarini anglaydi va o z hayotini ongli
ʻ ʻ ʻ
ravishda boshqaradi. 5
1.3. O zini o zi anglashning strukturasi va komponentlari
ʻ ʻ
O zini o zi anglash murakkab ko p qirrali tuzilmaga ega bo lib, bir nechta
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zaro bog liq komponentlardan tashkil topgan. Turli psixologik nazariyalar o zini
ʻ ʻ ʻ
o zi anglashning strukturasini turlicha talqin qiladi, ammo umumiy jihatdan
ʻ
quyidagi asosiy komponentlarni ajratib ko rsatish mumkin:
ʻ
1. Kognitiv komponent (o zini o zi bilish)
ʻ ʻ
Kognitiv komponent o zini o zi anglashning asosiy komponenti hisoblanadi
ʻ ʻ
va insonning o zi haqidagi bilimlarini o‘z ichiga oladi.
ʻ Bu komponent quyidagi
elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O z jismoniy xususiyatlarini bilish
ʻ – tashqi ko rinish, jismoniy imkoniyatlar, ʻ
sog liq holati haqidagi ma’lumotlar.
ʻ
2. O z psixologik xususiyatlarini bilish
ʻ – xarakter, temperament, qobiliyatlar,
qiziqishlar, ehtiyojlar, motivlar haqidagi ma’lumotlar.
3. O z ijtimoiy xususiyatlarini bilish
ʻ – ijtimoiy rollar, maqom, ijtimoiy aloqalar
haqidagi ma’lumotlar.
4. O z biografiyasini bilish
ʻ – hayotiy tajriba, o tmish voqealari, hayotiy yo l ʻ ʻ
haqidagi ma’lumotlar.
5. O z kelajagini bilish
ʻ – maqsadlar, rejalar, istiqbollar haqidagi ma’lumotlar.
Bu komponent o zini o zi kuzatish, refleksiya, o zini o zi tahlil qilish kabi
ʻ ʻ ʻ ʻ
psixologik mexanizmlar orqali shakllanadi. Kognitiv komponent o zini o zi
ʻ ʻ
anglashning asosi hisoblanadi, chunki inson o zi haqidagi ma’lumotlarga ega
ʻ
bo lmasa, o zini o zi baholash va o zini o zi boshqarish mumkin emas.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
2. Emotsional-baholovchi komponent (o zini o zi baholash)
ʻ ʻ
5
Maxmudova D.A. Shaxs o'zini o'zi anglashining psixologik jihatlari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti,
2021. – B. 45-67.
14

Emotsional-baholovchi komponent insonning o ziga nisbatan munosabatini,ʻ
o zini o zi baholashini o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ Bu komponent quyidagi elementlarni o‘z
ichiga oladi:
1. O zini o zi baholash
ʻ ʻ – insonning o z xususiyatlari, qobiliyatlari, yutuqlari va ʻ
kamchiliklarini baholashi.
2. O zini o zi qabul qilish
ʻ ʻ – insonning o zini qanday bo lsa, shunday qabul ʻ ʻ
qilishi, o ziga nisbatan ijobiy munosabatda bo lishi.
ʻ ʻ
3. O zini o zi hurmat qilish
ʻ ʻ – insonning o ziga nisbatan hurmat hissi, o z qadr- ʻ ʻ
qimmatini anglashi.
4. O ziga nisbatan munosabat
ʻ – insonning o ziga nisbatan ijobiy yoki salbiy ʻ
munosabati, o zidan qoniqish yoki qoniqmaslik hissi.
ʻ
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o ziga nisbatan munosabatini, o ziga ishonchini, o zidan qoniqish
ʻ ʻ ʻ
darajasini belgilaydi. O zini o zi baholash adekvat (real), past yoki yuqori bo lishi
ʻ ʻ ʻ
mumkin. Adekvat o zini o zi baholash insonning o z imkoniyatlarini real
ʻ ʻ ʻ
baholashini, o z kuchli va zaif tomonlarini aniq bilishini anglatadi. Past o zini o zi
ʻ ʻ ʻ
baholash insonning o z imkoniyatlarini past baholashini, o ziga ishonchsizligini
ʻ ʻ
anglatadi. Yuqori o zini o zi baholash esa insonning o z imkoniyatlarini ortiqcha
ʻ ʻ ʻ
baholashini, o ziga ortiqcha ishonchini anglatadi.
ʻ 6
3. Xulq-atvorli komponent (o zini o zi boshqarish)
ʻ ʻ
Xulq-atvorli komponent insonning o zini o zi boshqarishi, o z xatti-
ʻ ʻ ʻ
harakatlarini tartibga solishi, o zini o zi nazorat qilishi va o zini o zi tarbiyalashini
ʻ ʻ ʻ ʻ
o z ichiga oladi.
ʻ Bu komponent quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O zini o zi nazorat qilish
ʻ ʻ – insonning o z hissiyotlari, fikrlari va xatti- ʻ
harakatlarini nazorat qilishi, ularni boshqarishi.
2. O zini o zi tartibga solish
ʻ ʻ – insonning o z xulq-atvorini tartibga solishi, o z ʻ ʻ
hissiyotlarini boshqarishi.
6
Sultonova L.A. Shaxs sifatlari psixodiagnostikasi. – Toshkent: "Innovatsiya-Ziyo", 2023. – B. 143-
165.
15

3. O zini o zi tarbiyalashʻ ʻ – insonning o z xarakterini, xulq-atvorini, ʻ
qobiliyatlarini rivojlantirishi, o z kamchiliklarini bartaraf etishi.
ʻ
4. O zini o zi takomillashtirish
ʻ ʻ – insonning o z imkoniyatlarini kengaytirishi, ʻ
yangi bilim va ko nikmalarni o zlashtirishi, o z potensialini rivojlantirishi.
ʻ ʻ ʻ
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o z xatti-harakatlarini boshqarishi, o z maqsadlariga erishishi va o zini
ʻ ʻ ʻ
o zi takomillashtirishida muhim ahamiyatga ega.
ʻ
4. Motivatsion komponent (o zini o zi faollashtirish)
ʻ ʻ
Motivatsion komponent insonning o zini o zi faollashtirishi, o z faoliyati va
ʻ ʻ ʻ
rivojlanishini motivatsiya qilishini o z ichiga oladi.
ʻ Bu komponent quyidagi
elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O zini o zi motivatsiya qilish
ʻ ʻ – insonning o z faoliyatini motivatsiya qilishi, ʻ
o z maqsadlariga erishish uchun o zini faollashtirishi.
ʻ ʻ
2. O zini o zi rag‘batlantirish
ʻ ʻ – insonning o z yutuqlarini tan olishi, o zini ʻ ʻ
rag‘batlantirishi.
3. O zini o zi rivojlantirish motivatsiyasi
ʻ ʻ – insonning o zini o zi ʻ ʻ
takomillashtirish, o z imkoniyatlarini kengaytirish, yangi bilim va
ʻ
ko nikmalarni o zlashtirish istagini.
ʻ ʻ
4. O zini o zi aktuallashtrish
ʻ ʻ – insonning o z potensialini to liq ochish, o z ʻ ʻ ʻ
qobiliyatlarini rivojlantirish va o z imkoniyatlarini amalga oshirish istagini.
ʻ
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o z faoliyatini motivatsiya qilishi, o z maqsadlariga erishishi va o zini
ʻ ʻ ʻ
o zi takomillashtirishida muhim ahamiyatga ega.
ʻ
5. Qiymat-ma’no komponent (o zini o zi qadrlash)
ʻ ʻ
Qiymat-ma’no komponent insonning o z qadriyatlari, hayotiy ma’nolari,
ʻ
dunyoqarashi, hayotiy pozitsiyasi va o z hayotining ma’nosini anglashini o z
ʻ ʻ
ichiga oladi. Bu komponent quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O z qadriyatlarini anglash
ʻ – insonning o z hayotidagi asosiy qadriyatlarni, ʻ
nima muhim va nima muhim emasligini anglashi.
16

2. O z hayotining ma’nosini anglashʻ – insonning o z hayotining ma’nosini, o z ʻ ʻ
vazifasini, hayotdagi o rnini anglashi.
ʻ
3. O z dunyoqarashini anglash
ʻ – insonning o z dunyoqarashi, hayotiy ʻ
pozitsiyasi, qarashlari va e’tiqodlarini anglashi.
4. O z hayotiy yo lini anglash
ʻ ʻ – insonning o z hayotiy yo lini, kelajak ʻ ʻ
rejalarini, istiqbollarini anglashi.
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o z hayotining ma’nosini, o z qadriyatlarini va dunyoqarashini
ʻ ʻ
anglashida muhim ahamiyatga ega.
6. Ijtimoiy komponent (o zini o zi ijtimoiy identifikatsiya qilish)
ʻ ʻ
Ijtimoiy komponent insonning o zini ma’lum bir ijtimoiy guruh, madaniyat,
ʻ
millat, din, kasb vakili sifatida anglashini o z ichiga oladi. Bu komponent quyidagi
ʻ
elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O zini o zi ijtimoiy identifikatsiya qilish
ʻ ʻ – insonning o zini ma’lum bir ʻ
ijtimoiy guruh, jamiyat, madaniyat a’zosi sifatida anglashi.
2. O z ijtimoiy rollarini anglash
ʻ – insonning o z ijtimoiy rollarini (masalan, ʻ
ota, ona, o qituvchi, rahbar va h.k.) anglashi.
ʻ
3. O z ijtimoiy maqomini anglash
ʻ – insonning o z ijtimoiy maqomini, ʻ
jamiyatdagi o rnini anglashi.
ʻ
4. O z ijtimoiy aloqalarini anglash
ʻ – insonning o z ijtimoiy aloqalari, ʻ
munosabatlari, ijtimoiy tarmoqlarini anglashi.
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o zini jamiyatning bir qismi sifatida anglashida, o z ijtimoiy rollarini,
ʻ ʻ
maqomini va aloqalarini anglashida muhim ahamiyatga ega.
7. Temporal komponent (o zini o zi vaqt ichida anglash)
ʻ ʻ
Temporal komponent insonning o zini vaqt ichida anglashini, o z o tmishi,
ʻ ʻ ʻ
hozirgi holati va kelajagini anglashini o z ichiga oladi.
ʻ Bu komponent quyidagi
elementlarni o‘z ichiga oladi:
1. O z o tmishini anglash
ʻ ʻ – insonning o z hayotiy tajribasini, o tmish ʻ ʻ
voqealarini, o z tarixini anglashi.
ʻ
17

2. O z hozirgi holatini anglashʻ – insonning o z hozirgi holatini, ʻ
imkoniyatlarini, vazifalarini, muammolarini anglashi.
3. O z kelajagini anglash
ʻ – insonning o z kelajak rejalarini, istiqbollarini, ʻ
maqsadlarini anglashi.
4. O z hayotiy yo lini anglash
ʻ ʻ – insonning o z hayotiy yo lini, hayotiy ʻ ʻ
traektoriyasini anglashi.
Bu komponent insonning o zini o zi anglashida muhim rol o ynaydi, chunki u
ʻ ʻ ʻ
insonning o zini vaqt ichida anglashida, o z o tmishi, hozirgi holati va kelajagini
ʻ ʻ ʻ
anglashida muhim ahamiyatga ega.
O zini o zi anglashning turli komponentlari bir-biri bilan chambarchas bog liq
ʻ ʻ ʻ
bo lib, yaxlit tizimni tashkil etadi. Masalan, insonning o zi haqidagi bilimlar
ʻ ʻ
(kognitiv komponent) uning o zini o zi baholashiga (emotsional-baholovchi
ʻ ʻ
komponent) ta’sir ko rsatadi, bu esa o z navbatida uning o zini o zi boshqarishiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
(xulq-atvorli komponent) ta’sir ko rsatadi.
ʻ 7
O zini o zi anglashning tuzilishi va komponentlari haqida gapirganda, turli
ʻ ʻ
psixologik nazariyalar va yondashuvlarni ham nazarda tutish lozim. Masalan,
psixoanalitik yo nalish vakillari o zini o zi anglashning tuzilishini "Men", "U" va
ʻ ʻ ʻ
"Super-Men" tushunchalari orqali tushuntiradilar. Gumanistik psixologiya vakillari
esa "real Men" va "ideal Men" o rtasidagi munosabatlarni o rganadilar. Kognitiv
ʻ ʻ
psixologiya vakillari o zini o zi anglashning kognitiv sxemalar tizimi sifatida
ʻ ʻ
talqin qiladilar.
O zini o zi anglashning tuzilishi va komponentlari shaxsning rivojlanish
ʻ ʻ
darajasi, yoshi, individual xususiyatlari, ijtimoiy-madaniy konteksti va boshqa
ko plab omillarga bog liq bo ladi. Shu sababli, o zini o zi anglashning tuzilishi va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
komponentlari har bir inson uchun o ziga xos bo ladi.
ʻ ʻ
1.4. O‘zini o‘zi anglash shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar
O‘zini o‘zi anglash (self-awareness) shakllanishiga ko‘plab omillar ta’sir
ko‘rsatadi. Bu bo‘limda biz ushbu omillarni batafsil tahlil qilamiz va ularning har
birining o‘zini o‘zi anglash rivojlanishiga qanday ta’sir ko‘rsatishini ko‘rib
7
Zohidov A.R. O'zini o'zi anglash psixologiyasi. – Andijon: AnDU, 2023. – B. 112-135.
18

chiqamiz. O‘zini o‘zi anglash - bu nafaqat psixologik jarayon, balki ijtimoiy,
madaniy va biologik omillar ta’sirida shakllanadigan murakkab konstrukt
hisoblanadi.
O‘zini o‘zi anglash rivojlanishning muayyan bosqichlarida shakllana
boshlaydi va butun hayot davomida rivojlanib boradi. Har bir yosh davrida o‘zini
o‘zi anglashning alohida xususiyatlari namoyon bo‘ladi:
Chaqaloqlik davri (0-1 yosh) - Garchi bu davrda o‘zini o‘zi anglash to‘liq
shakllanmagan bo‘lsa-da, uning dastlabki belgilari paydo bo‘ladi. Chaqaloqlar
asta-sekin o‘zlarining ona-onalaridan va atrof-muhitdan farqli ekanligini anglay
boshlaydilar. 3-4 oylikdan boshlab bolalar o‘z qo‘llarini ko‘rib, ularni o‘ynatishni
boshlaydilar, bu o‘z tanasi bilan tanishishning ilk bosqichi hisoblanadi. 8-10
oylikdan boshlab esa "men" va "men emas" tushunchalarini farqlay boshlaydilar.
Ilk bolalik davri (1-3 yosh) - Bu davr o‘zini o‘zi anglashning shakllanishida
juda muhim rol o‘ynaydi. 18-24 oylikdan boshlab ko‘pchilik bolalar ko‘zgudagi
aksini taniy boshlaydilar, bu esa shaxsiy identitet shakllanishining muhim belgisi
hisoblanadi. Bu davrda bolalar "men", "meniki" kabi so‘zlarni ishlatishni
boshlaydilar va o‘z tanalarini to‘liq anglaydilar. 2 yoshdan keyin o‘zini o‘zi
anglash tizimi tezroq rivojlanadi, bolalar o‘z harakatlarining oqibatlarini tushuna
boshlaydilar va o‘z hissiyotlarini farqlay oladilar. 8
Maktabgacha davr (3-6 yosh) - Bu davrda bolalar o‘z shaxsiy xususiyatlari,
qobiliyatlari va hissiyotlarini anglash qobiliyatini rivojlantiradilar. Ular o‘zlarining
yoshi, jinsi, tashqi ko‘rinishi, qiziqishlari va boshqa xususiyatlari asosida o‘z-
o‘zini tavsiflashni boshlaydilar. Bu davrda bolalar o‘z hissiyotlarini boshqarishni
o‘rganadilar va boshqalarning his-tuyg‘ularini tushunishni boshlaydilar. Rol
o‘yinlari orqali ular turli vaziyatlarda o‘zlarini qanday tutishlari kerakligini
o‘rganadilar, bu esa ijtimoiy o‘z-o‘zini anglashga yordam beradi.
Maktab davri (7-12 yosh) - Bu davrda bolalar o‘z qobiliyatlari va
cheklovlarini tengdoshlar bilan solishtirishlar orqali yanada chuqurroq
8
Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2017. – B. 183-
197.
19

tushunadilar. Ular akademik va ijtimoiy sohalarda o‘z qobiliyatlarini baholashni
o‘rganadilar. Bu davrda o‘z-o‘zini baholash tizimi shakllanadi va bolalar o‘z xulq-
atvorlarini ijtimoiy normalar va qoidalarga moslashtirishni o‘rganadilar. Piaje
nazariyasiga ko‘ra, bu davrda bolalar konkret operatsiyalar bosqichiga o‘tadilar,
ya’ni ular mantiqiy fikrlashni rivojlantiradilar, bu esa o‘z-o‘zini tahlil qilishga
yordam beradi.
O‘smirlik davri (13-18 yosh) - O‘smirlik davri shaxsning o‘z-o‘zini
anglashida burilish davri hisoblanadi. Erik Erikson nazariyasiga ko‘ra, bu davrda
shaxsiy identitet krizisi kuzatiladi. O‘smirlar "Men kimman?", "Hayotda qanday
o‘rin egallashim kerak?" kabi savollarga javob izlaydilar. Ular o‘z qadriyatlari,
e’tiqodlari va hayotiy maqsadlarini shakllantiradilar, turli rollarni sinab ko‘radilar
va o‘z identitetlarini shakllantiradilar. Bu davrda o‘z-o‘zini anglash yanada
chuqurlashadi, o‘smirlar o‘zlarini jismoniy, ijtimoiy, emotsional va kognitiv
jihatdan baholashni o‘rganadilar. Ular kelajakdagi "men"larini tasavvur qila
boshlaydilar va o‘z qarorlarining uzoq muddatli oqibatlarini ko‘ra oladilar.
Yosh yetuklik davri (18-40 yosh) - Bu davrda shaxsning o‘z-o‘zini anglashi
yanada barqarorlashadi va chuqurlashadi. O‘zini anglash kasbiy faoliyat, shaxsiy
munosabatlar va hayotiy tajribalar asosida rivojlanadi. Yosh yetuklik davrida
insonlar o‘z qadriyatlari va maqsadlarini yanada aniqlashtiradilar, o‘z kasbiy va
shaxsiy rollarini shakllantiradilar. Daniel Levinson nazariyasiga ko‘ra, bu davrda
"hayotiy struktura" shakllanadi - bu inson o‘z hayotini qanday tashkil etishi va
qanday yo‘nalishda rivojlanishi bilan bog‘liq.
O‘rta yosh davri (40-65 yosh) - Bu davrda o‘z-o‘zini anglash tizimi ko‘pincha
qayta ko‘rib chiqiladi. Erik Erikson nazariyasiga ko‘ra, bu davrda "generativlik
versus stagnatsiya" krizisi kuzatiladi. Insonlar o‘z hayotlarini baholaydilar,
erishilgan yutuqlarni tahlil qiladilar va kelajak uchun yangi maqsadlar
belgilaydilar. O‘rta yoshdagi insonlar o‘z qadriyatlarini qayta ko‘rib chiqishlari,
hayotdagi ustuvorliklarini o‘zgartirishlari va o‘z-o‘zini anglashning yangi
jihatlarini rivojlantirishlari mumkin. Bu davrda mentorlik va boshqalarga yordam
berish o‘z-o‘zini anglashning muhim qismi bo‘lishi mumkin.
20

Keksalik davri (65+ yosh) - Bu davrda o‘z-o‘zini anglash tizimi o‘zining
yakuniy ko‘rinishini oladi. Erikson nazariyasiga ko‘ra, bu davrda "yaxlitlik versus
umidsizlik" krizisi kuzatiladi. Keksalar o‘z hayotlarini retrospektiv tahlil qiladilar,
o‘z erishgan yutuqlarini va yo‘qotishlarini baholaydilar. Muvaffaqiyatli o‘z-o‘zini
anglash rivojlanishi natijasida inson o‘z hayotini mazmunli va to‘laqonli deb qabul
qiladi, o‘z tajribasini yangi avlodlarga uzatishga harakat qiladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, o‘z-o‘zini anglash rivojlanishi har bir individ uchun
noyob va uning shaxsiy tajribasi, atrof-muhit va biologik xususiyatlari bilan
bog‘liq. Yuqorida keltirilgan bosqichlar umumiy tendentsiyalarni aks ettiradi, lekin
har bir inson o‘z-o‘zini anglash rivojlanishida o‘zining individual yo‘liga ega
bo‘ladi.
Zamonaviy tadqiqotlar ko‘rsatishicha, o‘z-o‘zini anglash rivojlanishi chiziqli
emas, balki spiral shaklida kechadi, ya’ni odamlar o‘z hayotlari davomida ayni bir
masalaga qayta-qayta murojaat qilishlari, lekin har safar yangi darajada qayta
ko‘rib chiqishlari mumkin. Bu ayniqsa katta yosh guruhlarida muhim ahamiyatga
ega, chunki yangi hayotiy tajribalar va vaziyatlar odamlarni o‘z-o‘zini anglash
tizimini qayta ko‘rib chiqishga majbur qiladi.
Ijtimoiy munosabatlar o‘zini o‘zi anglash shakllanishida hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Georg Herbert Mid va Charles Kuli kabi ijtimoiy psixologlar o‘z-o‘zini
anglashning asosida ijtimoiy interaksiyalar yotishini ta’kidlashgan. "Ijtimoiy
ko‘zgu" nazariyasiga ko‘ra, biz o‘zimizni boshqalarning ko‘zida qanday
ko‘rinishimiz orqali anglaymiz va tushunamiz.
Ota-ona bilan munosabatlar - Ota-ona va bola o‘rtasidagi munosabatlar o‘z-
o‘zini anglashning poydevorini yaratadi:
Bog‘lanish nazariyasi - Jon Boulbi va Meri Einsvort tomonidan
rivojlantirilgan nazariyaga ko‘ra, ota-ona bilan xavfsiz bog‘lanish o‘z-o‘zini ijobiy
anglashga olib keladi. Bolalar ota-onalar bilan munosabatlarida o‘zlarini qadrliroq,
yaxshi ko‘rilganini his qiladilar, bu esa o‘z-o‘zini ijobiy baholashga olib keladi.
Ota-onalarning tarbiya uslubi - Diana Baumrind tomonidan taklif etilgan
tarbiya uslublari (avtoritar, avtoritet, liberal va e’tiborsiz) bolaning o‘z-o‘zini
21

anglash rivojlanishiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Avtoritet uslubidagi ota-onalar
(yuqori talab, lekin yuqori emotsional qo‘llab-quvvatlash) bolaning mustaqil
fikrlashini qo‘llab-quvvatlaydilar, bu esa o‘z-o‘zini anglashning sog‘lom
rivojlanishiga yordam beradi. 9
Ota-onalar bergan qayta aloqa (feedback) - Ota-onalarning bolaning
harakatlari, qobiliyatlari va yutuqlariga bergan bahosi bolaning o‘z-o‘zini baholash
tizimini shakllantiradi. Agar ota-onalar doimo tanqid qilsalar, bola o‘z-o‘zini
salbiy baholashi mumkin. Aksincha, agar ota-onalar bolaning yutuqlarini tan
olsalar va uni qo‘llab-quvvatlasalar, bola o‘ziga ishonchli va ijobiy munosabatda
bo‘ladi.
Ota-onalarning namunasi - Ota-onalar o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini
boshqarish bo‘yicha namuna bo‘ladilar. Bola kuzatish va taqlid qilish orqali o‘z-
o‘zini anglash ko‘nikmalarini o‘rganadi. Masalan, agar ota-ona o‘z hissiyotlarini
ifoda etish va boshqarishni bilsa, bola ham bu ko‘nikmalarni o‘zlashtiradi.
Oila muhiti - Oiladagi munosabatlar va muhit (oila a’zolari o‘rtasidagi
munosabatlar, oila qoidalari, qadriyatlar) bolaning o‘z-o‘zini anglashiga katta ta’sir
ko‘rsatadi. Sog‘lom, qo‘llab-quvvatlovchi oila muhiti bolaning o‘z-o‘zini anglash
tiziminining ijobiy rivojlanishiga yordam beradi.
Tengdoshlar bilan munosabatlar - Bolalar va o‘smirlar hayotida tengdoshlar
guruhi muhim rol o‘ynaydi va o‘z-o‘zini anglashga kuchli ta’sir ko‘rsatadi:
Ijtimoiy solishtirish nazariyasi - Leon Festinger tomonidan taklif etilgan
nazariyaga ko‘ra, odamlar o‘zlarini baholash uchun boshqalar bilan solishtirishga
moyil. Bolalar va o‘smirlar o‘z tengdoshlari bilan solishtirib, o‘z qobiliyatlari,
ko‘rinishi va xulq-atvorini baholaydilar.
Tengdoshlar guruhi tahsini va rad etilishi - Tengdoshlar guruhi tomonidan
qabul qilinish yoki rad etilish bolaning o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini baholashiga
katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy qabul qilinish o‘z-o‘zini ijobiy baholashga, rad
etilish esa o‘z-o‘zini salbiy baholashga olib kelishi mumkin.
9
Musinova R.Yu. Psixodiagnostikaning zamonaviy usullari. – Toshkent: "Fan", 2022. – B. 124-143.
22

Guruh identiteti - Tengdoshlar guruhi bilan identifikatsiyalashish orqali
bolalar va o‘smirlar o‘z identitetlarining muhim qismini shakllantiradilar. Guruh
qadriyatlari, odatlari va normalarini qabul qilish orqali ular "biz" va "ular"
o‘rtasidagi farqni anglay boshlaydilar.
Ijtimoiy rollar - Tengdoshlar guruhi ichida o‘ynaladigan rollar (lider, kulgili
bola, aqlli bola va h.k.) bolaning o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir qiladi. Agar bola o‘z
rolidan mamnun bo‘lsa, bu uning o‘z-o‘zini ijobiy anglashiga olib keladi.
Do‘stlik munosabatlari - Yaqin do‘stlar bilan munosabatlar o‘z-o‘zini
anglashning rivojlanishiga alohida ta’sir ko‘rsatadi. Do‘stlar o‘rtasidagi ochiq
muloqot, o‘zaro ishonch va qo‘llab-quvvatlash muhiti o‘z-o‘zini anglashning
chuqurlashishiga yordam beradi.
O‘qituvchilar bilan munosabatlar - O‘qituvchilar o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
anglash rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi:
Akademik o‘z-o‘zini baholash - O‘qituvchilarning baho va mulohazalari
o‘quvchilarning o‘z qobiliyatlari haqidagi tasavvurlarini shakllantiradi. Albert
Bandura konsepsiyasiga ko‘ra, o‘z-o‘zini yetarli deb his qilish (self-efficacy) –
ma’lum vazifalarni bajara olish qobiliyatiga ishonish – akademik muvaffaqiyatga
erishish uchun muhim.
O‘qituvchilarning kutishlari - Robert Rosenthal va Lenore Yakobson
tomonidan o‘rganilgan "Pigmalion effekti" ga ko‘ra, o‘qituvchilarning o‘quvchilar
qobiliyatlariga nisbatan kutishlari o‘quvchilarning haqiqiy natijalariga ta’sir qiladi.
Agar o‘qituvchi o‘quvchiga ishonsa va undan ko‘p narsa kutsa, o‘quvchi o‘ziga
bo‘lgan ishonchni oshiradi.
O‘qituvchi-o‘quvchi munosabatlarining sifati - O‘qituvchilar bilan issiq va
qo‘llab-quvvatlovchi munosabatlar o‘quvchilarda o‘z-o‘zini ijobiy anglashga
yordam beradi. O‘qituvchilar nafaqat bilim beradi, balki o‘quvchilarga emotsional
qo‘llab-quvvatlash ham ko‘rsatadi.
Qayta aloqa (feedback) berish uslubi - O‘qituvchilar tomonidan beriladigan
qayta aloqaning sifati va uslubi o‘quvchilarning o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir
ko‘rsatadi. Konstruktiv, aniq va harakatga yo‘naltirilgan qayta aloqa
23

o‘quvchilarning o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini boshqarish ko‘nikmalarini
rivojlantirishga yordam beradi.
Shaxsiy namuna - O‘qituvchilar o‘z-o‘zini anglash va o‘z-o‘zini boshqarish
ko‘nikmalari bo‘yicha namuna ko‘rsatadilar. O‘quvchilar o‘qituvchilarning xulq-
atvorini kuzatish va taqlid qilish orqali o‘z-o‘zini anglash ko‘nikmalarini
o‘rganadilar.
Jamiyatdagi boshqa muhim shaxslar bilan munosabatlar - Boshqa ta’sirli
shaxslar ham bolaning o‘z-o‘zini anglash rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi:
Katta oila a’zolari - Bobo-buvi, amaki-xolalar, tog‘a-ammalar va boshqa
qarindoshlar bolaga turli xil namunalar, qadriyatlar va fikrlar taqdim etadilar, bu
esa bolaning o‘z-o‘zini anglashini boyitadi. Ular bolaga qo‘shimcha emotsional
qo‘llab-quvvatlash va yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishlari mumkin.
Murabbiylar va ustozlar - Sport, san’at yoki boshqa qiziqishlar bo‘yicha
murabbiylar bolaning o‘z-o‘zini anglashiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ular bolaga
ko‘nikma va qobiliyatlarini rivojlantirish imkoniyatini taqdim etadilar, bu esa
bolaning o‘z-o‘zini anglashining muhim qismini shakllantirishga yordam beradi.
Mashhur shaxslar va namunalar - Bolalar va o‘smirlar ko‘pincha mashhur
sportchilar, aktyorlar, yozuvchilar yoki boshqa taniqli shaxslarga taqlid qilishga
harakat qilishadi. Bu namunalar bolaning qadriyatlari, maqsadlari va o‘z-o‘zini
anglashiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. 10
Madaniy obrazlar - Media va madaniyatda taqdim etilgan obrazlar (TV, kino,
internet, adabiyot) bolaning o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir qiladi. Bu obrazlar bolaga
o‘z "men"ini qanday qabul qilish va ifodalash haqida ma’lumot beradi.
Mavjud bo‘lmagan, tasavvur qilingan suhbatdoshlar - Ba’zi bolalar uchun
tasavvur qilingan suhbatdoshlar o‘z-o‘zini anglash rivojlanishining bir qismi
bo‘lishi mumkin. Ular bolaga turli xil fikrlar va nuqtai nazarlarni o‘rganish
imkoniyatini beradi.
10
Nishonova Z.T., Qurbonova Z.N. Psixodiagnostika: Darslik. – Toshkent: TDPU, 2019. – B. 135-
142.
24

Madaniy kontekst o‘z-o‘zini anglash jarayonining muhim determinantlaridan
biri hisoblanadi. Har bir madaniyat o‘z-o‘zini anglashning o‘ziga xos modellarini,
ideal "men" obrazini va o‘z-o‘zini baholash mezonlarini taqdim etadi. Quyida
madaniy kontekstning o‘z-o‘zini anglashga ta’sirining asosiy jihatlari ko‘rib
chiqiladi:
Jamoa yoki individualistik madaniyat - Madaniyatlar individualistik va
jamoaviy yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin, bu esa o‘z-o‘zini anglashga turlicha ta’sir
ko‘rsatadi:
Individualistik madaniyatlar (G‘arb mamlakatlari, masalan, AQSh,
Germaniya, Avstriya) - Bu madaniyatlarda shaxsiy mustaqillik, o‘ziga xoslik va
o‘z maqsadlarini amalga oshirish yuqori qadrlanadi. Markham Hayd va rivojlanish
psixologlari ko‘rsatishicha, individualistik madaniyatlarda odamlar o‘z-o‘zini
anglashda ko‘proq o‘z shaxsiy xususiyatlariga, erishgan yutuqlariga va
boshqalardan qanday farq qilishlariga e’tibor beradilar. Ular o‘z-o‘zini baholashda
o‘z ichki mezonlaridan ko‘proq foydalanadilar.
Jamoaviy madaniyatlar (Ko‘pgina Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi
mamlakatlari) - Bu madaniyatlarda jamoa bilan uyg‘unlik, o‘zaro bog‘liqlik va
ijtimoiy majburiyatlar yuqori qadrlanadi. Masalan, yapon madaniyatida "amae"
tushunchasi (boshqalarga bog‘liqlik) muhim rol o‘ynaydi. Jamoaviy
madaniyatlarda odamlar o‘z-o‘zini anglashda ko‘proq o‘z ijtimoiy rollariga,
munosabatlariga va jamoa oldidagi majburiyatlariga e’tibor beradilar.
Madaniyatlararo farqlar tadqiqoti - Markham Hayd, Shinobu Kitayama va
Xeyzel Rose Markus kabi tadqiqotchilar turli madaniyatlarda o‘z-o‘zini tasvirlash
va o‘z-o‘zini anglash o‘rtasidagi farqlarni o‘rganganlar. Ularning tadqiqotlari
ko‘rsatishicha, sharq madaniyatlarida odamlar o‘zlarini tasvirlashda ko‘proq
kontekstga bog‘liq bo‘lgan, munosabatlarga asoslangan va o‘zgaruvchan
xususiyatlarni ta’kidlaydilar. G‘arb madaniyatlarida esa odamlar ko‘proq
kontekstdan mustaqil, barqaror shaxsiy xususiyatlarni ta’kidlaydilar.
O‘zaro ta’sir va sintez - Globallashuv davrida ko‘pgina madaniyatlar o‘z o‘z-
o‘zini anglash modellarida elementlarni boshqa madaniyatlardan qabul
25

qilmoqdalar. Masalan, ko‘pgina sharq mamlakatlarida individualistik qadriyatlar
kuchaymoqda, g‘arb mamlakatlarida esa ba’zi jamoaviy qadriyatlar qabul
qilinmoqda.
Ijtimoiy normalar va qadriyatlar - Har bir madaniyat o‘z ijtimoiy normalari va
qadriyatlarini taqdim etadi, bu esa o‘z-o‘zini anglashga ta’sir ko‘rsatadi:
Ta’lim tizimi o‘z-o‘zini anglashning shakllantiruvchi muhim omil
hisoblanadi:
Rasmiy ta’lim dasturlari - maktab va universitet dasturlari o‘z-o‘zini tahlil
qilish ko‘nikmalarini va tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi.
Baholash tizimlari - o‘quvchilarning o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari va baholari
ularning o‘z imkoniyatlarini qanday qabul qilishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizlik tajribalari - o‘quv jarayonidagi yutuq va
kamchiliklar o‘z-o‘zini baholash tizimini shakllantiradi.
Maxsus dasturlar - o‘z-o‘zini anglashga yo‘naltirilgan maxsus dasturlar
(masalan, ijtimoiy-emotsional o‘qitish) ushbu sohadagi ko‘nikmalarni maqsadli
rivojlantiradi.
Aqliy qobiliyatlarning rivojlanishi o‘z-o‘zini chuqurroq anglash imkonini
beradi:
Abstrakt fikrlash - murakkab tushunchalarni anglay olish qobiliyati shaxsiy
qadriyatlar va maqsadlarni shakllantirishga yordam beradi.
Metakognitiv qobiliyatlar - o‘z fikrlash jarayonlari haqida o‘ylash qobiliyati
o‘z-o‘zini anglashning yuqori darajasini ta’minlaydi.
Xotira rivojlanishi - o‘z tajribalarini saqlash va tahlil qilish qobiliyati o‘z-
o‘zini anglashni shakllantirishda muhimdir.
Emotsional intellekt o‘z-o‘zini anglashning muhim tarkibiy qismi
hisoblanadi:
O‘z hissiyotlarini tanish - o‘z emotsional holatlarini to‘g‘ri identifikatsiya
qilish va ularni farqlay olish.
Hissiyotlarni boshqarish - o‘z emotsional reaktsiyalarini nazorat qila olish va
moslashuvchan bo‘lish.
26

Motivatsiya - o‘z maqsadlariga erishish uchun ichki motivatsiyani
rivojlantirish.
Empatiya - boshqalarning hissiyotlarini tushunish va ularga hamdardlik
bildirish qobiliyati.
Hayotiy tajribalar shaxsning o‘z-o‘zini anglashiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi:
Muhim hayotiy voqealar - tug‘ilish, vafot etish, nikoh, ajralish kabi muhim
voqealar o‘z-o‘zini anglashni o‘zgartiradi.
Travmatik tajribalar - og‘ir hayotiy sinovlar, yo‘qotishlar va stress holatlari
shaxsiy identitetga ta’sir ko‘rsatadi.
Ijobiy tajribalar - muvaffaqiyat, mukofotlar va yutuqlar o‘z-o‘zini ijobiy
baholashga olib keladi.
Kasbiy faoliyat - kasbiy roli, yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklari orqali o‘z-
o‘zini anglash rivojlanadi.
II BOB. O‘ZINI O‘ZI ANGLASH DIAGNOSTIKASI METODLARI VA
USULLARI
2.1. O‘zini o‘zi anglash diagnostikasining asosiy yo‘nalishlari
O‘zini o‘zi anglash diagnostikasi - bu insonga o‘zining xususiyatlari, ichki
dunyosi va o‘zligini anglashga yordam beradigan usullar majmuasi hisoblanadi. Bu
27

soha shaxsning o‘zini chuqurroq tushunishi, ichki dunyosini kashf etishi va
rivojlanishi uchun xizmat qiladi.
Psixodiagnostik testlar va metodikalar o‘zini anglashning muhim vositasi
bo‘lib, ular yordamida inson o‘zining temperamenti, xarakteri, qobiliyatlari va
shaxsiy xususiyatlarini aniqlashi mumkin. Masalan, Ayzenk shaxs so‘rovnomasi,
MMPI testi, Kettell so‘rovnomasi kabi metodikalar orqali shaxs strukturasi
o‘rganiladi. Bu testlar yordamida olingan natijalar inson o‘zini tushunishi va
rivojlanish yo‘nalishlarini belgilashiga yordam beradi.
Proyektiv metodikalar orqali inson ongosti jarayonlarini va yashirin
motivlarini anglash imkoniyati tug‘iladi. Rorshax testi, "Odam chizish" testi,
Lüscher rang testi kabi metodlar yordamida shaxsning o‘zi ham anglamagan
tomonlari ochiladi. Bu usullar ayniqsa psixologik konsultatsiya va psixoterapiya
jarayonida keng qo‘llaniladi.
Refleksiya amaliyoti o‘zini anglashning eng samarali usullaridan biri
hisoblanadi. Kundalik yuritish, meditatsiya va o‘z-o‘zini kuzatish orqali inson o‘z
xatti-harakatlari, fikrlari va his-tuyg‘ularini tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Bu jarayon o‘zini anglashning asosini tashkil etadi va shaxsiy rivojlanishga xizmat
qiladi.
Ijtimoiy persepsiya usullari orqali inson o‘zini boshqalar ko‘zi bilan ko‘rish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. 360 daraja baholash, guruh muhokamasi va
psixodramatik metodlar yordamida shaxsning ijtimoiy rollarini va munosabatlarini
anglashi osonlashadi.
Psixofiziologik diagnostika usullari yordamida inson o‘zining fiziologik
reaksiyalari va ularning emotsional holatlar bilan bog‘liqligini o‘rganishi mumkin.
Biologik aks aloqa (biofeedback) apparatlari yordamida inson o‘z tanasida
kechayotgan jarayonlarni kuzatish va ularni boshqarish ko‘nikmalarini
rivojlantirishi mumkin.
Hayotiy tajribani tahlil qilish usullari orqali inson o‘zining hayot yo‘li,
qadriyatlari va hayotiy maqsadlarini anglash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Biografik
28

metodlar, hayot chizig‘ini chizish va narrativ terapiya texnikalari bunga misol
bo‘ladi.
O‘zini o‘zi anglash diagnostikasi ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, bu jarayonda
yuqorida sanab o‘tilgan barcha yo‘nalishlardan kompleks foydalanish eng samarali
natija beradi. Bu usullar shaxsiy rivojlanish, kasbiy o‘sish va psixologik
salomatlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
O‘zini o‘zi anglashni diagnostika qilish turli yo‘nalishlar va nazariy
yondashuvlarni o‘z ichiga oladi:
Psixometrik yondashuvlar standartlashtirilgan metodikalar va testlar
yordamida o‘z-o‘zini anglashning turli jihatlarini o‘lchashga asoslangan:
Shaxsni o‘rganishga qaratilgan testlar - shaxsning xususiyatlari, temperamenti
va individual farqlarini o‘lchash orqali o‘z-o‘zini anglash darajasini aniqlash.
O‘z-o‘zini baholash shkalalari - turli sohalar bo‘yicha o‘z-o‘zini baholash
shkalalari (masalan, akademik, ijtimoiy, jismoniy va h.k.) orqali o‘z-o‘zini anglash
komponentlarini o‘rganish. 11
Psixologik kesimlar - ma’lum bir vaqt oralig‘ida o‘z-o‘zini anglash
ko‘rsatkichlarining o‘zgarishini kuzatish orqali dinamikani o‘rganish.
Qiyosiy tahlil - turli yoshdagi, jinsdagi yoki madaniyatdagi odamlarning o‘z-
o‘zini anglashini qiyosiy o‘rganish.
Sifat usullari o‘z-o‘zini anglashning subyektiv tajribalarini chuqurroq
o‘rganishga imkon beradi:
Chuqurlashtirilgan intervyular - yarim strukturalashtirilgan suhbatlar orqali
o‘z-o‘zini anglash jarayonining individual xususiyatlarini o‘rganish.
Narrativ tahlil - shaxsiy hikoyalar, avtobiografik ma’lumotlar va shaxsiy
tajribalarni tahlil qilish.
Fenomenologik yondashuv - o‘z-o‘zini anglashning subyektiv tajribasini
o‘rganishga qaratilgan metodlar.
11
Qodirov U.D. O'smirlar psixologiyasi va o'zini o'zi anglashning rivojlanishi. – Farg'ona: FarDU,
2020. – B. 68-87.
29

Kontentni tahlil qilish - og‘zaki va yozma o‘z-o‘zini tavsiflarni tahlil qilish
orqali o‘z-o‘zini anglash strukturasini o‘rganish.
Kuzatish usullari tabiiy sharoitlarda shaxsning xulq-atvori va muloqotini
strukturalashtirilgan kuzatishlarga asoslangan:
Tabiiy sharoitlarda kuzatish - kundalik hayotda, oilada, o‘quv muassasasida
yoki ish joyida shaxs xulq-atvorini kuzatish.
Yo‘naltirilgan kuzatish - ma’lum vaziyatlarda shaxsning o‘zini tutishi va
reaktsiyalarini kuzatish.
Video tahlil - videoga tushirilgan xulq-atvorni tahlil qilish orqali o‘z-o‘zini
anglash ko‘rinishlarini o‘rganish.
O‘zaro ta’sirni baholash shkalalari - shaxslararo munosabatlarda o‘z-o‘zini
namoyon etish xususiyatlarini baholash.
Eksperimental yondashuvlar laboratoriya sharoitida o‘z-o‘zini anglashning
alohida jihatlarini o‘rganishga qaratilgan:
O‘z tanasini anglash eksperimentlari - o‘z tanasini anglash darajasi va
xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan tajribalar.
O‘zini o‘zi tanish testlari - o‘ziga xos bo‘lgan va bo‘lmagan stimullarni
farqlash qobiliyatini tekshirish.
Kognitiv testlar - o‘z-o‘zini anglash bilan bog‘liq kognitiv jarayonlarni
o‘rganish.
Ijtimoiy eksperimentlar - ijtimoiy vaziyatlarda o‘z-o‘zini anglash va o‘zini
tutish o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish.
Neyropsi х ologik baholash o‘z-o‘zini anglashning kognitiv va neyral
korrelyatlarini o‘lchashni o‘z ichiga oladi:
Neyropsixologik testlar - miya faoliyati bilan bog‘liq o‘z-o‘zini anglash
komponentlarini baholash.
Miyani tasvirlash texnologiyalari - funksional MRT va boshqa usullar
yordamida o‘z-o‘zini anglash jarayonlari bilan bog‘liq miya faoliyatini kuzatish.
Psixofiziologik o‘lchashlar - vegetativ nerv tizimi reaktsiyalari orqali o‘z-
o‘zini anglash jarayonlarini o‘rganish.
30

Neyrokognitiv paradigmalar - o‘z-o‘zini anglash bilan bog‘liq miya
faoliyatini o‘rganish uchun maxsus ishlab chiqilgan eksperimental paradigmalar.
2.2. O‘zini o‘zi anglash diagnostikasining zamonaviy metodikalari
O‘zini o‘zi anglashni diagnostika qilish uchun turli zamonaviy metodikalar
mavjud: 12
O‘z-o‘zini baholash so‘rovnomalari o‘z-o‘zini anglashning turli jihatlarini
o‘lchash uchun ishlab chiqilgan:
O‘z-o‘zini anglash shkalasi (Self-Consciousness Scale, SCS) - Shaxsiy va
ijtimoiy o‘z-o‘zini anglash, shuningdek ijtimoiy xavotirlanish darajasini
o‘lchaydigan standartlashtirilgan test.
Vaziyatli o‘z-o‘zini anglash shkalasi (Situational Self-Awareness Scale,
SSAS) - Ma’lum vaziyatlarda o‘z-o‘zini anglash darajasini o‘lchash uchun
qo‘llaniladigan metodika.
O‘z-o‘zini refleksiya va insidetlik shkalasi (Self-Reflection and Insight Scale,
SRIS) - O‘z ichki holati va xulq-atvorini tahlil qilish qobiliyatini o‘lchaydigan
shkala.
Hushyorlik va e’tiborni baholash shkalasi (Mindful Attention Awareness
Scale, MAAS) - Kundalik hayotda hushyorlik va diqqat-e’tibor darajasini
o‘lchaydigan shkala.
O‘z-o‘zini anglash indeksi (Self-Awareness Inventory) - Shaxsning turli
sohalarda o‘z-o‘zini anglash darajasini kompleks baholash imkonini beruvchi
so‘rovnoma.
Proyektiv texnikalar shaxsning ongsiz darajadagi o‘z-o‘zini anglash
xususiyatlarini o‘rganish imkonini beradi:
"Men kimman?" testi (Twenty Statements Test) - Respondent "Men ..." so‘zi
bilan boshlanadigan 20 ta jumla tuzishi kerak bo‘lgan metodika.
Jumlalarni to‘ldirish testlari - Tugallanmagan jumlalarni yakunlash orqali o‘z-
o‘zini anglash xususiyatlarini o‘rganish.
12
G'oziyev E.G. Psixologiya. – Toshkent: "O'qituvchi", 2008. – B. 224-241.
31

Rasmlarga asoslangan metodikalar - "Odam rasm chizish" testi, o‘z-o‘zini
tasvirlash va boshqa proyektiv chizish metodikalari.
Tematik apperseptsiya testi (TAT) - Rasmlarni sharhlash orqali shaxsning
o‘z-o‘zini anglash xususiyatlarini o‘rganish.
Xulq-atvorni baholash o‘z-o‘zini anglashni namoyon etishning tashqi
ko‘rinishlarini o‘rganishga qaratilgan:
Ko‘zguda o‘zini tanishni tekshirish - Bolalarda va ba’zi boshqa holatlarda
o‘z-o‘zini tanib olish rivojlanishini o‘rganish.
Xulq-atvorni kuzatish shkalalari - Turli vaziyatlarda o‘z-o‘zini anglash
ko‘rinishlarini baholash uchun strukturalashtirilgan shkala.
O‘z-o‘zini baholash komponenti bilan vazifalar - Vazifani bajarish va o‘z
natijalarini baholash, so‘ngra obyektiv natijalar bilan solishtirishga asoslangan
metodikalar.
Rollarni o‘ynash va simulyatsiyalar - Maxsus yaratilgan vaziyatlarda o‘z-
o‘zini anglash xususiyatlarini namoyon etishni o‘rganish.
Zamonaviy texnologiyalar o‘z-o‘zini anglashni o‘rganish uchun yangi
imkoniyatlar taqdim etadi:
Tajribalarni namuna olish metodlari - Mobil ilovalar yordamida real vaqt
rejimida o‘z-o‘zini anglash ko‘rsatkichlarini qayd etish.
Virtual voqelik simulyatsiyalari - O‘z-o‘zini idrok etishni baholash uchun
virtual muhitdan foydalanish.
Fiziologik o‘lchashlar - Ko‘zning harakatlarini kuzatish, teri qarshiligi va
boshqa fiziologik ko‘rsatkichlarni o‘z-o‘zini anglash jarayonlari bilan bog‘liq
holda o‘rganish.
Ijtimoiy tarmoqlar tahlili - Ijtimoiy tarmoqlardagi faoliyat va o‘z-o‘zini
taqdim etish xususiyatlarini tahlil qilish.
Kompleks yondashuvlar turli metodikalarni birlashtirib, o‘z-o‘zini anglashni
har tomonlama o‘rganish imkonini beradi:
Sifat va miqdoriy metodlarni birlashtirish - Standartlashtirilgan testlar va
chuqurlashtirilgan intervyularni birgalikda qo‘llash.
32

O‘z-o‘zini baholash va tashqi baholashni triangulatsiya qilish - Shaxsning o‘zi
va boshqalar (masalan, ota-onalar, o‘qituvchilar, do‘stlar) tomonidan berilgan
baholarni solishtirib, o‘z-o‘zini anglash xususiyatlarini aniqlash.
Longitudinal tadqiqotlar - O‘z-o‘zini anglash o‘zgarishlarini vaqt o‘tishi bilan
kuzatib borish va rivojlanish dinamikasini o‘rganish.
Madaniyatlararo tadqiqotlar - Turli madaniyat vakillari o‘rtasida o‘z-o‘zini
anglash xususiyatlari va diagnostika metodlarini qo‘llash xususiyatlarini qiyoslab
o‘rganish.
III BOB. O‘ZINI O‘ZI ANGLASH DIAGNOSTIKASI NATIJALARI VA
ULARNI AMALIYOTDA QO‘LLASH
3.1. O‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini o‘rganish.
33

8-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini o‘rganish uchun
quyidagi metodikalar qo‘llanildi:
1. "Men kimman?" metodikasi (M. Kun, T. Makpartlend) - o‘z-o‘zini
anglash mazmunini aniqlashga qaratilgan
2. Dembo-Rubinshteyn metodikasi - o‘z-o‘zini baholash darajasini o‘lchash
uchun
3. "Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi - o‘zini anglash
komponentlarini aniqlash uchun
"Men kimman?" metodikasi natijalari
№ Ism-familiya Ijtimoi
y
"Men"
(%) Kommunikat
iv "Men"
(%) Moddi
y
"Men
" (%) Faoliy
at
"Men"
(%) Fizik
"Men
" (%) Refleksi
v
"Men"
(%)
1 Abdurahmon
ov Jasur 25 15 10 20 15 15
2 Ahmedova
Nigora 30 20 5 15 10 20
3 Aliyev Bobur 20 15 15 25 15 10
4 Berdiyeva
Malika 15 25 10 10 15 25
5 Djurayev
Sanjar 20 10 20 25 15 10
6 Ergasheva
Laziza 25 20 5 15 15 20
7 Fayziyev
Akmal 15 15 20 20 20 10
8 Ganiyeva
Kamola 30 25 5 10 10 20
9 Hasanov
Sardor 20 15 15 20 20 10
34

1
0 Ikromova
Dilnoza 25 20 10 15 10 20
1
1 Jo‘rayev Aziz 15 15 15 25 20 10
1
2 Karimova
Shahnoza 30 25 5 10 10 20
1
3 Mahmudov
Sherzod 20 10 20 25 15 10
1
4 Najmiddinov
a Hilola 25 20 5 15 15 20
1
5 Olimov
Jahongir 20 15 15 20 20 10
1
6 Po‘latova
Sabina 30 25 5 10 10 20
1
7 Qodirov
Temur 15 10 20 25 20 10
1
8 Rahimova
Mohira 25 25 10 15 5 20
1
9 Saidov Elbek 20 15 15 25 15 10
2
0 Toshpulatova
Diyora 30 20 5 15 10 20
Natijalar tahlili: O‘quvchilarning javoblarida qizlar orasida ijtimoiy,
kommunikativ va refleksiv "Men" ko‘rsatkichlari yuqori ekanligini kuzatish
mumkin, o‘g‘il bolalarda esa faoliyat, moddiy va fizik "Men" ko‘rsatkichlari
ustunlik qiladi. Bu jinslarga xos o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini aks ettiradi.
"Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi natijalari
№ Ism-familiya Kognitiv
komponent Emotsional
komponent Xulq-atvor
komponenti Umumiy
daraja
35

1 Abdurahmonov
Jasur O‘rta O‘rta O‘rta O‘rta
2 Ahmedova
Nigora Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
3 Aliyev Bobur O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
4 Berdiyeva
Malika Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
5 Djurayev Sanjar O‘rta Past Yuqori O‘rta
6 Ergasheva
Laziza Yuqori O‘rta O‘rta O‘rta
7 Fayziyev Akmal O‘rta O‘rta O‘rta O‘rta
8 Ganiyeva
Kamola Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
9 Hasanov Sardor O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
10 Ikromova
Dilnoza Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
11 Jo‘rayev Aziz O‘rta Past Yuqori O‘rta
12 Karimova
Shahnoza Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
13 Mahmudov
Sherzod O‘rta O‘rta O‘rta O‘rta
14 Najmiddinova
Hilola Yuqori O‘rta O‘rta O‘rta
15 Olimov
Jahongir O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
16 Po‘latova
Sabina Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
17 Qodirov Temur O‘rta Past Yuqori O‘rta
18 Rahimova
Mohira Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
19 Saidov Elbek O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
36

20 Toshpulatova
Diyora Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
Natijalar tahlili: So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, sinfdagi 7 nafar o‘quvchi (35%)
yuqori darajadagi o‘zini o‘zi anglash ko‘rsatkichlariga, 13 nafar o‘quvchi (65%)
o‘rta darajaga ega. Past darajali o‘quvchilar aniqlanmadi. Qizlar kognitiv va
emotsional komponentlar bo‘yicha yuqori natijalarni ko‘rsatgan bo‘lsa, o‘g‘il
bolalarda xulq-atvor komponenti nisbatan yuqoriroq.
UMUMIY XULOSA
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, 8-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash jarayonida
quyidagi xususiyatlar aniqlandi:
1. O‘quvchilarning o‘zini o‘zi anglashi o‘rta va yuqori darajada ekanligi
aniqlandi, bu ularning yosh xususiyatlariga mos keladi.
2. Jinsga bog‘liq farqlar yaqqol kuzatiladi: qizlarda ijtimoiy, kommunikativ va
refleksiv "Men" ustunlik qilsa, o‘g‘il bolalarda faoliyat, moddiy va fizik
"Men" komponentlari nisbatan yuqori.
3. O‘zini o‘zi baholash darajasi aksariyat o‘quvchilarda o‘rtachadan yuqori, bu
o‘smirlik davriga xos bo‘lgan ijobiy identifikatsiya jarayonini ko‘rsatadi.
4. O‘quvchilarning o‘zini o‘zi anglash komponentlari orasida emotsional
komponentning nisbatan past ko‘rsatkichlari kuzatildi (ayniqsa o‘g‘il
bolalarda), bu o‘smirlik davridagi emotsional barqarorlik masalalarini
ko‘rsatadi.
Ushbu natijalar asosida o‘quvchilarning o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini
rivojlantirish bo‘yicha psixologik-pedagogik tavsiyalar ishlab chiqish mumkin.
9-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini o‘rganish uchun
quyidagi metodikalar qo‘llanildi:
1. "Men kimman?" metodikasi (M. Kun, T. Makpartlend) - o‘z-o‘zini
anglash mazmunini aniqlashga qaratilgan
37

2. Dembo-Rubinshteyn metodikasi - o‘z-o‘zini baholash darajasini o‘lchash
uchun
3. "Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi - o‘zini anglash
komponentlarini aniqlash uchun
"Men kimman?" metodikasi natijalari
№ Ism-
familiya Ijtimoi
y
"Men"
(%) Kommunikati
v "Men" (%) Moddi
y
"Men"
(%) Faoliya
t
"Men"
(%) Fizik
"Men
" (%) Refleksi
v
"Men"
(%)
1 Aminov
Dilshod 30 15 10 20 10 15
2 Bahromova
Zarina 25 25 5 10 10 25
3 Dadaxonov
Rustam 15 15 15 30 15 10
4 Erkinova
Shahzoda 20 25 5 15 10 25
5 Fayzullaye
v Otabek 15 10 15 30 20 10
6 G‘aniyeva
Aziza 25 25 5 15 5 25
7 Hikmatov
Jahongir 20 15 10 25 20 10
8 Islomova
Munisa 30 25 5 15 5 20
9 Jo‘rayev
Shahzod 15 15 15 25 20 10
1
0 Karimova
Madina 25 25 5 15 10 20
1 Latipov 15 10 20 30 15 10
38

1 Ulug‘bek
1
2 Mahmudov
a Nilufar 30 25 5 10 5 25
1
3 Nodirov
Asadbek 20 15 15 25 15 10
1
4 Oripova
Guli 25 25 5 15 10 20
1
5 Po‘latov
Akbar 15 10 20 30 15 10
1
6 Qosimova
Saodat 30 25 5 10 5 25
1
7 Rasulov
Jasur 15 15 15 30 15 10
1
8 Salimova
Charos 25 25 5 15 10 20
1
9 To‘xtayev
Muzaffar 20 15 15 25 15 10
2
0 Usmonova
Feruza 30 25 5 15 5 20
Natijalar tahlili: 9-sinf o‘quvchilarida "Men kimman?" metodikasi natijalari
shuni ko‘rsatadiki, qizlarda ijtimoiy (25-30%), kommunikativ (25%) va refleksiv
(20-25%) "Men" obrazlari ustunlik qiladi. O‘g‘il bolalarda esa faoliyat "Men" (25-
30%), fizik "Men" (15-20%) va moddiy "Men" (15-20%) komponenti yuqori. 8-
sinf o‘quvchilariga nisbatan 9-sinf o‘quvchilarida refleksiv "Men" komponenti
biroz yuqori ekanligi kuzatildi, bu ularda o‘z-o‘zini tahlil qilish ko‘nikmalarining
rivojlanib borayotganini ko‘rsatadi.
"Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi natijalari
№ Ism-familiya Kognitiv
komponent Emotsional
komponent Xulq-atvor
komponenti Umumiy
daraja
1 Aminov Yuqori O‘rta Yuqori Yuqori
39

Dilshod
2 Bahromova
Zarina Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
3 Dadaxonov
Rustam O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
4 Erkinova
Shahzoda Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
5 Fayzullayev
Otabek O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
6 G‘aniyeva
Aziza Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
7 Hikmatov
Jahongir Yuqori O‘rta Yuqori Yuqori
8 Islomova
Munisa Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
9 Jo‘rayev
Shahzod O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
10 Karimova
Madina Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
11 Latipov
Ulug‘bek O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
12 Mahmudova
Nilufar Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
13 Nodirov
Asadbek Yuqori O‘rta Yuqori Yuqori
14 Oripova Guli Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
15 Po‘latov
Akbar O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
16 Qosimova
Saodat Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
17 Rasulov Jasur O‘rta O‘rta Yuqori O‘rta
40

18 Salimova
Charos Yuqori Yuqori O‘rta Yuqori
19 To‘xtayev
Muzaffar Yuqori O‘rta Yuqori Yuqori
20 Usmonova
Feruza Yuqori Yuqori Yuqori Yuqori
Natijalar tahlili: So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, 9-sinf o‘quvchilarining 12
nafari (60%) yuqori darajadagi o‘zini o‘zi anglash ko‘rsatkichlariga, 8 nafari (40%)
o‘rta darajaga ega. 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan yuqori darajadagi o‘quvchilar
soni ortgan (8-sinfda 35%, 9-sinfda 60%). Qizlarda kognitiv va emotsional
komponentlar bo‘yicha yuqori natijalar qayd etilgan bo‘lsa, o‘g‘il bolalarda xulq-
atvor komponenti nisbatan yuqori. Shuningdek, 9-sinf o‘quvchilarida kognitiv
komponent ko‘rsatkichlari 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan yuqoriroq, bu ularda
o‘zini o‘zi bilish va anglash jarayoni faolroq kechayotganidan dalolat beradi.
UMUMIY XULOSA
9-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarini o‘rganish natijasida
quyidagi xulosalarga kelindi:
1. 9-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash darajasi yuqoriroq, o‘z-o‘zini
baholash ko‘rsatkichlari ham 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan yuqori. Bu
o‘spirinlik davrida o‘zini anglash jarayonlarining jadal rivojlanishi bilan
bog‘liq.
2. Jinsga bog‘liq farqlar 9-sinfda ham saqlanib qolgan: qizlar ijtimoiy,
kommunikativ va refleksiv "Men" komponentlarida, o‘g‘il bolalar esa
faoliyat, moddiy va fizik "Men" komponentlarida ustunlik qiladi.
3. 9-sinf o‘quvchilarida refleksiv "Men" komponenti 8-sinf o‘quvchilariga
nisbatan yuqoriroq, bu ularning o‘z-o‘zini tahlil qilish, o‘z xatti-harakatlarini
anglash qobiliyatining rivojlanganligini ko‘rsatadi.
4. O‘zini o‘zi baholash parametrlari ichida tashqi ko‘rinish komponenti 9-sinf
o‘quvchilarida alohida ahamiyat kasb etadi, ayniqsa qiz o‘quvchilarda bu
41

ko‘rsatkich juda yuqori (90-95 ball). Bu o‘spirinlik davrida tashqi
ko‘rinishga e’tibor ortishi bilan bog‘liq.
5. 9-sinf o‘quvchilarining 60 foizi yuqori darajadagi o‘zini o‘zi anglash
ko‘rsatkichlariga ega, bu 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan yuqoriroq (35%). Bu
ko‘rsatkich o‘quvchilarning yosh ulg‘ayishi bilan o‘zini o‘zi anglash
jarayonlarining chuqurlashib borishini tasdiqlaydi.
Ushbu natijalar o‘spirinlarning o‘zini o‘zi anglash jarayonlarining rivojlanish
dinamikasini kuzatishga, yoshga bog‘liq xususiyatlarni aniqlashga va tegishli
psixologik-pedagogik chora-tadbirlarni belgilashga imkon beradi.
8-sinf va 9-sinf o‘quvchilarining o‘zini o‘zi anglash psixodiagnostikasi: qiyosiy
tahlil
1. "Men kimman?" metodikasi bo‘yicha qiyosiy tahlil
1.1. Sinf kesimida o‘rtacha ko‘rsatkichlar qiyosi
O‘z-o‘zini anglash
komponenti 8-sinf o‘rtacha
(%) 9-sinf o‘rtacha
(%) Farq
(%)
Ijtimoiy "Men" 22.5 22.0 -0.5
Kommunikativ "Men" 18.0 19.5 +1.5
Moddiy "Men" 11.5 10.5 -1.0
Faoliyat "Men" 18.0 21.5 +3.5
Fizik "Men" 14.0 11.5 -2.5
Refleksiv "Men" 16.0 15.0 -1.0
42

Ijtimoiy "Men"
Kommunikativ "Men"
Moddiy "Men"
Faoliyat "Men"
Fizik "Men"
Refleksiv "Men"0510152025
8-sinf
9-sinf
Tahlil: "Men kimman?" metodikasi bo‘yicha qiyosiy tahlil natijalariga ko‘ra,
9-sinf o‘quvchilarida faoliyat "Men" komponenti 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan
sezilarli darajada yuqori (+3.5%). Bu 9-sinf o‘quvchilarining kelajakdagi kasb
tanlash, o‘qishni davom ettirish kabi masalalarga ko‘proq e’tibor qaratayotganini
ko‘rsatadi. Kommunikativ "Men" ham biroz ortgan (+1.5%), bu yoshning
ulg‘ayishi bilan ijtimoiy aloqalarning kengayishini aks ettiradi. Fizik "Men"
komponenti esa 9-sinfda pasaygan (-2.5%), bu jismoniy xususiyatlardan ko‘ra
shaxsning boshqa jihatlariga e’tibor ortishi bilan izohlanadi.
1.2. Jinsga ko‘ra komponentlarning taqsimlanishi
O‘z-o‘zini anglash
komponenti 8-sinf o‘g‘il
bolalar (%) 8-sinf
qizlar (%) 9-sinf o‘g‘il
bolalar (%) 9-sinf
qizlar (%)
Ijtimoiy "Men" 18.8 26.3 18.8 25.6
Kommunikativ "Men" 13.8 22.5 13.8 25.0
Moddiy "Men" 16.3 6.3 15.6 5.0
Faoliyat "Men" 23.1 12.5 27.5 14.4
Fizik "Men" 17.5 10.0 15.0 7.5
43

Refleksiv "Men" 10.0 22.5 10.0 22.5
Ijtimoiy "Men"Kommunikativ "Men" Moddiy "Men"Faoliyat "Men" Fizik "Men"Refleksiv "Men"
0 5 10 15 20 25 30 9-sinf o'g'il bolalar (%)
8-sinf o'g'il bolalar (%)
Ijtimoiy "Men"Kommunikativ "Men" Moddiy "Men"Faoliyat "Men" Fizik "Men"Refleksiv "Men"
0 5 10 15 20 25 30 9-sinf qizlar (%)
8-sinf qizlar (%)
Tahlil: Jinsga ko‘ra qiyoslama tahlil shuni ko‘rsatadiki, o‘g‘il bolalarda
faoliyat "Men" komponenti 8-sinfdan 9-sinfga o‘tganda sezilarli darajada ortgan
(23.1% dan 27.5% gacha). Qizlarda esa kommunikativ "Men" komponenti o‘sgan
(22.5% dan 25.0% gacha). Ikkala sinfda ham jinsga xos farqlar yaqqol ko‘rinadi:
44

qizlar ijtimoiy, kommunikativ va refleksiv "Men" komponentlarida, o‘g‘il bolalar
esa faoliyat, moddiy va fizik "Men" komponentlarida ustunlik qiladi. 9-sinfga
o‘tganda bu farqlar yanada yaqqolroq namoyon bo‘lmoqda.
2.1. Sinf kesimida o‘rtacha ko‘rsatkichlar qiyosi
O‘z-o‘zini baholash parametrlari 8-sinf
o‘rtacha 9-sinf o‘rtacha Farq
Aql 73.0 79.0 +6.0
Xarakter 70.0 75.5 +5.5
Obro‘ 70.5 79.0 +8.5
Qobiliyat 74.0 79.0 +5.0
Tashqi ko‘rinish 75.5 80.0 +4.5
O‘rtacha umumiy ball 72.6 78.6 +6.0
8-sinf o'rtacha
Aql
Xarakter
Obro'
Qobiliyat
Tashqi ko'rinish
O'rtacha umumiy ball
45

9-sinf o'rtacha
Aql
Xarakter
Obro'
Qobiliyat
Tashqi ko'rinish
O'rtacha umumiy ball
2.2. Jinsga ko‘ra o‘z-o‘zini baholash ko‘rsatkichlari
O‘z-o‘zini baholash
parametrlari 8-sinf o‘g‘il
bolalar 8-sinf
qizlar 9-sinf o‘g‘il
bolalar 9-sinf
qizlar
Aql 80.0 65.6 85.6 72.5
Xarakter 64.4 76.3 68.1 83.1
Obro‘ 65.6 76.3 73.1 85.6
Qobiliyat 82.5 65.0 87.5 71.9
Tashqi ko‘rinish 65.6 86.3 67.5 92.5
O‘rtacha umumiy ball 71.6 73.9 76.4 81.1
46

Aql Xarakter Obro' Qobiliyat Tashqi ko'rinish0102030405060708090100
8-sinf o'g'il bolalar
8-sinf qizlar
9-sinf o'g'il bolalar
9-sinf qizlar
Tahlil: Jinsga ko‘ra o‘z-o‘zini baholash ko‘rsatkichlari tahlili shuni
ko‘rsatadiki, 9-sinf o‘quvchilarida ham o‘g‘il bolalar va qizlarning o‘z-o‘zini
baholash yo‘nalishlari 8-sinfdagi kabi saqlanib qolgan, lekin ko‘rsatkichlar darajasi
ortgan. O‘g‘il bolalarda aql va qobiliyat parametrlari, qizlarda esa xarakter, obro‘
va tashqi ko‘rinish parametrlari yuqori. Ayniqsa tashqi ko‘rinishni baholashda
qizlarning ko‘rsatkichi 9-sinfda juda yuqori (92.5 ball). O‘g‘il bolalarda aql
parametrini baholash ham sezilarli darajada yuqori (85.6 ball). Qiziqarli jihati, 8-
sinfda o‘g‘il bolalar va qizlarning umumiy o‘rtacha ballari orasidagi farq uncha
katta emas (71.6 va 73.9), 9-sinfda esa qizlar o‘z-o‘zini sezilarli darajada yuqoriroq
baholaydilar (76.4 va 81.1).
3. "Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi bo‘yicha qiyosiy
tahlil
3.1. Umumiy daraja ko‘rsatkichlarining taqsimlanishi
O‘z-o‘zini anglash darajasi 8-sinf
(foizda) 9-sinf (foizda) Farq (foizda)
Yuqori 35% 60% +25%
O‘rta 65% 40% -25%
Past 0% 0% 0%
47

Yuqori O'rta Past0%10%20%30%40%50%60%70%
8-sinf
(foizda) 8-sinf (foizda)
9-sinf (foizda)
Tahlil: "Shaxsning o‘z-o‘zini anglash darajasi" so‘rovnomasi bo‘yicha
qiyosiy tahlil natijalariga ko‘ra, 9-sinf o‘quvchilarida yuqori darajadagi o‘zini o‘zi
anglash ko‘rsatkichlari sezilarli darajada ortgan. Agar 8-sinfda o‘quvchilarning
35% yuqori darajani ko‘rsatgan bo‘lsa, 9-sinfda bu ko‘rsatkich 60% ga yetgan
(+25%). Bu o‘spirinlar yoshining ulg‘ayishi bilan o‘zini o‘zi anglash
jarayonlarining chuqurlashib borishini tasdiqlaydi. O‘rta darajadagi ko‘rsatkichlar
esa 65% dan 40% ga kamaygan, ya’ni o‘quvchilar o‘rtacha darajadan yuqori
darajaga o‘tgan. Ikkala sinfda ham past darajadagi o‘quvchilar aniqlanmagan.
3.2. O‘z-o‘zini anglash komponentlari bo‘yicha yuqori darajali o‘quvchilar
foizi
O‘z-o‘zini anglash komponenti 8-sinf (foizda) 9-sinf (foizda) Farq (foizda)
Kognitiv komponent 45% 65% +20%
Emotsional komponent 35% 50% +15%
Xulq-atvor komponenti 40% 55% +15%
48

Kognitiv komponent Emotsional komponent Xulq-atvor komponenti0%10%20%30%40%50%60%70%
8-sinf (foizda)
9-sinf (foizda)
Tahlil: O‘z-o‘zini anglash komponentlari bo‘yicha tahlil shuni ko‘rsatadiki,
9-sinf o‘quvchilarida barcha komponentlar bo‘yicha yuqori darajali o‘quvchilar
foizi ortgan. Ayniqsa kognitiv komponent ko‘rsatkichlari sezilarli darajada o‘sgan
(+20%), bu 9-sinf o‘quvchilarida o‘zini o‘zi bilish, anglash, o‘z shaxsiy
xususiyatlarini tahlil qilish qobiliyati rivojlanganligini ko‘rsatadi. Emotsional va
xulq-atvor komponentlari bo‘yicha ham o‘sish kuzatilgan (+15%), bu
o‘quvchilarning o‘z his-tuyg‘ularini anglashi, o‘zini boshqara olish qobiliyati
yaxshilanganligidan dalolat beradi.
XULOSALAR
1. Yoshga bog‘liq o‘sish dinamikasi: Tadqiqot natijalari 8-sinfdan 9-sinfga
o‘tishda o‘quvchilarning o‘zini o‘zi anglash ko‘rsatkichlari sezilarli darajada
o‘sishini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkichlar orasida eng sezilarli o‘sish kognitiv
komponentda kuzatiladi (+20%), bu o‘spirinlik davrida o‘zini o‘zi bilish va
tahlil qilish qobiliyati jadal rivojlanishini ko‘rsatadi.
2. Jinsga xos xususiyatlar: Ikkala sinfda ham qizlar va o‘g‘il bolalar o‘rtasida
o‘zini o‘zi anglash xususiyatlarida farqlar mavjud. Qizlar ijtimoiy,
kommunikativ va refleksiv "Men" komponentlarida, o‘g‘il bolalar esa
faoliyat, moddiy va fizik "Men" komponentlarida ustunlik qiladi. Bu farqlar
9-sinfga o‘tganda yanada yaqqolroq namoyon bo‘lmoqda.
49

3. O‘z-o‘zini baholash xususiyatlari: 9-sinf o‘quvchilarining o‘z-o‘zini
baholash darajasi 8-sinf o‘quvchilariga nisbatan barcha parametrlar bo‘yicha
yuqori. Eng katta farq "Obro‘" (+8.5 ball) va "Aql" (+6.0 ball)
parametrlarida kuzatiladi. Qizlarda o‘z-o‘zini baholash darajasining o‘sishi
o‘g‘il bolalarga nisbatan yuqoriroq.
4. Faoliyat "Men" komponenti: 9-sinf o‘quvchilarida, ayniqsa o‘g‘il
bolalarda faoliyat "Men" komponenti sezilarli darajada ortgan. Bu yoshning
ulg‘ayishi bilan kelajak kasb tanlash, hayotiy rejalar tuzish kabi masalalarga
e’tiborning kuchayishini ko‘rsatadi.
5. Tashqi ko‘rinishga e’tibor: 9-sinfda, ayniqsa qizlarda, tashqi ko‘rinishni
baholash ko‘rsatkichi juda yuqori (92.5 ball), bu o‘spirinlik davrida tashqi
ko‘rinishga e’tiborning kuchayishi bilan bog‘liq.
6. Refleksiv o‘z-o‘zini anglash: 9-sinf o‘quvchilarida refleksiv "Men"
komponenti nisbatan yuqori, lekin qizlarda bu ko‘rsatkich o‘g‘il bolalarga
nisbatan ancha yuqori (22.5% ga 10.0%). Bu o‘zini tahlil qilish, o‘z xatti-
harakatlarini anglash qobiliyatining qizlarda yuqoriroq ekanligini ko‘rsatadi.
Ushbu qiyosiy tahlil natijalari o‘spirinlarning o‘zini o‘zi anglash
jarayonlarining rivojlanish dinamikasini kuzatish, yoshga va jinsga bog‘liq
xususiyatlarni aniqlash hamda ta’lim-tarbiya jarayonida ushbu xususiyatlarni
hisobga olishga imkon beradi.
3.2. O‘zini o‘zi anglash muammolari va ularni bartaraf etish yo‘llari
O‘zini o‘zi anglash jarayonida inson turli psixologik muammolarga duch
kelishi mumkin. Bu muammolar shaxs rivojlanishi va moslashuviga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Quyida o‘zini o‘zi anglashdagi asosiy muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari ko‘rib chiqiladi.
O‘zini o‘zi anglash muammolari:
1. O‘z-o‘zini noto‘g‘ri baholash :
a) O‘zini haddan tashqari yuqori baholash (o‘z imkoniyatlarini ortiqcha
baholash)
b) O‘zini past baholash (o‘z imkoniyatlarini yetarlicha baholamaslik)
50

c) O‘z-o‘zini baholashning beqarorligi va tebranuvchanligi
2. O‘z "Men"i obrazining yaxlitligi buzilishi :
a) "Real Men" va "Ideal Men" o‘rtasidagi katta tafovut
b) "Men" obrazining parchalanishi
c) O‘z-o‘zini identifikatsiya qilish muammolari
3. Refleksiya bilan bog‘liq muammolar :
a) Refleksiya rivojlanmaganligi (o‘z-o‘zini tahlil qilish qobiliyatining
yetishmasligi)
b) Ortiqcha refleksiya (o‘z-o‘zini haddan tashqari tahlil qilish)
c) Refleksiyaning noto‘g‘ri yo‘naltirilganligi
4. O‘z-o‘zini anglashdagi kognitiv buzilishlar :
a) Qora-oq fikrlash
b) Haddan tashqari umumlashtirish
c) Selektiv abstraktsiya (faqat salbiy jihatlarni ko‘rish)
d) Personalizatsiya (tashqi hodisalarni o‘zi bilan bog‘lash)
5. O‘z-o‘zini qabul qilish muammolari :
a) O‘z kamchiliklarini tan olmaslik
b) O‘z-o‘zini rad etish, o‘ziga nisbatan salbiy munosabat
c) O‘z-o‘zini tanqid qilishning yuqori darajasi
6. O‘z-o‘zini anglashdagi himoya mexanizmlari :
a) Inkor qilish
b) Proyeksiya
c) Ratsionalizatsiya
d) Supressiya va repressiya
O‘zini o‘zi anglash muammolarini bartaraf etish yo‘llari:
1. Psixologik xizmatlar va maslahatlar :
a) Individual psixologik konsultatsiya
b) Psixoterapevtik yordam
c) Guruhlarda ishlash (trening, psixoterapiya guruhlari)
2. O‘z-o‘zini rivojlantirish metodlari :
51

a) Kundalik yuritish va o‘z-o‘zini kuzatish
b) Meditatiya va mindfulness (hozirgi lahzada bo‘lish) amaliyotlari
c) O‘z-o‘zini tahlil qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish mashqlari
3. Kognitiv-xulq terapiyasi usullari :
a) Kognitiv buzilishlarni aniqlash va korreksiya qilish
b) Noto‘g‘ri ishonchlarni o‘zgartirish
c) Alternativ fikrlash usullarini ishlab chiqish
4. Ijtimoiy muhit orqali ta’sir etish :
a) Ijobiy fikr-mulohazalarni qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish
b) Ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimlarini yaratish
c) Rollarni o‘ynash va ijtimoiy ta’sirlar orqali o‘z-o‘zini anglashni
kuchaytirish
5. O‘z-o‘zini qabul qilishni rivojlantirish usullari :
a) O‘z kuchli tomonlarini aniqlash va rivojlantirish
b) O‘z kamchiliklarini qabul qilish va ular bilan ishlash
c) O‘ziga nisbatan mehr va tushunish munosabatini shakllantirish
6. O‘z-o‘zini anglash uchun diagnostik vositalardan foydalanish :
a) O‘z-o‘zini baholash testlarini muntazam o‘tkazish
b) Psixologik portretni tuzish
c) Shaxsiy rivojlanish rejasini ishlab chiqish
O‘zini o‘zi anglash muammolarini bartaraf etish kompleks yondashuvni talab
qiladi. Bu jarayonda psixolog-mutaxassislar bilan hamkorlik qilish, o‘z-o‘zini
rivojlantirish metodlaridan foydalanish va muntazam ravishda o‘z ustida ishlash
muhim ahamiyat kasb etadi.
Psixologik amaliyot shuni ko‘rsatadiki, o‘zini o‘zi anglash muammolari bilan
to‘g‘ri ishlash natijasida shaxs rivojlanishi yanada samarali bo‘ladi, o‘z-o‘zini
hurmat qilish va o‘z-o‘zini qabul qilish darajasi oshadi, hamda psixologik
farovonlik ta’minlanadi. O‘zini o‘zi anglashning rivojlanishi shaxsga o‘z
imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga chiqarish va hayotiy maqsadlariga erishish imkonini
beradi.
52

O‘zini o‘zi anglashning buzilishi bilan bog‘liq psixologik holatlar va ularni
bartaraf etish uchun psixologik yordamning ahamiyati
O‘zini o‘zi anglashning buzilishi ko‘plab psixologik muammolar va holatlar
bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Quyida ulardan ba’zilari va ularga psixologik
yordam ko‘rsatish usullari keltirilgan:
1. O‘zini o‘zi anglashning buzilishi bilan bog‘liq psixologik holatlar : a)
Yetarlicha anglanmagan komplekslar :
1. Hissiy komplekslar (nomukammallik kompleksi, muvaffaqiyatsizlik
qo‘rquvi)
2. O‘tmish tajribasidan kelib chiqadigan komplekslar
3. Ijtimoiy stigmalar bilan bog‘liq komplekslar
b) Identifikatsiya inqirozi :
1. Yoshga bog‘liq inqiroz davrlari (o‘smirlik, o‘rta yosh inqirozi)
2. Kasbiy identifikatsiya inqirozi
3. Ijtimoiy rollar o‘zgarishidagi inqiroz
c) Psixologik travmalar ta’siri :
1. Travmatik tajriba natijasida o‘z-o‘zini anglashning o‘zgarishi
2. Post-travmatik stress buzilishi (PTSD) fonida o‘zini o‘zi anglash
muammolari
3. Dissotsiativ buzilishlar
d) Nevrotik holatlar :
1. Xavotirli buzilishlar
2. Depressiv holatlar
3. Obsessiv-kompulsiv buzilishlar
2. Psixologik yordam ko‘rsatish usullari : a) Individual psixologik
konsultatsiya :
1. Psixolog-maslahatchi yordamida o‘z muammolarini anglash
2. Muammoli holatlarni tahlil qilish va hal qilish yo‘llarini izlash
3. Emotsional qo‘llab-quvvatlash olish
b) Psixoterapevtik yordamning turli yo‘nalishlari :
53

1. Psixoanalitik terapiya (ongosti konfliktlarini aniqlash va hal qilish)
2. Kognitiv-xulq terapiyasi (noto‘g‘ri fikrlash sxemalarini korreksiya
qilish)
3. Gumanistik terapiya (o‘z-o‘zini qabul qilish va rivojlantirish)
4. Ekzistensial terapiya (hayotning ma’nosini izlash va identifikatsiyani
kuchaytirish)
5. Geshtalt terapiya (o‘z ehtiyojlarini anglash va qondirishni o‘rganish)
c) Guruh psixoterapiyasi :
1. O‘xshash muammolarga ega insonlar bilan tajriba almashish
2. Ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirish
3. Boshqalarning fikr-mulohazalarini qabul qilish orqali o‘zini anglash
d) Art-terapiya :
1. Ijodiy metodlar orqali o‘z ichki dunyosini anglash
2. Emotsional holatlarni ijodiy yo‘l bilan ifodalash
3. Simvolik shaklda ichki konfliktlarni hal qilish
e) Tanaga yo‘naltirilgan terapiya :
1. Tana va ruh o‘rtasidagi bog‘liqlikni kuchaytirish
2. Jismoniy sezgilar orqali o‘z emotsional holatini anglash
3. Tana xotirasidagi traumatik tajribani qayta ishlash
3. O‘z-o‘ziga yordam berish usullari : a) Psixologik ta’lim :
1. O‘z-o‘zini anglash mexanizmlari haqida bilimlarni oshirish
2. Psixologik muammolar haqida ma’lumot to‘plash
3. O‘z-o‘ziga yordam berish bo‘yicha adabiyotlarni o‘rganish
b) O‘z-o‘zini rivojlantirish amaliyotlari :
1. Kundalik yuritish va o‘z-o‘zini monitoring qilish
2. Refleksiya mashqlari
3. Qadriyatlarni aniqlash va hayotiy maqsadlarni belgilash
c) Stress boshqaruvi usullari :
1. Nafas olish mashqlari
2. Progressiv mushak relaksatsiyasi
54

3. Mindfulness meditatsiyasi
O‘zini o‘zi anglash muammolarining bartaraf etilishi shaxsning psixologik
sog‘lomligi va farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Professional psixologik
yordam insonning o‘z muammolarini anglashi, ularni hal qilish yo‘llarini topishi
va o‘zini to‘liq namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratadi. O‘zini o‘zi anglashning
rivojlanishi natijasida shaxs yanada mustaqil, emotsional jihatdan barqaror va
hayotda maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lib boradi.
55

XULOSA
Insonning o‘zini o‘zi anglashi - shaxsning o‘zini bilishi, o‘zini tushunishi,
idrok etishi va baholashi jarayonlarini qamrab oluvchi ko‘p qirrali psixologik
hodisadir. O‘zini o‘zi anglash psixodiagnostika obyekti sifatida alohida ahamiyat
kasb etadi, chunki u shaxsning ruhiy salomatligi, ijtimoiy moslashuvi va samarali
faoliyati bilan bevosita bog‘liq.
O‘zini o‘zi anglash tushunchasi zamonaviy psixologiyada markaziy o‘rin
egallaydi va uning psixodiagnostik jihatdan o‘rganilishi ham nazariy, ham amaliy
ahamiyatga ega. Insonning o‘zini qanday tushunishi va idrok etishi uning hayot
yo‘lini belgilashda, qarorlar qabul qilishda va boshqalar bilan munosabatlarida
muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli, o‘zini o‘zi anglashni o‘rganish va diagnostika
qilish psixologik tadqiqotlarda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
O‘zini o‘zi anglash diagnostikasi murakkab vazifa hisoblanadi, chunki bu
jarayon nafaqat ongni, balki ong osti darajalarini ham qamrab oladi. Bugungi
kunda turli metodikalar - so‘rovnomalar, proyektiv testlar, kontent-tahlil usullari,
individual suhbat va boshqa psixodiagnostik vositalar yordamida o‘zini o‘zi
anglashning turli jihatlarini o‘rganish imkoniyati mavjud. Bu usullar yordamida
shaxsning o‘zini idrok etishi, o‘z-o‘zini baholashi, o‘z imkoniyatlari va
cheklovlarini tushunishi kabi jihatlarni aniqlash mumkin.
O‘zini o‘zi anglash tarkibiy tuzilishiga ko‘ra murakkab bo‘lib, uning quyidagi
komponentlari mavjud: kognitiv (o‘zini bilish), emotsional (o‘zini his qilish va
baholash), xulq-atvor (o‘zini boshqarish) komponentlari. Psixodiagnostika har bir
komponenti uchun maxsus metodikalarni talab etadi. O‘zbekiston sharoitida olib
borilgan tadqiqotlar turli yosh va ijtimoiy guruhlar vakillari o‘rtasida o‘zini o‘zi
anglashning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon berdi.
O‘zini o‘zi anglash ontogenezda bosqichma-bosqich rivojlanadi va hayotning
har bir davrida o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarda o‘zini o‘zi anglash sodda va bevosita bo‘lsa, maktab davrida u
murakkablashib, katta yoshdagi o‘spirinlik davrida maksimal intensivlikka
56

erishadi. Shu sababli, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda diagnostik
tadqiqotlar olib borish muhim ahamiyatga ega.
Zamonaviy psixologik xizmat tizimida o‘zini o‘zi anglash diagnostikasi turli
sohalarda qo‘llaniladi. Ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning shaxsiy
rivojlanishini kuzatish, kasb-hunar yo‘nalishini aniqlash, psixologik maslahat va
korreksiya ishlarida, klinik psixologiyada o‘zini o‘zi anglashning buzilishlarini
aniqlash va davolashda ushbu diagnostika usullari muhim o‘rin tutadi.
Ayniqsa, shaxsning kasbiy o‘zini o‘zi anglashi masalasi ham muhim ahamiyat
kasb etmoqda. O‘zbekistonda kasbiy yo‘naltirishning takomillashtirilishi, mehnat
bozorining talablari, yoshlarning kasbiy identifikatsiyasi muammolarini hal etishda
o‘zini o‘zi anglash diagnostikasining ahamiyati ortib bormoqda. Bu esa o‘z
navbatida yangi psixodiagnostik vositalarni ishlab chiqish va mavjudlarini
moslashtirishni talab qiladi.
O‘zini o‘zi anglash diagnostikasi natijalarining amaliy qo‘llanilishi masalasi
ham muhim. Diagnostika natijasida olingan ma’lumotlar asosida shaxsning o‘zini
o‘zi anglashi darajasini oshirish, shaxs rivojlanishining turli bosqichlaridagi
muammolarni bartaraf etish, o‘zini o‘zi baholashni optimallashtirishga qaratilgan
psixokorreksion dasturlar ishlab chiqiladi.
O‘zini o‘zi anglash psixodiagnostikasi psixoterapevtik amaliyotda ham keng
qo‘llaniladi. Turli ruhiy va emotsional buzilishlar, xususan, depressiv holatlar,
xavotir buzilishlari, stress holatlari ko‘pincha shaxsning o‘zini noto‘g‘ri anglashi,
o‘ziga nisbatan salbiy munosabati bilan bog‘liq. Bunday holatlarda diagnostika
nafaqat muammoni aniqlash, balki terapiya jarayonida erishilgan natijalarni
baholash imkonini ham beradi.
Axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan bog‘liq zamonaviy sharoitlarda
o‘zini o‘zi anglash diagnostikasi yangi imkoniyatlarga ega bo‘lmoqda. Onlayn
psixodiagnostika platformalari, mobil ilovalar orqali shaxs o‘zini o‘zi anglashning
turli jihatlarini mustaqil ravishda baholash imkoniyatiga ega. Bu esa psixologik
xizmatlarning keng ommaga yetib borishiga imkon beradi.
57

Zamonaviy psixologiya o‘zini o‘zi anglashni dinamik jarayon sifatida e’tirof
etadi. Bu jarayon shaxsning butun hayoti davomida rivojlanib, o‘zgarib boradi.
Psixodiagnostik tadqiqotlar nafaqat o‘zini o‘zi anglashning mavjud holatini
aniqlash, balki uning rivojlanish istiqbollarini ham bashorat qilish imkoniyatini
beradi.
Xulosa qilib aytganda, o‘zini o‘zi anglash psixodiagnostikasi - bu nafaqat
ilmiy-tadqiqot masalalari, balki amaliy psixologiya uchun ham juda muhim
yo‘nalish bo‘lib, u shaxsning to‘liq rivojlanishi va uning jamiyatda muvaffaqiyatli
ijtimoiylashuvi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga yordam beradi.
O‘zbekistonda psixodiagnostika sohasining rivojlanishi milliy madaniy
xususiyatlarni hisobga olgan holda zamonaviy metodikalarni ishlab chiqish va
joriy etish, shuningdek, xorijiy ilg‘or tajribalarni ijodiy o‘zlashtirish orqali yanada
takomillashib bormoqda.
58

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Abdullayeva D.U. Shaxs psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent:
"Iqtisod-Moliya", 2018. – B. 78-95.
2. Adizova T.M. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya. – Toshkent:
"Turon zamin ziyo", 2019. – B. 112-127.
3. Alimov X.M. O‘zini o‘zi anglashning psixologik jihatlari. – Toshkent:
"O‘zbekiston", 2023. – B. 57-86.
4. Barotov Sh.R. Shaxs psixologiyasi: nazariya va amaliyot. – Toshkent:
"Yangi asr avlodi", 2020. – B. 189-205.
5. Davletshiyev R.M. O‘zbekistonda psixodiagnostika: muammolar va
istiqbollar. – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2020. – B. 156-168.
6. G‘oziyev E.G. Psixologiya. – Toshkent: "O‘qituvchi", 2008. – B. 224-241.
7. G‘oziyev E.G. Ontogenez psixologiyasi: nazariy-eksperimental tahlil. –
Toshkent: "Noshir", 2010. – B. 176-193.
8. Ibodullayev Z.R. Tibbiyot psixologiyasi. – Toshkent: "Ibn Sino", 2022. – B.
215-232.
9. Jumayev N.Z. Shaxs psixodiagnostikasi. – Navoiy: NamDU, 2021. – B. 88-
107.
10. Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2017. – B. 183-197.
11. Maxmudova D.A. Shaxs o‘zini o‘zi anglashining psixologik jihatlari. –
Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2021. – B. 45-67.
12. Musinova R.Yu. Psixodiagnostikaning zamonaviy usullari. – Toshkent:
"Fan", 2022. – B. 124-143.
13. Nishonova Z.T., Qurbonova Z.N. Psixodiagnostika: Darslik. – Toshkent:
TDPU, 2019. – B. 135-142.
14. Qodirov U.D. O‘smirlar psixologiyasi va o‘zini o‘zi anglashning
rivojlanishi. – Farg‘ona: FarDU, 2020. – B. 68-87.
59

15. Safoev N.S. Psixologik testlar to‘plami. – Toshkent: "Fan", 2018. – B. 87-
103.
16. Shoum а rov G‘.B. va boshqalar. Psixologiya fanidan izohli lug‘at. –
Toshkent: "Sharq", 2019. – B. 315-318.
17. Sultonova L.A. Shaxs sifatlari psixodiagnostikasi. – Toshkent: "Innovatsiya-
Ziyo", 2023. – B. 143-165.
18. Umarov B.M. Psixologiya nazariyasi va amaliyoti. – Toshkent: "Istiqlol",
2021. – B. 278-295.
19. Yo‘ldoshev J.G‘. Zamonaviy psixodiagnostika metodlari. – Samarqand:
SamDU nashriyoti, 2022. – B. 142-157.
20. Zohidov A.R. O‘zini o‘zi anglash psixologiyasi. – Andijon: AnDU, 2023. –
B. 112-135.
INTERNET MANBALARI:
1. O‘zbekiston Respublikasi Psixologlar Assotsiatsiyasi rasmiy veb-sayti.
"O‘zini o‘zi anglash: zamonaviy diagnostika usullari" –
https://uzpsixolog.uz/maqolalar/ozini-anglash-diagnostikasi (2024)
2. Toshkent davlat pedagogika universiteti veb-sayti. "Psixologik testlar
bankidan: shaxsning o‘zini o‘zi anglash diagnostikasi". –
https://tdpu.uz/psixologiya/testlar/ozini-anglash (2023)
3. Ziyonet ta’lim portali. "O‘zini o‘zi baholash testlari to‘plami". –
https://ziyonet.uz/uz/resurs/psixologiya/ozini-baholash (2024)
4. O‘zbekiston milliy kutubxonasi raqamli resurslari. "Psixodiagnostika:
nazariya va amaliyot". – https://natlib.uz/elektron-resurslar/psixodiagnostika
(2023)
5. "Psixologik portal" veb-sayti. "O‘zini o‘zi anglash mexanizmlari
diagnostikasi". – https://psixologikportal.uz/maqolalar/ozini-anglash-
mexanizmlari (2024)
60

ILOVALAR
1. "Men kimman?" metodikasi
"Men kimman?" metodikasi (ba zan "Kim men?" deb ham ataladi) shaxsningʼ
o‘zini o‘zi anglashi, shaxsiy identifikatsiyasini o‘rganishga qaratilgan eng mashhur
va samarali psixodiagnostik metodikalardan biridir. Ushbu metod M. Kun va T.
Makpartlend tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, shaxsning o‘ziga bergan
ta’riflarini tahlil qilish orqali uning o‘z-o‘zini anglash darajasini o‘rganishga
imkon beradi.
Metodikaning maqsadi:
 Shaxsning o‘zini o‘zi tasavvur qilish tizimini o‘rganish
 O‘zligini anglash komponentlarini aniqlash
 Shaxsning o‘ziga bergan ijtimoiy rollar va sifatlarini tahlil qilish
Metodikaning o‘tkazilish tartibi:
1. Respondentga toza varaq beriladi va unga sahifaning yuqori qismida "Men
kimman?" savoli yoziladi.
2. Respondentga 20 ta turli xil javob yozish so‘raladi. Har bir javob alohida
satrdan boshlanishi kerak.
3. Javoblar uchun odatda 12-15 daqiqa vaqt ajratiladi.
4. Respondentdan iloji boricha tezroq javob berishga harakat qilishi so‘raladi,
chunki bu uning birinchi o‘ylarini ifodalashiga yordam beradi.
Natijalarni tahlil qilish:
Olingan javoblar turli xil kategoriyalarga ko‘ra tasniflanadi:
1. Ijtimoiy kategoriyalar :
o Oilaviy rol (o‘g‘il, qiz, ona, ota...)
o Kasbiy rol (talaba, o‘qituvchi...)
o Ijtimoiy mavqe (do‘st, hamkasb...)
o Etnik mansublik (o‘zbek, tojik...)
2. Shaxsiy sifatlar :
o Xarakter xususiyatlari (mehribon, qat'iyatli...)
o Tashqi ko‘rinish tavsifi (chiroyli, baland bo‘yli...)
61

o Qiziqishlar va qobiliyatlar (sportchi, musiqachi...)
3. Ekzistensial kategoriyalar (falsafiy fikrlar, hayotiy pozitsiyalar)
4. O‘z-o‘zini baholash (ijobiy yoki salbiy baholashlar)
Natijalarni talqin qilish:
 Ijtimoiy rollarning ko‘p bo‘lishi - shaxsning jamiyatga yaxshi
integratsiyalashganligidan dalolat beradi
 Shaxsiy sifatlarning ko‘pligi - o‘zini chuqur tahlil qilish qobiliyatidan
dalolat beradi
 Javoblardagi xilma-xillik - shaxsning ko‘p qirraliligini ko‘rsatadi
 Salbiy baholashlarning ko‘pligi - past o‘zini o‘zi qadrlash belgisi bo‘lishi
mumkin
Metodikaning ahamiyati:
Bu metodika orqali psixolog quyidagilarni aniqlay oladi:
 Shaxs o‘zini qanday idrok etishi
 Uning o‘z-o‘zini anglash tizimidagi asosiy komponentlar
 Shaxsning ijtimoiy rollarga munosabati
 O‘zini o‘zi baholash darajasi va xususiyatlari
Ushbu metodika psixologik konsultatsiyalarda, ta’lim muassasalarida,
psixologik tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi. Metodika o‘tkazilishi oson, maxsus
jihozlar talab qilmaydi va respondentlar tomonidan yaxshi qabul qilinadi.
Shuningdek, bu metodika individual va guruhli tarzda o‘tkazilishi mumkin, bu esa
uni moslashuvchan va qulay qiladi.
"Men kimman?" metodikasi boshqa psixodiagnostik metodlar bilan birgalikda
qo‘llanilganda, shaxsning o‘zini o‘zi anglashi haqida yanada to‘liqroq ma’lumot
olish imkonini beradi.
Savollar:
1. "Men kimman?" savoliga 20 ta har xil javob bering.
2. O‘zingizni qanday inson sifatida tasvirlaysiz?
3. Sizningcha, boshqalar sizni qanday ko‘radilar?
4. Kelajakda o‘zingizni kim sifatida ko‘rasiz?
62

Купить

Похожие документы
Pedagogik holatni tahlil qilish usullari
Ranglarni idrok qilish: o'rganish metodlari
Harakat idrokni organish metodikasi
Test metodining yutuq va kamchiliklari
Eksperimental psixologik jarayonlar bosqichlari