Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	248.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

14 Sotish

Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan foydalanishni takomillashtirish masalasi

Sotib olish

“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan
foydalanishni takomillashtirish masalasi
Ilmiy rahbar: _____________________________________
- 2024
1

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………….…..……..…3
I Bob: Oila va mahallada g'oyaviy tasir ko'rsatishning dolzarbligi
1.1. Oila va mahallada g'oyaviy ta`sir ko'rsatishning ustuvor
yo`nalishlari …….….……….……….………………..……………….………6
1.2. Oila va mahalla g`oyaviy tarbiya maskani ……………….……………10
II Bob: G'oyaviy tarbiya va g'oyaviy tasir ko'rsatishning bog'liqligi
2.1. Oila va mahallaning g`oyaviy tarbiyasida axloqiy madaniyatning
namoyon bo`lish xususiyatlari…………………………………………….....17
2.2. Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatishda milliy g'oya va ma'naviy
merosdan foydalanish . ……………………….…............................................23
III. Xulosa…………………………………….….…………………….29
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ……………...……................31
2

Kirish
Mavuning dolzabrligi . O‘zbek xalqida azal-azaldan shakllanib kelgan,
hayotimizda chuqur o‘rin egallab, oliy qadriyatlar darajasida e’tirof etiluvchi
ijtimoiy institutlar sifatida mahalla va oila alohida ajralib turadi. Insonlarni
birlashtirib turuvchi, jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan oila hamda fuqarolar
o‘zini o‘zi boshqaruvining sharqona ko‘rinishi hisoblanuvchi mahallada ma’naviy
muhitning barqarorligi, sog‘lom munosabatlar tizimining shakllangani hamda
farovonligi butun jamiyatning taraqqiyotini, buguni va ertasini belgilab beradi.
So‘nggi yillarda yurtimizda mahalla va oila institutlarini mustahkamlash, ijtimoiy
nufuzini yanada oshirish, ularni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash masalasiga
davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralib, ushbu sohada
tizimli islohotlar amalga oshirilmoqda. Buning natijasida tegishli normativ-
huquqiy hujjatlar qabul qilinib, amaliyotga tatbiq etilmoqda. “O‘zbekiston
Respublikasida oila institutini 2030-yilgacha yanada mustahkamlash konsepsiyasi”
loyihasida oila va farovon oila tushunchalariga quyidagicha ta’rif berib o‘tildi: Oila
– murakkab ijtimoiy-madaniy hodisa hisoblanib, ijtimoiy hayotning abadiyligi,
avlodlarning davomiyligi va tarbiyaning uzluksizligini ta’minlaydigan, kelajak
avlod, qadriyatlar tizimiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadigan ijtimoiy makon hisoblanadi.
Oila erkak va ayol o‘rtasidagi rasmiy nikohga asoslangan, ota-ona va farzandlar
o‘rtasidagi munosabatlardan tashkil topgan ijtimoiy institut hisoblanadi. Farovon
oila – er-xotinning bir-biri va bolalariga nisbatan o‘zaro majburiyatlarini to‘liq va
aniq anglagan holda bajariladigan, jamiyatda o‘rnatilgan axloqiy me’yor va
qoidalari qo‘llab-quvvatlanadigan, o‘zini moddiy jihatdan ta’minlay oladigan,
insoniyat madaniyatini kelajak avlodga yetkazib beradigan va uni rivojlantiradigan
birlamchi ijtimoiy guruh sanaladi. Farovon oila tushunchasi oila a’zolarining
yetarli darajada qondiradigan ish, daromad, uy-joyga ega bo‘lishi hamda
reproduktiv, tibbiy, ta’lim, maishiy, madaniy ehtiyojlarining qondirilishi, sog‘lom
turmush tarzini yuritishga asoslanishi bilan tavsiflanadi. Oilada tinchlik, oila
3

a’zolarining bir-biriga o‘zaro mehr-oqibatli va murosali bo‘lishi, hurmat hamda
e’tiborni saqlab qolishi, shuningdek, kelajak avlodni tarbiya qilishda oiladagi
sog‘lom muhitni asrashi birlamchi zarurat hisoblanadi. Oilalarda sog‘lom
muhitning ta’minlanishiga va oila a’zolarining bir-birlariga o‘zaro ijobiy his-
tuyg‘ulari asosidagi munosabatiga to‘sqinlik qiluvchi omillar mavjudki, ularni
bartaraf etishda zamonaviy usullarni qo‘llash zarurati ortmoqda. Mamlakatning
bugungi rivojlanish bosqichida zamonaviy tendensiyalar va globallashuv
jarayonlarining jadallashuvida oila institutining ustuvor mavqeyi va muqaddas
o‘rnini mustahkamlash maqsadida oila instituti bilan bog‘liq muammolarni tizimli
bartaraf etish va bu boradagi milliy qonunchilikni takomillashitirishning ahamiyati
tobora ortib, baxtli va farovon oila bugungi jamiyatimizning bosh g‘oyalaridan
biriga aylanib bormoqda. Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq
ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma’naviy sohada islohatlarning amalga oshirilishi
kelajagi buyuk davlatimizning yoshlarini har tomonlama yetuk, jismonan
baquvvat, raqobatbardosh, intellektual salohiyatli bo’lgan barkamol avlod tarbiyasi
oldiga muhim vazifalarni qo’ymoqda. Bu, avvalo, kelajak avlodni ma’naviy –
axloqiy jihatdan har tomonlama tarbiyalashni, ularda bilim, keng dunyoqarash va
e’tiqodga ega bo’lishni talab etadi. Chunki, mamlakatimiz kelajagi va istiqboli ana
shu avlod tarbiyasiga har tomonlama bog’liq. Shaxs dunyoqarashining
shakllanishida ma’naviy-axloqiy tarbiya ham muhim o’ringa ega bo’lib, uni
samarali tashkil etish o’quvchida ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirishga yordam
beradi. Axloqiy tarbiya muayyan jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi
zarur bo’lgan xulq-atvor qoidalari, mezonlarini o’quvchilar ongiga singdirish
ularda axloqiy ong, axloqiy faoliyat ko’nikmalari hamda axloqiy madaniyatni
shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik jarayon bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning
muhim tarkibiy qismlaridan biri sanaladi.
Kurs ishi ning obyekti. Mazkur ishning obyektini inson kamolotida va g`oyaviy
tarbiyada oila va mahallaning o`rni, hayotning turli jabhalarini tartibga solishda
4

g`oyaviy tarbiya shakllarining roli va komil inson tarbiyasida ularning ahamiyati
kabi masalalar tashkil etadi.
Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmetini komil inssoni
tarbiyalashda va oil ava mahalla tarbiyasida go`yaviy ta`sirning o’rni qanchalar
muhim ekanligini o’rganish kabi kabi masalalar tashkil etadi.
Tadqiqotning maqsadi: Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatish uslublaridan
foydalanishni takomillashtirish masalasi mavzusini tadqiq etishdan ko’zlangan
maqsad samarali g`oyaviy tarbiya va ta`sirning birinchi navbatda jamiyatda,
ayniqsa yosh oilalarda farzand tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etishi, axloqiy va
shaxsiy rivojlanishdagi muammolarga yechim topishdagi ahamiyatini ko’rsatib
berish tadqiqotning asosiy maqsadi hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, har biri ikki paragrafdan iborat ikkita
bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

I Bob: Oila va mahallada g'oyaviy tasir ko'rsatishning dolzarbligi
1.1. Oila va mahallada g'oyaviy ta`sir ko'rsatishning ustuvor
yo`nalishlari
XX asrning 50-yillaridan boshlab jamiyatda yuzaga kelgan global ijtimoiy,
iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy o'zgarishlar natijasida odamlar ma'lumotlilik
darajasining o'sishi, ayollarning xalq xo'jaligining turli sohalarida faol ishtirok
etishi, mehnat faoliyati ta'sirida oila sharoitida er-xotin munosabatlarining
o'zgarishi, o'z navbatida, oila-nikoh munosabatlariga ta'sir ko'rsatdi. Ya'ni, bu
davrga kelib nikoh odamlarning o'z mulki va mavqeini keyingi avlodga o'tkazish
maqsadidagi sa'y-harakatlari majmui bo'lmay qoldi. Shuningdek, ayollar iqtisodiy
mustaqilligining ta'minlanishi bilan nikoh qachonlardir bo'lganidek iqtisodiy
sheriklik zaruriyatining natijasi hisoblanmay qoldi. M.N. Shmelevaning fikricha,
«Hayotiy yo'l nazariyasi, jamiyatning bir bo'lagi bo'lmish oila o'z rivojlanishining
turli bosqichlarini o'tishida harakat strategiyalarining o'zgarishi, tashqi tarixiy
sharoitlarga bevosita bog'liq bo'lgan holda ikki xil o'ringa ega bo'lgan: bir
tomondan, u «individlarning ijtimoiy o'zgarishlarga adaptatsiyasini
osonlashtiruvchi vositachi, boshqa tomondan esa, uning o'zi o'sha o'zgarishlarni
keltirib chiqaruvchi omil bo'lgan» 1
. Bugungi kunda esa, oilada jismonan sog'lom,
ma'nan barkamol, axloqan pok va yuksak madaniyatli insonni voyaga yetkazish
ustuvor ahamiyat kasb etadi. Buning uchun esa, avvalo oila tarbiyasiga va
farzandlarga go`yaviy ta`sir ko`rsatishga alohida e'tibor berish zarur. Oila tarbiyasi
1
Shmeleva M.N. Razvitie vnutrennix svyazey v sovremennoy gorodskoy sem`e russkix
Sentral`noy Rossii.: Sb. Sem`ya. Traditsii i sovremennost`. –M., 1990. – S. 223.
6

deganda, bola rivojlanishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratishga
yo'naltirilgan, uni ijtimoiy hayotga tayyorlashga, har tamonlama kamol topgan
shaxsni shakllantirishga qaratilgan faoliyat tushuniladi 2
. Sharq axloqshunosligidan
kelib chiqqan holda aytish mumkinki, oila tarbiyasi bolaning tug'ilgan kunidanoq
boshlanadi, uning to'la mustaqil, individual va o'ziga xos bo'lgunicha uzluksiz
davom etadi. Oilaviy tarbiyaning asosiy namunaviy shakli bu er-xotinning o'zaro
izzat-hurmati, xushmuomala va shirinso'zligi, bir-biriga yordam berishi va
hamjihatligidir. Bu bolalar tarbiyasida ham muhim ahamiyatga ega. Chunki,
farzand aytilgan nasihatni esidan chiqarishi mumkin, lekin ko'rganini hech qachon
esdan chiqarmaydi. Tarbiyaning bu jihatiga e'tibor berish lozim. Ko'pchilik
olimlarning ta'kidlashicha, oila tarbiyasi mazkur oilaning mustahkamligini
saqlashda, undagi munosabatlarni aniq maqsadlarga qaratish va yo'naltirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur olimlarning fikricha, oila qurishdan maqsad
bolalar tarbiyasi bilan bog'langan bo'lsa, er-xotinning shaxs sifatida yanada
rivojlanib borishini asoslasa hamda oila uchun zaruriy narsalarni, uyning shinam
va orastaligini ta'minlashga qaratilgan bo'lsagina, oilaviy munosabatlar yanada
mustahkamlanadi 3
. Oila tarbiyasi asosan ota-onalar va oilaning yoshi katta a'zolari
tomonidan amalga oshiriladi. Oila tarbiyasida muvaffaqiyatga erishish ko'p
jihatdan oilada ham ota, ham onaning bo'lishi, ularning birdamlik va tenglikka
erishishi, kuch-g'ayratlarini birlashtirishiga bog'liqdir. Shu nuqtai nazardan, I.A.
Karimov «Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yo'l qo'ymaslik uchun avvalo har
qaysi xonadondagi ma'naviy iqlimni o'zaro hurmat, axloq-odob, insoniy
munosabatlar asosiga qurish ayni muddao bo'lur edi. Bu haqda gapirganda, men
mumtoz yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning «O'tkan kunlar» asaridagi
qahramonlarning o'zaro muomala va muloqotlari, ularning hatto kichik
farzandlarini ham «siz»lab gaplashishi misolida ota-bobolarimizning oila
ma'naviyatiga qanchalik katta e'tibor berganiga ishonch hosil qilaman» deb yozgan
2
Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug'ati Q. Nazarov. – Toshkent: 2009. 456-bet.
3
Vasil`eva N. Sem`ya kak filosofskaya problema: Sb. Sila pervogo vzglyada. – M., 1998.
Savinov L.I. Sem`ya i obshestvo : istoriya, sovremennost`
7

edi 4
. Ma'naviyat, axloq-odob va ma'rifat-madaniy merosning tarkibiy qismlari
bo'lib, ularda xalqimizning daholik qudrati, dunyoqarashi, ma'naviy-ruhiy qiyofasi,
ezgulik, yaxshilik haqidagi qarashlari o'z ifodasini topgan bo'ladi. Binobarin,
madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat, meros g'oyat keng qamrovli tushunchalar
bo'lib, unda tarixan tarkib topgan muayyan xalqning ko'p asrlar davomida to'plagan
moddiy va ma'naviy boyliklari, tili, so'z san'ati, qadriyatlari, boy tarixi, tarixiy
yodgorliklari, an'ana va rasm-rusumlari umumlashgan, mujassamlashgan bo'ladi.
Madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat oila tarbiyasining asosi, negiz toshidir.
Madaniyat tushunchasi keng ma'noni anglatadi. Oila tarbiyasi ma'naviy-madaniy
faoliyat tizimida mavjuddir. «Agar madaniyat inson zotining sifatiy ta'riflanishi
bo'lsa, ma'naviyat uning o'z-o'zini yaratish va o'zgartirish faoliyatining
mazmunidir. Bas, shunday ekan, insonning faoliyati va ongi orqali madaniyat bir
butunlikni tashkil etadi va madaniyat – voqelik, ma'naviyat esa, mohiyat
ko'rinishini oladi. Ma'naviyat madaniyatda «moddiylashadi», mujassamlashadi,
to'planadi va avloddan-avlodga uzatiladi» 5
. A. Erkaevning fikriga qo'shilgan holda
shuni ta'kidlash lozimki, agar ma'naviyat madaniyatda moddiylashsa, oila tarbiyasi
esa, ma'naviy faoliyatda moddiylashadi 6
. Oila tarbiyasida ruhiy-ma'naviy
kechinmalar hissiyotlar, orzu-umidga to'lgan bo'ladi. Shu jihatdan olganda, oila
tarbiyasi ham milliy-ma'naviy merosning uzviy bir qismi bo'lib, mohiyatan
jamiyatning eng mukammal, ayni paytda boy ijtimoiy mazmunga ega bo'lgan
o'ziga xos bo'g'ini yoki tarixiy birligini ifodalaydi. «Oila haqida gap ketadigan
bo'lsa, u hayot tarzimizning davom etishini ta'minlaydigan, muqaddas
an'analarimizni kelgusi avlodga yetkazadigan ma'naviy-ma'rifiy tarbiya maskani
ekanini ta'kidlash joizdir. Haqiqatan ham, oila har qanday davlat ichidagi o'ziga
xos «davlat», birinchi betakror, muayyan qonun-qoida va shart-sharoitlar oqibati
natijasida vujudga keluvchi shunday ijtimoiy «tashkilot»ki, unda ijtimoiy hayot,
avlodlar davomiyligi ta'minlanadi, urf-odatlarimiz, xotira muqaddasligi va nihoyat,
4
Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat- yengilmaskuch. T., Ma'naviyat, 2008. 52- b.
5
1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma'naviyat, 2008. 55-bet.
6
Erkaev A. Ma'naviyat – millat ishonchi. – Toshkent: Ma'naviyat, 1997, 43-b.
8

etnik madaniyat saqlab kelinadi, ayni chog'da rivojlantiriladi, avloddan-avlodga
o'tib boyitilgan tajriba yangi an'analar bilan boyib, kelgusi avlodlarga uzatiladi.
Shuning uchun ham, ilmiy adabiyotda keng iste'molda bo'lgan «oila tarbiyasi»,
«oila dunyosi», «oila madaniyati», «oila ma'naviyati», «oilaviy muhit», «oila
axloqi» (etikasi), «oila butunligi» kabi tushunchalarning har biri o'ziga xos ma'no
mazmunga ega bo'lib, milliy-madaniy qadriyatlar ichida alohida o'rin egallovchi
oila (oilaviy hayot) fenomenini ta'riflashda muhim ahamiyat kasb etadi. Oila
tarbiyasi – bu umumiy ijtimoiy tarbiya jarayonining shunday bosqichiki, u
insonning keyinchalik butun umri davomida oladigan ma'rifat va hayot saboqlari
uchun asos, zamin, poydevor vazifasini o'taydi. Oila tarbiyasi ota-ona va
farzandlar, shuningdek, bir necha avlodga mansub shaxslarning o'zaro qon-
qarindoshchilik munosabatlari asosiga quriluvchi o'ziga xos betakror ma'naviy-
ruhiy jarayondir. Oila tarbiyasi – ijtimoiy tarbiyaning bir turi bo'lib, oilaning
barcha a'zolari unda faol ishtirok etadilar, bir-birlariga o'z bilim, tajribalarini
o'rgatadilar. Oila tarbiyasi bir umr davom etadigan jarayondir. Oilada
shakllanadigan farzandlik, aka-uka, opa-singillik mehrini boshqa biror ijtimoiy
muassasa bajara olmaydi. Bu hissiyotlar o'z-o'zicha yuksak axloqiy boylik bo'lgani
holda shaxsning ijtimoiy aloqalarida, jamiyat axloqini o'zlashtirishda mustahkam
zamin bo'lib xizmat qiladi. Er-xotinning mehr-muhabbati, oila a'zolarining tengligi,
do'stligi, o'zaro hurmatiga asoslangan milliy oilaviy munosabatlar yoshlarda erkak
va ayol munosabatining axloqiy me'yorlarini shakllantirishda, ularda bo'lajak
oilaviy turmushga zarur amaliy malaka va xislatlarni tarbiyalashda muhim maktab
bo'lib xizmat qiladi 7
.Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, oila tarbiyasining quyidagi
yo'nalishlari: iqtisodiy bilimlar berish; xo'jalik yuritishni tashkil etish; axloqiy
talablar, normalar, qoidalarni o'rganish va o`rgatish, eng yuksak axloqiy fazilatlarni
shakllantirish; kasb-hunar o'rgatish; mehnatni to'g'ri, qiziqarli, moddiy va ma'naviy
foydali etib tashkil etish; nozik estetik didni san'atning barcha turlari orqali
shakllantirish, uyni, uy jihozlarini zamonaviy dizayn qonunlariga asoslanib qurish
7
I.Sh. Alqarov, R.Mamatquliva, H.D Norqulov Shaxs va oila tarbiyasining pedagogikasi
Toshkent – 2009, 18-19-betlar
9

va bezash; huquqiy bilimlarga ega bo'lish, oilada adolatga, teng huquqlilikka,
mustaqillikka erishish; diniy ta'lim berish, Qur'onni, islomning axloqiy asosi
bo'lgan hadislarni o'rganish; jismoniy tarbiya, sog'lom turmush tarzini barpo etish;
farzandlarni oila qurishga tayyorlash, jinsiy tarbiya, er va xotin burch-vazifalarini
o'rgatish; tibbiy bilimlar olish, shaxsiy gigiyenaga rioya etish, uyning, uy
jihozlarining sanitariya holatiga ahamiyat berish, birinchi tibbiy yordam
ko'rsatishni bilish, xalq tabobatini o'rganish; nafs tarbiyasi, barcha narsalarda:
ovqatlanish, kiyinish, axloq-odobda me'yor bo'lishi zarurligiga erishish; ruhiy
emotsional tarbiya, doimo ruhiy tetiklikka, faollikka, teranlikka, o'zini idora
etishga, jahlni jilovlay bilish, o'zini ortiqcha urintirmay sokinlik va muloyimlikka,
boshqalarga yomon ta'sir o'tkazmaslikka o'rgatish kabilarni ko'rsatish mumkin. Bu
yo'nalishlardan kelib chiqqan holda oila tarbiyasining quyidagi usullarini ko'rsatish
mumkin: muloqot; o'rnak bo'lish; kuzatish va nazorat; to'g'ri, adolatli baholash;
tanbeh berish; oila kutubxonasi tashkil etish, unda axloq-odobga bag'ishlangan boy
ajdodlarimiz yozib qoldirgan merosni, nodir kitoblarni yig'ish; oilaviy kitob,
jurnallar o'qish, tahlil etish; dunyoqarashni shakllantiradigan va rivojlantiradigan
dolzarb voqealarga, oila, oilaviy munosabatlarga axloq-odobga bag'ishlangan
ko'rsatuvlarni televizor orqali ko'rish, ularni barcha oila a'zolari bilan birgalikda
tahlil qilish; oilaviy teatrlarga borib spektakllar tomosha qilish; muzeylarga borish;
muqaddas qadamjolarni, o'tgan yaqin qarindosh-urug'larning qabrlarini ziyorat
qilish; oilaning yaqin qarindosh-urug'lari holidan xabar olish; uyda farzandlarga
o'zlarini qayerda qanday tutish kerakligini mashqlar orqali o'rgatish, chiroyli
qarash, ya'ni nigohni o'rgatish; mahallada o'tkaziladigan to'y-marosimlarda faol
ishtirok etish; kam ta'minlangan, ko'p farzandli, boquvchisini yo'qotgan, muhtoj
insonlarga moddiy va ma'naviy yordam ko'rsatish, bu jarayonda bolalarning faol
ishtirok etishiga katta ahamiyat berish; dam olishni qiziqarli, foydali tashkil etish,
tabiat qo'ynida, dala hovlida, sihatgohlarda oila a'zolarining birga dam olishlari;
boshqa din, millat vakillariga nisbatan bag'rikenglik, ular bilan do'stlashish. Oila
tarbiyasining o'ziga xosligi oilaning hamisha betakror, boshqa oilalar turmush
tarziga o'xshamaydigan individual xususiyatlaridan kelib chiqadi. Odatda jamiyat
10

oilalardan tarkib topadi. Lekin, oila shunchaki oddiy ittifoq emas, tirik vujudlar
ittifoqidir. Har bir tirik vujud esa, o'zi bir olam. Yer yuzida 8 milliarddan ortiq
odam yashasa, ularning har biri o'ziga xos fe'l-atvorga ega, bir odam ikkinchisidan
nimasi bilandir farq qiladi, bir inson ikkinchi bir insonni hech qachon
takrorlamaydi. Insonlarki betakror ekan, oilalarning bir-biriga o'xshamasligi o'z-
o'zidan ayondir. Er va xotin – ikki tirik vujudning, ikki olamning o'zaro ittifoqidan
paydo bo'lgan uchinchi bir olam – bu oiladir. Ittifoq iborasida, shubhasiz, ahillik,
totuvlik degan ma'nolar ham mavjud. Agar oila chindan-da tinch-totuv, ahil bo'lsa,
oilaviy turmush mustahkamlanib boraveradi. Aks holda, er va xotin bir-biriga
adovatli raqiblarga aylanadi, farzandlar taqdiri qiyinlashadi, qarindosh-urug'chilik
munosabatlariga putur yetadi. Natijada jamiyatga moddiy va ma'naviy zarar yetadi.
Bundan kelib chiqadiki, oila faqat er va xotinning o'zidan iborat emas. Oila – er-
xotin, ularning farzandlari, eng yaqin tug'ishganlari, qon-qarindoshlik ipi bilan
bog'langan kishilardan iborat guruh, boshqacha aytganda, xonadondir. Binobarin,
oila ma'lum xohish-istak, maqsad asosida birlashgan odamlarning tabiiy, iqtisodiy,
huquqiy, ma'naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birligidir 8
. Oilaning
vazifalari: iqtisodiy-xo'jalik, reproduktiv (naslning davom ettirilishi), tarbiyaviy
(mehnat, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, g'oyaviy, jismoniy, aqliy, ruhiy, jinsiy,
axloqiy, estetik, diniy), nazorat etish, oila a'zolarining mavqeini, hurmatini, or-
nomusini, sha'nini himoya etish, dam olishni, bo'sh vaqtni unumli tashkil etish,
yosh avlodni oila qurishga tayyorlash, yordam berish, ruhiy-emotsional, muloqot
(kommunikativ), qari bobolar-momolar, ota-onalar haqida g'amxo'rlik. Bizning
fikrimizcha, ayrim tadqiqotlarda oilaning funksiyalarini klassifikatsiya etishda
uning muhim bo'lgan talaygina funksiyalariga: nazorat etish, oila a'zolarining
mavqeini, hurmatini, or-nomusini, sha'nini himoya etish hamda qariyalar haqida
g'amxo'rlik qilish, ularni avaylab-asrash, parvarish etishga ahamiyat berilmagan.
Masalan, B. Shoumarov va Sh.Shoumarovlarning «Muhabbat va oila» asarlarida
oilaning quyidagi funksiyalari: reproduktiv iqtisodiy – xo'jalik, tarbiya,
8
Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b.
11

kommunikativ, dam olishni to'g'ri tashkil etish ko'rsatilgan, xolos 9
. N.
Saydaliyevaning tadqiqotida oilaning an'anaviy funksiyalari: reproduktiv,
tarbiyaviy, xo'jalik yuritish, iqtisodiy, nazorat qilish, o'z mavqeiga ega bo'lish, dam
olishni to'g'ri tashkil etish, emotsional, yoshlarni jinsiy hayotga tayyorlashlarga
bo'lingan 10
. Hozirgi davrda oila o'zining muhim funksiyasi, qariyalar haqida
g'amxo'rlik qilish, ularni avaylab-asrash, parvarish etishni unutib qo'ymoqda yoki
yetarli darajada e'tibor bermayapti. Oilaning bu vazifasini bajarishi oila tarbiyasini
yuksaltirishga yordam beradi. Bolgariyalik faylasuf, siyosiy arbob P. Kubadinskiy
aytganidek: «Bir necha avlod birga yashaydigan oilalarda qarilik boy, qiziqarli,
ishonchli va foydali kechadi. Qari insonning ish qobiliyati susayadi, ayrim
paytlarda ishga qobiliyatsiz bo'lib qolishi mumkin. Uyda farzandlar va nabiralar
bo'lsa, qariyalarga doimo ish topiladi. Bu davrda qariyalar hayotining sermahsul
davri, bosib o'tgan hayotlarini analiz qiladilar, shaxsiy tajribalarini o'z ildizidan
bo'lgan avlodga yetkazadilar» 11
. Keksalarga e'tiborni susaytirib, parvarishlashdan
voz kechib, ularni qariyalar uyiga topshirish yoki ularning holidan xabar olmaslik
– insonparvarlikka zid narsa bo'lib, oila tarbiyasini yuksaltiradigan sub'ektiv omilni
inkor etishdir. Faqatgina oila tarbiyasida milliy va umuminsoniy axloqiy
madaniyat elementlarini shakllantirib va rivojlantiribgina bu fojianing oldini olish
yoki bartaraf etish mumkin. Oila funksiyalarining «xilma-xilligining o'ziyoq oila
tarbiyasining murakkabligidan dalolat beradi. Bu tarbiyada, avvalo, ota-onaga xos
ma'naviy xususiyatlar, qarindosh-urug'chilik, qo'ni-qo'shnichilik omillari ham
borki, ularsiz oila tarbiyasini to'la-to'kis tasavvur etib bo'lmaydi. Oila tarbiyasini
oilaviy munosabatlar shakllantiradi. O'z navbatida, oilaviy munosabatlar
jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, mafkuraviy, ma'naviy munosabatlar bilan
9
Shoumarov B.B., Shoumarov SH.B. «Muhabbat va oila». – Toshkent: Ibn Sinonomidagi
nashriyot matbaa birlashmasi, 1994, 31–47-betlar.
10
Saydalimeva N. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning ijtimoiy-falsafiy muammolari:
Falsafa fan nom.dis. avtoref. – Toshkent: O'zMU, 2005, 12–13-betlar.
11
Kubadinski P. Dolg semeyniy i obshestvenniy. Per. s bolg. – Moskva «Yuridicheskaya
literatura», 1988, 122-b.
12

belgilanadi va ular ta'sirida o'zgarib boraveradi» 12
. Binobarin, «Oila dunyosi» bir
qator ruhiy, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy, axloqiy rishtalar bilan uzviy
bog'langan yaxlit «dunyo» bo'lib, bunda butun boshli tarix, millat, davlat o'z
ifodasini topgan bo'ladi. Dunyoga kelib ilk bor ko'z ochgan yangi vujud birinchi
marta ushbu murakkab olam bilan oilada tanishadi, binobarin, uning uchun
dunyoda eng zukko, yetuk, bilimdon inson ota va onasi hisoblanadi, uning uchun
eng obod, fayzli, issiq va ko'rkam xonadon u tavallud topgan uydir. Shu sababli,
yosh avlodning emin-erkin, barkamol bo'lib tarbiya topishida ota-onaning tutgan
o'rni, ijtimoiy roli, tadbirkorligi, sog'-salomatligi, ma'naviy-axloqiy qiyofasi, el-
yurt va Vatanga mehr-muhabbati, sadoqati g'oyat muhim ahamiyat kasb etadi. Shu
ma'noda, «oila dunyosi» atamasi, ko'rib turganimizdek, o'ziga xos betakror,
individual falsafiy ma'no-mazmunni ham ifodalaydi. Chunki, qiyosan qaraganda
«oila dunyosi» bilan uzviy bog'liqlikda bo'lgan «mahalla dunyosi», «ko'cha
dunyosi», «shahar yoki qishloq dunyosi» kabi ramziy «dunyo»lar ham mavjud
bo'lib, chindan ham ular ibtidosida «oila dunyosi» turadi. Irsiyat orqali o'tgan
belgi-xususiyatlardan tashqari, bola xarakterida oilaviy jarayonda yuz bergan
barcha xatti-harakat va holat, munosabatlar o'chmas iz qoldiradi. Keyinchalik
xarakterning yetakchi yoki bosh xususiyatiga aylangan fazilat yoki odat-qiliqlar
oilaviy munosabatlardan oziqlanadi. Shu ma'noda, oila tarbiyasi har jihatdan
ijobiy, maqtovga sazovor bo'la olmaganidek, har jihatdan salbiy yoki yaroqsiz ham
bo'lmasligi tabiiydir. Har holda, oila tarbiyasida yetakchi ijobiy xususiyatlar
ustuvor bo'lsa, ayrim juz'iy kamchiliklarni, nuqsonlarni bilintirmay turadi. «Har
to'kisda bir ayb», deydi dono xalqimiz va ushbu maqol bilan hamma narsa hamisha
birday yaxshi bo'lmasligi uqtiriladi. Oilaviy tarbiyaning tugal maqsadi – boladan
komil insonni yetishtirishdir. Buni amalga oshirish jismoniy, iqtisodiy, mehnat,
siyosiy, huquqiy, g'oyaviy, aqliy, ruhiy, jinsiy, axloqiy, estetik, diniy tarbiyani o'z
ichiga oladi. Jismoniy, ma'naviy-axloqiy va ruhiy qonuniyatlarni yaxshi bilmay
turib, ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmaydi, zero, bola mana shular asosida
12
Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b.
13

rivojlanadi. Bu qonunlarning tabiiy va ijtimoiy sabablarini tushunmaslik kutilgan
maqsadning yuzaga chiqmasligiga sabab bo'ladi. Inomova aytganidek, «Milliy
axloq, milliy tarbiya natijasida tarkib topadi. Milliy tarbiya negizida oilaviy tarbiya
yotadi» 13
.
2.1 Oila va mahalla g`oyaviy tarbiya maskani
Oila va mahalla har tomonlama bir-birlari bilan bog‘liq. Zotan, mahalla
oilalardan tashkil topadi. Farzandlar oila bag'rida kamol topganlari kabi oila ham
mahalla ichida ravnaq topadi, nurli kelajak sari intiladi. Kerak bo‘lsa, mahalla
oilaning eng yaqin maslahatchisi, tayanchidir. Sharq xalqlari, chunonchi, o‘zbek
xalqi xuddi shu narsani biladi, teran ma’no-mazmunini yaxshi tushunadi.
Darhaqiqat, sharq xalqlari uchun muhim xususiyat xursandchilik kunlari ham,
boshiga ish tushgan onlarda ham bir-biriga hamdard va hamnafas bo‘lishdir.
Insonlar o‘rtasidagi bunday birlik va hamjihatlikning muhim vositasi - mahalladir.
Mahalla haqida gap ketganda, yurtboshimiz I.A.Karimovning bergan bahosi
diqqatga sazovordir. «Ma’lumki, asrlar moboynida mahallalarda ko‘pdan-ko‘p
hayotiy muammolar o‘z yechimini topib keladi. To‘y-ma’rakalar ham, hayit-u
hasharlar ham mahalla ahlisiz o‘tmaydi. Mahallalarda siyosiy, iqtisodiy va boshqa
masalalarga doir jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalqimizning turmush tarzi,
ota-bobolarimizdan bizga meros bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binobarin,
hayotning o'zi mahallalarni rivojlantirish va ularni qo‘llab-quwatlashni taqozo
etmoqda. Mamlakatimizda ko‘p qirrali islohotlar amalga oshayotgan bir paytda
mahalla jamiyat uchun ishonchli tayanch va ta’sirchan kuch bo‘lib xizmat qilishi
lozim» 14
. Darhaqiqat, mahalla o‘zbeklaming tarixan shakllangan yagona maqsad
bilan yashab, faoliyat ko‘rsatadigan makoni hisoblanadi. U o‘zbek xalqining
turmush tarzi, ruhiyati, ijtimoiy hayotining o‘ziga xos xususiyatlarini aks
ettiruvchi, milliy an’analarini, urf-odatlarini, axloqiy-ma’naviy qadriyatlarini
13
Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan
foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998.
279-bet.
14
I.A.Karimov O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari.
Toshkent, “O`zbekiston”, 1999, 12-13-bet.
14

avloddan-avlodga yetkazuvchi muqaddas maskan bo‘lib kelgan. Mahalla
insonlaming millati, yoshi, jinsi, dini, irqi, tili e’tiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi,
shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar, ularni ezgulik yo‘lida jipslashtiruvchi
va birlashtiruvchi katta oila hisoblanadi. Bu oila insonlaming bir-biriga bo‘lgan
o‘zaro hurmati, muhabbati, mustahkam do‘stligi asosida yashaydi, faoliyat
ko‘rsatadi. Mahalla katta mamlakatning ichidagi kichik bir mamlakatdir, katta
davlat ichra kichik davlatdir. Shuning uchun uni boshqaruv tizimi bo‘lgani kabi,
uning o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma’rifiy faoliyat mexanizmi ham
asrlar davomida shakllangan. Mahallada ommaviy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy,
madaniy, sport, tashkiliy tadbirlar o‘tkaziladi. Mahalla - ma’naviy-axloqiy
qadriyatlar, an’analar maskani, chunki qadimdan bayramlar, hayit kunlari, to‘y-
tantanalarda qo‘ni-qo‘shnilar, bemorlar, yolg‘iz keksalarni sovg‘a-salomlar bilan
yo‘qlash an’ana tusiga aylanib qolgan. Hashar yo`li bilan qarindosh-urug‘larga,
qo‘ni-qo‘shnilarga uy-joy binolari qurish, yetishtirgan dehqonchilik mahsulotlarini
yig‘ib-terib olish va ulardan qo‘ni-qo‘shnilarga, ulashish, ko‘chalar, hovlilar,
mahalla hududini, qabristonlar va atrof-muhitni obodonlashtirish,
ko‘kalamzorlashtirish va toza-ozoda saqlash, sport maydonchalari tashkil etish,
yo’llar, ko‘priklar qurish va ta’mirlash, madaniy yodgorliklami avaylab-asrash
mahallada yashayotgan har bir fuqaroning burchi hisoblanadi. Mahallada
o‘tayotgan har bir tantana yoki marosim uchun mahalla ahlining katta-yu, kichigi
birday mas’ul. Bunday tadbirlarda katta-yu kichikka, hurmat va ehtirom
ko‘rsatiladi. Chunki, mahallaning barcha a’zosi yagona, mustahkam bitta oila
hisoblanadi. Mahalla yoshlami kasb-hunarga yo‘llovchi, ishsizlami ish bilan
ta’minlovchi muhim makondir. Mahalla - tarbiya o‘chog‘i. Mahallada o‘sayotgan
har bir yigit-qizning axloq-odobi uchun butun mahalla ahli mas’uldir. Shuning
uchun ham «Bir bolaga yetti qo‘shni ota-ona», «Bir bola tarbiyasiga yetti mahalla
ota-ona» kabi naqllar bejiz paydo bo‘lmagan. Yoshlaming har bir xatti-harakati
barchaning diqqat markazida bo‘ladi. Mahalladoshlaming har bir yosh taqdiriga
javobgarligi, ularni nazorat qilishi barkamol insonni tarbiyalab yetishtirishning
negizidir. Xulq-odobi yaxshi, har tomonlama namunali farzand mahallaning
15

obro‘sidir, noqobil, axloqan nomaqbul farzand esa mahalla uchun qora dog‘dir.
Mahallaning tartib-qoidasi, qadriyatlariga barchaning amal qilishi shartdir. Kimda-
kim bularga rioya etmasa, hurmat qilmasa u mahalladagi o‘tadigan tadbirlardan,
to‘y-ma’rakalardan chetlatiladi, taklif etilmaydi. Agarda kibr-u havo bilan qo‘ni-
qo‘shni, mahalla ahli an’analarini oyoq osti qilsa yoki bepisandlik bilan
munosabatda bo‘lsa, amaldagi qonunlarga xilof ish tutsa, u mahalladan chiqarib
yuboriladi. Bu esa mahalla qonunida eng oliy jazodir. Bu jazo ota-onaning noqobil
farzandni «oq qilish» bilan tengdir. Mahalla erkin fikrlilik asosida rivojlanadi.
Shuningdek, to‘y-marosimlarda yoshlami el xizmatiga jalb etish: mehmonlarga
choy tashish, ovqat eltish, ovqat tanavvul qilib bo‘lgandan so‘ng, idish-tovoqlami
olishga o‘rgatish nihoyatda muhimdir. Shu ishlarni bajarish davomida yoshlar
nimaga e’tibor berish, qanday muomala-munosabatda bo‘lish kerakligini o‘rgatish
muhimdir. Bu har bir ota-onaning, qolaversa, mahalla oqsoqollarining murabbiylik
burchidir. Bunday mahallada tarbiyalanayotgan yoshlar, birinchidan,
mehnatsevarlik odobini, ikkichidan, xushmuomalalik odobini, uchinchidan,
jamoaga hurmat odobini egallaydilar. Shunday qilib, mahalla Sharq xalqlari uchun
muhim qadriyat bo‘lib, uning sha’ni, gullab-yashnashi, taraqqiyoti uchun butun
kuch va imkoniyatni safarbar etish barchaning kelajak avlod, millat oldidagi burchi
va vazifasidir. Biz uchun oilamiz ko‘z ochib ko‘rgan dargoh bo‘lsa, mahallamiz
muqaddas Vatanimiz ichidagi mo‘jaz vatandir. Zotan, mahalla oilalardan tashkil
topadi. Farzandlar oila bag‘rida kamol topgani kabi oila ham mahalla ko‘z oldida
barpo bo‘ladi, uning ichida ravnaq topadi. Mahalla oilaning eng yaqin
maslahatchisi, ishonchli tayanchidir. Xursandchilik kunlari ham, boshga ish
tushgan onlarda ham bir-biriga hamdard va hamnafas bo‘lish mahalladoshlarning
qadimdan kelayotgan o‘lmas xususiyati. Zero, o‘zbek mahallasi shunday bir
dargohki, unda insonlar bir-biri bilan opa-singil, aka-uka, quda-anda, do‘st-birodar
bo‘lib ketadi. Odamlar o‘zaro quvonch va g‘amlarga sherik, farzand tarbiyasida
mas’ul, yutuqlar ham kamchiliklar ham mahalla ahliga baravar bo‘lib tushadi.
Zero, xalqimiz “Otang-mahalla, onang-mahalla” degan naqlni bilib aytgan.
Darhaqiqat, mahalla o‘zbeklarning tarixan shakllangan, yagona maqsad bilan
16

yashab, faoliyat ko‘rsatuvchi, xalqning turmush tarzi, ruhiyati, ijtimoiy hayotining
o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettiruvchi ijtimoiy institutdir. Mahalla milliy
an’analarimiz, urf-odatlarimiz, axloqiy-ma’naviy qadriyatlarimizni avloddan
avlodga sog‘-omon yetkazuvchi muqaddas maskan bo‘lib kelyapti. Insonlarning
millati, dini, irqi, tili, ijtimoiy kelib chiqishdan qat’iy nazar, ularni ezgulik yo‘lida
jipslashtiruvchi katta oila hisoblangan o‘zbek mahallasi barchaning bir-biriga
o‘zaro hurmati, muhabbati, mustahkam do‘stligi asosida yashaydi, faoliyat
ko‘rsatadi. Oila — mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biridir.
Chunki oila — jamiyat negizi bo‘lib, ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy
tayanchlarga ega. Milliy mafkuramizga xos bo‘lgan ilk tushunchalar, avvalo, oila
muhitida singadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali amalga
oshadi. Oiladagi sog‘lom muhit — sog‘lom mafkurani shakllantirish manbaidir.
Jamiyatda har bir oilaning mustahkamligi, farovonligini, o‘zaro hurmat va
ahilligini ta’minlash — milliy mafkurada ko‘zda tutilgan maqsadlarni amalga
oshirishda tayanch bo‘ladi. O‘zini o‘zi boshqarishning milliy modeli bo‘lgan
mahalla xalqimizning azaliy udumlari, urf-odatlari va an’analariga tayangan holda,
ulkan tarbiyaviy vazifani bajaradi. Keksalarning pand-nasihati, kattalarning
shaxsiy ibrati, jamoaning hamjihatligi misolida kishilar ongiga ezgulik g‘oyalari
singdirib boriladi. Mahalla — avvalo, sog‘lom ijtimoiy muhit maskanidir. Bu
yerda kuchli ta’sirga ega bo‘lgan jamoatchilik fikri mahalla ahlining xulq-atvori,
o‘zaro munosabatlarini adolat va ma’naviy mezonlar asosida tartibga solib turadi.
Shu ma’noda mahallani demokratiya darsxonasi, deb ham atash mumkin.
Mahallada keng jamoatchilik o‘rtasida mafkuraviy ishlarni samarali yo‘lga qo‘yish
uchun katta imkoniyatlar mavjud. Ayniqsa, milliy qadriyatlar, mehr-oqibat, el-yurt
sha’ni uchun kurash kabi fazilatlarni kamol toptirishda mahallaning o‘rni
beqiyos 15
. Oila va mahallaning g`oyaviy ta`sir ko`rsatish va g`oyaviy tarbiyani
amalga oshirish maskani ekanligiga yana bir dalil shuki, bu to`g`risida xalqimizda
juda ko`plab maqollar mavjud. Bugungi kunda hayotda ko`plab muammolarga
duch kelamiz. Bulardan eng avvali bu - inson xarakteridir. Inson xarakteri
15
B.Namozov Milliy g‘oya targ‘ibot texnologiyalari, Buxoro - Durdona, 2022, 54-55-betlar
17

qayerdan va qanday shakllanadi? Albatta bu oiladan boshlanadi. Oila – bu juda
nozik muassasa. Bu farzand dunyoga kelganidan, ota-onaning bir-biriga bo`lgan
munosabatidan boshlanadi. Ota-onaning bosayotgan har bir qadami bolaning
ongiga o`rnashib qoladi. Ba`zi otalar farzandlari sigareta chekishiga o`rganib
qolganidan shikoyat qilishadi. Hurmatli Otalar, o`zingiz uyda sigareta
chekasizmi? O`zingiz uyda sigareta chekib turib, qanday qilib farzandingizga
sigareta chekma deb ayta olasiz? Ba`zida ota-onalar farzandlari ularni hurmat
qilmayotganidan shikoyat qilishadi. Hurmatli ota-onalar, sizlar bir-birlaringizni
chin dildan hurmat qilasizlarmi? Axir, har bir bola ota onasidan, aka-opasidan
o`rnak oladi. Bir so`z bilan aytganda oiladagi muhit unga ta`sir qiladi. Oilada
tanqid, yolg`on, g`azab, masxara, janjal, notinchlikni ko`rib o`sgan farzand-
yolg`on gapirishni, janjallashishni, g`azablanishni va boshqalarga ozor berishni
o`rganadilar. Ota bobolarimiz ham “Qush uyasida ko`rganini qiladi” deb bejiz
aytishmagan. Shu bois, bizning oiladagi rolimiz juda ham muhimdir. Qiz bola ham
ayollik jozibasi nima ekanligini, dunyoga kelganidan boshlab onadan o`rganadi.
Ona uydagi ayollik rolini chiroyli kiyinib, nazokat bilan amalga oshirishi, turmush
o`rtog`i va farzandlariga qilayotgan muomalasi bilan o`z qiziga o`rnak bo`ladi.
Ana o`shanda qiz voyaga etib, oila qurganda o`z vazifasini chiroyli bajaradi.
Oilada dalda, maqtov, ishonch, halollik, mehr va xavfsizlikni ko`rib o`sgan
farzarzand sabr qilishni, o`zini va boshqalarni xurmat qilishni, o`ziga bo`lgan
ishonchni va boshqalarni yaxshi ko`rib ularni xurmat qilishni o`rganadi. Oilaviy
muammolarda ko`p hollarda “qars ikki qo`ldan chiqadi”. Oila mustahkam
qo`rg`onga aylanishi uchun oilada ikki taraf ham bir yoqadan bosh chiqarishi
yaxshiroqdir. Er-xotinning do`stona munosabati, ahilligi va mehr-oqibati
farzandlarimizga ham o`tadi. Oila - jamiyatning tayanchi. Farzandlarimiz ongida
el-u yurtga, Vatanga muhabbat tuyg ulari oilada, yashab turgan mahalladaʻ
shakllanadi. Mamlakatning ertangi kuni, tinch va obod bo lishi eng oldin mana shu
ʻ
kichik jamiyatda o sib-unayotgan bolalarga bog liq. Qaysi oilada, qaysi mahallada
ʻ ʻ
tarbiya yaxshi yo lga qo yilar ekan, o sha oila, o sha mahalla gullab-yashnaydi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Farzand tarbiyasini qachondan boshlamoq kerak?, degan savol ko pchilikni
ʻ
18

o ylantiradi. Ko pchilik olimlar unga turlicha javob berib kelganlar. Xususan, Ibnʻ ʻ
Sino bola tarbiyasi bilan uning tug ilishidan avvalroq, ona qornidan boshlaboq
ʻ
shug ullanish lozim, deb javob bergan. Oila, odob-axloq va ta lim-tarbiyaga e tibor
ʻ ʼ ʼ
qon-qonimizga singib ketgan burchlarimizdandir. “Bir bolaga yetti qo shni ota-
ʻ
ona” degan ibratli maqol ham aynan xalqimizga xos. Mana shu maqolning o zi
ʻ
ham farzand tarbiyasi, oilaparvarlik biz uchun qanchalik ahamiyatli ekanini
bildiradi. Mahalla ahli, ayniqsa keksalar ko chada nopok ish qilayotgan bola
ʻ
oldidan hech qachon beparvo o tib ketmagan, shu zahotiyoq tanbeh berib to g ri
ʻ ʻ ʻ
yo lga chaqirgan. Oiladagi muhit ota-ona o z ma suliyatlarini his qilishi bilan
ʻ ʻ ʼ
barqaror bo ladi. Bolalarning odobli bo lib ulg ayishi uchun ota-ona bilan bir
ʻ ʻ ʻ
qatorda mahalla-ko`y ham katta ibrat maktabidir. “Qush uyasida ko rganini
ʻ
qiladi”, deb bejiz aytmagan xalqimiz. XXI asrda turli hayot tarzlari va g oyalar
ʻ
raqobatga kirishdi. Bunda muvaffaqiyatga erishish uchun har bir davlat o zligini
ʻ
saqlagan holda diniy va milliy qadriyatlarini boshqalarga anglatishni asos qilgan
mafkuraga ega bo lishi lozim. Aks holda, o zlikni yo qotish, bebaho qadriyatlardan
ʻ ʻ ʻ
voz kechish kishini taraqqiyotdan ajratib, uni tobe, mustaqil fikri yo q manqurtga
ʻ
aylantirib qo yadi. Hozirgi kunda g arazli maqsadlarni amalga oshirish uchun
ʻ ʻ
zimdan olib borilayotgan fitnalar ba zi millatlarning o zligini yo qotishga
ʼ ʻ ʻ
qaratilganini sezish mumkin. Bunda e tibor hududlarini egallash emas, balki, inson
ʼ
ongini egallashga yo naltirilgan. Bugungi kunda oilaviy tarbiyaning qiyinlashuvi
ʻ
shundaki, birinchidan, jamiyat taraqqiy etib borgani sari har tomonlama yetuk
insonni shakllantirish talablari ortib boraveradi. Bu esa oilada bolaga estetik,
axloqiy tarbiya berish sifati va ko lamini oshirish talabini qo yadi. Ikkinchidan,
ʻ ʻ
yoshlarning qalbi va ongida sog lom hayot tarzi, milliy va umuminsoniy
ʻ
qadriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg usini shakllantirishda, har jihatdan barkamol
ʻ
etib tarbiyalashda buyuk mutafakkir ajdodlarimiz merosi katta ahamiyat kasb etadi.
Zero, hayotning asl mazmun-mohiyatini anglab yetishga o z umri va salohiyatini
ʻ
bag ishlagan allomalarimizning asarlarida sog lom avlod tarbiyasi bilan bog liq
ʻ ʻ ʻ
masalalarga alohida o rin berilgan. Yosh avlod yetuk va komil shaxs bo lib voyaga
ʻ ʻ
yetishi uchun yana bir muhim omil hayot tarziga aylanishi zarur. U ham bo lsa
ʻ
19

“kitobxonlik”. Buning uchun yurtimizda barcha sharoitlar yaratilgan. Ommaviy,
ilmiy kutubxonalar, “E-book” tarzidagi kitob-kafe do konlari va boshqalar yaqqolʻ
misolidir. Ota-ona farzandiga vaqtni unumli o tkazishni o rgatishida vosita sifatida
ʻ ʻ
foydalanishi mumkin bo lgan usullardan yana biri zamonaviy axborot
ʻ
texnologiyalaridan oqilona foydalanishdir. Ota-ona bolada estetik tarbiya, go zal
ʻ
manzaralardan zavq olish hissini shakllantirish uchun uni o zi bilan birga
ʻ
tabiatdagi manzarali joylarga, muzeylarga olib borishi va shu bilan birga uning
qalbida go zallik latofatini singdirishi muhim
ʻ 16
.
16
https://paxtachi.uz/en/node/3281
20

II Bob: Islom ma`naviyati
2.1. Oila va mahallaning g`oyaviy tarbiyasida axloqiy madaniyatning
namoyon bo`lish xususiyatlari
Bugungi kunda milliy g'oya masalasi ham oilada kechuvchi g'oyaviy-tarbiya
jarayonlarda o'ziga xos ravishda namoyon bo'lmoqda. Chunki, aynan milliy g'oyani
shaxs ongiga singdirish avvalo oiladan boshlanadi va bunda oila, sulola mafkurasi,
bobolar o'giti, otaning shaxsiy ibrati, onaning mehri orqali insondan-insonga,
avloddan-avlodga o'tadi, bolaning ong va shuurida muhrlanib boradi. Shu nuqtai
nazardan qaraganda axloqiy, g'oyaviy-tarbiyaviy jihatdan sog'lom bo'lgan oila
negizidagi jamiyat va davlat mustahkam bo'ladi. Bunday oilada barkamol shaxs
voyaga yetadi, uning his-tuyg'ulari, tushuncha va dunyoqarashida milliy g'oya
keng tarqaladi. O'zbekiston milliy istiqlolga erishgach, oilada milliy axloqiy
fazilatlarni kamol toptirishga alohida e'tibor berila boshlandi. Prezidentimiz
ta'kidlaganidek, oilaga e'tiborimizni tubdan o'zgartirishga imkoniyat tug'ilib, boy
berilgan vaqtimizni sarhisob etish, o'zbek oilasiga xos fazilatlarni tiklash davri
boshlandi. 1998-yilning «Oila yili» deb e'lon qilinishi va hozirgi davrda yosh
oilalarga g'amxo'rlik qilish to'g'risidagi hukumatimiz qaror va tadbirlarini
fikrimizning yaqqol isboti deyish mumkin. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy
hujayrasini tashkil etadi. Jamiyat katta-kichik oilalardan iborat. Bu oilalar
qanchalik mustahkam bo'lsa, jamiyat ham shunchalik mustaham bo'ladi.
Darhaqiqat, ota-ona va farzandlar orasidagi axloqiy muhitning buzilishlari salbiy
sifatlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ayni shu ma'noda, oilada bolalarning
yoshligidan boshlab yaxshi sifatlarini shakllantirib borishga jiddiy e'tibor berish
lozim, hayotiy masalalarni xal qilishda ota-onaning bilimi, ma'naviyati, o'zini
21

tutishi, yurish-turishi katta ahamiyatga egadir. Oilada va mahallada yuksak
g'oyaviy-tarbiyaviy bilimlarni oshirish orqali bolalarning Vatan tuyg'usi bilan
yashash fazilatini, milliy mas'uliyatini shakllantirish mumkin. Ayni shu ma'noda
oilaviy mas'uliyat odamning har bir amali, faoliyati mahsulini to'liq tasavvur qilgan
holda, uning o'zi va oilasi uchun nima naf keltirishini anglay olish qobiliyatidir.
Mas'uliyatni his qilgan odam o'z ishini doimo puxta rejalashtirib, uning oqibatlarini
oldindan tasavvur qila oladi va zarur natijaga erishish uchun butun kuchi va
salohiyatini safarbar etishga qodir bo'ladi. Bunga erishishning eng qulay yo'li –
avvalo ota-onalarning g'oyaviy bilimlarini oshirish, ularda sog'lom tafakkur va
yangi ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdir. Bu esa, ota-onalardan farzandlarning
el-yurt oldidagi ma'naviy burchini to'g'ri anglashi, oilaviy munosabatlar doirasida
milliy urf-odat va an'analarimizni turmushga singdirishi orqali bolalar ongida
milliy g'oyaga mehr-muhabbat uyg'otish, ularni mustaqil fikrlaydigan kishilar qilib
tarbiyalashini taqozo etadi. Odatda inson hayot evolyutsiyasining tirik tabiat
dunyosini inson madaniyati va tarixi dunyosidan ajratib turadigan chegarasi deb
tushuniladi. Bizning birortamiz uchun inson hayot tarzida tabiat zarur sharoit
bo'lganini uqtirish shart bo'lmasa kerak. Inson ham xuddi boshqa barcha jonivorlar
singari o'ziga qulay bo'lgan atrof tabiat muhitida unga kerakli havo, oziq-ovqat,
suv, issiqlik, xom ashyo, energiya va axborot bo'lgan sharoitlardagina yashashi
mumkin. Biroq, boshqa barcha tirik mavjudotlardan farqli ravishda inson o'zi
uchun sun'iy dunyosini – madaniyat dunyosini yaratish imkoniga egadir. Aynan
madaniyat dunyosigina odam bilan tabiat munosabatida vosita bo'lib xizmat qiladi.
Uzoq vaqtlar oralig'ida odamlar tabiiy yashash muhitida bo'lganlari holda sun'iy
muhitni yaratib keldilar, bu muhit ularning turmush tarzlarini sezilarli o'zgartirib
yubordi. Hozir insonning inson bo'lish uchun bosib o'tgan uzundan-uzoq madaniy-
tarixiy yo'lini tasavvur qilish mushkul ishdir. Shunchaki odamlar buni o'ylab ham
o'tirmaydilar. Tug'ilgan har bir inson dastlab o'z oila a'zolari munosabatlari ichida
bo'ladi, o'z tilini, muomala ko'nikmalari, qaror topgan an'analarni o'rgangachgina,
o'z jamiyati bilan madaniy aloqalarga kirishadi. O'zining butun hayoti davomida
har bir inson moslashadi, o'qiydi, o'rganadi, mehnat qiladi, atrofidagilarga o'z
22

ta'sirini o'tkazadi va o'z madaniyati dunyosini yaratadi. Madaniyat va jamiyatning
turli-tuman dunyolari bilan duch kelib, ularning ta'sirini sezadi va o'zgaradi. Biroq
insonlardan birortasi o'z hayotining mazmuni to'g'risida o'ylab ko'rganda ham
o'zini avval o'tgan va kelgusi avlodlar bilan bog'lovchi bir bo'g'in sifatida ko'rishi
qiyin. Alohida inson umrining qisqa muddatliligi bir-birining o'rnini oluvchi o'zaro
bog'langan avlodlarning madaniy-tarixiy birligi bo'lgan insoniyat hayoti bilan
taqqoslashni qiyinlashtiradi. Har qanday insonning olamda alohida yashashi sodda
bo'lib ko'rinsa-da, aslida uning tana va psixik tuzilishi, hayot tarzining
evolyutsiyasidan tortib to uning xulq-odobi nihoyatda uzoq muddatli va
murakkabligini kuzatish mumkin. Ayni shu ma'noda, hozirgi vaqtda insonning
hayotiy evolyutsiya bilan bir qatorda uning axloqiy madaniyatini hisobga
olmaydigan inson haqidagi ta'limotni ko'rsatish qiyin. Axloqiy madaniyat
strukturasi xususida gapirishdan oldin etika fanining axloq, axloqiy madaniyat
kategoriyalariga ta'rif bersak. Axloq – ijtimoiy ongning bir formasi bo'lib, axloqiy
me'yorlar, qonun-qoidalar yig'indisi. Axloqiy madaniyat – insonning axloq
qonunlarini, qoidalarini, me'yorlarini, fazilatlarini bilishi, egallashi va ularga
boshqa insonlar bilan bo'lgan munosabatlarda rioya etish darajasi. Axloqiy
madaniyatni amaliy axloq deyish mumkin. Oilada shakllangan o'ziga xos axloqiy
madaniyat unda muayyan milliy qadriyatlar tizimining shakllanishida muhim asos
bo'lib xizmat qiladi. Zero, xalqimiz juda qadim zamonlardanoq oilani muqaddas
hisoblab kelgan. Oilaviy munosabatlarga asos bo'lgan odob-axloq me'yorlari
hozirgi diniy me'yorlar kelib chiqmasidan oldinroq shakllangan. Oilaviy tarbiya
hozir mavjud bo'lgan axloqiy qarashlarning amaliy jihatdan namoyon bo'lishi
hamdir. Oiladagi axloqiy madaniyat er va xotin o'rtasidagi munosabatnigina
ifodalab qolmasdan, balki bolalar uchun ham ular yetuk inson sifatida
shakllanishining muhim ma'naviy omillaridan hisoblanadi. Binobarin, ma'naviy
boy, axloqan pok va jismonan sog'lom farzandlarni tarbiyalab, voyaga yetkazish
aynan oila va mahallada axloqiy madaniyatni qaror toptirish orqali amalga
oshiriladi. Yuksak axloqiy madaniyatga egalik kishida ezgulik, yaxshilik,
yaratuvchanlik, fidoyilik, sadoqat, mardlik kabi insoniy fazilatlarning
23

shakllanishiga yordam beradi. Sho'rolar davridagi oiladagi milliy-axloqiy
fazilatlarning roli kamsitilib, asosan G'arb turmush tarzi, tarbiya usullari targ'ib
qilinishi oqibatida o'z zaminidan uzilgan milliy-axloqiy tarbiya jarayonida
ma'naviy bo'shliq yuzaga keldi. Oqibatda oilaviy munosabatlardagi
nomutanosibliklar, ayrim ota-onalarning o'zbekona milliy-axloqiy qadriyatlaridan
chekinishi, oilaviy janjal, mojarolar farzand tarbiyasiga salbiy ta'sir ko'rsatdi.
Vaholanki, o'zbek oilasi o'zining an'ana va tarixiga binoan farzandlarini o'ziga xos
farosat va nafosat sarchashmalaridan bahramand qilib tarbiyalab kelganlar.
Masalan, Abdulla Qodiriyning «O'tkan kunlar» romanidagi asosiy
qahramonlarning xatti-harakatlari, gap-so'zlari, muomala madaniyatidagi nazokat,
mehr-oqibatlilik, mehmondo'stlik, iymonlilik, e'tiqodlilik, mehnatsevarlik kabi
insoniy fazilatlarni o'zbekona milliy insof, rahm-shafqat kabi xislatlar oilada
shakllanadi. Oila yoshlarning axloqli-odobli, rostgo'y, mehnatsevar, halol va
samimiy bo'lib voyaga yetishlari uchun zamin tayyorlaydi. «Rostgo'ylik kishi o'z
xatti-harakatida sodir bo'lgan ishlarni ko'rgan, bilgan va eshitganlarini boshqalarga
gapirib berganda, yolg'on aralashtirmay, aynan o'zini so'zlab berish odatidir.
Rostgo'y kishi yolg'on gapni gapirishni o'zi uchun uyat deb biladi» 17
. Oila tarbiyasi
bolaning kelajakda kim bo'lib yetishishida muhim o'rin tutadi. Demak, bola oilada
jamiyatning, millatning qiyofasini ko'radi, bo'lajak fuqaroning tabiati,
dunyoqarashi va milliy axloqiy qiyofasi oilada shakllanadi, hamda shu asosda
kamol topib boradi. Bola uchun oiladagi sog'lom ijtimoiy-ruhiy muhit
umuminsoniy va milliy axloqiy qadriyatlar manbaidir. Oiladagi axloqiy madaniyat
har bir oila a'zosining ma'naviy qiyofasi orqali bir-birini tushunishga bo'lgan
intilishi orqali shakllanadi. Oiladagi axloqiy madaniyat uning shonu sharafi,
g'ururi, burch va vazifalarini ko'rsatib beruvchi mezondir. Oilada pokiza nasl-nasab
tuyg'usi va u bilan faxrlanish – pirovard oqibatida vatanparvarlik, xalqparvarlik
iftixorini yuzaga keltiradi. Oilada o'zaro xurmat qat'iy intizom asosida barcha
a'zolarning o'z burch va vazifalarini ado etishlari, bir-birlariga nisbatan ezgulik va
17
G. Tuychiyeva H. Norqulov Oila psixologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua T,
2021, 170-171-bet
24

mehr-oqibat ko'rsatishlari muhim mezonlardan biri hisoblanadi. Milliy axloqiy
madaniyat o'zbek oilalarida o'z shaxsiy farovonligidan ko'ra oila sha'nining baland
tutilishi, qarindosh-urug'lari va yaqin odamlariga, qo'niqo'shnilariga g'amxo'rlik
qilishning birinchi o'ringa qo'yilishi – oliy darajadagi qadriyat bo'lib, oilani tashqi
muhit bilan bog'lashga va mustahkamligini ta'minlashiga xizmat qiladi. Axloqiy
madaniyatni qaror toptirishda intizom masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Oila
intizomi – jamiyat va davlat intizomining negizidir. Chunki, oilada intizom
tuyg'usi shakllangan kishi davlat va jamiyat ishida ham shu tuyg'u sohibi sifatida
xizmat qiladi, davlat qonunlariga chap berishini xayoliga ham keltirmaydi, har bir
ishni o'z joyida va o'z vaqtida belgilab, tartib asosida bajaradi. Bunday intizom va
tartib bugun xalq va millatning sharafiga aylanadi. Oilaning har bir a'zosiga xos
axloq va shu asosdagi ichki intizom madaniyati, o'z burchi va mas'uliyatini
anglashi bilan birga, ular oilaviy muhitda o'z o'rnini belgilay olishi, oilaviy
munosabatlarini hurmat qila bilishi, oila iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan
holda ish yuritishi, oila manfaatdorligini ta'minlashga intilishi, oila sha'nini
sharaflash kabi xislatlarning shakllanishiga yordam beradi. Oila axloqiy
madaniyati qanchalik boy, teran va chuqur bo'lsa – jamiyat ham shu qadar boy
bo'ladi. U yoki bu xalqning millat sifatidagi o'ziga xosligi ham shu milliy axloqiy
madaniyatida jilolanib turadi. Oila axloqiy madaniyati – jamiyatning muhim
ijtimoiy instituti bo'lgan oilaning to'laqonli va mukammal faoliyat yuritishi uchun
er va xotin, ota-ona va farzandlar o'rtasida birgalikda hayot kechirish va zarur
munosabatlar o'rnatishdagi axloqiy ko'nikmalarining o'ziga xos majmuasi sifatida
namoyon bo'ladi. Oila axloqiy madaniyati uning tarbiyaviy xususiyati, undagi
munosabatlarning bevositaligi va mustahkamligini umumiy muhitning
emotsionalligi bilan uyg'unlikda ekanligi bilan shartlanadi. Faqat oilada farzandlar
kattalardan malaka, bilimlarni o'zlashtiradilar, kattalar esa, o'z hayotlarida bosib
o'tgan yo'llarini farzandlari orqali qayta barpo etadilar. Oilaviy muhit o'ziga xos,
unikal bo'lib, uning har bir a'zosi yangi avlodda mustahkam va barqaror sog'lom
oilani barpo etishga mas'uldir. Oila axloqiy madaniyati er-xotin, oila a'zolari
o'rtasidagi munosabatlarni, insonlarning ma'naviy hayotini borligicha o'z ichiga
25

oladi, oila a'zolarini bir-biri bilan va oilani jamiyat bilan bog'lovchi rishtalarni
mustahkam qiladi, shu bilan birga, oilada vujudga keladigan muammolarni hal
etishning optimal va samarali yo'llarini tanlashga yordam beradi. Shuningdek,
jamiyatdagi iqtisodiy omillarning ta'siri, moddiy qiyinchiliklarga bardoshlilik yoki
moddiy ta'minlanganlik oila madaniyatining darajasiga bog'liq. Biroq, M.O.
Inomova ta'kidlaganidek, «iqtisodiy munosa-batlar oilaviy hayotda asosiy masala
bo'lib qolmasdan, balki ma'naviy yaqinlik, o'zaro ma'naviy axloqiy aloqalarsiz
oilaviy hayot mazmunli va to'laqonli bo'la olmaydi» 18
. Oila axloqiy madaniyati
oilaning to'laqonli va barkamol rivojlanishi va faoliyat yuritishini belgilab beruvchi
axloqiy fazilatlarning birligi, oila a'zolari ichki dunyosining uyg'un tarzda
namoyon bo'lishidir. Oila axloqiy madaniyati jamiyatning asosiy ijtimoiy
vazifalaridan biri bo'lgan sog'lom avlodni tarbiyalash, oilaning faoliyati bilan
chambarchas bog'liqdir. Jismonan sog'lom, ma'nan kuchli va aqlan yetuk sog'lom
avlodni yaratish – oilaning eng asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir. Oila ijtimoiy
institut va birlamchi ijtimoiy guruh sifatida shaxsning rivojlanishida,
ijtimoiylashuvida, ularda axloqiy xususiyatlarning shakllanishida muhim
ahamiyatga egadir. Chunki, aynan oila axloqiy qadriyatlar, e'tiqod, xatti-harakat,
ijtimoiy me'yorlarning singdirilishi agentidir. Oilaning ma'naviy-axloqiy
rivojlanishi, uning yo'nalishlari farzandlarning ma'naviy kamol topishida namoyon
bo'ladi. Chunki, oilada shaxs ma'naviyati, uning axloqiy fazilatlariga bolalikda
oilada asos solinadi, keyin bu tushunchalar tarbiya va ma'rifat tizimida rivojlanadi
va to'liq shakllanadi. Oila axloqiy madaniyati jamiyat a'zolarining axloqiy jihatdan
barkamol rivojlanishiga asos bo'lishi bilan birga, ularning jamiyatning iqtisodiy,
ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy hayotining turli sohalarida faol ishtirokini ta'minlaydi.
Bizning fikrimizcha, axloqiy madaniyatning: shaxsiy axloqiy madaniyat; milliy
axloqiy madaniyat; mintaqaviy axloqiy madaniyat; umuminsoniy axloqiy
madaniyat; diniy axloqiy madaniyat; turli tabaqalar axloqiy madaniyati; oila
axloqiy madaniyati; ayollar axloqiy madaniyati; erkaklar axloqiy madaniyati;
18
Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy qadriyatlardan
foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998. 29-
bet.
26

insonning yoshiga munosib axloqiy madaniyat; kasb-hunarga munosib axloqiy
madaniyat kabi turlari mavjud.Axloqiy madaniyatning tarkibiga quyidagi
elementlar: axloq to'g'risidagi ilg'or qarashlar, nazariyalar; milliy axloqiy urf-
odatlar; shaxsning eng yuksak axloqiy fazilatlari; muomala odobi; kiyinish odobi;
mehmondo'stlik va ovqatlanish odobi; kasbiy odob; etiket kiradi. Birinchi bobda
axloq to'g'risidagi nazariyalar oila tarbiyasi bilan bog'lab tahlil etilgani bois biz
milliy axloqiy urf-odatlar haqida fikr yuritamiz. Axloqiy madaniyatning muhim
elementlaridan biri milliy axloqiy urf-odatlardir. Axloqiy urf-odatlar qadimda
paydo bo'lib, avloddan-avlodga o'tib, boyib, rivojlanib boradi. Ularni saqlash,
davom ettirishda oila tarbiyasi muhim rol` o'ynaydi. Milliy urf-odatlardan biri –
keksalarni hurmat qilish, parvarishlash, ularga moddiy, ma'naviy shart-sharoitlar
yaratib berish. Davlat tomonidan keksa avlodga g'amxo'rlik qilib pensiyalar,
imtiyozlar, unvonlar, davolanish, dam olish uchun sihatgohlar, shifoxonalar,
poliklinikalar, jamg'armalar, tashkil etilmoqda. Lekin oilada keksalarga mehr,
muhabbat, g'amxo'rlik qilish ular uchun eng kattabaxt. M. Mont aytganidek:
«Qariganda orttiriladiganeng yaxshi boylik – bu yaqin kishilarning muhabbatiga
sazovor bo'lishdir» 19
Ota-onani e'zozlash, xotin-qizlarni izzat-hurmat qilish,
mehmondo'stlik, birdamlik, o'zaro yordam, bolajonlik, hamdardlik, va'daga vafo
qilish axloqiy urf-odatlardir.
2.2 Oila va mahallada g'oyaviy ta'sir ko'rsatishda milliy g'oya va ma'naviy
merosdan foydalanish
Ko‘p asrlik milliy va diniy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, dunyo ilm-fani
va madaniyati rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ajdodlarimizning bebaho merosini
o‘rganish, uning asosida yoshlarni komil inson etib tarbiyalash jamiyatda barqaror
ijtimoiy-ma’naviy muhitni ta’minlashning muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda tashkil etilgan Islom sivilizatsiyasi markazi,
Islom akademiyasi, Mir Arab oliy madrasasi, Imom Buxoriy va Imom Termiziy
xalqaro ilmiy-tadqiqot markazlari boy ilmiy-tarixiy merosimizni o‘rganish va
19
Tafakkur gulshani. – T: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti, 1989, 433-b.
27

targ‘ib qilishga xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, dunyoda ro‘y berayotgan voqea-
hodisalar va ijtimoiy-siyosiy vaziyatning tahlili diniy-ma’rifiy sohadagi faoliyat
samaradorligini oshirishni va malakali kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini
yaratishni taqozo etmoqda. Xalqimizga azal-azaldan xos bo‘lgan ma’rifatparvarlik,
bag‘rikenglik, mehr-muruvvat, bunyodkorlik kabi ezgu fazilatlar va
qadriyatlarimizni keng targ‘ib qilish, jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhit
barqarorligini ta’minlashda diniy-ma’rifiy soha vakillarining o‘rni va ishtirokini
oshirish, yosh avlodni milliy ma’naviy qadriyatlarimizga mos ravishda tarbiyalash,
ular ongida kichik maktab yoshidan boshlab Hadis ilmi saboqlari asosida insoniy
fazilatlarni shakllantirish, ularni vatanparvarlik kabi tushunchalarni singdirish
muhim vazifa hisoblanadi. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘zlarining Yangi yil
munosabati bilan O‘zbekiston xalqiga yo‘llagan tabrigi «Inson qadrini ulug‘lash -
yurtimizda yashayotgan har bir odamning huquq va erkinliklari, qonuniy
manfaatlarini ta’minlash demakdir. Bu borada jamiyatimiz asosi bo‘lgan mahalla
hal qiluvchi o‘rin tutadi», deb ta’kidlaganlar. Inson va jamiyatning mavjudligini
ta’minlaydigan qadriyatlar milliy tarbiya tufayli, ajdodlardan asta-sekin tadrijiy
ravishda avlodlarga o‘tadi. Milliy tarbiya atamasi keng va tor ma’nolarda
ishlatiladi. Keng ma’noda, u inson shaxsini shakllantirishga, uning ishlab chiqarish
va ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy hayotda faol ishtirokini ta’minlashga qaratilgan
barcha ma’naviy ta’sirlar, tadbirlar, harakatlar, intilishlar yig‘indisini anglatadi.
Bunday tushunishda milliy tarbiya. faqat oila, maktab, bolalar va yoshlar
tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarni emas, balki butun ijtimoiy
tuzum, uning yetakchi g‘oyalari, adabiyot, san’at, kino, radio, TV, OAV va
boshqalarni ham o‘z ichiga oladi. Shuningdek, keng ma’nodagi milliy tarbiya
tarkibiga bu sohada ta’lim va ma’lumot olish ham kiradi. Tor ma’noda, milliy
tarbiya muayyan shaxsning ma’naviy rivoji, dunyoqarashi, axloqiy qiyofasi, estetik
didi o‘stirilishiga yo‘naltirilgan pedagogic faoliyatni anglatadi. Buni oila va
tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat tashkilotlari amalga oshiradilar. Bizga
ma’lumki, har qanday tarbiya ta’lim bilan chambarchas bog‘liq holdagina mavjud
bo‘ladi. Chunki, ta’lim va ma’lumot olish jarayonida shaxsning faqat bilimi
28

ko‘payibgina qolmay, balki ma’naviy-axloqiy sifatlari qaror topishi ham
tezlashadi. Ana shu sababdan ham ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik
bo‘lmish ilm-u ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining
eng asosiy sharti va garovi deb bilganlar. O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti I.Karimov ta’kidlagani kabi, “Ta’lim-tarbiya-ong mahsuli, lekin ayni
vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni, xalq ma’naviyatini
shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta’lim-tarbiya
tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan turib, ma’naviyatni rivojlantirib
bo‘lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o‘ylanmagan
ishlarga mutlaqo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va
jamiyat nazoratida bo‘lishi asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga,
bu keng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini talab
qiladigan umummilliy masaladir… Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla
Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot-yo mamot, yo najot-yo halokat, yo
saodat-yo falokat masalasidir» degan chuqur ma’noli so‘zlarini eslayman. Buyuk
ma’rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun
qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun
shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi”. Istiqlol
yillarida mamlakatimizda milliy tarbiyani amalga oshiradigan o‘quv muassasalari
va umumta’lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga e’tiborni
kuchaytirish eng muhim va jiddiy masalaga aylandi. Shu maqsadda yurtimizda
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi amalga oshirilmoqda, uning uzviy va mantiqiy
davomi bo‘lmish 2004-2009-yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish umummilliy
davlat dasturi qabul qilindi. Unga muvofiq, yurtimizda mavjud bo‘lgan o‘n mingga
yaqin umumta’lim maktabining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ta’lim
jarayonining mazmunini tubdan takomillashtirish, o‘qituvchilarning mehnatini
moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish bo‘yicha katta ishlar qilinmoqda. So‘nggi
yillarda ta’lim-tarbiya sohasida amalga oshirgan, ko‘lami va mohiyatiga ko‘ra
ulkan ishlarimiz biz ko‘zlagan ezgu niyatlarimizga erishish, hech kimdan kam
bo‘lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma’naviy
29

yuksalishi yo‘lida mustahkam zamin yaratdi, desak, hech qanday xato bo‘lmaydi.
Yuqorida oilada bola tarbiyasi yuzasidan berilgan nasihatlardan hozirgi
tarbiyachilar o‘z tajribalarida foydalansalar va bugungi yangi ilmiy qarashlar bilan
bog‘lab yondashsalar, shak-shubhasiz yaxshi natija olish mumkin. Demak, oilada
inson tarbiyasi, uning hayotda o‘z o‘rnini aniqlashi, shaxsni yashashga o‘rgatish
jamiyat faoliyatining muhim sohalaridan bo‘lib kelgan. Tarbiyaning ijtimoiy
vazifasi shaxsni biror bir faoliyatga o‘rgatishdan iborat. Tarbiyaning umumiy
yo‘nalishlari qadim zamonda vujudga kelgan va rivojlangan. Tarbiyaning umumiy
tamoyillar asosida olib borilishi o‘ziga xos xarakterga ega. Shunday ekan, ota-
onalar ham butun davlatimiz bilan birgalikda oilada farzandlarini tarbiyalashda
milliy qadriyatlarimiz tarbiya jarayonida samaradorlik omili ekanligini anglab, uni
yangi shakl va metodlar bilan bog‘lab qo‘llasalar, farzandlar qalbi,
psixologiyasidagi tushunchalarni hozirgi davr tushunchalari bilan hamohang
bog‘lab borsalar, ayni muddao bo‘ladi. O‘zbek xalqi o‘zining ta’lim-tarbiyaga oid
ulkan ma’naviy merosini yaratib, insoniyatning ko‘plab avlodlarini insonparvarlik,
mehr-oqibat, mehnatsevarlik, mardlik, odoblik kabi umuminsoniy qadriyatlar va
yaxshi fazilatlar ruhida tarbiyalab kelmoqda. Ayniqsa, xalq tomonidan yaratilgan
qomusiy ahamiyatga ega bo‘lgan «Pandnoma»lar, xalq og‘zaki ijodining turli
janrlarida yaratilgan, xalqimiz yuragiga yaqin bo‘lgan buyuk allomalar Abu
Rayhon Beruniy, Al-Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Imom al-Buxoriy, At-Termiziy,
Amir Temur, Yusuf Xos Hojib, Alisher Navoiy, Bahovuddin Naqshband,
Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Ulug‘bek, Sa’diy, Ahmad Yugnakiy, Ahmad
Yassaviy, Ahmad Donish, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy kabi o‘nlab
buyuk shoir va mutafakkirlar qoldirgan nodir va durdona asarlarida ko‘p e’tibor
berilayapti. Bu mutafakkirlarning, maktab va oilada bolani xushxulq, axloqiy va
har tomonlama kamol topgan qilib tarbiyalash haqidagi qarashlari o‘ziga xosligi
bilan ajralib turadi. Ular yoshlarni mehnatsevarlik ruhida tarbiyalashga, ilmni
puxta egallashlariga alohida e’tibor bilan qarab, mehnat bilan topilgan boylik baxt
keltirishini, ilmli kishi xor bo‘lmasligini aytib o‘tadilar. Buyuk mutafakkirlar
o‘zlarining ijodlarida o‘quvchi-yoshlarni odobli bo‘lishga, halol mehnat qilishga,
30

ota-onaga mehribon bo‘lishga, halol mehnat bilan yashashga da’vat etadilar. Abu
Ali ibn Sino o‘zining pedagogik qarashlarida jamoadan, jamiyatdan ajralib tarbiya
topgan bolaning baxtsiz bo‘lib qolishi, inson oilada dunyoga kelgani bilan
jamiyatga aloqadordirligini ta’kidlaydi. Al-Farobiy fikricha: «Insonning va
jamiyatning g‘alabaga erishuvi, yaxshilikni qo‘lga kiritishi, axloqiy va aqliy
yo‘nalishga erishuvi inson va jamoaning o‘z qo‘lidadir». Tabiiy boshlang‘ich
tarbiya ta’siri ostida kamol topib, insonga aylanishgina kifoya qilmaydi, chunki u
inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlash qobiliyati va kasb-hunarga
muhtojdir 20
. Milliy maktablarimizda ta’lim-tarbiya olayotgan o‘quvchilarni
yuqorida ko‘rsatilganlardek qilib tarbiyalash uchun avlod-ajdodlarimiz yaratgan
boy ilmiy-madaniy merosimizni keng va har tomonlama o‘rganishimiz, tarbiyaviy
soatlar o‘tish jarayonida maktab o‘quvchilarini ulardan bahramand etishimiz
lozim. Jamiyatda yoshlar tarbiyasi muammolari har doim kunning birinchi darajali
mavzularidan biri bo`lib kelgan. Ayni paytda, dunyoda globallashuv jarayoni
tezlashmoqda. Dunyo xalqlari, davlatlar o`rtasida o`zaro aloqalar kuchaymoqda.
O`zbekiston ham undan chetda turgani yo`q. Turli xalqlarga xos bo`lgan
qadriyatlar O`zbekiston yoshlari hayotiga ham ta`sir ko`rsatmoqda. Bunday muhit
xalqaro axborot tizimi, internet, OAV, reklama, turli xil kino ko`rsatuvlari bilan
bog`liq asarlar yoshlar ma`naviy hayotiga ta`sir ko`rsatishi, turli xil qadriyatlarning
kirib kelishiga sharoit hozirlaydi. Uning qaysi jihatlaridan foydalanish yoki
foydalanmaslikni yoshlar yaxshi bilishlari lozim. Qadriyatlarni bir-biridan
farqlash, milliy qadriyatlarni yo`qotmagan holda munosabatda bo`lishlari
muhimdir. Ijtimoiy hayotda, ayrim yoshlarning xatti-harakatlarida milliy
qadriyatlarimizga mutlaqo to`g`ri kelmaydigan holatlarni kuzatish mumkin. Ayrim
yoshlarning diniy ekstremizm, aqidaparastlik g`oyalarining tarafdori bo`lib sodir
etgan qilmishlari bilan milliy qadriyatlarimiz o`rtasida o`zaro to`g`ri kelmaydigan
holatlarni kuzatish mumkin. Aksariyat yoshlarimiz esa milliy va umuminsoniy
qadriyatlarga nisbatan o`zlarining to`g`ri munosabatlarini shakllantirgan. Bugun
20
Dilova N.G'. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta'limotlarida mujassamlashgan o'qituvchi bilan
o'quvchilar hamkorligining pedagogik xususiyatlari. Zamonaviy ta'lim. ?3, 63-68 b.
31

jahon axborot maydonida yoshlarni milliy qadriyatlarga qarshi tarbiyalashga
urinish kuchaymoqda. Bunday harakatlar yoshlarni o`z xalqi, vatani va milliy
qadriyatlarga nibatan bepisand ruhda tarbiyalashga qaratilgan bo`lib, ularda
ko`proq g`arbona qadriyatlarga moyillikni uyg`otishga bo`lgan yashirin maqsadlar
mujassam bo`ladi.
Yoshlar dunyoqarashida milliy-ma`naviy qadriyatlarni mustahkamlashdan
ko`zlangan maqsad ularni faqat o`z qadriyatlariga tayanib yashashga o`rgatish
emas, balki shu umumbashariy qadriyatlarni ham o`zlashtirib, mamlakatning
o`ziga hos taraqqiyoti unga bog`liqligini hisobga olib yashashga, ishlashga da`vat
etishdir.
Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, birinchidan, oila tarbiyasining
manbalari muayyan xalqning asrlar davomida to'plagan milliy-madaniy
qadriyatlariga mansub bo'lib, tarixiy ildizlari juda olislarga tutashadi. Oila
tarbiyasining ilmiy-nazariy va metodologik asoslari esa, mustaqillik davri falsafiy
tafakkurining mahsuli sifatida maydonga kelgan milliy istiqlol g'oyasi hamda
milliy va umuminsoniy madaniyat tamoyillarining uyg'unligida tajassum topadi.
Ikkinchidan, milliy qadriyatlarga, axloqqa asoslangan o'zbek oilalarida o'z shaxsiy
farovonligidan ko'ra oila sha'nining baland tutilishi, qarindosh-urug'lari va yaqin
odamlariga, qo'ni-qo'shnilariga g'amxo'rlik qilishning birinchi o'ringa qo'yilishi –
oliy darajadagi maqsad bo'lib, oilani tashqi muhit bilan bog'lashga va
mustahkamligining ta'minlanishiga xizmat qiladi. Uchinchidan, oilaning har bir
a'zosiga xos axloqiy madaniyat, har bir insonni o'z burchi va mas'uliyatini
anglashga undashi, oilaviy muhitda o'z o'rnini belgilay olishi, o'z oilaviy
munosabatlarini hurmat qila bilishga erishishiga olib keladi. To'rtinchidan, milliy
madaniy meros namunalari bo'lgan xalq og'zaki ijodi, xalq pedagogikasi, adabiyot,
san'at, ilm fan, madaniyat, texnika va texnologiya yutuqlari asosida oilaviy ta'lim-
tarbiyani olib borish oilada sog'lom ma'naviy-axloqiy muhitni qaror toptirishga
olib keladi.Mazkur bobning masalalarini ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish
32

quyidagilarni tasdiqlaydi: - oila tarbiyasi jamiyatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish sharoitida inson omilini shakllantirishning eng muhim
shartlaridan biri bo'lib qoladi, chunki inson demokratik qadriyatlarga amal qilgan,
oila tarbiyasidan chinakamiga saboq olgan taqdirdagina, uning yaratuvchisi va
himoyachisiga aylanadi;- ikkinchidan, oila tarbiyasi, eng avvalo, umummilliy
madaniyatning ajralmas bir qismi bo'lib, xalqimizning daholik qudrati,
dunyoqarashi, ma'naviy-ruhiy qiyofasi, ezgulik va yaxshilik haqidagi qarashlarini
o'zida mujassam etgan madaniyat, ma'naviyat, axloq, ma'rifat kabi tushunchalar
tarkibiga kiradi, binobarin, ular oila tarbiyasining asosi, negiz toshidir;-
uchinchidan, «oila tarbiyasi» – bu umumiy ijtimoiy tarbiya jarayonining shunday
bosqichiki, u insonning keyinchalik butun hayoti davomida oladigan umr saboqlari
uchun asos, poydevor vazifasini o'taydi;- to'rtinchidan, «oila tarbiyasi», «oila
dunyosi» atamalari ko'p qirrali tushunchalar bo'lib, ular orqali oilaning o'ziga xos,
betakror ma'naviy muhitligi hamda o'z qonuniyatlariga ega bo'lgan tarbiya o'chog'i
ekani ta'kidlanadi.Xullas, oila tarbiyasi har qancha o'ziga xos, betakror bo'lmasin,
u, asosan, yagona manbadan oziqlanib, o'sibo'zgarib, boyib boradi. Bu manba
milliy-madaniy merosdir. Binobarin, avvalo aytib o'tilganidek, oila tarbiyasi milliy
madaniy merosning uzviy bir qismi bo'lib, unda shu millat asrlar davomida to'plab
qo'lga kiritgan barcha madaniy boyliklar sintezi mujassamlashgan bo'ladi.
Tabiiyki, oila jamiyatdan ayri holda voqe bo'lolmaydi. Har qanday oila jamiyat
tarkibida, jamiyat ichida yashaydi. Shunga ko'ra, oilaviy munosabatlar jamiyatdagi
mavjud ijtimoiy, iqtisodiy, huquqiy, mafkuraviy, ma'naviy-ma'rifiy munosabatlar
bilan belgilanadi hamda ular ta'sirida o'sib o'zgarib, takomillashib boraveradi.
Mustahkam ma naviy immunitetli, o zining fikrlarini ravon ayta oladigan, yuqoriʼ ʻ
marralarga erishuvchan avlodni tarbiyalash uchun ota-ona, oila muhiti juda katta
ahamiyat kasb etadi. Hech kimga sir emas, insonning qalbi va ongini egallash,
ayniqsa, yoshlarning ma naviy dunyosini zaharlashga qaratilgan turli xavf-xatarlar
ʼ
ham kuchayib borayotgan bugungi kunda o zining kimligini, qanday bebaho meros
ʻ
vorislari ekanini teran anglab, ona yurtga muhabbat va sadoqat hissi bilan
yashaydigan, imon-e tiqodi mustahkam yosh avlodgina muqaddas zaminimizni yot
ʼ
33

va begona ta sirlardan, balo-qazolardan saqlashga, Vatanimizni har tomonlamaʼ
ravnaq toptirishga qodir bo ladi.
ʻ Xulosa qilib aytganda, milliy tarbiya har qanday
jamiyat va mamlakat hayotida halqiluvchi ahamiyat kasb etadi. Chunki, uning
o‘sishi va taraqqiyoti uchun moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chiqarish
to‘xtovsiz ravishda yuksalib borishi lozim. Buning uchun yosh avlod ushbu
boyliklarni yaratishda o‘z ajdodlaridan yuqoriroq darajaga ko‘tarilmog‘i darkor.
Yoshlarni ham jismoniy, ham ma’naviy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalashda zamonaviy
meditsina, pedagogika, psixologiya fanlari tavsiyalarini har qaysi oilada joriy
qilish ayniqsa zarur. Har bir oila, ota-ona, eng avvalo, bola timsolida shaxsni
ko‘rishi, uning uchun shaxsga tegishli barcha huquq va erkinliklar ta’minlashi
borasida o‘zining mas’ul ekanligini doimo his etib turishi nihoyatda muhim. Milliy
tarbiyada milliy g‘oyaga, milliy g‘ururni yuksaltirishga xizmat qiladigan timsollar,
ramzlarning har biri – katta bir darslik, kuchli tarbiya vositasi hisoblanadi. Bundan
tashqari, buyuk ajdodlar tavallud sanalarini nishonlash ham ma’naviy va tarixiy
ahamiyatga ega. Bunday marosimlarni o‘tkazish orqali yoshlar yangi qadriyatlar
asosida tarbiyalanadilar, ular qalbiga tarixni anglash va qadrlash, o‘tmishga hurmat
bilan yondashish, ularni asrab-avaylash, shu xalqqa mansubligi bilan g‘ururlanish
tuyg‘ulari singdiriladi. Umuman olganda, yoshlarningetnik qiyofasi millatning
bugungi milliy tarbiyasi, mentaliteti, madaniyatining o‘zaro dialektik munosabati
vositasida shakllanadi. Ma’naviy jihatdan yaxshi tarbiya olgan shaxs o‘z aqli, o‘z
tafakkuri, o‘z mehnati, o‘z mas’uliyati bilan ongli ravishda, ozod va hur fikrli
inson bo‘lib yashaydi. Markaziy Osiyoda yashab, ijod qilgan qomusiy olimlar,
buyuk ajdodlarimiz, XIX asr va XX asr mutafakkirlari va pedagoglarining ta’lim-
tarbiya xususida aytgan nazariy fikrlari, pedagogik nazariyalari hozirgi kunda ham
o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Zamonaviy pedagogikada ulardan foydalanish
o‘z samarasini beradi 21
.
21
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 865-bet
34

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent, Ma'naviyat,
2008. 55-bet.
2. I.A.Karimov O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining
asosiy tamoyillari. Toshkent, “O`zbekiston”, 1999, 12-13-bet.
3. Vatan tuyg'usi. – Toshkent: O'zbekiston, 1996, 82-b.
4. Shoumarov B.B., Shoumarov SH.B. «Muhabbat va oila». – Toshkent: Ibn
Sinonomidagi nashriyot matbaa birlashmasi, 1994, 31–47-betlar.
5. Saydalimeva N. Yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashning ijtimoiy-falsafiy
muammolari: Falsafa fan nom.dis. avtoref. – Toshkent: O'zMU, 2005, 12–
13-betlar.
6. Inomova M.O. Oilada bolalarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy
qadriyatlardan foydalanishning pedagogik asoslari (mustaqil hayot
bo'sag'asidagi yoshlar. – Toshkent, 1998. 279-bet.
7. I.Sh. Alqarov, R.Mamatquliva, H.D Norqulov Shaxs va oila tarbiyasining
pedagogikasi Toshkent – 2009, 18-19-betlar
8. Kubadinski P. Dolg semeyniy i obshestvenniy. Per. s bolg. – Moskva
«Yuridicheskaya literatura», 1988, 122-b.
35

9. B.Namozov Milliy g‘oya targ‘ibot texnologiyalari, Buxoro - Durdona, 2022
54-55-betlar
10. G. Tuychiyeva H. Norqulov Oila psixologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha o‘quv-
uslubiy majmua T, 2021, 170-171-bet
11. Tafakkur gulshani. – T: G'. G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashriyoti,
1989, 433-b.
12. Dilova N.G'. (2018). Buyuk ajdodlarimizning ta'limotlarida
mujassamlashgan o'qituvchi bilan o'quvchilar hamkorligining pedagogik
xususiyatlari. Zamonaviy ta'lim.63-68 b.
13. "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 865-bet
14. Shmeleva M.N. Razvitie vnutrennix svyazey v sovremennoy gorodskoy
sem`e russkix Sentral`noy Rossii.: Sb. Sem`ya. Traditsii i sovremennost`. –
M., 1990. – S. 223.
15. Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug'ati Q. Nazarov. – Toshkent:
2009. 456-bet.
16. Vasil`eva N. Sem`ya kak filosofskaya problema: Sb. Sila pervogo vzglyada.
– M., 1998. Savinov L.I. Sem`ya i obshestvo : istoriya, sovremennost`
17. Erkaev A. Ma'naviyat – millat ishonchi. – Toshkent: Ma'naviyat, 1997, 43-
b.
36

Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanidan kurs ishi

Sotib olish