O'zSSR boshqaruvi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	48.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

O'zSSR boshqaruvi

Sotib olish

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………….2-4
I BOB. O‘zbekiston SSR da davlat idoralarini mahalliylashtirish siyosati:
natija va muammolar.
1.1. O‘zbekiston SSRning tashkil topishi va davlat idoralarini
mahalliylashtirishdagi muammolar.
…………………………………………………………….5-10
1.2. O‘zbekistonda sovet boshqaruvi strukturasidagi mahalliylashtirish siyosatining
yangi bosqichi…………………………………………………………11-16
II BOB. O’zbekistonning milliy davlat boshqaruv organlari.
2.1. O’zbekistonning milliy davlat boshqaruvining tashkil etilishi…….17-21
2.2. O’zbekiston siyosiy partiyalarining davlat boshqaruvidagi o’rni….22-27
Xulosa………………………………………………………………….28-30
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………31

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi Jahon miqyosida kechayotgan keskin milliy-etnik
nizolarni bartaraf etish, millatlararo hamjihatlikni asrab qolish va barqarorlikni
ta’minlash insoniyat oldidagi muhim masalalardan biridir. Har bir davlatning ichki
va tashqi siyosatida millatlar va elatlararo tenglik, diniy konfessiyalar o‘rtasidagi
bag‘rikenglik, o‘zaro totuvlikni mustahkamlash masalasi dolzarblik kasb etmoqda.
Shu nuqtai nazardan milliy siyosatning shakllanishi, tarixiy ildizlari, bosqichlari va
yo‘nalishlarini yaxlit tadqiq etishga zarurat kuchaymoqda. Bu o‘z navbatida har bir
millatning o‘tmishi, ona tili, yozuvi, diniy e’tiqodi hamda umumbashariy
qadriyatlar bilan uyg‘unlikda taraqqiy etish dinamikasiga bag‘ishlangan maxsus
tadqiqotlar olib borish ehtiyojini yuzaga keltiradi.
Dunyoning ko‘pgina oliy o‘quv yurtlari va ilmiy markazlarida sovet hokimiyati
yillarida milliy siyosat, deportatsiya jarayonidagi o‘nlab millatlarning qatag‘on
qilinishi, diaspora hududlarining kengayishi, kam sonli millatlarning muammolari
va bolsheviklarning millatlarni qo‘shib yuborib, yagona “sovet xalqi”ni yaratish
yo‘lidagi harakatlari kabi masalalar yuzasidan tadqiqotlar olib borilmoqda. Biroq
sovet boshqaruvi tizimidagi davlat idoralarini mahalliylashtirish siyosatining
mazmun-mohiyati, nazariy asoslari, uning davriy bosqichlari, ish yuritishda milliy
tillarning o‘rni hamda mahalliy millat vakillaridan mutaxassis kadrlar
tayyorlashdagi muammolar o‘z yechimini kutmoqda.
Sovet hokimiyatining milliy siyosatiga doir tadqiqotlar ko‘lami anchagina
salmoqni tashkil etsada, ushbu siyosatning tarkibiy qismi hisoblangan davlat
idoralarini mahalliylashtirish masalasi maxsus tadqiqot obekti sifatida ilmiy
muomalaga tortilmagan. Huquqiy-demokratik davlat qurish, kuchli fuqarolik
jamiyatini shakllantirish jarayonida ko‘ppartiyaviylikning rivojlanishiga, mustaqil,
faol, aholining keng qatlami tomonidan qo‘llabquvvatlanadigan siyosiy partiyalar
va boshqa jamoatchilik tashkilotlarining shakllanishi uchun shart-sharoitlar
yaratilishiga katta ahamiyat berildi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida
2

belgilangan muhim qoida siyosiy institutlarning, mafkuralar, fikrlar xilma-xilligi
va ularning o‘zaro raqobat asosida rivojlanishi belgilab qo‘yildi. Yuqoridagidan
kelib chiqib Birinchi Prezident I.Karimov «... aholining turli ijtimoiy va sotsial
guruhlari manfaatlarini ifodalovchi, mamlakatimizda shakllanayotgan fuqarolik
jamiyatining asosiy institutlari bo‘lgan nohukumat va jamoat tashkilotlarining
nufuzi va ta‘sirini oshirishga katta e‘tibor berayotganimizni ham alohida
ta‘kidlamoqchiman», – deydi 1
.
Mamlakatda huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurilayotgan, iqtisodiyot
modernizatsiya qilinayotgan, respublika rivojlangan jahon davlatlari bilan
hamkorlik qilayotgan sharoitda O‘zbekiston aholisi turli qatlamlarining
manfaatlarini ifoda etishi lozim bo‘lgan keng tarmoqli, ko‘p partiyali tizim kabi
demokratik institutlar hamda boshqa jamoat tashkilotlarining qaror topishi ulkan
ahamiyat kasb etmoqda.
Mavzuning maqsad va vazifasi O’zbekiston SSR va Mustaqil
O’zbekistonning boshqaruvini yoritib berish asosiy maqsad etib bergilandi.
Vazifalari esa quyidagilani tashkil etadi
- O‘zbekiston SSrda davlat idoralarini mahalliylashtirish siyosati: natija va
muammolarni o’rganish;
- O‘zbekiston SSRning tashkil topishi va davlat idoralarini mahalliylashtirishdagi
muammolarni tahlil qilish; - O‘zbekistonda sovet boshqaruvi strukturasidagi
mahalliylashtirish siyosatining yangi bosqichi;
- O’zbekistonning milliy davlat boshqaruvining tashkil etilishi;
- O’zbekiston siyosiy partiyalarining davlat boshqaruvidagi o’rnini yoritib
berishidir.
Mavzuning obekti va predmeti O’zbekiston SSR va Mustaqil
O’zbekistonning boshqaruvi mavzuning obekti etib bergilandi. Predmeti esa ushbu
davrga oid ilmi manbalarni o’rganishidr.
1 Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга
боғлиқ. Т. 13. – Т., 2004. Б.117.
3

Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

4

I – BOB. O‘zbekiston SSrda davlat idoralarini mahalliylashtirish siyosati:
natija va muammolar.
1.1 O‘zbekiston SSRning tashkil topishi va davlat idoralarini
mahalliylashtirishdagi muammolar
Bolsheviklarning Turkiston mintaqasida milliy chegaralashni amalga
oshirishdan bosh maqsadi, shubhasiz о ‘lkani xomashyo yetkazib beruvchi hududiy
birliklarga aylantirish b о ‘lgan. Hatto, О ‘rta Osiyoda milliy chegaralanish jarayoni
ketayotgan bir paytda xomashyo va x о ‘jalikka qarab yirik shirkatlar tuzish loyihasi
allaqachon tuzilgan edi. Bu shirkatlarning biri “rus- о ‘zbek shirkati” va ikkinchisi
“rus-turkman shirkati” hisoblangan. “Rus- о ‘zbek shirkati” hay’atiga О ‘zbekiston
jumhuriyati bilan birga qozoq, qora qirg‘iz, tojik rayonlari hamda sobiq Buxoro
bilan Xorazmning katta qismi kiritildi. Buxoro bilan Xorazmning qolgan qismi
“rusturkman shirkati”ga birlashtirildi 2
.
Shunday qilib, Turkiston, Buxoro, Xorazm sovet respublikalari 1924 yil noyabrida
b о ‘lib о ‘tgan maxsus sessiyalarida о ‘z- о ‘zini tarqatib yuborish t о ‘g‘risidagi
qarorini qabul qildi. Shu yilning 31 oktabrida О ‘zbekiston SSR tuzilishini
boshqarish uchun Inqilobiy q о ‘mita (Revkom) ta’sis etildi. О ‘rta Osiyo
respublikalarining milliy davlat chegaralanishi nihoyasiga yetishi bilan Turkiston
mintaqasidagi qayd etilgan respublikalar Sovetlari Ijroiya Komitetlari о ‘zlarining
vakolatlarini Fayzulla X о ‘jayev raisligidagi inqilobiy q о ‘mita – О ‘zbekiston
SSRning muvaqqat ishchi-dehqon hukumatiga topshirdilar. Mazkur q о ‘mita 1924
yil 5 dekabrda О ‘zbekiston SSRning tashkil topganligini e’lon qilgan hamda ushbu
kunni respublikaning tashkil etilgan sanasi sifatida bayram qilishni belgilagan.
Inqilobiy q о ‘mita tashabbusi bilan Toshkentda 5 dekabr tantanasini о ‘tkazish
b о ‘yicha maxsus komissiya tuzilib, tadbirni о ‘tkazish rejasi ishlab chiqilgan 3
.
2 Ҳайдаров М. Ўзбекистонда совет давлати бошқарув тизими: шаклланиши, босқичлари ва моҳияти
(19171941 йиллар). – Т.: Abu matbuot konsalt, 2012. B.271.
3 Эски Тошкентда 5 декабр тантанасининг плани // “Қизил Ўзбекистон”. 1924 йил 5 декабр. 1-сон.
5

Ushbu tantanada О ‘zbekiston SSR Inqilobiy q о ‘mitasi nomidan F.X о ‘jayev,
Umumrossiya kommunistik partiyasi О ‘rta Osiyo byurosi nomidan Zelenskiy va
eski shahar ijroq о ‘midan Mallaboyevlarning tabrik s о ‘zlari y о ‘llangan. 1924 yil 31

dekabrda bо‘lib о‘tgan majlisda О‘zbekiston SSR Inqilobiy qо‘mitasining
Prezidiumi tarkibi tasdiqlandi. Unga kо‘ra F.Xо‘jayev rais, Gelberg, Dunayev,
Rahimboboyev, Xidiraliyev, Ivanov a’zolar sifatida kiritilgan.
Shu kuni О‘zbekiston SSR Inqilobiy qо‘mitasi О‘rta Osiyoning milliyhududiy
chegaralanishi, Turkiston ASSR, BSSR, XSSR tugatilishi va taqsimotdan keyingi
natijalar, О‘zbekiston SSRning sovet organlarini jonlantirish uchun komissiya
tashkil qilish hamda davlat idoralarini mahalliylashtirish tо‘g‘risidagi qaror
loyihalari va boshqa masalalarni kо‘rib chiqdi. Shuningdek, mazkur yig‘ilishda
tasdiqlangan qarorda О‘zbekiston SSRning chegaralari va ma’muriy bо‘linishi
quyidagicha bо‘ldi: О‘zbekiston Sovet Respublikasining Amudaryodan
boshlanadigan chegarasi sobiq Buxoro Respublikasining chegarasidan о‘tib,
Samarqand viloyati chegarasigacha bordi. Ushbu viloyatning Jizzax uezdi
hududiga (chegarasiga) kiradi va yо‘nalishini sharqqa olib, Qirg‘iz
Respublikasining 6 ta kо‘chmanchi volostlari (Otaqо‘rg‘on, Kо‘k-Tyubin,
Qо‘rg‘on-Tyubin, Qizilqum, Pistalitog‘ va Chordaryo)ni ajratadi. Shu yо‘sinda
Jizzax uezdining Sintab, Forish, Bogdan, Sauryuk, О‘zbek, Rabot, Zomin va Yam
volostlarining shimoliy chegaralari bilan tо‘g‘ri keldi 4
.
Respublikaning Mirzachо‘l uezdiga qarashli hududi Xavat, Begovot va Dalvarzin
volostlari hamda Bо‘ka, Oqqо‘rg‘on, Maydontol volostlarining chegaralari bо‘ylab
о‘tib, Chirchiq daryosining Sirdaryoga qо‘shilish joyidan Chirchiq daryosining
yuqori tomoniga qarab volost chegarasigacha borgan. Sо‘ng chegara Zangiota,
Bulatovskaya, Niyozbek volostlari chegarasi bо‘ylab о‘tadi. Sirdaryo viloyatining
Toshkent uezdiga tegishli Xitoytepa (Kitaytyubinskaya), Jetikent, Telov
(Telyausskaya) va Oblik (Ablikskaya) volostlari bо‘ylab о‘tdi. О‘zbekiston
SSRning Farg‘ona viloyati orqali о‘tuvchi chegarasi quyidagi uezdlari hududi
4 Ўзбекистон МДА, Р-87-фонд, 1-рўйхат, 9-иш, 72-варақ.
6

bо‘ylab о‘tishi belgilangan: a) Namangan uezdida mavjud quyidagi volostlar
chegaralari bо‘ylab: Chodak, Olmos, Koson, Nanay, Pishqо‘rg‘on, Yangi-
Qо‘rg‘on, Chortoq, Uychi; b) Andijon uezdida quyidagi volostlar chegaralari
bо‘ylab:

shimoldan – Haqqulobod, Izbosgan, Maygir, Qо‘qon qishloq, Erboshi,
Qо‘rg‘ontepa, Qorasuv, Chimyon, Xonobod, sharqdan – Xonobod va Qarasuv
volostlari chegaralari о‘ng burchagi hamda g‘arbda – Qorasuv, Kayanskaya va
Buloqboshi volostlari bilan kesishdi; v) Marg‘ilon uezdining – Kulin, Marhamat,
Yakkatut, Chimyon (uni Xalmion chizig‘i bо‘yicha ikki qismga bо‘ladi, ulardan
shimoliysi О‘zbekiston Respublikasi chegarasida qoladi, janubiysi Qora-Qirg‘iz
viloyatiga о‘tadi) volostlari chegaralari bо‘ylab о‘tdi; g) Qо‘qon uezdida quyidagi
volostlar chegaralari bо‘ylab: Rishton, Osxskaya va Isfara volostlari bо‘ylab,
Samarqand viloyati chegarasigacha yetib, Xо‘jand uezdining Chalkuluyskaya va
Isfara volostlarining chegaralari bо‘ylab yо‘naladi, sо‘ng Samarqand uezdining
shimoliy qismidan va Tojik Respublikasiga Samarqand uezdining uch volosti
(Matchinskaya, Olgarskaya va Iskandar)ni ajratib, quyidagi volostlarning
chegaralari bо‘ylab о‘tadi: Basmandinskaya, Shaxriston, Avto-Burinskaya,
Kishtut. Sobiq Buxoro Respublikasi hududidagi О‘zbekiston SSRning chegaralari
Qoratog‘ tumani va Tojik Avtonom viloyatini ajratgan holda, Sariosiyo viloyati
chegarasi bо‘ylab, sо‘ng Sherobod viloyati chegarasi va undan Kelif tumanini
Turkmaniston SSRga ajratadi hamda Turkmaniston Respublikasiga о‘tgan Karki
viloyatining shimoliy chegarasidan Chorjо‘y viloyatining Forob tumanigacha yetib
boradi.
Forob tumani Turkmaniston SSR tarkibiga о ‘tadi. Qat’iy aniqlangan chegaralarni
ikkala Respublikaning ( О ‘zbekiston va Turkmaniston) kelishuviga k о ‘ra о ‘rnatish
lozim. Inqilobiy q о ‘mita О ‘zbekiston SSR bilan Qirg‘iz Respublikasi chegaralari
masalasida Hududiy Komissiyaning 21.08.1924 yil №5 bayonnomasidagi 2-
bandini yangi о ‘zgarishlar bilan tasdiqladi. О ‘zbekiston SSR Inqilobiy q о ‘mitasi
7

Samarqand shahrini respublika markaziga aylantirish borasida aniq rejalar ishlab
chiqdi. Samarqand shahrini poytaxt holiga q о ‘yish uchun Maxsus Komissiya
tuzildi va unga Saydali X о ‘jayev rais etib tayinlangan. 1924 yil 15 dekabrda
Inqilobiy q о ‘mitaning yig‘ilishida Maxsus Komissiya a’zosi Sokolov Samarqand
shahriga markaziy muassasalar va xodimlarni k о ‘chirish maqsadida bino hamda
xonalar qidirib topish topshirig‘ini bajarish b о ‘yicha umumiy foydali maydoni
1827 kv. sajenni tashkil qiluvchi 211 xonadan iborat 19 ta alohida
munitsipalizatsiya qilingan bino topilgani haqida ma’lumot beradi. Matbuot
materiallarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda О ‘zbekiston SSRning b о ‘lajak
poytaxti Samarqandda davlat apparati va boshqaruv muassasalari uchun binolar
qurish hamda shaharni obodonlashtirish maqsadida Markaz tomonidan 1 million
s о ‘m mablag‘ ajratilgan.
T о ‘plangan materiallarga tayanib shuni aytish mumkinki, qisqa muddatda (1924
yilning 5 dekabridan – 1925 yilning 3 apreliga qadar) Buxoro va Toshkent
shaharlari О ‘zbekiston SSRning poytaxti vazifasini bajardi. 1925 yilning 3 aprel
kuni О ‘zbekiston SSR markaziy hukumati Toshkent bilan xayrlashib,
respublikaning yangi poytaxti Samarqandga k о ‘chib bordi. Poytaxtning
Samarqandga k о ‘chib kelishi munosabati bilan shaharda bayram b о ‘lib, unda
F.X о ‘jayev, Y.Oxunboboyev, I.Xidiraliyev, V.Ivanov va boshqalarning tabrik
s о ‘zlari aytilgan. Jumladan, V.Ivanov shunday deydi: “Bu kungacha tarixda hech
bir davlatning о ‘z poytaxtini yaxshi katta shahardan k о ‘ra quyiroq darajada b о ‘lgan
shaharga k о ‘chirgani k о ‘rilmagan. SH о ‘ro hukumati b о ‘lsa о ‘z poytaxtini
mehnatkashlarga eng yaqin b о ‘lgan joyga quradi” 5
.
Poytaxt Samarqand shahri xususida 1927 yili qabul qilingan О ‘zbekiston SSR
Konstitusiyasining 114-moddasida “ О ‘zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasining poytaxti Samarqand shahri” deb qayd etilgan. Shunday qilib,
О ‘rta
Osiyoda milliy-hududiy chegaralanishning о ‘tkazilishi natijasida sobiq Turkiston
ASSR, BXSR va XXSRlari о ‘rnida О ‘zbekiston SSR, Turkmaniston SSR,
5 Ўзбекистон. (Ўртоқ Исломов билан мусохаба) // “Туркистон”. 1924 йил 14 ноябр. 396-сон.
8

Tojikiston ASSR ( О ‘zbekiston SSR tarkibida), Qoraqirg‘iz (Qirg‘iz) viloyati
(RSFSR tarkibida) va Qoraqalpog‘iston Avtonom oblasti (Qozog‘iston ASSR
tarkibida) tashkil etildi. Rezolyusiyada davlat idoralarida ish yuritishning faqat rus
tilida olib borilishi natijasida bir qator shikoyatlar kelib tushganligiga e’tibor
qaratilgan. Jumladan, qarorda shunday keltirilgan: “Viloyatlardan va joylardan
yuqori muassasalarga shikoyatlar kelib tushmoqda, hattoki viloyatlar va joylarga
j о ‘natilgan muhim hujjatlar faqat rus tilida b о ‘lib, mahalliy aholi uchun tushunarsiz

bо‘lganligi sababli orqaga qaytarilib yuborilmoqda. Bunday noodatiy harakatlar bir
tarafdan muassasalarning davlat idoralarini mahalliy aholiga yaqinlashtirish
bо‘yicha buyruqlarga e’tiborsizligidan guvohlik bersa, boshqa tarafdan davlat
ishlarini о‘z vaqtida bajarish uchun katta tо‘siq hisoblanadi”.
Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida О‘zbekiston SSR hududidagi
barcha sovet tashkilotlari va muassasalariga quyidagilarni qat’iyan amalga
oshirishi kо‘rsatib о‘tildi. Unga kо‘ra yuqorida kо‘rsatib о‘tilgan markazdagi
muassasalardan viloyatlar va joylarga chiqadigan barcha rasmiy hujjatlarni rus
tilidan о‘zbek tiliga tarjima qilish asosida bosma, pechatlash, shuningdek,
kо‘rsatilgan muassasalarga 1924 yil 31 dekabrda О‘zbekiston Inqilobiy
qо‘mitasining p5 buyrug‘i bilan №48 ostidagi ish yuritish bо‘limlari mustaqil
ravishda yozilgan hujjatlarni о‘zbek tilida yuritish qat’iy qilib belgilandi.
Davlat idoralariga tub millat vakillarini jalb qilish va ularni yerli xalq ommasiga
yaqinlashtirish yuzasidan dekretlar, qarorlar, yо‘riqnomalar va qurultoy,
konferensiyalarning kо‘rsatmalari bо‘lishiga qaramay mahalliylashtirish masalasi
bir joyda tо‘xtab qolgan. Toshkentda mahalliylashtirish komissiyasining yangi
hay’ati 1925 yil 3 iyundan boshlab ishga kirishib barcha mahkamalardan rо‘yxat
talab qiladi. Shundan sо‘ng ma’lum bо‘ldiki, shu mahkamalarning kо‘plarida bir
foiz ham mahalliy xizmatchilar bо‘lmagan. Mazkur komissiya muammoning
sababini о‘rganib, tegishli chora kо‘rish yuzasidan quyidagicha xulosaga keladi:
“Komissarlar shо‘rosining “mahkamalarga 10 foiz tajribachilar qо‘yilsin” degan
9

dekretiga kо‘ra komissiya tomonidan 2-3 kishi tajribachi qilib yuborilganda
mahkama boshliqlari “bizlar Maskovni bilamiz, Maskov ruxsatidan tashqari ishchi
ololmaymiz, bularga pul qayoqda...” deb qarshilik kо‘rsatgan.
Komissiya bunday muassasa rahbarlarini chaqirib olib, qonun bо‘yicha jazolashga
majbur ekanini bildirgandan keyin ham ularning ba’zilari turli vajlar bilan mahalliy
ishchilarni olmaslik choralarini izlagan. Mahalliy aholini sovet organlari ishlariga
yaqinlashtirish maqsadida oddiy aholini davlat boshqaruvi va turli muassasalarga
jalb qilishda ma’lum darajada sustkashliklarga yо‘l qо‘yilgan. Shu munosabat bilan
Markaziy komissiya davlat idoralarini mahalliylashtirish tо‘g‘risidagi dekretga
qaramasdan kо‘pchilik muassasalarda ish yuritish faqat rus tilida olib
borilayotganligini tanqidiy о‘rgangan. Mahalliylashtirish komissiyasining
hisobotlarida ushbu masala yuzasidan jiddiy muammolar borligi, joylarga
yuborilgan tajribachilar kamsitilayotganligi, ularga ish о‘rgatilmaganligi, hattoki
yevropa millatiga mansub rahbar xodimlar mazkur komissiya qaroriga qarshi
chiqayotganligi ta’kidlangan. Masalan, Toshkent shahar ijtimoiy ta’minot
shu’basiga komissiya о‘z hisobidan pul tо‘lab, tajribachi yuborgan. Ishga kelganda
tajribachilar bir yil davomida amaliyot о‘tab bо‘lgach, mahalliylashtirish
komissiyasi hay’at tuzib ularni sinovdan о‘tkazadi va ba’zilarini shtatga loyiq
topadi.
Biroq muassasa boshlig‘i Kanchurov qarshilik kо‘rsatib, komissiya qarorini
amalga oshirmasligini bildirgan. Hatto, tajribachilarni mahkamadan urug‘ini
quritaman degan.

10

1.2 O‘zbekistonda sovet boshqaruvi strukturasidagi mahalliylashtirish
siyosatining yangi bosqichi
О‘zbekiston SSR tashkil topgan dastlabki yillarda hukumat oldida
mahalliylashtirish borasida tо‘planib qolgan muammolarni bartaraf etish hamda
mazkur sohani ijobiy tomonga yо‘naltirish kabi muhim vazifalar turar edi.
Dastavval davlat idoralarida ish yuritishni mahalliy tillarda olib borish borasida
qator tadbirlar amalga oshirish lozimligi belgilanib olindi. Jumladan, 1926 yil 2
noyabrda О ‘zbekiston MIK Prezidiumi kotibiyati 60-raqamli buyrug‘ining 4-
moddasida quyidagicha keltiriladi: “Ish yurgizishni yerlilashtirish, ya’ni ruscha va
о ‘zbekcha tilda q о ‘yish xususidagi bir necha marotaba takrorlangan qarorlar va
tekshirishlarni tashkil etib, О ‘zbekiston SSR MIK butun shu’balarga hamda
markaziy ijroiya q о ‘mitasi huzuridagi komissiyaning mas’ul kotiblari ushbu
kundan e’tiboran Markaziy ijroiya q о ‘mitasidan о ‘zbekcha tarjima qilinmagan rus
tilidagi yozishmalarning biror donasi chiqmasligi ta’minlansin.
Markaziy ijroq о ‘m umumiy shu’basining daftari (registratsiya)ga tegishli b о ‘lgan
pochtalar tarjima qilinmagan holda ma’lum qilinmasin” 6
. Mazkur tadbir davlat
idoralarini mahalliylashtirish tizimida faqat ish yuritish bilan belgilanib,
boshqaruvda mahalliy xodimlarning salmog‘i masalasi e’tibordan chetda
6 Норжигитова Н. ХХ асрнинг 20 – 30 йилларида Ўзбекистонда сиёсий элитанинг миллий таркиби.
“Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар: тарих ва ҳозирги замон” мавзусидаги илмий – амалий анжуман
материаллари. – Т., 2003. Б.27.
11

qolganligini k о ‘rsatadi. 1927 yilda Davlat apparatini mahalliylashtirish komissiyasi
qayta tuzilib, Safoyev rahbarligida “ О ‘zbeklashtirish markaziy komissiyasi”ga
aylantirildi. Davlat idoralarini mahalliylashtirish masalasi bolsheviklar milliy
siyosati targ‘ibotchisi sanalgan kommunistik partiya syezdlarida ham kun tartibiga
q о ‘yilgan. 1927 yil 16-24 noyabrda Samarqandda b о ‘lib о ‘tgan О ‘zbekiston
Kommunistik partiyasining III syezdida mahalliylashtirish masalasi keng
muhokama qilingan hamda “Davlat apparatini milliylashtirish va yerli millat
ishchilarini ishlab chiqarishga jalb qilish t о ‘g‘risida”gi qaror qabul qilingan.
Mazkur qarorda Kommunistik partiyaning mahalliylashtirish borasida qо‘lga
kiritilgan

yutuqlari qatorida quyidagilar keltirilgan: a) Partiyamiz asosiy millatlarining eng
yaxshi elementlari hisobiga son jihatdan о‘sdi. b) Partiya apparatidagi rahbar
kadrlar tarkibi asosiy millatlar hisobiga ancha о‘sdi. v) Yerli xalqlardan bо‘lgan
proletar va yarim proletar elementlardan bolsheviklarcha chiniqqan kuchlar
yetishib chiqdi, rivoj topdi va jipslashdi. g) Quyi partiya tashkilotlari idora ishlarini
mazkur rayonning kо‘pchilik aholisi gapiradigan tilda yurgizmoqdalar. d) Ishlab
chiqarishda yerli millatlardan bо‘lgan proletariat birmuncha о‘sdi. ye) Asosiy
millatlardan bо‘lgan mehnatkashlar sovet qurilishiga tortildi. j) Asosiy millatlar о‘z
ona tillarida olib boriladigan madaniy qurilishga qо‘shildilar (madaniy-oqartirish
muassasalari о‘sdi, yosh sovet intelligensiyasi kadrlari yetishmoqda,
madaniyatning moddiy bazasi anchagina о‘sdi).
1928 yil 1 yanvar holatiga kо‘ra О‘zbekiston SSR Maorif xalq nozirligi markaziy
apparatida barcha xodimlar soni 64 nafar, undan 18 nafari о‘zbek bо‘lgan.
Mutaxassislar 6 nafar, undan 1 nafari о‘zbek, texnik xodimlar soni 27 nafar, undan
о‘zbeklar 7 nafar, boshqa xizmatchi xodimlar esa 12 nafar va shundan 1 nafari
о‘zbek ishchisi bо‘lganligi qayd etilgan. О‘zbekiston SSR Maorif xalq nozirligi
markaziy apparatidagi yuqorida keltirilgan ushbu о‘zgarishlar xodimlarning ishdan
bо‘shatilishi va yangi qabul qilinishi bilan bog‘liq edi. Masalan, 1927 yil yakuniga
12

kо‘ra ushbu muassasada yevropa millatiga mansub 9 nafar xodim bо‘shatilib,
ularning о‘rniga 13 nafari qabul qilingan. Shuningdek, о‘zbeklardan 13 nafari
bо‘shatilib, 15 nafar yangi xodim ishga olingan.
Muassasalarda amaliyot о‘tab, shtatga loyiq deb topilgan tajribachilar rо‘yxati
haqida “О‘zbeklashtirish komissiyasi”ga muntazam hisobot taqdim etib borilgan.
Maorif xalq nozirligida esa 1927 yilda 1 nafar tajribachi bо‘lganligi va u shtatga
loyiq topilgani keltirilgan. Ish yuritishda о‘zbek tilining о‘rni belgilangan bо‘lsa-
da, ta’lim va maorif tizimida sezilarli о‘zgarish qilinmadi. Bu borada mahalliy
millat vakillaridan biri shunday deydi: “Bizning kutubxonamizda о‘zbek tilida
kitoblar yо‘q. Biz faqat “Qizil О‘zbekiston” gazetasini bilamiz. Rus tilida nashr
etilgan adabiyotlarni k о ‘pchilik о ‘zbeklar tushunmaydi”. 1928 yili Butunittifoq KP
MIK vakillari tomonidan amalga oshirilgan О ‘rta Osiyoda ish yuritishni mahalliy
tillarga о ‘tkazish va muassasa hamda tashkilotlarni mahalliylashtirishni tekshirish
natijalari t о ‘g‘risidagi ma’ruzada О ‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti
mahalliylashtirishda yomon ibrat b о ‘layotganligi keltirilib, uning okrug ijroq о ‘mi
bilan aloqalarini 90 foizga (ortiq darajada) rus tilida olib borayotganligi tanqid
qilingan 7
.
Mazkur ma’ruzada О ‘zkommunalbank, О ‘zdavlatqurilish 1927 yildan parallel ish
yuritishni amalga oshirgan b о ‘lsa-da 1928 yilda u bekor qilinganligi,
О ‘zdavlatrejalashtirish, О ‘rta Osiyo tijorat banki, Avtosanoatsavdo
(Avtopromtorg), Kreditbyuro va boshqalar ish yuritishni parallel ravishda olib
borishni (t о ‘rtinchi yil) xayoliga ham keltirmayotganligi ta’kidlangan. Shuningdek,
qator muassasalar ( О ‘zdavlat nashriyoti (UzGIZ), Sog‘liqni saqlash xalq
komissarligi, Markaziy statistika boshqaruvi (SSU), О ‘zbek davlat savdo, Qishloq
x о ‘jalik banki) shtatida tarjimon, о ‘zbekcha mashinkalar va mashinistkalarga ega
b о ‘la turib, ish yuritishni 90 foizga rus tilida olib borayotganligi keltirilgan. 1928
yil 21 yanvar kuni О ‘zbekiston SSR MIKPrezidiumi О ‘zbeklashtirish b о ‘yicha
komissiyaning ma’ruzasini tinglab, qator muassasalarda va birinchi navbatda keng
7 Очерки истории коммунистической партии Узбекистана. – Т.:Узбекистан,1974. С.35.
13

omma bilan bevosita bog‘liq muassasalar (okrug ijroq о ‘mi, tuman ijroq о ‘mi)da ish
yuritishni о ‘zbek tiliga t о ‘liq о ‘tkazishni nihoyatda muhim deb e’tirof etdi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, qishloq sovetlari va tuman ijroq о ‘mlarida
ish yuritishni о ‘zbek tiliga t о ‘liq о ‘tkazish, aralash tumanlarda parallel tarzda olib
borilishini ta’minlash k о ‘rsatilgan. Shuningdek, qarorda aholi orasida tojiklar k о ‘p
b о ‘lgan tumanlarda davlat apparatini tojiklashtirish talabi ham ilgari surilgan. 1928
yil 18 fevralda О ‘zbekiston SSR Sovetlari Markaziy Ijroiya Komiteti va
О ‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovetining “Davlat apparatini о ‘zbeklashtirish
t о ‘g‘risida”gi 20-raqamli q о ‘shma qarori qabul qilindi. Ushbu qaror 10 ta banddan
iborat b о ‘lib, bunda davlat boshqaruvining barcha jabhalarida ish yuritishni о ‘zbek
va boshqa mahalliy tillarda olib borish, yevropa millatiga mansub xodimlarning
о ‘zbek tilini о ‘rganishi uchun t о ‘garaklar ochish va mahalliy aholidan

ishchi kadrlarni tayyorlash kabi muhim masalalar kiritildi. Qarorda xodimlar
malakasining yetarli emasligi, yevropaliklarni majburiy ravishda о ‘zbek tiliga
о ‘rgatish va uni о ‘rganishni rag‘batlantiruvchi qonun loyihasini ishlab chiqish
masalasi ilk bor q о ‘yildi. О ‘zbekiston SSR Jinoyat Kodeksiga idoralarni
mahalliylashtirish t о ‘g‘risidagi qarorlarni bajarmaganlarni jazolovchimodda
kiritish t о ‘g‘risida nizom ilgari surildi.
Mazkur q о ‘shma qarorning qabul qilinishi davlat idoralarini mahalliylashtirish
ishini yangi bosqichga olib chiqdi. Shundan s о ‘ng О ‘zbekiston SSRdagi barcha
nozirliklar va muassasalarda ish yuritishni о ‘zbek tilida olib borish hamda mahalliy
millat vakillarini boshqaruvga keng jalb qilish borasida ma’lum ishlar amalga
oshirildi. Bu borada О ‘zbeklashtirish komissiyasining Samarqand b о ‘limida
tomonidan 20-raqamli qaror ijrosi yuzasidan berilgan hisobotda quyidagilar
keltiriladi: “ О ‘zbeklashtirish t о ‘g‘risida hukumatning 1928 yil fevral oyida
chiqarilgan qat’iy qaroridan keyin okrug о ‘zbeklashtirish komissiyasi о ‘zining
rejasini о ‘zgartirib idora va ishchilarni t о ‘g‘ridan-t о ‘g‘ri tub millatdan chiqqan
ishchilar bilan t о ‘ldirishga kirishdi. 3 martdan 30 aprelgacha okrug miqyosida
14

idoralarga tub millat xalqidan 94 ishchi joylashtirildi. Bundan tashqari mazkur
muddat ichida mehnat birjasi orqali turli ishlarga 117 kishi yuborildi. Ishga
q о ‘yilgan 200 dan ortiq ishchining hammasi yoshlar va kasaba a’zolari
hisoblanadi”.
О ‘zbekiston SSR MIKning 1928 yil fevraldagi qarori bilan О ‘zSSR Jinoyat
kodeksining 155 moddasini quyidagi qism bilan t о ‘ldirish belgilandi: “Davlat
apparati va sanoatni о ‘zbeklashtirish masalasida mansabdor shaxslarga qonuniy
jihatdan yuklatilgan vazifalarni bajarmaslik, shuningdek, bu vazifalarni bajarishga
e’tiborsizlik, sovuqqon va vijdonsizlarcha munosabatda b о ‘lish yoki sun’iy
ravishda bunday holatlarni yuzaga keltirish, belgilangan choralarni chetlab о ‘tish
hamda ushbu tadbirlarni amalga oshirishga t о ‘sqinlik qiladigan turli harakatlarga
jazo choralari k о ‘riladi”. Shu tarzda о ‘zbeklashtirish ishlarini samarali tashkil
etishning huquqiy asosi ham mustahkamlanib borildi. Davlat idoralarini
mahalliylashtirish sohasida qabul qilingan 20- raqamli qarorning boshqa
qarorlardan yana bir farqi shundaki, uning «g»bandida aholi orasida tojiklar k о ‘p
b о ‘lgan tumanlarda davlat idoralarini tojiklashtirish talabi ilk bor ilgari surildi.
Xususan, О ‘zbekiston SSRning X о ‘jand okrugidagi davlat idoralarida ish yuritish
3 ta –rus, о ‘zbek va tojik tillarida olib borilishi joriy qilindi.
О ‘zbekiston SSR MIKning 1928 yil 3 apreldagi majlisi 32/10-
bayonnomasining k о ‘chirmasida keltirilishicha, ikki hafta muddatda q о ‘mita
markaziy apparatida о ‘zbek tilini biladigan xodimlar bilan t о ‘ldirishi lozimligi
belgilangan. Yevropa millatiga mansub xodimlar 7 oy davomida о ‘zbek tilini
о ‘rganishga majbur qilinishi va undan bosh tortganlar ishdan b о ‘shatilishi haqida
ogohlantirilgan. 1928 yil 17 mayda b о ‘lib о ‘tgan о ‘zbeklashtirish b о ‘yicha
Markaziy komissiya majlisida О ‘zbekiston SSR MIKning hisoboti eshitiladi.
Bunda davlat idoralarini о ‘zbeklashtirish va ish yuritishni о ‘zbek tiliga о ‘tkazish
t о ‘g‘risidagi 20- raqamli qaror asosida MIKda amalga oshirilgan ishlar xususida
quyidagilar ta’kidlangan: Mazkur qaror qabul qilinishidan oldin О ‘zbekiston SSR
MIK apparatida 76 ta shtat birligi mavjud b о ‘lib, ushbu miqdor saqlanib qolgan.
15

Milliy tarkib b о ‘yicha о ‘zbeklardan 25 xodim о ‘rni 30 nafarga yetgan. Yevropalik
xodimlar 51 nafardan 46 nafarga qisqargan. Ushbu markaziy idorada mahalliy
kadrlar salmog‘i qariyb 40 foizga yetgani qayd etilgan.
О ‘zbekiston SSR tashkil topgan dastlabki yillarda MIK markaziy apparatida
о ‘zbek tilida ish yuritish 15 foizni tashkil qilgan, parallelish yuritish 45 foizni va
faqat rus tilida ish yuritish 40 foizni tashkil qilgan. 1928 yil may holatidagi
hisobotda esa о ‘zbek tilida ish yuritish 65 foizni, parallel ish yuritish 35 foizni
tashkil etganligi qeltirilgan. 1928 yilning 21 mayida О ‘zbekiston SSR Davlat
idoralarini о ‘zbeklashtirish markaziy komissiyasining 74-sonli nizomi e’lon
qilindi. Bu nizom mahalliylashtirish komissiyasiga davlat apparati va sanoatni
о ‘zbeklashtirish ishini aniq va rejali boshqarish imkonini berdi. Komissiya
tomonidan amalga oshirilgan amaliy ish sifatida MIK va XKS topshiriqlarini
haqiqatan aniq va yetarli darajada chuqur bajarayotganligini k о ‘rsatdi.
О ‘zbekiston SSR tashkil etilgan dastlabki yilarda davlat idoralarida tajribachi
sifatida amaliyot о ‘tayotgan xodimlar yevropa millatiga mansub rahbarlar
qarshiligiga uchrar, huquqlari poymol b о ‘lar va ularga maosh t о ‘lanmasdan
kamsitilar hamda shtatga loyiq topilmasdan orqaga qaytarilib yuborilar edi.
Mahalliylashtirish siyosatining yangi bosqichi belgilangandan s о ‘ng bunday ishlar
nisbatan tartibga solina boshlandi. Jumladan, tajribachilarga xizmat haqi t о ‘lash
xususidagi mablag‘ni tartibga solish masalasi bilan О ‘zbekiston SSR Mehnat xalq
komissarligining 1928 yil 13 aprelidagi 3/11 qarori qabul qilindi 8
.
Qarorga binoan О ‘zbekiston jumhuriyati doirasida b о ‘lgan butun davlat
kooperativ va boshqa idoralar 1928 yil 1 maydan e’tiboran amaliyot о ‘tayotgan
tajribachilariga beriladigan xizmat haqini yangi tartib b о ‘yicha t о ‘lashga majbur
qilinganlar. Xizmat haqini davlat normasi b о ‘yicha о ‘tkazadigan idora va
muassasalarda yerlik aholidan b о ‘lgan tajribachilarga xizmat haqi ishni о ‘rgatish
barobarida shtat yuzasidagi xodimlarning vazifalariga belgilangan narxdan 20 foiz
8 Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир. М.
Жўраев. – Т.: Шарқ, 2000. Б.387.
16

kam beriladigan b о ‘ldi. Ilgari tajribachilarning mehnati hisobga olinmas va ularga
maosh t о ‘lash paysalga solinardi.
Markaziy о ‘zbeklashtirish komissiyasi tomonidan 1928 yilning 13 avgustida qabul
qilingan 8-qarorining 6-bandiga muvofiq davlat idoralarida ikki tilda ish
yuritadigan barcha ishchilarning maoshi k о ‘paytirilishiga buyruq berildi. Bundan
tashqari shu yili О ‘zbekiston SSRning barcha muassasalarida ish yuritishni
mahalliy tillarda olib borish hamda yevropa millatiga mansub xodimlar uchun
о ‘zbek tilini va yangi lotin alfavitini о ‘rganishga y о ‘naltirilgan kurs va t о ‘garaklar
ochish lozimligi t о ‘g‘risida dekret e’lon qilindi. Dekretga asosan о ‘zbeklashtirish
uch yillik muddatda amalga oshirilishi belgilanadi. Ushbu dekretga muvofiq kurs
va t о ‘garaklar tashkil etilgan b о ‘lsa-da, ishlarni aniq reja asosida tashkil etishda
ba’zi muammolar saqlanib qolgan edi. Bu ishlarni nazorat etish maqsadida О ‘zSSR
Maorif xalq komissarligi va О ‘zbeklashtirish b о ‘yicha komissiya birgalikda
tekshiruv olib borgan.

2.1 O’zbekistonning milliy davlat boshqaruvining tashkil etilishi
Ma’lumki, o’tgan XX asrning 90-yillariga kelib ikki bir-biriga mutlaq, zid
siyosiy-harbiy tizim o’rtasida yarim asr davom etgan hayot-mamot kurashiga chek
qoyildi. Albatta, bu insoniyat osoyishtaligi, taraqqiyoti manfaatlari nuqtai
nazaridan o’lkan siljish sifatida e’tirof etilsa-da, dunyo miqyosida o’ziga xos
strategik vakuumning paydo bo’lishiga olib keldi. Shuningdek, qator yangi
mustaqil davlatlar, jumladan O’zbekistonning paydo bo’lishi unga qadar
imzolangan va barcha davlatlar tomonidan e’tirof etilgan shartnomalar, chegaraga
oid o’zaro kelishuvlarga, tabiiyki, o’zgartirishlar kiritilishiga extiyojni keltirib
17

chiqardi. Hullas, global miqyosda roy bergan chuqur siljishlarning aks-sadosi
mintaqamizga ham yetib keldi 9
.
Bu muammoning bir jihati. Uning boshqa tomoni esa xavfsizlik va barqarorlik
nuqtai nazaridan bo’shliq paydo bo’lgan makonlarga ko’plab qudratli davlatlar va
davlatlararo ittifoqlarning oshkora intilishining kuchayganligi bilan belgmlanadi.
Mintaqada davlatlar xulqi-atvori, tutgan o’rniga tamomila aloqasi bo’lmagan,
ammo biz uchun tashvishli bir vaziyat vujudga keldiki, uning kaltisligi va
beqarorligidan Markaziy Osiyo strategik jihatdan hali-hanuz aziyat chekmoqda.
Prezidentimiz ta’kidlaganidek: «Bu yerda jahondagi yirik davlatlar va bizga
qo’shni bo’lgan mamlakatlarning strategik manfaatlari mavjud bo’lib, ba’zida ular
bir-biri bilan kelishmasligini ham kuzatish mumkin». Ko’rib turganimizdek,
Markaziy Osiyodagi bugungi strategik mavhumlik, bir tomondan, to’g’ridan-
to’g’ri bundan 10-15 yillar avval jahonda sodir bo’lgan o’lkan geosiyosiy, demakki
geostrategik «portlash»ga borib taqalsa, ikkinchi tomondan, u sobiq Ittifoq,
harobalarida paydo bo’lgan yangi mustaqil davlatlardan birortasining ham xalqaro
faoliyati bilan bog’liq emas 10
.
Ya’ni mintaqada bugungi kunga kelib, ko’pgina muammolar o’z yechimini
kutayotgan yoki yangi-yangi muammolar paydo bo’layotgan bo’lsa, Markaziy
Osiyo davlatlari, jumladan, O’zbekistan unga mutlaqo dahldor emas. Davlat

hokimiyati vakillik organlari faoliyatining huquqiy asoslarini yaratilishi ular
faoliyatining kafolati bo`lib xizmat qiladi.Shu bois O`zbekiston mustaqillikka
erishgach davlat hokimiyati vakillik organlari tizimidagi organlar va ular
faoliyatini huquqiy asoslarini yaratildi. Davlat hokimiyati vakillik organlari
faoliyati bir qator huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Referendum yakunlari
hamda davlat hokimiyati tashkil etilishning asosiy prinsiplari to`g`risida” gi
9 Мамадалиев Ш.О., Тожибоев М.Т., Бердикулов С.Н. ва б. Ўзбекистонда демократик жамият қуриш
назарияси ва амалие?ти. – Т.: ЎзР ИИВ Академияси, 2011. B.128.
10 Избирательные системы и наблюдение за выборами. – М., 1995. – С.5.
18

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy qonuni, “O`zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Senati to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy
Qonuni, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining
Reglamenti to`g`risida” gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni, “O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Konunchilik palatasi to`g`risida” gi O`zbekiston
Respublikasi konstitutsiyaviy Qonuni, "Xalk deputatlari viloyat, tuman va shahar
Kengashlariga saylov to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Konuniga
o`zgartishlar va ko`shimchalar kiritish haqida O`zbekiston Respublikasi Qonuni,
“O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida”gi O`zbekiston
Respublikasi Qonuni, yangi tahrirdagi “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga
saylov to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasi Qonuni va boshqa hujjatlar.
Bu borada O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi muhim ahamiyatga
ega.O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati vakillik organlarining tizimi
O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan, ularning ichki
tarkibiy qismlari esa ular haqidagi alohida normativ-huquqiy hujjatlarda
belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat hokimiyati vakillik
organlarining, ularning funksiya va vakolatlarini amalga oshirishdagi
deputatlarning, fuqarolarning tutgan o`rni va roli tartibga solinsa, boshqa huquqiy
hujjatlar bilan xalq deputatlari faoliyatining asosiy tashkiliy shakl va uslublari ham
tartibga solinadi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, xalq deputatlari faoliyatini
huquqiy tartibga solish murakkab jarayonni tashkil etadi.
Hozirgi davrda huquqiy normalar bilan bir qatorda boshqa ijtimoiy normalardan
ham foydalanish ko`rsatilmoqda. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga
muvofiq davlat hokimiyati vakillik organlari faoliyatini huquqiy tartibga solishda
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari juda katta vakolatlarga ega.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78- moddasi 5bandidagi qoidaga
muvofiq Oliy Majlis palatalari O`zbekiston Respublikasining qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyatlari tizimini va vakolatlarini belgilaydi.
19

O`zbekiston mustaqillik yillari davomida umuminsoniy qadriyatlar va boy milliy
an'analar bilan yo`g`rilgan o`ziga xos rivojlanish yo`lini aniqlab oldi. Shu asosda
davlat-huquqiy amaliyotda jahon parlamentarizmining boy tajribasidan unumli
foydalanilib, respublika konstitutsiyaviy tuzumida xalq hokimiyatchiligi,
hokimiyatlarning bo`linishi prinsiplariga mos davlat organlari tizimini
shakllantirildi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va
Senati vakolat muddati - besh yil. O`zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi
organ bitta, u ham bo`lsa Oliy Majlis palatalaridir. Viloyat, tuman va shahar
Kengashlari qonun chiqarish huquqiga ega emaslar. Bu organlar O`zbekistondagi
yagona davlat hokimiyati vakillik organlari tizimini tashkil etadilar. Demak,
viloyat, tuman, shahar xalq deputatlari Kengashlari vakolatlarini Oliy Majlis
palatalari belgilaydi. Konstitutsiyamizda kuchli qonun chiqaruvchi hokimiyatni
tashkil etishga alohida e'tibor berilgan 11
.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining yuqori palatasi Senat territorial
subektlar - Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlarning har
biridan 6-tadan, hamda Prezidentning o`zi tomonidan tayinlanadigan o`n olti nafar
el-yurt obro`-e'tiborini qozongan, ko`zga ko`ringan kishilardan tarkib topadi.
Birinchi Prezident I.A.Karimovning Sessiyada so`zlagan nutqida ko`rsatilganidek,
«yuqori palata a'zolari joylardagi vaziyatdan yaxshi xabardor, .... ularni saylangan
kengashlar bilan uzviy aloqa bog`lib turuvchi», ko`proq minatdorlar manfaatlarini
ifoda etadigan va himoya qiladigan deputatlardan iborat bo`ladi. «Senat qo`yi
palata bilan birgalikda bevosita qonun yaratish ishi bilan shug`ullanmasligi lozim»,
balki

unga saylangan har bir Senator Qonunchilik palatasi ishlab chiqqan va taqdim
etgan qonunlarni ma'qullashi yoki rad qilish orqali, ham o`z mintaqasi
manfaatlarini hisobga olgan holda, hamda butun mamlakatimiz - O`zbekiston
taraqqiyoti manfaatlarini hisobga olgan holda qonunlarni yaratishda ishtirok etadi.
11 Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 30 августдаги «Референдум тўғрисида»ги қонуни // Ўзбекистон
Республикаси Олий Мажлиснинг ахборотномаси. – 2001. – № 9-10.
20

O`zbekiston Parlamentidagi Qonunchilik palatasi va Senat o`rtasidagi oqilona
muvozanat ana shunday konstitutsiyaviy-huquqiy nazariy, hamda huquq amaliyoti
asosiga tayanadi. Bu esa bozor iqtisodiyotiga o`tish, erkinlashtirilgan «Ochiq
demokratik jamiyat» qurishning birinchi konstitutsiyaviy huquqiy asosi va kafolati
bo`lib xizmat qiladi. Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning X sessiyasi (2002 yil 12
dekabr) «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
to`g`risida» va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi
Konstitutsiyaviy Qonunlarning qabul qilinishi bilan ikki palatali parlament
shakllantirishning asosiy xuquqiy asoslarini yaratish jarayoni muxim ahamiyat
kasb etdi.
"O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida"gi
Konstitutsiyaviy Qonunga binoan "Qonunchilik palatasi" O`zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi saylov okruglari bo`yicha
ko`ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat.
Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy
faoliyat ko`rsatishiga asoslanadi». O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining
Senati hududiy vakillik palatasi bo`lib, Senat a'zolaridan
(senatorlardan) iborat. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a'zolari
Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`korg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar
davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida
mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo`li bilan Qoraqalpog`iston
Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda - olti kishidan
saylanadi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining o`n olti nafar a'zosi fan, san'at,
adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa
tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan hamda alohida xizmat ko`rsatgan
eng obro`li fuqarolar orasidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan
tayinlanadi. Konstitutsiya parlament deputatlarining hududiy saylov okruglari
bo`yicha ko`p partiyalilik asosida saylanishini muhim konstitutsiyaviy prinsip
21

sifatida mustahkamlaydi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovini o`tkazuvchi
saylov okruglari O`zbekistonning butun hududida saylovchilar soniga qarab teng
holda tuziladi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasida Saylov kuni yigirma
besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida
muqim yashayotgan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi O`zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining Senati a'zosi bo`lishi mumkin. Deputatlikka
nomzodlarga qo`yiladigan talablar qonun bilan belgilanadi. Ayni bir shaxs bir
paytning o`zida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi
deputati va Senati a'zosi bo`lishi mumkin emas deb ko`rsatilgan. Oliy Majlis
Qonunchilik palatasiga saylanish huquqiga saylov kuniga 25 yoshga to`lgan
fuqarolar ega bo`lishi mumkin. Yosh senzining bunday belgilanishi shu bilan
izohlanadiki, deputat ozmi-ko`pmi ma'lum hayot tajribasiga ega bo`lishi, o`zini
davlat va jamoat faoliyatida ko`rsata olishi lozim. Bu masala bir qancha xorijiy
mamlakatlarning Konstitutsiyalari va qonunchiligida ham deyarlik shunday hal
etilgan. AQSH Konstitutsiyasida 25 yoshga to`lmagan shaxs Kongressning
Vakillar palatasining a'zosi bo`lishi mumkin emas.
Yaponiya parlamentining vakillar palatasiga 25 yoshga to`lmagan, maslahatchilar
palatasiga esa 30 yoshga to`lgan fuqarolar passiv saylov huquqidan foydalana
olishlari mumkin. Shuni ham aytish joizki, jahon tajribasida passiv saylov
huquqining bundan ham yuqori senzlari ma'lum.

2.2 O’zbekiston siyosiy partiyalarining davlat boshqaruvidagi o’rni
Fuqarolik jamiyatining eng muhim institutlaridan biri – siyosiy partiyalardir.
Siyosiy partiyalar fuqarolik jamiyatini siyosiy tizim bilan o‘zaro aloqalarining
22

doimiyligini ta‘minlaydi, davlat hokimiyatining jamiyatga bog‘liqligi va uning
jamiyat tomonidan nazorat qilinishi ko‘p hollarda siyosiy partiyalar orqali amalga
oshiriladi1 . O‘zbekistonda milliy mustaqillik uchun harakat ikki tomonlama bordi,
ya‘ni, bir tomondan, kommunistik totalitar tuzum asoratlaridan xalos bo‘lish
jarayoni bilan uyg‘un ravishda kechgan bo‘lsa, boshqa tomondan, jahondagi
rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosidagi mahalliy xalq mentalitetidan kelib
chiqib jamiyatni demokratlashtirish bilan hamohang bordi. Albatta, demokratiya
ko‘ppartiyaviylik bilan bog‘liq. Partiya yagona va bo‘linmas bo‘lib, respublikalar
darajasida biron-bir jiddiy mustaqillikka yo‘l qo‘yilmas edi 12
.
SSSRda ittifoqdosh respublikalar kompartiyalari sof etnografik qoida bo‘yicha –
O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston kompartiyasi tarzida tuzilardi. 90-yillar
boshidayoq ilk siyosiy islohotlarining bosh maqsadlaridan biri ko‘p partiyaviylik
tizimini joriy etish, davlat va hukumatdan ayrim jamoat birlashmalari
tuzilmalarining erkin faoliyat ko‘rsatishi uchun huquqiy shartsharoitlar yaratishga
intilish bo‘ldi. 1991 yil 15 fevralda O‘zbekistonda jamoat birlashmalari to‘g‘risida
qonun qabul qilindi. Ushbu qonun respublika hayotidagi jamoat birlashmalari
faoliyatini tubdan isloh qilishga, ularning sobiq yakkahokim mafkuradan
poklanishiga, shuningdek, jamoat birlashmalari tuzilmalarini davlat va hukumat
tizimidan ajratishga huquqiy shart-sharoitlar yaratib berdi 13
.
Respublika ijtimoiy-siyosiy hayotida birinchi marta mazkur qonunda jamoat
birlashmalarining maqsadlari xalqaro va demokratik mezonlar asosida ta‘riflab
berildi: «Jamoat birlashmalari fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy
huquqlar hamda erkinliklarni ro‘yobga chiqarish va himoya qilish, fuqarolarning
faolligi va tashabbuskorligini, davlat va jamoat ishlarini boshqarishda ularning

ishtirok etishini rivojlantirish...» maqsadida tuziladi. Mamlakat tarixida birinchi
marta jamoat birlashmalarining mustaqilligi, ularning davlat va hukumatdan
12 Расулова Н. С. Ўзбекистон Республикасида сие?сий партияларнинг вужудга келиши ва ривожланиши:
муаммо ва ечимлар (1991-2009 йиллар). Тарих фан. номз. дисс...автореф. – Т., 2010. B.20.
13 Ўзбекистонда си
е?сий партиялар. – Тошкент: Минтақавий си е?сат жамғармаси, 2007. – Б. 19.
23

alohida faoliyat yurituvchi huquqiy sub‘ekt ekanligi tan olindi. Bu holat fuqarolik
jamiyatiga xos belgilardan biri edi. Qonunda davlat idoralari va mansabdor
shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishi, shuningdek, jamoat
birlashmalarining davlat idoralari va mansabdor shaxslarning faoliyatiga
aralashishi mumkin emasligi mustahkamlandi.
Ittifoqda M. S. Gorbachev boshchiligida e‘lon qilingan qayta qurish siyosati
natijasida ko‘plab ittifoqdosh respublikalarda turli-tuman ijtimoiy guruhlarning
manfaatlarini ifoda etuvchi jamoat birlashmalari paydo bo‘ldi. 80-yillarning
ikkinchi yarmida O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar, ayniqsa
jamoat tashkilotlarining faollashuvi, siyosiy faoliyatining keskin ko‘tarilishi yuz
berdi. 1986–1987 yillarda O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi muxolafat
harakatining markazi bo‘ldi. O‘sha vaqtda bu yerda asosan ekologiya masalalari –
Orol fojiasi, qishloq xo‘jaligida paxta yakkahokimligining ta‘siri va shunga
o‘xshash boshqa mavzular muhokama qilindi. O‘qtin-o‘qtin siyosiy muammolar
ham ko‘tarilar edi. Masalan, «Drujba narodov» va «Literaturnaya gazeta»da o‘zbek
tilining ahvoli, ta‘limning ruslashtirilishi, arab alifbosini o‘qitish zarurligi kabi
masalalarga doir maqolalar bosilib chiqdi 14
.
1988 yilga kelib Yozuvchilar uyushmasi respublikaning siyosiy hayotiga sezilarli
ta‘sir o‘tkazuvchi jamoat markaziga aylandi. 1988 yilning 11 noyabrida «Birlik»
xalq harakatini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. 1989 yil yanvarida
o‘tkazilgan mitingda «O‘zbekiston ozod yoshlari» tashkiloti tuzilgani e‘lon qilindi.
Mart oyida «Erkin so‘z» gazetasining dastlabki nusxasi paydo bo‘ldi. M.
Qirg‘izboevning fikricha, «Birlik» xalq harakati ilk jamoat tashkilotlaridan biri
bo‘lganligi sababli ham ko‘plab xato va kamchiliklardan xoli bo‘lmadi. Harakat
ko‘p holatlarda jamoat tashkiloti sifatida tashkil etilgan va davlat ro‘yxatidan
o‘tgan bo‘lsa-da, u o‘zida siyosiy partiyaga xos faoliyat boshladi. Harakatning
dasturi ham

14 Халилов Э. Ҳ. Ўзбекистон Республикасининг қонун чиқарувчи органи: сохта вакилликдан ҳақиқий
парламентаризмга қадар. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. – Б. 103.
24

uning a‘zolarini siyosiy jarayonlarda ishtirok etishga kengroq jalb qilishga
qaratilgan edi. Harakat faollari ko‘proq miting, namoyishlar o‘tkazish, mahalliy
rahbarlarga tazyiq qilish, qanday qilib bo‘lmasin, hukumat va uning mahalliy
organlari faoliyatidan xato va kamchiliklar topish, turg‘unlik davrida nochor holga
tushib qolgan kishilar ehtiroslarini avj oldirish kabi usullari bilan faoliyat ko‘rsatar
edilar.
Ularning sobiq sotsialistik tuzumdan keyin qanday tuzum yoki jamiyatga o‘tish
haqida hech qanday nazariy va mafkuraviy maqsadlari ham yo‘q edi. 1989 yil
sentabrida «Birlik» harakatida bo‘linish sodir bo‘ldi. Uning Salay Madaminov
(Muhammad Solih) tevaragiga birlashgan bir qismi «Erk» partiyasini ta‘sis etdi.
Levitin o‘z asarida «O‘zbekistonning darhol va to‘la mustaqilligiga erishish
partiyaning dasturiy maqsadi edi», deb ta‘kidlaydi. 1990 yil 30 aprelda «Erk»
demokratik partiyasining ta‘sis qurultoyida uning dasturi va nizomi qabul qilindi.
1991 yil sentabrida mitingbozlik taktikasidan voz kechgan «Erk» partiyasi hech bir
muammosiz Adliya vazirligida ro‘yxatdan o‘tdi. Partiya rahbariyati o‘z gazetasini
chiqarish to‘g‘risida hokimiyat ma‘murlari bilan kelishib oldi va bu bilan
kifoyalanmay, bu gazetani O‘z KP MK bosmaxonasida 60 ming nusxa chop etish
imkoniyatiga ham ega bo‘ldi. Partiyaning o‘sha paytda 54 ming a‘zosi bor edi,
shuningdek ularga Toshkent markazida durustgina bino, zarur aloqa va transport
vositalari berildi.
Mazkur partiyaning ham hujjatlari, nazariy kontseptsiyalari, tashkiliy tuzilishi va
ish faoliyati eski tuzum va usullardan xoli bo‘la olmadi. «Erk» partiyasining
dasturi asosan Ittifoq parchalanganidan keyingi siyosiy-ijtimoiy muhitda inqilobiy
o‘zgarishlar qilishga qaratilgan bo‘lib, unda eski jamiyatda yashagan o‘zbek
xalqining ruhiyati, mentaliteti, ijtimoiy-siyosiy qarashlarining asta-sekinlik bilan
o‘zgarib borishi hisobga olinmagan edi 15
. Birinchi Prezident I. Karimov «Erk»
partiyasining xayrixohligi, uning ijobiy kuch sifatida siyosiy tizimga qo‘shilishdan
umid qilgan edi. Lekin aksi bo‘ldi. Amaldagi hokimiyat milliy manfaatlarni
15 Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: назария ва хорижий тажриба. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.
B.24.
25

muxolafatdan qat‘iyroq himoya qila boshlagach, siyosiy manfaatlarga mukkasidan
ketgan muxolafat nima qilarini bilmay qoldi. Mamlakatga dabdabali shiorlar emas,
amaliy islohot dasturlarini taklif qiladigan odamlar muxolafat orasidan chiqmadi.
Hokimiyatni to‘xtovsiz tanqid qilish, hokimiyatni ag‘darishga qodir kuch sifatida
talabalar va umuman yoshlarga murojaat etish boshlandi. 1992 yil 3 iyunda
«O‘zbekiston Respublikasida jamoat birlashmalari to‘g‘risida»gi qonunga
o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilishi munosabati bilan 1993 yilning mart oyida
hukumat qonunga amal qilishni va uni bajarishni ta‘minlash maqsadida barcha
jamoat birlashmalari va siyosiy partiyalarni Adliya vazirligidan qayta ro‘yxatdan
o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Respublikadagi deyarli barcha jamoat
birlashmalari qayta ro‘yxatdan o‘tdilar. Prezident saylovlarida ham qatnashgan
Salay Madaminov (Muhammad Solih)ning yetarli ovoz ololmaganligining
quyidagi o‘ziga xos asoslari bor edi: 1) u hali partiya rahbari va siyosiy
yetakchi sifatida omma ichiga kirib ulgurmagan, xalqning alohida e‘tiborini
qozonolmagan edi; 2) «Erk» demokratik partiyasi dasturlari, partiya
rahbariyatining omma orasidagi chiqishlari tom ma‘noda jamiyatni tubdan isloh
qilish va uni butunlay yangi o‘zanga burib yuborishga qodir emasligini xalq yaxshi
tushunib olgan edi.
Ular ortiqcha shovqin-suron bilan sun‘iy ravishda o‘z nufuzlarini oshirishga
intilardi;
3) I. Karimov esa mamlakatda eng qiyin va ziddiyatli paytlarda o‘z iqtidorini
ko‘rsata olgan, o‘z fikrining va g‘oyasining to‘g‘riligiga xalqni ishontira olgan edi.
Bu ayniqsa Sovet Ittifoqi tarqalishi oldidan yuz bergan jiddiy ijtimoiy-siyosiy
jarayonlar – millatlararo nizolar, qonli to‘qnashuvlar va eng muhimi Moskva bilan
Toshkent o‘rtasidagi siyosiy kurashlarda yaqqol ko‘zga tashlangan edi 16
. Shu bilan
bir qatorda, respublikada kommunistik partiya va uning tuzilmalarini tugatish,
16 Ўзбекистон Фидокорлар миллий демократик партиясининг сайловолди ҳаракат дастури. – Тошкент:
Ғафур Ғулом, 2004. B.80.
26

kommunistik mafkura va dunyoqarashdan poklanish jarayonlari ham tadrijiy yo‘l
bilan ro‘y berdi. Mamlakatda xalq manfaatlari va siyosiy irodalarini erkin bildirish

va ularni erkin ifoda etish uchun huquqiy asoslar va erkin siyosiy muhit yaratilishi
bilan hamohang tarzda siyosiy partiyalar ham tuzila boshlandi. Birinchi Prezident
I.
Karimovning quyidagi fikrlari juda asoslidir: «Partiya degani – bu mansab uchun,
lavozim uchun kurash emas, balki muayyan g‘oya uchun, uning jamiyatda ustuvor
bo‘lishi va ro‘yobga chiqishi uchun kurash demakdir. Agar partiya ma‘nosini mana
shu nuqtai nazardan tushunar ekanmiz, qancha partiya bo‘lsa bo‘laversin, ularning
faoliyatiga tegishli sharoit yaratib beriladi. Ammo, jamiyatni bo‘lib tashlash,
odamlarni bir-biriga qarama-qarshi qilib qo‘yish, turli beqarorliklar keltirib
chiqaradigan g‘oyalar targ‘ib qilinadigan bo‘lsa, bunday partiyalar bizga kerak
emas».
Demokratik jamiyatni barpo etish aholining siyosiy faolligi va siyosiy madaniyati,
odamlarning yangi demokratik qadriyatlarni idrok etish masalalari bilan bog‘liq.
Shu jihatdan, turli siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlarining shakllanishi va
qaror topishi muhim o‘ringa ega. Bunday tuzilmalar zamirida fuqarolar ongini
shakllantirish, odamlarning ijtimoiy faolligini oshirish istiqbollari
mujassamlashadi. Siyosiy partiyalarning vujudga kelishi va ularning faoliyati
demokratik jamiyat uchun zarur bo‘lgan siyosiy muxolafatni shakllantiradi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllandi.
O‘zbekistonda milliy mustaqillik uchun harakat avval kommunistik partiya
asoratlaridan xalos bo‘lish, poklanish jarayonlari bilan uyg‘un ravishda kechgan
bo‘lsa, so‘ngra jahondagi ilg‘or mamlakatlar partiyaviy tajribasiga tayanib,
mahalliy xalq mentalitetiga asoslanib, jamiyatni demokratlashtirish bilan
hamohang bordi. «Amaldagi ko‘ppartiyaviylik – bu har xil kurash va g‘oyalar
o‘rtasidagi bahs-munozara, turli partiyalar, jumladan muxolif partiyalar uchun ham
siyosiy raqobat maydoni demakdir».
27

Hozirgi kunda O‘zbekistonda quyidagi 4 ta siyosiy partiya o‘zaro raqobat
asosidafaoliyat olib bormoqdalar: 1) O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi, (O‘z
XDP); 2) O‘zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi («Adolat» SDP); 3)
O‘zbekiston «Milliy tiklanish» demokratik partiyasi («Milliy tiklanish» DP); 4)
Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati – O‘zbekiston Liberaldemokratik partiyasi
(O‘zLiDeP). Partiyaviy raqobat, kurash ko‘ppartiyaviy tizimni harakatlantiruvchi
kuchidir. Partiyaviy raqobat, fraktsiyalararo kurash bo‘lmasa jamiyat
rivojlanmaydi.
Shu sababli ham, Konstitutsiyamizning 12- moddasida «O‘zbekiston
Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning
xilmaxilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida
o‘rnatilishi mumkin emas» 2 – deya e‘tirof etilgan.

28

XULOSA
Sovet hokimiyati yillarida Turkiston о ‘lkasida puxta rejalashtirilgan,
strategiyaga m о ‘ljallangan, mohiyatan shovinistik, ulug‘ davlatchilik g‘oyalariga
qaratilgan milliy siyosat yuritildi. Shu nuqtai nazardan mintaqa aholisining barcha
qatlamlari proletar diktaturasi ostida yashashga majbur qilingandi. Bolsheviklar
oktabr о ‘zgarishlari tufayli kambag‘al mehnatkashlar hokimiyati, y о ‘qsillar
jamiyati kabilarni qaror toptirganligi bilan aholi asosiy qismining ishonchiga
kirishga urindi. Milliy о ‘lkalarda har qanday о ‘zlikni anglash y о ‘lidagi qat’iy
harakatlarga, milliy muxtoriyat uchun kurashga “millatchilik”, “mahalliychilik”
reaksion “antisovet”, “antiinqilobiy” kabi tamg‘alar bosildi. Turkiston о ‘lkasida
bolsheviklarning yakkahukmronlikka qaratilgan qat’iy siyosati hayotning hamma
jabhalari qattiq nazoratga olinishiga sabab b о ‘ldi. Shu tufayli mavjud tuzumga
qarshi milliy-siyosiy muxolifat yuzaga keldi.
Kommunistik mafkura va totalitar tartiblar hukmronligi sharoitida shaxsga
sig‘inish va ma’muriy – buyruqbozlik tizimi qaror topishi bilan milliy manfaatlarni
k о ‘zlaganlar ta’qib va tazyiq ostiga olindi. Har qanday mustaqil fikr egasi b о ‘lgan
milliy ziyolilar ma’nan va jismonan qatag‘on ostiga olinardi. Milliy mustaqillikka
erishishning muhim tamoyili b о ‘lgan davlat va hukumat idoralarini
mahalliylashtirish, millatlarning о ‘z ona tilisida ish yuritish, asriy urf-odat va
an’analardan xabardor shaxslarni boshqaruvga tortish kabi jarayonlardagi t о ‘siq va
ziddiyatlarda sovet milliy siyosatidagi noinsoniy jihatlar ustunlik qilardi.
О ‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.Karimov О ‘zbekistonda
yashayotgan millatlarning о ‘tmishi, sovet milliy siyosati oqibatida ularning milliy
29

xususiyati va о ‘zligini y о ‘qotishga qilingan urinish haqida t о ‘xtalib, jumladan
shunday degan edi: “Markaz ittifoqdosh respublikalar va milliy chekka
о ‘lkalardagi о ‘z e’tiqodiga k о ‘ra ilg‘or va о ‘z xalqiga sadoqatli b о ‘lgan kishilarni
“millatchilik”da ayblab, qatag‘on qilgandi. U majburan “baynalmilallashtirish”,
milliy xususiyatlarni y о ‘q qilish niyatida b о ‘lgan va о ‘zining imperiyacha
manfaatlariga mos tushuvchi “k о ‘p millatli” birlikning vujudga kelish jarayonini
jadallashtirishga intilgan edi. “Xalqlar va millatlarni yaqinlashtirish”dan iborat
b о ‘lgan bunday sun’iy jarayon jamiyatdagi “millatchilik” deb atash rasm b о ‘lgan
yashirin va oshkora qarshilik k о ‘rsatish hollariga olib kelgan edi”.
Mamlakat siyosiy hayotining barcha sohalarini, davlat va jamiyat qurilishini
erkinlashtirishda, fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy faolligini kuchaytirish va
insonning o‘z qobiliyatini to‘la ro‘yobga chiqarishi uchun tegishli shart-sharoit
yaratishda, odamlarning o‘z xohish-irodasini erkin ifoda etish, o‘z manfaatlarini
ro‘yobga chiqarish va himoya qilish huquqini rivojlantirish va amalda namoyon
qilishda, jamiyatimizda mavjud bo‘lgan turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va
harakatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta‘minlaydigan samarali mexanizmni
shakllantirishda ko‘ppartiyaviylik tizimi muhim rol o‘ynaydi. 1980–90 yillar
bo‘sag‘asidagi siyosiy jarayonlar ta‘sirida yuzaga kelgan ayrim ijtimoiy-siyosiy
harakatlar, jamoat birlashmalari va tashkilotlari mavjud muammolardan
foydalanib, respublikada siyosiy boshboshdoqlik va beqarorlikning kelib
chiqishiga ma‘lum hissa qo‘shdilar. 1991 yil 31 avgustda O‘zbekiston
Respublikasining mustaqilligi e‘lon qilinishi demokratik va huquqiy davlat hamda
barqaror bozor iqtisodiyotiga ega fuqarolik jamiyatini tashkil qilish yo‘lida ilk
qadam bo‘lib, respublikada ko‘ppartiyaviylik tizimi shakllanishi va
rivojlanishining navbatdagi bosqichini boshlab berdi.
Yangi partiyalar shakllanish jarayoni birdaniga butunlay yangi siyosiy maydon
shakllantirishga imkon bermaydigan murakkab iqtisodiy va siyosiy sharoitlarda
kechdi. Shunga qaramay, ko‘ppartiyaviylikka o‘tish mamlakat rivojlanishi uchun
juda muhim jarayon edi. Ko‘ppartiyaviylik – fuqarolik jamiyatining tarkibiy qismi.
30

Aynan ko‘ppartiyaviylik va boshqa jamoat tashkilotlari orqali jamiyatda faoliyat
ko‘rsatayotgan turli ijtimoiy-siyosiy guruhlarning maqsad va manfaatlari, ehtiyoj
va niyatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuningdek, ko‘ppartiyaviylik jamiyatda
barcha siyosiy partiya va oqimlarning vakillari o‘rtasida tashkiliy va muntazam
muloqot olib borish, siyosiy faoliyatning asosiy demokratik normalariga muvofiq
murosaga kelish va uning doirasini kengaytirish, siyosiy ekstremizmga chek
qo‘yish imkonini ham beradi.
O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik tizimining normativ-huquqiy negizi davlat
hokimiyatining vakillik organlarini isloh qilish va mamlakatda demokratik saylov
tizimini yaratish bilan hamohang rivojlandi. Saylovlarning ko‘ppartiyaviylik
asosida o‘tkazilishi demokratik davlatning asosiy shartlaridan biridir. Shunday
ekan, har bir saylovchi o‘zi uchun o‘z xohish-irodasiga qarab ovoz berishi shart
ekanligini uning ongiga singdirish lozim.

31

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч-қудратимизга,
ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т. 13. – Т., 2004.
2. Ҳайдаров М. Ўзбекистонда совет давлати бошқарув тизими:
шаклланиши, босқичлари ва моҳияти (1917-1941 йиллар). – Т.: Abu
matbuot konsalt, 2012. 3. Халилов Э. Ҳ. Ўзбекистон Республикасининг
қонун чиқарувчи органи: сохта вакилликдан ҳақиқий парламентаризмга
қадар. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001.
4. Избирательные системы и наблюдение за выборами. – М., 1995.
5. Мамадалиев Ш.О., Тожибоев М.Т., Бердикулов С.Н. ва б. Ўзбекистонда
демократик жамият қуриш назарияси ва амалие?ти. – Т.: ЎзР ИИВ
Академияси, 2011.
6. Норжигитова Н. ХХ асрнинг 20 – 30 йилларида Ўзбекистонда сиёсий
элитанинг миллий таркиби. “Ўзбекистонда миллатлараро
муносабатлар: тарих ва ҳозирги замон” мавзусидаги илмий – амалий
анжуман материаллари. – Т., 2003.
7. Очерки истории коммунистической партии
Узбекистана. –
Т.:Узбекистан,1974.
8. Ўзбекистон МДА, Р-87-фонд, 1-рўйхат, 9-иш, 72-варақ.
9. Ўзбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Ўзбекистон совет
мустамлакачилиги даврида. Илмий муҳаррир. М. Жўраев. – Т.: Шарқ,
2000.
10. Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: назария ва хорижий тажриба. –
Тошкент: Янги аср авлоди, 2006.
32

11. Ўзбекистон Фидокорлар миллий демократик партиясининг сайловолди
ҳаракат дастури. – Тошкент: Ғафур Ғулом, 2004.
II. Jurnal va maqolalar.
12. Эски Тошкентда 5 декабр тантанасининг плани // “Қизил Ўзбекистон”.
1924 йил 5 декабр. 1-сон.
13. Ўзбекистон. (Ўртоқ Исломов билан мусохаба) // “Туркистон”. 1924 йил
14 ноябр. 396-сон.
33

O'zSSR boshqaruvi haqida

Sotib olish