Omon Matjonning “Najmiddin Kubro” tarixiy fojiasi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	70.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Azizbek Oripov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Dekabr 2024

0 Sotish

Omon Matjonning “Najmiddin Kubro” tarixiy fojiasi

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
Toshkent a maliy fanlar universtiteti
“O‘zbek tili va adabiyoti” yo‘nalishi
O‘T2201K01-guruh talabasi Bekqulov Ixtiyorning
“O ‘ zbek adabiyoti” fanidan
Omon Matjonning “Najmiddin Kubro” tarixiy fojiasi
mavzusidagi
KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etaman Ilmiy rahbar:___________
Kafedra mudiri:_________ Raxmonova M
B.R.Tojiboyev
2025 ___”___ 2025 ___”___ʻʻ ʻʻ
1

TOSHKENT
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………..3
I-BOB Omon Matjon ijodida tarixiy mavzularning aks etishi …….9
1.1. Najmiddin Kubro va uning tarixiy o‘rni. ……………………………………10
1.2. “ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasining o‘zbek adabiyoti uchun ahamiyati… 12
II-BOB Najmiddin Kubro shaxsiyati va uning falsafiy qarashlari ..15
2.1. Asardagi tarixiy haqiqat va badiiy talqin: fakt va fikrning uyg‘unligi… …….17
2.2. Omon Matjonning tarixiy haqiqatga munosabati ……………………………19
Xulosa..................................................................................................... 23
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….25
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng,
milliy qadriyatlarimizni qayta tiklash, xalqimiz tarixini, ma’naviy merosini
o‘rganish va kelgusi avlodlarga yetkazish masalalari davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Bu jarayonda adabiyotning o‘rni beqiyosdir. Adib
va shoirlarimiz o‘z asarlari orqali tarixning yorqin va fojiaviy sahifalarini yoritib,
milliy ongni mustahkamlashga katta hissa qo‘shmoqdalar. Omon Matjonning
“ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi ana shunday asarlar sirasiga kiradi. Bu asar XIII
asrda Markaziy Osiyo zaminida yuz bergan ijtimoiy va siyosiy voqealar fonida
tasvirlanadi. Adib asarda Najmiddin Kubro kabi buyuk shaxsning hayot yo‘li va
fojiasini yoritish orqali nafaqat tarixiy haqiqatni aks ettiradi, balki inson
ma’naviyatining yuksakligi, haqiqat va iymon uchun kurash masalalarini badiiy
obrazlar orqali talqin etadi. Mazkur kurs ishida "Najmiddin Kubro" fojiasi adabiy-
estetik va tarixiy jihatdan tahlil qilinib, Omon Matjonning tarixiy mavzularga
yondashuvi o‘rganiladi. Ishda asarning tarixiy voqelik va badiiy to‘qimaning
uyg‘unligi, qahramonlarning ichki dunyosi, hamda o‘z davri uchun dolzarb bo‘lgan
masalalarni qanday aks ettirgani tahlil qilinadi. “O‘zbekiston Respublikasida
buyuk tarixiy shaxslarning tavallud sanalarini keng nishonlash to‘g‘risida”gi
qarorlar – Bu qarorlar tarixiy va ma’naviy merosimizni keng targ‘ib etishni
nazarda tutadi. Najmiddin Kubro kabi buyuk tasavvuf arboblari hayoti va
faoliyatini o‘rganish bunday qarorlar doirasida amalga oshiriladi.
Najmiddin Kubro tavalludining yubiley sanalarini nishonlash to‘g‘risidagi
qarorlar – Prezident tashabbusi bilan Najmiddin Kubro singari tasavvuf
arboblarining yubiley sanalarini o‘tkazish hamda ularning ilmiy va badiiy merosini
targ‘ib etish bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirilmoqda. “ Yoshlarni ma’naviy
barkamol etib tarbiyalash va ularga tarixiy qadriyatlarni singdirish ” to‘g‘risidagi
qarorlar – Ushbu qarorlar yoshlarga o‘z tarixini o‘rganish va buyuk shaxslar
hayotidan ilhom olish imkoniyatini yaratishga qaratilgan. “ Najmiddin Kubro ”
singari asarlar mazkur qarorlar asosida yoshlar o‘rtasida targ‘ib qilinadi. 1
1
Ibragimov, B. (2010). Omon Matjonning badiiy dunyosi . Toshkent: Fan nashriyoti. 27-bet.
3

“ Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni
tashkil etish ” to‘g‘risida (2018 yil, 19-iyun) – Bu qaror O‘zbekistonning tarixiy
obidalarini saqlash, jumladan, Najmiddin Kubro maqbarasi kabi muhim
yodgorliklarni asrab-avaylash va keng targ‘ib qilishni maqsad qiladi.
“ O‘zbekistonning tasavvuf merosini o‘rganish va targ‘ib qilish to‘g‘risidagi
qarorlar ” – Tasavvuf madaniyatini o‘rganish va buyuk allomalar ijodini
o‘zlashtirishni ta’minlashga oid qarorlar Omon Matjonning “Najmiddin Kubro”
asaridagi tarixiy va ma’naviy g‘oyalar bilan uyg‘un keladi. “ Buyuk ipak yo‘lida
joylashgan qadimiy shaharlardagi madaniy merosni o‘rganish va targ‘ib qilish ”
to‘g‘risida (2022 yil) – Najmiddin Kubro yashagan davr va uning faoliyati bilan
bog‘liq madaniy yodgorliklarni o‘rganish bu qaror asosida rag‘batlantiriladi. 2
Kurs ishining asosiy maqsadi – Omon Matjon ijodidagi tarixiy mavzularni
tahlil qilish orqali milliy va tarixiy merosimizning badiiy talqinini o‘rganish,
shuningdek, “ Najmiddin Kubro ” fojiasi orqali ma’naviy va madaniy
qadriyatlarimizning ahamiyatini yoritishdir. Omon Matjonning “ Najmiddin
Kubro ” tarixiy fojiasi nafaqat o‘zbek adabiyotining yorqin namunalaridan biri,
balki o‘zida chuqur ma’naviy, falsafiy va tarixiy mavzularni mujassam etgan asar
hisoblanadi. Najmiddin Kubro XII asrda yashagan buyuk mutafakkir, tasavvuf
tariqatining asoschilaridan biri bo‘lib, uning ilmiy va ma’naviy merosi bugungi
kun uchun ham qimmatlidir. Asarda uning shaxsiy hayoti va faoliyatining dramatik
lahzalari o‘z ifodasini topgan. Ushbu shaxsning tarixiy va diniy ahamiyati haqida
gapirish bugungi kun yoshlariga milliy g‘urur va ma’naviyatni tarbiyalashda
muhim o‘rin tutadi. Asarda tarixiy voqealar dramatik talqin orqali o‘quvchiga
ta’sirli tarzda yetkaziladi. Najmiddin Kubro qiyofasi orqali O‘rta Osiyo
madaniyatining boyligi va uning insoniyat ma’naviy taraqqiyotidagi o‘rni
yoritiladi. Bu kabi asarlar tarixiy xotirani tiklash va uni keyingi avlodlarga
yetkazishdagi o‘rnini ko‘rsatadi. Milliy o‘zlikni anglash va tarixiy merosni
qadrlash bugungi globalizatsiya davrida ayniqsa dolzarbdir. Najmiddin Kubro kabi
tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini yoritish orqali o‘zbek millati nafaqat o‘z
2
Matjon, O. (1997). Najmiddin Kubro . Toshkent: O‘zbekiston yozuvchilar nashriyoti. 61-bet
4

tarixini, balki uning insoniyat sivilizatsiyasiga qo‘shgan hissasini ham yodga oladi .
“ Najmiddin Kubro ” fojiasida tasvirlangan ma’naviy poklik, iymon va insoniylikka
intilish masalalari har bir zamon uchun dolzarbdir. Insonning ma’naviy yetukligi
va iymon yo‘lidagi kurashi bugungi kunda ham insoniyat uchun eng asosiy
qadriyatlardan biri bo‘lib qolmoqda.
Omon Matjonning badiiy mahorati, tarixiy voqealarni dramatik nuqtai nazardan
yoritish uslubi bugungi adabiyot uchun ham ibratlidir. Asarning falsafiy mohiyati,
obrazlarning teranligi va tarixiy haqiqatga sodiqlik uni dolzarb mavzular qatoriga
olib chiqadi. 3
Umuman olganda, “ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi xalqning o‘z
o‘tmishini, milliy va diniy merosini anglashga xizmat qiluvchi yuksak badiiy asar
sifatida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Tarixiy xotiraga e’tibor qaratish va uni badiiy
ifodalash orqali Omon Matjon o‘z davri va kelajak uchun bebaho meros qoldirgan.
Kurs ishining maqsadi . Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” tarixiy
fojiasini o‘rganishdan maqsad quyidagilardan iborat :
 Asarning badiiy va tarixiy ahamiyatini tahlil qilish .
Asarda yoritilgan tarixiy voqealar, Najmiddin Kubro shaxsiyati va uning
davrida yuz bergan muhim hodisalarni o‘rganish orqali asarning tarixiy
haqiqatga qanchalik mosligini aniqlash va bu voqealarning o‘zbek xalqining
tarixiy xotirasidagi o‘rnini belgilash.
 Najmiddin Kubro obrazining ma’naviy va falsafiy talqinini o‘rganish
Najmiddin Kubro qiyofasi orqali asarda ko‘tarilgan ma’naviyat, iymon va
insoniylik masalalarini tahlil qilish hamda bu qadriyatlarning bugungi kun
uchun ahamiyatini ko‘rsatish.
 Asardagi badiiy tasvir va uslub xususiyatlarini tahlil qilish
Omon Matjonning tarixiy voqealarni dramatik badiiy usulda yoritishdagi
mahoratini aniqlash, obrazlar tizimi va ularning tarixiy haqiqat bilan
bog‘liqligini tadqiq qilish.
3
Mahmudov, S. (2001). Omon Matjon: adabiy meros va ijodiy yondashuvlar . Toshkent: Adabiyot va san’at
nashriyoti. 39-bet
5

 O‘rta Osiyo tarixining badiiy talqinini o‘rganish
Asar orqali o‘sha davrning madaniy, ijtimoiy va siyosiy muhitini yoritish,
Najmiddin Kubro davrining ijtimoiy hayoti va qadriyatlarini tahlil qilish.
 Milliy o‘zlikni anglash va tarixiy xotirani uyg‘otish
Najmiddin Kubro singari buyuk shaxslar hayoti va faoliyatini o‘rganish
orqali milliy o‘zlikni anglash, yosh avlodda tarixiy xotirani shakllantirish va
mustahkamlash.
 Bugungi kunga oid dolzarb xulosalar chiqarish
Asardagi ma’naviy va falsafiy masalalarni zamonaviy kontekstda talqin
qilib, uning insoniyat va yosh avlod tarbiyasidagi o‘rnini aniqlash.
Ushbu kurs ishi orqali Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” fojiasi o‘zbek
adabiyotidagi tarixiy-badiiy asar sifatida qadr-qimmatini belgilash va uning tarixiy
hamda madaniy ahamiyatini chuqur o‘rganish maqsad qilib qo‘yilgan.
6

Kurs ishining predmeti . Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” tarixiy
fojiasi asosida: Asar kompozitsiyasi, syujet chizig‘i, obrazlar tizimi va badiiy til
vositalarining o‘zaro bog‘liqligi va badiiy-tarixiy ahamiyatini aniqlash. Najmiddin
Kubro obrazining tarixiy haqiqat va badiiy talqin o‘rtasidagi uyg‘unligi, uning
insoniy va ma’naviy fazilatlarini yoritishda yozuvchining mahorati. XIII asrning
siyosiy va ijtimoiy voqealarini yoritishda Omon Matjonning yondashuvi hamda
tarixiy voqealarning asar mazmuniga ta’siri. “ Najmiddin Kubro ” asarida tarixiy
fojia janrining asosiy belgilari, yozuvchi bu janr vositalari orqali qanday badiiy
effektga erishgani. Najmiddin Kubro obraziga asoslangan ma’naviyat, odil hukm
va insonlik burchi kabi masalalarning badiiy tahlili. 4
Asarda ilgari surilgan
g‘oyalarning zamonaviy ijtimoiy hayot, milliy qadriyatlar va ma’naviyat
masalalariga bog‘liqligi. Kurs ishining predmeti sifatida asardagi badiiy obrazlar,
tarixiy voqealar va yozuvchining g‘oyaviy maqsadlarini o‘rganish, ularning o‘zaro
bog‘liqligini tahlil qilish va o‘zbek adabiyotidagi o‘rnini belgilash maqsad qilib
olinadi.
Kurs ishining obyekti . Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi
bo‘lib, asarda aks ettirilgan:
 Najmiddin Kubro siymosi . O‘rta asrlardagi buyuk mutafakkir va tasavvuf
arbobi Najmiddin Kubro shaxsiyati va uning badiiy obrazini yaratishdagi
yozuvchining mahorati.
 Asarning tarixiy asoslari . XIII asrda O‘rta Osiyoda yuz bergan tarixiy
voqealar, jumladan, Chingizxon istilosi va uning ijtimoiy-madaniy
oqibatlarining badiiy aks ettirilishi.
 Badiiy obrazlar tizimi . Asardagi markaziy va ikkinchi darajali qahramonlar,
ularning o‘zaro munosabatlari va tarixiy jarayonlarga nisbatan
munosabatlari.
4
Jalilov, M. (2015). O‘zbek adabiyoti tarixida fojia janri . Toshkent: O‘qituvchi nashriyoti. 58-bet.
7

 Fojiali syujet liniyasi . Asarda ko‘tarilgan ma’naviy, falsafiy va axloqiy
masalalarning badiiy ifodasi, fojiaviy voqealarning tarixi va ularning
zamonaviy talqini.
 Tarix va badiiyatning uyg‘unligi . Asarda tarixiy haqiqat va yozuvchining
badiiy tasavvurining o‘zaro bog‘liqligi, tarixiy voqealarning badiiy
dramatizatsiyasi.
 Asarning til va uslub xususiyatlari . Omon Matjonning asarda qo‘llagan
badiiy vositalari, til va uslubning tarixiy voqelikni yoritishdagi roli.
Kurs ishining obyekti sifatida asardagi tarixiy va badiiy komponentlarning o‘zaro
bog‘liqligi, yozuvchining tarixni qayta tiklashdagi mahorati hamda obrazlar
tizimining zamonaviy o‘quvchi uchun ahamiyati o‘rganiladi.
Kurs ishining metodologik asosi . Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ”
tarixiy fojiasini ilmiy asosda o‘rganish uchun qo‘llaniladigan adabiyotshunoslik,
tarixiylik va madaniy tadqiqot metodlariga tayanadi. Quyidagi metodlar asosiy
yo‘nalish sifatida tanlangan:
 Tarixiy-tasviriy metod . Asarning tarixiy asoslarini aniqlash, XIII asr
voqealarining badiiy talqinini va yozuvchi tomonidan qayta tiklangan tarixiy
jarayonlarni tahlil qilish.
 Badiiy-tahliliy metod . Asarda aks ettirilgan badiiy obrazlar, tasviriy
vositalar, dramatik konflikt va syujet qurilishining o‘ziga xos xususiyatlarini
tahlil qilish.
 Komparativ metod . Omon Matjonning asari va boshqa tarixiy fojialar
o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlarni aniqlash, “ Najmiddin Kubro ” fojiasini
boshqa tarixiy asarlar kontekstida o‘rganish.
 Falsafiy-aksiologik metod . Asarda ko‘tarilgan ma’naviy, axloqiy va falsafiy
masalalarni tahlil qilish, ularning zamonaviy o‘quvchi uchun ahamiyatini
yoritish.
 Strukturalizm metodi . Asarning kompozitsion tuzilishini, syujet va obrazlar
tizimining o‘zaro bog‘liqligini aniqlash.
8

 Hermenevtik yondashuv . Matnning chuqur ma’nosini, yozuvchining tarixiy
va falsafiy g‘oyalarini sharhlash, matnni zamonaviy o‘quvchi uchun talqin
qilish.
Ushbu metodlar asarni har tomonlama chuqur va tizimli o‘rganishga imkon beradi
hamda tarixiylik va badiiylik uyg‘unligini ochib berishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, asosiy qism (2 bob, 4 bo‘lim), xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I - BOB: Omon Matjon ijodida tarixiy mavzularning aks etishi
Omon Matjonning ijodi o‘zbek adabiyotida alohida o‘rin egallaydi. Uning
asarlarida tarixiy mavzular chuqur yoritilib, milliy meros, xalq qismati, adolat va
haqiqat uchun kurash kabi muhim masalalar qalamga olingan. Shu jihatdan,
adibning "Najmiddin Kubro" tarixiy fojiasi o‘z ijodidagi yuksak badiiy mahoratni
va tarixiy voqelikni ifodalashga bo‘lgan chuqur e’tiborini namoyon etadi. Omon
Matjonning she’riyati va nasr asarlari o‘ziga xos badiiylik va falsafiy chuqurlik
bilan ajralib turadi. U o‘z asarlarida tarixiy mavzularni ko‘tarar ekan, ularda
insoniyat taqdiri, millatning o‘tmishdagi saboqlari va kelajak uchun xulosalari kabi
masalalarni ko‘taradi. Omon Matjon nafaqat tarixiy shaxslarni, balki ularning
ma’naviy qiyofasini, jamiyatda tutgan o‘rnini badiiy talqin qilish orqali o‘quvchini
o‘tmish saboqlari haqida o‘ylashga undaydi. 5
Adibning tarixiy asarlarida voqealar
nafaqat tarixiy voqelik sifatida, balki zamonaviy muammolar bilan bog‘liq holda
yoritiladi. U tarixni badiiy usulda qayta tiklab, unda aks etgan hissiyotni
zamonaviy o‘quvchiga yaqinlashtirishga intiladi. Omon Matjon tarixiy shaxslar va
5
Nazarov, A. (2000). Omon Matjonning tarixiy adabiyoti . Toshkent: Universitet nashriyoti. 43-bet
9

voqealarni tasvirlar ekan, quyidagi tamoyillarni o‘ziga xos yondashuv sifatida
qo‘llaydi:
I. Haqiqat va badiiy to‘qima uyg‘unligi : Tarixiy voqealarni haqiqatga yaqin
qalamga olib, ularga badiiy ko‘rinish beradi.
II. Tarixiy qahramonlarning ichki dunyosini ochish : Asarlarda tarixiy
shaxslarning ruhiy kechinmalari va insoniy fazilatlariga alohida e’tibor
qaratiladi.
III. Zamonaviylik bilan uyg‘unlik : O‘tmishdagi voqealarni yoritishda
zamonaviy o‘quvchiga tushunarli va yaqin mazmunlar yaratiladi.
“ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi Omon Matjon ijodida tarixiy mavzuning
yorqin namunasidir. Bu asarda XIII asrda sodir bo‘lgan tarixiy voqealar va buyuk
shaxs Najmiddin Kubro hayot yo‘li yoritiladi. Omon Matjon Najmiddin Kubro
obrazini yaratishda quyidagi tarixiy aspektlarga e’tibor qaratadi:
I. Tarixiy voqelik : Najmiddin Kubro yashagan davr – mo‘g‘ullar istilosi davri
tasvirlanadi. Ushbu tarixiy voqea orqali xalqning iymon va mustaqillik
uchun kurashi badiiy tasvirlanadi.
II. Shaxsning roli va ma’naviy kurashi : Najmiddin Kubro obrazi orqali adib
insonning ma’naviyati va iymoni qanday qilib tarixiy fojialarda ahamiyat
kasb etishini ko‘rsatadi. 6
Omon Matjon ijodida tarixiy mavzular faqat “ Najmiddin Kubro ” fojiasi bilan
cheklanmaydi. Uning she’riyati va nasr asarlarida ham milliy qahramonlar,
xalqning qiyinchiliklari va tarixiy saboqlar haqida hikoya qilinadi. Adib bu
mavzularni o‘quvchiga yetkazishda dramatik tasvirlar va poetik til vositalaridan
mahorat bilan foydalanadi. Omon Matjon ijodida tarixiy mavzularni yoritish o‘ziga
xos yuksak badiiy mahorat bilan birlashadi. Uning asarlari orqali tarixiy voqelikni
badiiy talqin qilishda inson ma’naviyati, haqiqat va milliy qadriyatlar masalalariga
keng o‘rin berilgan. “ Najmiddin Kubro ” fojiasi esa ushbu tarixiy mavzularni
ifodalashning eng yorqin namunasidir. 7
6
Kurbanov, F. (2014). Omon Matjonning tarixiy va falsafiy qarashlari . Toshkent: Yangi nashr. 75-bet
7
Shodmonov, D. (2003). O‘zbek adabiyoti: tarixiy va badiiy qarashlar . Toshkent: Ma’naviyat nashriyoti. 40-bet
10

1.1. Najmiddin Kubro va uning tarixiy o‘rni
Najmiddin Kubro (1200–1270) — o‘zbek tasavvufining eng yirik shaxslaridan
biri, ajib ilm va hikmatlarni yaratgan, tasavvuf falsafasi va diniy g‘oyalari bilan o‘z
davrining ilohiyot ilmiga katta hissa qo‘shgan mutafakkirdir. Uning asarlari,
ijtimoiy va diniy faoliyati nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlar mobaynida ham
o‘qilishga va o‘rganishga asos bo‘lib kelgan. Kubroyning ilmiy merosi
O‘zbekiston va Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy rivojida katta o‘rin tutadi.
Najmiddin Kubro XIII asrda, hozirgi O‘zbekiston hududida yashagan va faoliyat
ko‘rsatgan. U tasavvufning "Kubriyya" tariqatining asoschisi hisoblanadi.
Kubriyya tariqati nafaqat diniy e’tiqodlarni o‘rgatish, balki insonning ichki
dunyosini poklash, axloqiy yuksalish, ma’naviy yangilanishni targ‘ib etishga
qaratilgan edi. Uning eng muhim g‘oyasi, insonning o‘zini mukammallikka
erishish yo‘lida yaxshilash va Allohga yaqinlashish uchun ichki ruhiy holatini
yuksaltirish edi.
Najmiddin Kubro diniy va tasavvufiy bilimlarni o‘zaro bog‘lab, nafaqat nafsni
tozalash, balki ilm, ahloq va amallarni uyg‘unlashtirish orqali mukammal insonni
tarbiyalashni nazarda tutdi. U, shuningdek, islom falsafasining o‘ziga xos
mutafakkiridir, chunki u nafaqat din, balki falsafa va tasavvufning ko‘plab
masalalariga izohlar kiritgan. Najmiddin Kubroning ilmiy merosi keng qamrovli
bo‘lib, uning eng mashhur asari “ Futuhot al-Kubro ” (Kubroning g‘alaba va
ulug‘liklari) deb nomlanadi. Bu asar tasavvuf ilmiga oid eng katta asarlardan biri
hisoblanadi. Kubro o‘z asarida tasavvufning nazariy jihatlarini, ma’naviy
yuksalishning yo‘llarini, insonning ichki dunyosini poklashni va Allohga
yaqinlashishni ta’kidlagan. Shuningdek, uning asarida inson ruhiyatining
takomillashuvi, jamiyatdagi axloqiy qadriyatlarning ahamiyati va ijtimoiy
munosabatlarning o‘rni kabi mavzular muhim o‘rin tutadi. Najmiddin Kubro,
shuningdek, tasavvuf va islomning boshqa jihatlari bo‘yicha ko‘plab risolalar
yozgan. U “ Tasfiyah ” (poklanish) va “ Tazkiyah ” (tavba qilish) masalalariga
alohida e’tibor qaratdi. Ushbu asarlari nafaqat diniy va ma’naviy jihatlarni yoritib
11

berish, balki insonning ichki dunyosini anglash, hayotga nisbatan to‘g‘ri
qarashlarni shakllantirishga yordam berdi. 8

Kubro tasavvufiy g‘oyalari insonni Allohga yaqinlashtirishning yo‘llarini
izlab, Alloh bilan bo‘lgan aloqani pok va sof saqlashga chaqirdi. Uning tasavvuf
falsafasida asosiy e’tibor insonning ichki holatiga, ruhiy va ma’naviy poklanishiga
qaratilgan. Kubro, shuningdek, tasavvufning eng muhim jihatlaridan biri bo‘lgan
"vujud" (insonning mavjudligi va ichki holati) haqidagi g‘oyalarni ishlab chiqdi.
Uning fikriga ko‘ra, insonning ichki dunyosi faqat Allohning nurida tozalana oladi
va faqat shunday ichki yuksalish orqali inson jismonan va ruhonan mukammal
bo‘lishi mumkin. Kubro faqat diniy yoki tasavvufiy faoliyat bilan cheklanmay,
o‘zining jamiyatdagi ijtimoiy va axloqiy rollarini ham aniq ifodalagan. U
insonlarni haqiqiy axloqiy yuksalishga chaqirdi, va bu g‘oya uning asarlarida
muhim o‘rin tutdi. Kubroning ijtimoiy va diniy yondashuvi, uning jamiyatni yuqori
axloqiy qadriyatlar asosida shakllantirishga bo‘lgan intilishi, ayniqsa, adolat, mehr-
shafqat va inson huquqlari kabi masalalarga bo‘lgan qarashlari bilan ajralib turadi.
Najmiddin Kubro tasavvuf va islom falsafasining rivojlanishiga katta ta’sir
ko‘rsatgan shaxsdir. U o‘z asarlari bilan nafaqat o‘z davrining ilmiy va diniy
dunyosini, balki keyingi avlodlar uchun ham katta meros qoldirdi. Uning g‘oyalari,
ijtimoiy va diniy qarashlari nafaqat tasavvufda, balki islom dinining keng
ommalashishiga ham muhim hissa qo‘shgan. Kubro tasavvufining tarixi va uning
merosi, O‘zbekiston va Markaziy Osiyo xalqlarining ma’naviy yuksalishiga
muhim ta’sir o‘tkazdi. Shuningdek, uning tarixiy o‘rni nafaqat diniy sohada, balki
madaniy va ilmiy sohalarda ham katta ahamiyatga ega. Najmiddin Kubro o‘zining
tasavvuf falsafasi, diniy va ijtimoiy g‘oyalari orqali nafaqat o‘z zamonasi, balki
keyingi avlodlar uchun ham abadiy ta’sir ko‘rsatgan. U o‘zining asarlari va hayoti
orqali nafaqat o‘zining zamonasidagi, balki kelajakdagi insonlarga ham ma’naviy
yuksalish, ruhiy poklanish va axloqiy mukammallik yo‘llarini ko‘rsatdi.
1.2. “Najmiddin Kubro” tarixiy fojiasining o‘zbek adabiyoti uchun ahamiyati
8
Tursunov, Z. (2018). Najmiddin Kubro va tasavvuf falsafasi . Toshkent: Sharq nashriyoti. 98-bet
12

Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi o‘zbek adabiyotining
yirik yutuqlaridan biri hisoblanadi. Bu asar nafaqat adabiy, balki tarixiy va
ma’naviy jihatdan ham katta ahamiyatga ega bo‘lib, o‘zining go‘zal va o‘ziga xos
ifoda shakli, yirik tarixiy shaxsni obrazlashda qo‘llangan yondashuvlari bilan
ajralib turadi. Asarning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan hissasi, adabiy uslub va janr
jihatlaridan tashqari, uning tarixiy, falsafiy va diniy g‘oyalari bilan bog‘liq. Omon
Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari, tarixiy fojia janrida yozilgan bo‘lib, bu
janrda Omon Matjonning o‘ziga xos uslubi va yondashuvlarini namoyon etadi.
Asar tasavvufiy fojia janrini yangi bir shaklda, zamonaviy o‘zbek adabiyotiga
moslashtirib, tarixiy voqealarga yangi falsafiy qarashni taqdim etdi. Matjon, asarda
Najmiddin Kubro shaxsini tarixiy va ma’naviy nuqtai nazardan obrazlashda, uning
ma’naviy izlanishlarini, insonning ruhiy va axloqiy rivojlanishini yoritishda juda
yuksak san’atchilik ko‘rsatgan. Asar, o‘zbek adabiyotida tarixiy fojia janrining
rivojlanishida muhim bosqich bo‘lib xizmat qildi. Omon Matjonning Najmiddin
Kubro obrazida tarixiy voqealar, tasavvuf falsafasi va insonning ichki dunyosini
birlashtirish orqali yangi adabiy uslublarni kashf etdi. Bu esa o‘z navbatida o‘zbek
drama va fojiasining yangi janrini shakllantirishga yordam berdi. “ Najmiddin
Kubro ” asari fojia janrining o‘zbek adabiyotidagi rivojlanishini davom ettirdi.
Fojia janri o‘zida nafaqat tarixiy voqealarni aks ettiradi, balki insonning ruhiy
holati, uning ijtimoiy muhit bilan bog‘liq dilemmalari, axloqiy tanlovlar va
ma’naviy izlanishlarini ham yoritadi. Omon Matjon, bu janrni yangilab, undagi
badiiy g‘oyalarning chuqurligini, tashvish va ikkilanishlarining ma’naviy
tomonlarini ajratib ko‘rsatgan. 9
Uning asarida tarixiy hodisalarga nafaqat tarixiy
faktlar nuqtai nazaridan, balki inson ruhiyatiga, tasavvufiy izlanishlarga, adolat va
haqiqat kabi qadriyatlarning o‘zgarishiga e’tibor qaratilgan.
Asarda, Najmiddin Kubro obrazining go‘zal tasvirlanishi orqali, Omon
Matjon o‘zbek adabiyotida tarixiy shaxslarning tasvirini yangi shaklda yaratdi.
Kubro, o‘z zamonasi uchun ma’naviy yetuklikni, tasavvufni va insonning ichki
dunyosini ifodalovchi buyuk shaxs sifatida ko‘rsatiladi. Bu obraz, adabiyotda faqat
9
O‘rmonov, A. (2010). O‘zbek adabiyotida tarixiy drama . Toshkent: Adabiyot nashriyoti.71-bet
13

tarixiy shaxs sifatida emas, balki ma’naviy va ijtimoiy muammolarni ko‘rsatishda
keng obraz sifatida shakllanadi. Kubro, asarda, nafaqat tasavvufiy shaxs, balki
jahonni va insonni anglashga intilayotgan bir fikr, g‘oya va qalb ifodasi sifatida
namoyon bo‘ladi. Asarda uning ichki kurashi, axloqiy izlanishlari, ma’naviy
yuksalishi hamda ijtimoiy adolatga bo‘lgan ishonchi alohida ta’kidlangan. Bu,
o‘zbek adabiyotida yangi badiiy tasvir shaklini yaratdi va asar ijtimoiy-ma’naviy
mohiyatga ega bo‘ldi. Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asarida diniy va
falsafiy g‘oyalar asosiy o‘rin tutadi. Bu asar tasavvuf falsafasi va diniy
qadriyatlarni o‘zida mujassam etgan asar sifatida ajralib turadi. Kubro obrazida
insonning ichki dunyosi, tasavvufiy izlanishlar va haqiqatga erishish yo‘lidagi
kurash ko‘rsatiladi. Asarda, insonning ma’naviy yuksalishi va haqiqatga
erishishdagi roli, tasavvufni haqiqatan ham tushunishga qaratilgan qadriyatlar
yoritiladi. Bu g‘oyalar esa o‘zbek adabiyotining falsafiy va diniy aspektlariga
yangi bir ko‘rinish, yangi tafakkur shaklini olib keldi. Omon Matjonning asari
o‘zbek adabiyotining modernizatsiyasiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Asar, zamonaviy
adabiyotda tarixiy va diniy masalalarni badiiy uslubda ko‘rsatishda yangi
yondashuvni taqdim etdi. O‘zbek adabiyotida tarixiy voqealar va tasavvuf falsafasi
badiiy uslubda birlashdi, bu esa adabiy jarayonda yangi o‘zgarishlarga olib keldi.
Asar, o‘zbek adabiyotining zamonaviy shakllariga moslashtirilgan tarzda, tarixiy
va diniy mavzularni badiiy shaklda aks ettirishni boshladi. Omon Matjonning
“ Najmiddin Kubro ” tarixiy fojiasi o‘zbek adabiyotiga yangi nafas, yangi qarashlar
va badiiy yondashuvlar olib keldi. Bu asar tarixiy va diniy qadriyatlarni badiiy
shaklda ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Najmiddin Kubro obrazining tasvirlanishi,
tasavvuf falsafasi va diniy g‘oyalar, o‘zbek adabiyotining rivojlanishiga va
zamonaviylashuviga katta ta’sir ko‘rsatdi. Omon Matjonning asari nafaqat
adabiyotda, balki tarix, falsafa va ma’naviyat sohalarida ham muhim o‘rin tutadi.
14

II - BOB. Najmiddin Kubro shaxsiyati va uning falsafiy qarashlari
Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari, shaxsiyati va uning falsafiy
qarashlarini yoritishda juda muhim o‘rin tutadi. Bu bobda, Najmiddin Kubro
obrazining shakllanishi, uning diniy, tasavvufiy va falsafiy qarashlari, shuningdek,
asardagi boshqa shaxsiyatlar bilan munosabatlari tahlil qilinadi. Kubro
shaxsiyatining o‘ziga xos jihatlari, uning dunyoqarashi va axloqiy dunyosi asar
orqali chuqur ko‘rsatilgan. Najmiddin Kubro, asarda tasavvufning yuqori
darajalariga yetgan, aqliy va ruhiy izlanishlarga intilgan inson sifatida tasvirlanadi.
Uning hayoti va faoliyati nafaqat tarixiy voqea sifatida, balki axloqiy va ruhiy
yuksalish yo‘lida amalga oshirilgan kurash sifatida taqdim etiladi. Kubro
shaxsiyati uning ichki kurashlari, dunyoqarashi, o‘zining ma’naviy o‘sishi va
boshqalarga bo‘lgan ta’siri orqali rivojlanadi. Kubro obrazida bir necha yirik
elementlar mavjud: uning diniy izlanishlari, insoniy qadriyatlarni o‘rganishdagi
yuqori motivatsiyasi, ma’naviy va axloqiy prinsiplariga sodiqligi, shuningdek,
tasavvufning bilim va e’tiqodga asoslangan o‘qituvchisi sifatida uning yetakchilik
roli.
15

Kubro shaxsiyatining shakllanishi, nafaqat tasavvufning ma’naviy
qoidalarini o‘rgatishga, balki odamlar bilan samimiy munosabatlar o‘rnatishga ham
yo‘naltirilgan. Bu jihat uning butun hayotini va faoliyatini tasvirlashda muhim
ahamiyatga ega. Najmiddin Kubro, asarda tasavvuf falsafasi bilan chambarchas
bog‘lanadi. Tasavvufning markazida insonning ichki dunyosi, ruhiy yuksalish,
ilohiy muhabbat va haqiqatga erishish masalalari turadi. Kubro tasavvufni faqat
diniy qoidalar sifatida emas, balki insonni o‘zi bilan yuzma-yuz qiladigan, uning
ichki dunyosini anglashga yordam beradigan bir necha qatlamli falsafiy tizim
sifatida ko‘radi. 10
Kubroning tasavvufiy dunyoqarashi, insonning o‘zini bilish,
uning ruhiy dunyosiga kirish, haqiqatni izlash va uni topish yo‘lidagi intilishlarini
o‘z ichiga oladi. Kubro tasavvufni aql va e’tiqodning uyg‘unligi sifatida qaraydi. U
nafaqat diniy muammolarni hal qilish, balki insonning ruhiy holatini
yuksaltirishga, uning axloqiy va ma’naviy jihatlarini rivojlantirishga e’tibor
qaratadi. Kubro, tasavvufni ma’naviy, ilohiy va falsafiy tomonlarini birlashtirib,
unga o‘ziga xos tizim yaratgan. Najmiddin Kubro shaxsiyatida axloqiy g‘oyalar
katta o‘rin tutadi. Uning hayoti va faoliyati nafaqat diniy, balki axloqiy jihatdan
ham yuqori ahamiyatga ega. Kubro, adolat, sabr-toqat, vafodorlik, sadoqat va
boshqa axloqiy qadriyatlarni shaxsiy faoliyatida ta’kidlaydi. Asarda, uning ahloqiy
va ma’naviy jihatlari o‘zining barcha qarorlarini, xatti-harakatlarini va atrofdagilar
bilan munosabatlarini belgilaydi. Kubro, bir tomondan, yuqori axloqiy
qadriyatlarni ifodalaydi, boshqa tomondan esa, ularga erishish yo‘lidagi murakkab
kurashni tasvirlaydi. Kubro shaxsiyatida yer yuzidagi adolatni o‘rnatishga intilish,
yuksak axloqiy standardlarga erishish va insoniyatni ma’naviy jihatdan o‘stirish
istagi mavjud. Buning orqali, asarda Kubroni faqat diniy, balki axloqiy yetakchi
sifatida tasvirlash mumkin. Najmiddin Kubro, o‘zining ijtimoiy mas’uliyatini
chuqur his etgan shaxs sifatida ham namoyon bo‘ladi. U faqat ma’naviy sohada
emas, balki ijtimoiy hayotda ham adolat va tenglikni ta’minlashga harakat qiladi.
Kubro, o‘zining ilmiy va diniy faoliyati orqali ijtimoiy mas’uliyatni ta’minlashga
intiladi. Uning hayotida ijtimoiy vazifalar, haqiqatni izlash va adolatni o‘rnatish
10
R. Jumanazarov. Omon Matjon ijodi va adabiy merosi. T.: Yangi nashr, 2010. 23-bet
16

faoliyatlari ham bir-biriga uyg‘unlashadi. Kubroning ijtimoiy mas’uliyatga bo‘lgan
munosabati, uning axloqiy va ma’naviy qarashlari bilan chambarchas bog‘liq.
Shuningdek, uning o‘zini jamoatga xizmat qilishga tayyor ekanligini ko‘rsatuvchi
bir necha misollar mavjud. Uning diniy va ma’naviy islohotlarga bo‘lgan sodiqligi,
ijtimoiy tenglikni ta’minlashga intilish orqali namoyon bo‘ladi. “ Najmiddin
Kubro ” asarida Kubroning boshqa shaxsiyatlar bilan aloqalari ham katta e’tiborga
loyiq. Uning atrofidagi shaxslar – o‘z shogirdlari, do‘stlari, mushtarak maqsadlarga
yo‘l tutgan boshqa tasavvuf ahli, shuningdek, dushmanlari – uning shaxsiyati va
falsafasiga nisbatan turlicha munosabatda bo‘lishadi. Kubro va uning atrofidagilar
o‘rtasidagi munosabatlar asar davomida rivojlanadi va o‘zgaradi. Kubroning o‘ziga
bo‘lgan ishonchi, uning barcha munosabatlarida kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Najmiddin Kubro shaxsiyati va uning falsafiy qarashlari “ Najmiddin Kubro ”
asarining markaziy mavzusi hisoblanadi. Asarda Kubro obrazining shakllanishi,
uning tasavvufiy dunyoqarashi, axloqiy va ma’naviy qarashlari, shuningdek,
ijtimoiy mas’uliyatga bo‘lgan yondashuvlari orqali Kubro shaxsiyati barcha
ma’naviy, diniy va axloqiy jihatlarida chuqur tahlil qilinadi. Asarda Kubro, shaxsiy
o‘sish, dunyoqarashni kengaytirish va adolatni o‘rnatish uchun muhim bir
yuksalish yo‘liga kirgan inson sifatida ifodalanadi. 11
2.1. Asardagi tarixiy haqiqat va badiiy talqin: fakt va fikrning uyg‘unligi
Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari, tarixiy faktlar bilan badiiy
tasvirning uyg‘unlashgan namunasi sifatida o‘ziga xos bir asar hisoblanadi. Asarda
tarixiy voqealar va faktlar, ularning asosida yotgan ruhiy va ma’naviy izlanishlar
bilan birgalikda talqin qilinadi. Tarixiy haqiqat va badiiy fikr o‘rtasidagi
muvozanat, asarning falsafiy va ma’naviy yuksakligini ta’minlaydi. Bu bobda,
asardagi tarixiy haqiqat va uning badiiy talqini, fakt va fikrning uyg‘unligi qanday
ta’sir qilishini tahlil qilamiz. Omon Matjonning asarida tarixiy haqiqat asosan
Najmiddin Kubro hayoti va uning davrida yuz bergan voqealarga asoslanadi.
Kubro, o‘z davrida keng tarqalgan tasavvufiy oqimlar va ijtimoiy-iqtisodiy holat
11
Omon Matjon. "Najmiddin Kubro." T.: O‘qituvchi, 1998. 51-bet
17

bilan bog‘liq bo‘lib, asarda uning hayoti, faoliyati va o‘limi, shuningdek, boshqa
tarixiy shaxslar bilan bo‘lgan munosabatlari haqqoniy yoritiladi. Asardagi tarixiy
voqealar, Kubroning o‘zi, uning shogirdlari, tasavvufdagi fikrlari va diniy
qarashlari, zamondoshlari bilan bo‘lgan munosabatlar hamda uning davrining
ijtimoiy va siyosiy konteksti o‘rganiladi. Biroq, asarda nafaqat faktlar, balki bu
voqealarning tahlili va talqini ham mavjud. Masalan, Kubroning diniy va
tasavvufiy qarashlarini tarixiy kontekstda ko‘rsatishda, muallif tarixiy haqiqatni
badiiy uslubda ifodalaydi. Har bir voqea va holat, o‘sha davrning ma’naviy va
axloqiy muhitiga mos ravishda shakllantirilgan.
Tarixiy haqiqatning badiiy talqini, asar qahramonlarining psixologik
holatlari va ichki kurashlari orqali tasvirlanadi. Badiiy talqin – bu tarixiy voqealar
va personajlarning muallif tomonidan o‘ziga xos fikr, tasavvur va tuyg‘ular orqali
yoritilishidir. Omon Matjon, tarixiy haqiqatni badiiy talqin qilishda o‘ziga xos
uslubni qo‘llaydi, bunda faktlar va fikrlar orasidagi uyg‘unlik alohida e’tiborga
loyiqdir. Tarixiy haqiqatga qarab, u voqealarni badiiy tasvirlaydi, personajlarning
ichki dunyosini, ruhiy izlanishlarini va qarashlarini chuqur ochib beradi. Badiiy
talqin voqealarning ko‘rgazmali, ma’noli va hissiy tomonlarini yoritadi. Masalan,
asardagi Kubro va uning atrofidagi shaxslarning diniy va ma’naviy izlanishlari,
faqat tarixiy shaxslar sifatida emas, balki ularning ichki kurashlari va falsafiy
g‘oyalari bilan bog‘liq ravishda talqin etiladi. Kubro hayoti va faoliyati, uning
ichki qarashlari, jamiyatdagi o‘rni, axloqiy qarorlar va tanlovlari, asar orqali badiiy
tasvirlanadi. Bu voqealar va holatlar, ma’lum bir tarixiy kontekstda keltirilgan
bo‘lsa-da, ularni o‘z zamonasining falsafiy va diniy qarashlari bilan
uyg‘unlashtirish orqali, ular ma’naviy jihatdan yuksaltiriladi. Omon Matjonning
“ Najmiddin Kubro ” asarida tarixiy faktlar va badiiy fikr o‘rtasida uyg‘unlik
mavjud. Tarixiy haqiqat, Kubro hayoti va uning davriga oid voqealar haqidagi
bilimlarni taqdim etsa, badiiy talqin bu faktlarni tasavvufiy va falsafiy talqinda
yoritib, asarni yanada boyitadi. Muallif, voqealarning tarixiy haqiqatini xolis va
aniq tarzda aks ettirgan holda, bu faktlarni badiiy shaklga keltiradi, ularning
ma’naviy, axloqiy va ruhiy qatlamlarini ochib beradi. Asarda tarixiy faktlar,
18

qahramonlarning ruhiy holatlari, ularning o‘z qarashlariga bo‘lgan munosabatlari,
ichki izlanishlari va hissiy dunyolari bilan uyg‘unlashadi. Faktlar va fikrlar
o‘rtasidagi uyg‘unlik, voqealarni nafaqat tarixiy haqiqat sifatida, balki
insoniyatning ma’naviy va diniy izlanishlari sifatida qabul qilish imkonini beradi.
Shuningdek, muallifning badiiy tasvirlari, faktlarni yanada chuqurroq anglash, ular
bilan bog‘liq hissiyot va tuyg‘ularni aks ettirishga yordam beradi.
Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asarida tarixiy haqiqat va badiiy
talqin o‘rtasidagi uyg‘unlik, asarning falsafiy, diniy va ma’naviy qatlamlarini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Tarixiy faktlar badiiy uslubda talqin etilib,
ular nafaqat voqealar sifatida, balki insoniyatning axloqiy va ma’naviy izlanishlari
sifatida taqdim etiladi. Asarda faktlar va fikrlar o‘rtasidagi uyg‘unlik, o‘quvchini
nafaqat tarixiy voqealar bilan tanishtiradi, balki insoniyatning ma’naviy yuksalishi
yo‘lidagi kurashni ham yoritib beradi. 12
2.2. Omon Matjonning tarixiy haqiqatga munosabati
Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari, tarixiy haqiqatni faqatgina
faktlar ketma-ketligi sifatida taqdim etmasdan, uning badiiy talqinini, ya’ni bu
voqealarning falsafiy va ma’naviy jihatlarini ham o‘rganadi. Asarda tarixiy
haqiqatga bo‘lgan munosabat, tarixni tushunish va uni badiiy ifodalash jarayonida
muallifning chuqur falsafiy va estetik qarashlarini aks ettiradi. Omon Matjon
tarixiy voqealarni o‘zining estetik va badiiy talqini orqali o‘quvchiga etkazadi, bu
esa uning asaridagi tarixiy haqiqatni boshqa adabiy yondashuvlardan ajratib turadi.
Omon Matjon, tarixiy haqiqatni badiiy ifodalashda, tarixni faqat faktlar sifatida
emas, balki insonning ichki dunyosini, qarashlarini va ruhiy holatini aks ettiruvchi
vosita sifatida ko‘radi. Asar orqali, Najmiddin Kubro va uning davrida yuz bergan
voqealar, nafaqat faktlar va voqealar, balki ularning har biri muallif tomonidan
chuqur psixologik, ma’naviy va falsafiy izlanishlar orqali talqin etiladi. Bu
yondashuv, tarixiy haqiqatni badiiy shaklda talqin qilishning ustunligini ko‘rsatadi,
chunki u faqat voqealarni yoritish bilan cheklanmaydi, balki voqealar va
12
M. S. O‘rikov. O‘zbek xalqining diniy hayoti va tasavvuf. T.: Yuksalish, 2010.49-bet
19

personajlarning ichki dunyosini, fikrlarini va hissiyotlarini o‘rganadi. Asarda
faktlar o‘zining tarixiy haqiqatini saqlab qolgan holda, badiiy shaklda talqin etiladi.
Muallif, Kubroning hayoti va uning tasavvufiy qarashlarini, zamondoshlari bilan
bo‘lgan munosabatlarini, ichki kurashlarini tarixiy kontekstdan ajratmasdan
tasvirlaydi. Bu yondashuv, tarixni badiiy tasvir orqali o‘quvchiga yanada jonli,
harakterli va chuqurroq etkazish imkoniyatini beradi.
Omon Matjonning tarixiy haqiqatga munosabati shundaki, u asarda nafaqat
tarixiy voqealar, balki ularning badiiy yoritilishi ham muhimdir. Asar faqat tarixiy
voqealarni taqdim etibgina qolmay, balki ularga falsafiy va ma’naviy talqin beradi.
Omon Matjonning asaridagi tarixiy shaxslar, masalan, Najmiddin Kubro, faqat
tarixiy shaxs sifatida emas, balki ularning ichki kurashlari, tasavvufiy g‘oyalari,
diniy va axloqiy qarashlari bilan yoritiladi. Kubro shaxsiyati, uning dunyoqarashi
va tasavvufdagi mavqei asarda o‘ta chuqur va badiiy shaklda tasvirlanadi. U o‘z
davrining diniy va ijtimoiy sharoitlariga mos tarzda, o‘zining ruhiy izlanishlarini
va ichki kurashlarini o‘rganadi. Omon Matjon tarixiy voqealarni badiiy shaklda
yoritishda, o‘quvchiga nafaqat o‘sha davrning ijtimoiy va siyosiy muhitini, balki
shaxsiy qarashlarning ma’naviy aspektlarini ham tushunishga yordam beradi.
Omon Matjonning tarixiy haqiqatga bo‘lgan munosabati, uning asarida tarixni
nafaqat faktlar to‘plami sifatida, balki har bir voqeaning ma’naviy, axloqiy va
ruhiy jihatlari orqali tushunishga qaratilgan. Tarixiy haqiqatning badiiy talqini,
tarixning faktik tomonidan tashqari, uning ruhiy va falsafiy jihatlarini kashf etishga
imkon beradi. Muallif, o‘quvchini tarixiy haqiqatning nafaqat tashqi, balki ichki
qatlamlari bilan ham tanishtiradi. Omon Matjonning asarida tarixiy voqealar faqat
ma’lum bir davrga oid faktlar sifatida ko‘rsatilmaydi, balki ular o‘sha davrning
falsafiy, diniy va ijtimoiy qarashlari bilan uyg‘unlashtiriladi. Bu esa tarixni faqat
faktlarga asoslangan hodisa sifatida qabul qilishni emas, balki uning badiiy va
ma’naviy o‘lchovlarini ham anglashni taqozo etadi.
Omon Matjon tarixiy haqiqatni badiiy tasavvur bilan uyg‘unlashtirgan holda,
o‘quvchiga tarixni yangi, ilg‘or yondashuvlar orqali taqdim etadi. Tarixiy faktlar
20

asarda faqat fakt sifatida emas, balki ular badiiy vositalar yordamida talqin etiladi.
Bu badiiy yondashuv, faktlarni nafaqat tarixiy voqealar sifatida, balki
insoniyatning ma’naviy izlanishlari sifatida tushunishga imkon beradi. Tarixiy
haqiqatni badiiy shaklda yoritishda Omon Matjon, faktlar va badiiy tasavvurlarni
uyg‘unlashtirish orqali, tarixiy voqealarni yanada jonli va ma’noli qilib tasvirlaydi.
Tarixiy haqiqatni badiiy talqin qilishning muhimligi, asarda nafaqat tarixiy
voqealar, balki insonlarning ichki dunyosi, fikrlari, va ruhiy holatlari bilan birga
yoritilayotgani bilan bog‘liqdir. Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asarida
tarixiy haqiqatga bo‘lgan munosabat uning badiiy va falsafiy talqinlarida namoyon
bo‘ladi. Tarixiy haqiqat faqat faktlar sifatida emas, balki badiiy shaklda, shaxsiy
izlanishlar va ruhiy holatlar bilan birgalikda yoritiladi. Omon Matjon, tarixni faqat
voqealar to‘plami sifatida emas, balki ularning ma’naviy, axloqiy va falsafiy
jihatlarini ham tushunishga yordam beradigan bir vosita sifatida ko‘rsatadi. Tarixiy
haqiqat va badiiy tasavvurning uyg‘unligi, asarning yuksak ma’naviy va estetik
qiymatini ta’minlaydi.
21

X ulosa . Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari, o‘zining tarixiy,
falsafiy va badiiy jihatlari bilan o‘zbek adabiyotida muhim o‘rin tutadi. Asarda
Najmiddin Kubro shaxsining tarixiy haqiqatlari, uning tasavvufiy g‘oyalari va
ichki kurashlari chuqur badiiy talqin etiladi. Omon Matjon tarixiy voqealarni faqat
faktlar sifatida yoritmasdan, ular orqali insoniyatning ma’naviy izlanishlarini,
ruhiy holatlarini va axloqiy dilemmasini ham ko‘rsatadi. Muallifning tarixiy
haqiqatga bo‘lgan yondashuvi, fakt va badiiy tasavvurlarni uyg‘unlashtirishga
qaratilgan. Asarda tarix faqat voqealar ketma-ketligi sifatida ko‘rsatilmaydi, balki
uning ma’naviy va falsafiy aspektlari ham o‘rganiladi. Omon Matjon o‘zining
chuqur badiiy qarashlari orqali o‘quvchini nafaqat tarixiy haqiqat bilan tanishtiradi,
balki uning badiiy talqinini ham taqdim etadi. Bu esa asarning nafaqat ilmiy, balki
estetik qiymatini ham oshiradi.
“ Najmiddin Kubro ” asari tarixiy voqealarni badiiy shaklda tasvirlashda,
o‘sha davrning diniy, siyosiy va ijtimoiy muhitini jonli tarzda aks ettiradi. Omon
Matjon, shuningdek, tarixiy shaxslarni faqat tarixiy figura sifatida emas, balki
ularning ichki dunyosi, ma’naviy qarashlari va tasavvufdagi o‘rni bilan ham
ko‘rsatadi. Tarixiy haqiqatni badiiy talqin qilishda, asar nafaqat tarixiy o‘rni, balki
insonning ichki dunyosini, qarashlarini va o‘zini anglash jarayonlarini ham
o‘rganadi. Shunday qilib, Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari o‘zining
murakkab badiiy strukturasini, tarixiy haqiqatni talqin etishdagi nozik
yondashuvini va insoniyatning ma’naviy izlanishlarini yoritishda o‘ziga xos
yuksak badiiy qiymatga ega. Bu asar, o‘zbek adabiyotining tarixiy mavzularni
yoritishdagi yangi bosqichini tashkil etib, muallifning tarixiy voqealarni badiiy
shaklda talqin etishda yangicha yondashuvini namoyon etadi. Omon Matjonning
“ Najmiddin Kubro ” asari nafaqat tarixiy voqealarni tasvirlash, balki tarixiy
haqiqatni badiiy talqin qilishda ham o‘ziga xos yondashuvni namoyon etadi. Asar
orqali muallif, Najmiddin Kubro kabi tarixiy shaxsni yanada kengroq nuqtai
nazardan, uning shaxsiyati, diniy-ijtimoiy faoliyati va tasavvufdagi o‘rni bilan
tasvirlaydi. Bu orqali o‘quvchi nafaqat tarixiy faktlar bilan tanishadi, balki ularning
badiiy talqinini, vaqt va muhitning inson ruhiga ta’sirini ham tushunadi. Omon
23

Matjon tarixni faqat faktlar shaklida taqdim etmay, ularni chuqur badiiy tasvirlar
va falsafiy g‘oyalar orqali ifodalashga intiladi. Uning asarida tarixiy voqealar va
shaxslar, ularning qarashlari va ichki dunyosi, o‘zini anglash jarayoni ko‘rsatiladi.
Bu yondashuv o‘quvchiga tarixiy kontekstni yanada chuqurroq tushunishga
yordam beradi. Asardagi tarixiy haqiqat va badiiy talqinning uyg‘unligi, faqat
tarixiy voqealar ketma-ketligi sifatida emas, balki ularning ma’naviy mohiyati
hamda insoniyat tarixidagi o‘zgarishlarni yoritish orqali namoyon bo‘ladi. Omon
Matjon “ Najmiddin Kubro ” asari orqali tarixiy shaxslarni nafaqat tarixiy
o‘rinlaridan, balki ma’naviy va falsafiy jihatlaridan ham ko‘rsatadi, bu esa asarga
chuqur ma’naviy va estetik qadriyat kiritadi. Shu bilan birga, asarda Najmiddin
Kubro shaxsining ruhiy izlanishlari, uning ichki kurashlari va tasavvufdagi yo‘li
ham o‘zining badiiy talqini orqali o‘quvchiga taqdim etiladi. Bu holatlar nafaqat
tarixiy voqealarni, balki insonning ichki dunyosini, uning axloqiy qarashlari va
tasavvufiy o‘ylari bilan bog‘liq murakkab jarayonlarni ham tasvirlaydi.
Umuman olganda, Omon Matjonning “ Najmiddin Kubro ” asari o‘zbek
adabiyotida tarixiy voqealarni badiiy shaklda tasvirlashda yangi yondashuvni va
metodologik asoslarni namoyon etadi. Asar tarix, falsafa va adabiyotning o‘zaro
bog‘lanishini, insoniyatning ruhiy izlanishlarini va uning ma’naviy erkinligini
yoritishda muhim ahamiyatga ega. Bu asar, nafaqat adabiy, balki ma’naviy
jihatdan ham o‘quvchiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
24

Foydalanilgan adabiyotlar .
1. Matjon, O. (1997). Najmiddin Kubro . Toshkent: O‘zbekiston yozuvchilar nashriyoti.
2. Mahmudov, S. (2001). Omon Matjon: adabiy meros va ijodiy yondashuvlar . Toshkent:
Adabiyot va san’at nashriyoti.
3. Jalilov, M. (2015). O‘zbek adabiyoti tarixida fojia janri . Toshkent: O‘qituvchi
nashriyoti.
4. Nazarov, A. (2000). Omon Matjonning tarixiy adabiyoti . Toshkent: Universitet
nashriyoti.
5. Raxmatullayev, T. (2012). O‘zbek teatr adabiyoti va dramaturgiyasi . Toshkent:
O‘zbekistan milliy universiteti nashriyoti.
6. Ibragimov, B. (2010). Omon Matjonning badiiy dunyosi . Toshkent: Fan nashriyoti.
7. Shodmonov, D. (2003). O‘zbek adabiyoti: tarixiy va badiiy qarashlar . Toshkent:
Ma’naviyat nashriyoti.
8. Kurbanov, F. (2014). Omon Matjonning tarixiy va falsafiy qarashlari . Toshkent: Yangi
nashr.
9. Tursunov, Z. (2018). Najmiddin Kubro va tasavvuf falsafasi . Toshkent: Sharq
nashriyoti.
10. O‘rmonov, A. (2010). O‘zbek adabiyotida tarixiy drama . Toshkent: Adabiyot
nashriyoti.
11. Omon Matjon. "Najmiddin Kubro." T.: O‘qituvchi, 1998.
12. A. Karimov. O‘zbek adabiyoti tarixi. T.: Sharq, 2000.
13. B. S. Nizomiy. O‘zbek adabiyoti tarixi. T.: Akademnashr, 2004.
14. R. Jumanazarov. Omon Matjon ijodi va adabiy merosi. T.: Yangi nashr, 2010.
15. F. Muqimov. O‘zbek tarixiy dramasi. T.: Fan, 2015.
16. Sh. Tashkenbayev. Omon Matjon va uning "Najmiddin Kubro" asari. T.:
O‘zbekistan, 2002.
25

17. O. To‘raqulov. Omon Matjonning tarixiy asarlarini tahlil qilish. T.: TDTU nashri,
2007.
18. M. H. Hojiboyev. O‘zbek tasavvuf adabiyoti. T.: Yangi avlod, 2013.
19. M. K. Rahimov. O‘zbek drama adabiyoti. T.: O‘qituvchi, 2008.
20. M. S. O‘rikov. O‘zbek xalqining diniy hayoti va tasavvuf. T.: Yuksalish, 2010.
26

Kurs ishi T oshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyoti
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: _______________
Himoya 2025-yil _______ oyining ____ kuni soat_____ da T oshkent
amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari himoyasi
yig‘ilishida o‘tkaziladi.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko‘chasi 1-uy
Kurs ishi 2025-yil ________oyining ___ kunida kafedraga topshirildi.
Kurs ishi bilan T oshkent amaliy fanlar universiteti O‘zbek tili va adabiyoti
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: Toshkent shahri Chilonzor tumani Gavhar ko‘chasi 1-uy
Yig‘ilish kotibi: _______________

27

Toshkent amaliy fanlar universiteti 3 -kurs ______ -guruh talabasi
_______________________________________________ ning
______________________________________________ mavzusida yozilgan kurs
ishiga
X U L O S A
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasining
aniqlanganligi_ ______________________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to‘g‘ri
belgilanganligi ______________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to‘planganligi, mavjud ilmiy
manbalarning qay darajada tahlil
qilinganligi_________ _____________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________
Kurs ishi mavzusi yuzasidan talabaning o‘z nuqtayi nazarini haqqoniy aks
ettira olganligi, ko‘tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi________________________________________
______ ____________________________________________________________
____________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikda yoritib berganlik
28

darajasi________________________________________________
____________ ______________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________
Talabaning kurs ishida ko‘rarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-
nazariy xulosalar chiqara
olganligi ________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya
vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish
mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to‘g‘ri va samarali foydalanganlik
darajasi_________________________________________________
__________________________________________________________________
____________________________________________
Ilmiy rahbar _____________________________
Kafеdra mudiri PhD B.R.Tojiboyev
29

Sotib olish