• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 96.2KB
Покупки 21
Дата загрузки 29 Сентябрь 2023
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish

27tilshunoslar tomonidan matn haqida bildirilgan nazariyalar, fikrlar keltiriladi hamda bildirilgan fikrlarning hech birini inkor qilib bo’lmasligi, ularning har birida matn hodisasining u yoki bu jihatlari yoritilganligi haqida mulohazalar berilib, matndagi struktur-semantik bog’liqlik matn chegarasini belgilovchi me’yor sifatida qabul qilinishi mumkinligi aytiladi (ya’ni, matnning qisqa: hikoya, maqola, hajviya; yoki hajman katta: qissa, roman, doston bo’lishini bildiradi). N.I.Bekniyazovaning “Boshlang’ich sinflar ona tili darslarida o’quvchilarga matn yaratishni o’rgatish metodikasi” nomli monografiyasida o’quvchilarning yozma nutq mahsuli bo’lmish matn yaratish layoqatiga ega bo’lishlari zarurligi, buning uchun esa dars jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar bilan loyihalash maqsadga muvofiqligi, matn yaratishga o’rgatishning mazmuni, usullari haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Yuqoridagi ishlarda matn, matn yaratishning usullari haqida ma’lumotlar berilgan bo’lsada, matnni o’qib tushunishni ta’minlaydigan omillar, o’quvchi yoshiga mos keladigan matn tanlash, matnning grammatik va semantik jihatlari haqida fikr bildirilmagan. Matnni o’qib tushunish va tushunishni ta’minlaydigan omillar yuzasidan bir qancha tilshunoslar tajriba o’tkazganlar. Ingliz tilshunosi Cheryl T.Gowie o’zining “Psycholinguistic Strategies for improving reading comprehension” nomli maqolasida boshlang’ich sinf o’quvchilariga bir nechta sodda gaplarni o’qittirib, ulardan nimani tushunganlarini so’raydi. Bunday gaplar aniq va majhul nisbatdagi gaplar bo’lib, tajriba natijasida hamma retsipiyentlar aniq nisbatdagi ma’lumotlarni tez, to’g’ri va oson tushunganlari aniqlangan. Majhul nisbatdagi gaplarni to’g’ri tahlil qila olmagan, ma’nosini anglamaganlar. O’zbek tilshunosligida esa, f.f.n.dots.I.Azimova O’zbekiston Milliy universitetining I kurs talabalari bilan Kurs ishini olib borgan. Kurs chi talabalarga turli mavzudagi gazeta matnlarini taqdim qilib, ularning qay darajada tushunilganligini o’rganadi. Tajriba natijalariga ko’ra, gapning tushunilishiga 115.shahar 6.xohish 7.ahmoq 8.Hojiakbar shaxar xoxish axmoq Xojiakbar 11 ta 4 ta; 12, 11, 18ta O’quvchilar “o” ni “o’ ” ko’rinishida yozganlarida – eng ko’p xato “bob” ning “bo’b” shaklida 16 marta; “o’ ” ni “o” ko’rinishida eng ko’p – “bo’yicha” so’zini “boyicha” 19 marta; “x” ni “h” shaklida eng ko’p – “xohish” so’zini “hoxish” ko’rinishida – 27 marta; “h” ni “x” shaklida eng ko’p – “Hojiakbar” so’zini “Xojiakbar” ko’rinishida – 18 marta kuzatildi. “O” unlisining “o’ “ tarzida xato yozilishi 43 marta uchradi. “O’ “ unlisining “o” tarzida yozilishi esa avvalgi holatdagidan qariyb bir yarim baravar ko’p – 66 marta. Mazkur holat “o” grafemasining o’quvchilar o’zlashtirayotgan ikki tilda ikki xil va bir- biriga yaqin fonemani ifodalashi bilan bog’liq. Shuningdek, o’zbek tilining orfografik va orfoepik qoidalarida an’anaviylik tamoyilining qo’llanishi, xususan, rus tilidan o’zlashgan so’zlarda (sport, tort) yozuvda “o” harfining qoldirilishi va uning “o’ “ sifatida talaffuz etilishi o’quvchilar ongida mazkur grafemaning ham “o”, ham “o’ “ tovushlari bilan assotsiatsiyalanishiga olib kelgan. “O’ “ unlisining “o” tarzida nisbatan ko’proq yozilishi ta’lim tili bilan bog’liq holda o’quvchi ongida “o” grafemasining “o’ ” fonemasi bilan aloqasi nisbatan kuchliroqligini bildiradi. “H” va “x” grafemalarini qo’llashdagi xatolarning soni deyarli bir xil: 78-86. Bu o’rinda “o’ ” va “o” unlisidagi kabi ma’lum grafemaning ustunligi kuzatilmaydi. “H” va “x” unlilari talaffuz jihatidan bir-biriga yaqin, og’zaki nutqda aksariyat o’zbeklar ikkalasini ham bir xil talaffuz qiladi. Psixolingvistik nuqtai nazardan bu bir tovushning ikkita grafemaga bog’langanligini bildiradi. Xulosa qilib aytganda, ma’lum tildagi savodxonlik til birliklarining bir-biri bilan aloqasini to’g’ri o’zlashtirish demakdir. O’quvchi yo’l qo’ygan xatoning psixolingvistik asosini tushunish mazkur kamchilikni tuzatish uchun samarador mashqlar tizimini ishlab chiqishga imkon beradi. 16yil muntazam o’qigan bolalarning 4-5% igina o’qish va yozish ko’nikmasini hosil qilgan. Bugungi o’qitish tizimiga yaqin usul, ya’ni tovushga asoslangan, ularning tushib qolishi yoki orttirilishidan boshqa bir so’zning hosil bo’lishini anglatadigan metod rus- tuzem maktablarida mavjud bo’lgan. O’zbek o’quvchilariga o’zbek sinflarida dars o’tish 1900-yillarda o’sha yillarda mavjud bo’lgan rus-tuzem maktablarida boshlangan. Saidrasul Saidazizov rus va tatar muallimlari darslaridan, darsliklaridan namuna sifatida foydalanib, 1902-yilda tovush metodi talabiga muvofiq ona tili alifbesi “Ustodi avval” darsligini nashr ettirdi. Bu darslik nashr qilinganidan so’ng, ta’limning o’qitish va o’rganish tizimida o’zgarish ro’y berdi, o’quvchi uchun o’rganish osonlashdi, savod chiqarishning bosqichma- bosqich ko’rinishi qo’llanila boshladi. Bu darslik uch bo’limdan iborat bo’lib, birinchi bo’limda harflar bilan tanishuv, ya’ni alifbe davri o’z aksini topgan; ikkinchi bo’limda bilim, tarbiya targ’ib qilinadigan hikoyalar berilgan bo’lib, ular orqali o’quvchilarda insonparvarlik, do’stlik, sadoqat to’g’riso’zlik kabi fazilatlar o’rgatilgan. Bu usul orqali o’quvchilarga so’zning ma’nosini o’zgartira oluvchi har bir tovush yozuvda harf orqali ifodalanishi, ularning ortishi yoki kamayishi natijasida yangi so’z hosil bo’lishi tushuntirilgan. Matn o’qishning pedagogik asosi o’qish davomida amalga oshiriladigan bir nechta amallardan iborat. Bulardan biri to’g’ri o’qishdir. Bir nechta metodik adabiyotlarda bu faoliyatga quyidagicha ta’rif beriladi: “To’g’ri o’qish, xato qilmasdan, yanglishmasdan o’qishdir, ya’ni to’g’ri o’qish so’zni grafema holatidan fonema holatiga to’g’ri o’tkaza olish, qo’shimchalarini to’g’ri va tartib bilan talaffuz qilish, so’zdagi tovush yoki bo’g’inni tushirib qoldirmay, boshqa tovushni qo’shmay, harflar o’rnini almashtirmay, so’zga urg’uni to’g’ri qo’yib o’qish hisoblanadi. 19sifatida ta’riflanadi. Uchinchi guruh yondashuvlarda matn muloqot birligi sifatida qaraladi. Bu holda matnda muloqot ishtirokchilarining “adresant va adresat” ko’rinishidagi kommunikativ maqsadi o’z ifodasini topadi va uning mazmun jihatidan tugal bo’lishi talab etiladi . Matn kommunikativ funksiya bajaruvchi muloqot va ta’lim turi bo’lib, uning yordamida o’quvchi yangi ma’lumotni idrok qiladi, ya’ni dekodlaydi. F.f.n.,dotsent I.Azimovaning “O’zbek tilidagi gazeta matnlarining mazmuniy persepsiyasining psixolingvistik tadqiqi” nomli monografiyasida matnni qabul qilishni “mazmuniy persepsiya” (mazmunni tushunish) termini bilan nomlaydi va uning mohiyati haqida gapirilar ekan, qabul qilishning ikki: qabul qilishning o’zi va tushunish darajasi mavjudligi, qabul qilishning mohiyati sifatida matn mazmuniy proyeksiyasi (obrazi)ning o’quvchi ongida hosil bo’lishiga aytilishi qayd etiladi. Olima tushunishda har bir qabul qiluvchining ongi prizma vazifasini bajarishini aytadi. Har bir odam individual shaxs bo’lganligi uchun, bu jarayon hammada har xil sodir bo’ladi, ya’ni bitta matnni 10 ta o’quvchi o’n xil tushunishi (qabul qilishi) mumkin. Tushunish – bu o’zida mavjud bo’lgan bilimlarni yangi o’qilayotgan yoki eshitilayotgan xabar bilan solishtirish, taqqoslash orqali sodir bo’ladi. Tushunish haqida ingliz tilshunosi Cheryl J.Gowie o’zining “Psycholinguistic strategies for improving reading comprehension”, ya’ni “O’qib tushunish ko’nikmasining psixolingvistik yo’nalishlari” nomli maqolasida, “Bolada mavjud bo’lgan bilimlarga mos matn, bolada uni tushunishga tuynuk ochadi. Berilayotgan ma’lumot uning oldingi bilimini chuqurlashtirishi, aniqlashtirishi kerak”, deydi. Tilshunos va psixolingvist V.P.Belyanin tushunish umumiy holatda uchta darajadan iboratligini ta’kidlaydi. Boshlang’ich daraja eng umumiy daraja bo’lib, unda nutqiy bayonning asosiy predmeti, gap nima haqida ekanligi tushuniladi. Keyingi, mazmun mundarijani tushunish darajasi tinglovchi so’zlovchining nima haqida nimalar deganini anglaydi. Uchinchi daraja eng yuqori daraja bo’lib, u 262.2. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunishda hisobga olinishi kerak bo’lgan omillar O’zbek metodikasi va tilshunosligida matn bilan ishlash, matn yaratish usullarini o’rgatish yo’nalishida bir qancha Kurs ishlari qilingan. Jumladan, N.Mahmudov, T.Ziyadova, N.Axmedova, G.Ramazonovalar hammuallifligidagi “Ona tili darslarida matn yaratish ko’nikmasini shakllantirish”[40;5] metodik qo’llanmasida ona tili darslarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning afzalliklari to’g’risida, xususan, so’z boyligini oshirish, kichik matnlar yaratish ko’nikmalarini shakllantirish, uslubiy nuqsonli matnni tuzatish, yaratilgan (berilgan) matnni mustaqil nomlash, o’rganilgan mavzular yuzasidan grammatik matn tuzish kabi usullardan foydalangan holda matn yaratishni o’rgatish maqsad qilingan bo’lib, unda matn yaratishning 4 bosqichli moduli (MYBT- 4) taqdim qilingan. Ushbu modulning afzalligi shundaki, uni tushungan o’quvchi o’qigan matnini tushunishda ham foydalanishi, matnning bosh qismi, asosiy ma’nosi, grammatik qo’shimchalarning ma’no-vazifasini anglagan holda matnni to’g’ri tushuna olishi mumkin. A.K.Nisanbayevaning “ O’zbek tili darslarida matn vositasida o’quvchilar nutqini o’stirishning metodik asoslari”[48] (ta’lim qozoq tilida olib boriladigan maktablar misolida) nomli Kurs ishida o’quvchilarning o’zbekcha nutqini matn asosida o’stirishda qaysi prinsiplarga amal qilish afzal ekanligi, qanday mashq va topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’lishi, asosan, matnlardan nutqni o’stirish maqsadida foydalana olishga e’tibor qaratiladi. M.Saidovning “O’zbek maktablarining Maktablarida ona tili ta’limi jarayonida tafakkurni rivojlantiruvchi o’quv topshiriqlari va ulardan foydalanish metodikasi” nomli ilmiy ishida matn yaratishga oid topshiriqlar haqida qisman gapiriladi. S. Boymirzayevaning “O’zbek tilida matnning kommunikativ- pragmatik mazmunini shakllantiruvchi kategoriyalar” nomli dissertatsiyasida til va nutq birliklari bilan birga matnning tuzilishi, matn tarkibidagi qismlarning o’zaro ma’noviy, strukturaviy bog’liqlikda bo’lishi kerakligi, matn - abzats, so’z, morfema, harflar ketma-ketligida quriluvchi sintaktik hodisa ekanligi, boshqa 2Kirish Mavzuning dolzarbligi. Har bir faoliyat o’zining so’nggi natijasi bilan o’lchanadigan hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda, ona tili ta’limi uchun sarflangan mehnat ham so’nggi natija - o’zbek adabiy tilining boy imkoniyatlaridan foydalangan holda fikrni og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri va ravon ifodalash, dars jarayonida o’rganilgan bilimlarni kundalik muloqotda, turli sharoitlarda mustaqil, qiyinchiliksiz qo’llay olish ko’nikmalarining shakllanganlik hamda rivojlanganlik darajasi bilan baholanadi. So’nggi yillarda O’zbekiston hukumati tomonidan ta’lim sifatini yaxshilash va ona tili ta’limini rivojlantirish maqsadida qator qarorlar qabul qilindi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 1996-yil 10- sentabrdagi 311- qaroriga ko’ra “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahriri qabul qilinishi, shu kundan e’tiboran har yili Respublika miqyosida 21- oktabrni – milliy tilimiz bayrami sifatida rasmiy tarzda nishonlab kelishimiz asosiy va birinchi yutug’imiz bo’lgan edi. Prezidentimiz Sh.Sh.Mirziyoyev 2019-yil 21- oktabrda “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmonni imzoladi. Unga ko’ra 3 oy ichida “Davlat tili haqida”gi Qonun takomillashtirilgan holda uning yangi tahrirdagi loyihasi ishlab chiqildi. 2019-yil 8-oktabrda “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni e’lon qilindi. Unda, ta’lim sifatini oshirish va takomillashtirish maqsadida xalqaro tajribalarni tahlil qilish orqali oliy ta’limning yangi me’yorlarini joriy etish, jumladan, o’quv dasturlarida nazariy bilim olishga qaratilgan ta’limdan amaliy ko’nikmalarni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimiga bosqichma-bosqich o’tish, ya’ni ta’lim mazmunini sifat jihatidan yuqori bosqichga ko’tarish, o’qitish metodikasini rivojlantirish maqsad qilingan. 3Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etilib, uning asosiy vazifasi – davlat tilini mukammallashtirish, davlat tili to’g’risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish etib belgilandi. Ta’lim sifatini yaxshilashning asosiy jihatlaridan biri, bu sifatli va innovatsion usulda dars o’tishlari uchun o’qituvchilarga kerak bo’ladigan darslik va xorij adabiyotlaridan namunalar bilan ta’minlash kabi sharoitni yaratib berish hamdir. Shu maqsadda, Pisa, Pirls dasturlari asosida o’quvchilar bilimini aniqlashning xalqaro usullaridan, o’zlashtirishni testlar orqali aniqlash, reyting nazoratini joriy qilish kabi yangiliklar munosib o’rin egallay boshladi. Maktab ona tili ta’limi oldida turgan bosh vazifalardan biri, ijodiy tafakkur sohibini tarbiyalash, erkin fikrlay oladigan hamda uni har qanday nutq sharoitida bemalol bayon qila oladigan shaxsni yetishtirishdir. Ona tili ta’limiga oid tajribani tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ta’limdagi yondashuv ko’p yillar davomida o’zgarmagan. Ona tili darslari mohiyatan o’zbek tili grammatikasi darslari sifatida olib borilgan. Til ta’limi borasidagi xalqaro tajriba esa bunday yondashuvdan voz kechib, kommunikativ tamoyil asosida o’qitishni boshlaganiga ancha bo’lgan. Xalqaro mutaxassislarning bunday yondashuvni afzal ko’rishlariga sabab til o’zlashtirishga doir qator ilmiy Kurs lar grammatik qoidani o’rganish uning o’zlashtirilganini anglatmasligini isbotlaganidadir. Bugungi kunda o’zbek tilini o’qitish metodikasi sohasida ona tili ta’limida kommunikativ yondashuvni qo’llash amaliyoti kuzatilmagan va ilmiy jihatdan tadqiq qilinmagan. Kurs mavzusining dolzarbligi til o’rganishdagi to’rt ko’nikmadan biri bo’lgan matnni o’qib tushunish o’zbek tilini o’qitish metodikasi sohasida ilk marta tajribaviy tadqiq qilinishi bilan belgilanadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. O’quvchilarning matnni o’qib tushunish ko’nikmalarini shakllantirish yo’nalishida ilmiy ish olib borgan 37Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. T.: O’zbekiston. 2017-yil. 2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston.: 2017- yil. 3. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Sharq nashriyot matbaa- konserni, 1997. 4. O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. “Sharq” nashriyoti, Toshkent- 1997. 39-b. 5. “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent – 2019. 6. O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili to’g’risida” gi Qonuni. Toshkent – 1989. 7. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili to’g’risida”gi qonunni amalga oshirish davlat dasturi to’g’risida”gi qarori. Toshkent – 1990. Internet manbalari 1. www.uzedu.uz 2. www.oecd.org/pisa/aboutpis 3. www.google.com 4. https:kun.uz/uz/news. 364. Matnni o’qib tushunish va tushunishni ta’minlaydigan omillar yuzasidan bir qancha tilshunoslar tajriba o’tkazganlar. O’qilgan matnning tushunilishi lingvistik va ekstralingvistik omillarga bog’liq. Matnni obyektiv tushunish, shaxsning psixik holatidan kelib chiqadigan hayotiy tajribasi mahsuli bo’lgan xulosalari va his- tuyg’ulari orqali qabul qiladigan subyektiv tushunish; matnda tanish yoki notanish so’zlarning ishlatilishi; sarlavhaning qiziqarli va yangililik darajasi; o’qish uchun taqdim qilinayotgan matnning informativligi; o’quvchilarga taqdim etilayotgan matnning hajmi va boshqalar. 5. Matnni o’qib tushunish malakasini rivojlantirishda so’z ma’nosini kontekst bilan bog’lab berish, matndagi ma’lumotni turli shakllarda ifodalash, tafsilotlarga alohida urg’u berish zarur. Ba’zi matnlarda, sonlar, turli qiymatdagi bir necha raqamlarning matnda kelishi ularning chalkashtirilishiga olib kelgan. Bundan kelib chiqadiki, shu kabi ma’lumotlar berilganda ularni ta’kidlaydigan qo’shimcha vositalardan foydalanish kerak yoki o’qituvchi raqam bilan bog’liq har bir ma’lumotga o’quvchining diqqatini jalb etishi kerak bo’ladi. 31Ikkinchi topshiriq shu matn tarkibidan grammatik mavzuga aloqador uyadosh so’zlarni topish; Uchinchi topshiriqda ba’zi so’zlari tushirib qoldirilgan gaplar berildi. O’quvchilar tayanch so’zlardan foydalanib, uni to’ldirishlari kerak edi. To’rtinchi topshiriqda esa o’quvchilar o’zlarining tasavvurlaridagi asalarini chizishlari kerak . Natijalar shuni ko’rsatadiki, 2 ta o’quvchi matnni o’qib tushunishni tekshirish uchun berilgan savollarning 96% ; 2 ta o’quvchi 92 %; 2 ta o’quvchi 80 %, qolgan o’quvchilar 84, 88, 72, 40 % to’g’ri javob berganlar. Bu topshiriqda 40 % natijaga erishgan o’quvchi boshqa mashqlarda ham past ko’rsatkichlarga ega bo’lgan. Birinchi, jadvalli topshiriqlardagi natijalarni tahlil qilamiz. To’g’ri javoblar miqdori 3 ta o’quvchida 100 %, 2 tasida 85 %, 2 tasida 71 %, 2 tasida 57%, 1 tasida 43 % ni tashkil qildi. Beshta o’quvchi aynan 5-6- gaplarda xato qilganlar. Jadvalda 5-gap o’quvchining diqqati va xotirasini sinash maqsadida biroz o’zgartirib quyidagicha berilgan: “Sherigining raqsidan boshqalar gulning faqatgina qayerda joylashganini bilishadi, xolos”. Asl matndaesa : “Kichik doira yoki sakkiz raqami shaklini hosil qilib raqsga tushayotgan asalarining harakatlariga qarab sheriklari gulning qayerda, qancha masofada, qanday o’lchamda ekanini aniq bilib oladi”, ya’ni “faqatgina, xolos” so’zlari qo’shilgan. O’quvchilar matndan mana shu so’zlarni topolmaganliklari uchun uni “berilmagan” yoki “ha” deb belgilaganlar. 6- savol esa jadvalda quyidagicha berilgan: “Avstriyalik buyuk olim asalarining raqsini tushunmagan holda gulzorni aniqlashga harakat qilgan”. Asl matnda: “Asalarilar “tili”ni birinchi bo’lib avstriyalik buyuk olim Karl fon Frish tushunib qolgan. U raqsga tushayotgan asalariga qarab chizmalar chizgan va ularga qarab asalari ko’rsatayotgan gulzorni aniqlagan.” O’quvchilar jadvalda o’zgartirib berilgan “tushunmagan holda” degan birikmadagi -ma inkor ma’no hosil qiluvchi qo’shimchaga e’tibor bermaganlar, 24pastdan yuqoriga (from bottom to top) qarab yo’naladi, ya’ni eng kichik birlikdan katta birlikka tomon chiqiladi: akustik, fonetik, fonologik, morfofonemik. 1. Akustik darajada, nutq, akustik energiyaning oqimi sifatida yuzaga chiqadi, uni spektrogramda ko’rish mumkin. Buning qiziq jihati shundaki, bosh miya so’zlar oqimini (tovush to’lqinini) qabul qiladi, ular orasidagi bo’shliqni emas. O’qib tushunishdagi bu holatda miyaning fizik signalni qabul qiluvchi qismi zid holatda turadi. (Ammo tushunishning boshqa turlarida miya so’zlar orasidagi bo’shliqlarni ham qabul qiladi, negaki bu hol, vaziyatni, shaxs holatini ifodalash uchun ma’lum ma’noni anglatishi mumkin. F.Sh.) 2. Fonetik darajada so’zlovchining nutqidagi bitta tovushning turli o’rinlarda turlicha sodir bo’lishi ko’rinadi: “t” tovushi: ketmoq, atamoq, topmoq. Portlash holati har xil (ket da kuchli, ata da yumshoqroq, top da portlash holati ancha past) bo’ladi. 3. Fonologik darajada miyadagi tovushlar farqlanadi. Masalan, “f” grafemasi boshqa so’zni hosil qiladi, alohida fonema; “p” esa boshqa so’zni hosil qiladi: fan, piramida. 4. Morfofonema, bu – bir grafemada ham morfema, ham fonemaning mavjud bo’lishi. Masalan, “a” grafemasi fonema holatda – unli, til oldi, tilning og’iz bo’shlig’idagi harakatiga ko’ra o’rta keng, lablanmagan fonema; morfema shaklida (so’z yasovchi qo’shimcha): o’yin + a = o’yna. Ona tili metodikasida boshlang’ich sinflar ona tili ta’limi uchun tavsiya etiladigan matniy tushunchalarni lingvistik ma’lumotlarga suyangan holda ikki guruhga ajratiladi: 1. Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari bilan bog’liq tushunchalar; 2. Matnning leksik-grammatik jihatdan tuzilishi bilan bog’liq tushunchalar. Matnning tashkiliy tuzilishi jihatlari ga kiradigan omillardan Maktablar va umuman boshqa yoshdagi o’quvchilarga ahamiyatli bo’lgan qismlari, bu – xat 6harf, bo’g’in, so’zni o’qish (ovoz chiqarib, ichida o’qish) esa o’z navbatida ularni tovushlarga aylantirishni talab qiladi. Sog’lom bola harfning tashqi ko’rinishini ko’rish bilan birga uning talaffuzini o’rgatayotgan shaxsning ovoziga ham e’tibor beradi, rasm bilan birga berilgan bo’lsa, uni eslash uchun rasmlarni ko’z oldiga keltiradi, eslaydi. Ma’lumki, tilni o’rganayotgan har qanday o’quvchida harflarni tanib, bir-biridan ajratib olgunga qadar qiyinchiliklar kuzatiladi: bir harfni xotirada saqlab turgan holda ikkinchi harfni eslash, bo’g’in hosil qilish jarayonida esa bir nechta harfni qo’shgan holda talaffuz qilish kabilar, lekin fiziologik jihatdan sog’lom bolada bu qiyinchiliklar o’tib ketadi va o’qish malakasi sekinlik bilan shakllanadi. Shveysariyalik psixolog J. Piajening fikricha, bolaning aqliy o’sishi o’zining ichki qonunlari asosida rivojlana borib, sifat jihatdan o’ziga xos bir qator genetik bosqichlarni bosib o’tadi, 7 yoshli bola ta’lim olish uchun har tomonlama tayyor bo’ladi. Ma’lumki, ta’lim bosqichlari bolaning ma’lum psixologik imkoniyatlari shakllanadigan muayyan yoshiga mos holda olib boriladi. Matnni o’qish jarayoni pedagogik (biror shaxs tomonidan takrorlab o’rgatish, ko’rsatish), psixologik (diqqatni yig’gan holda o’rganilayotgan narsaga qarash, tikilish), jismoniy (boshqa harakatlarni to’xtatgan holda ko’zni faqat harf, bo’g’in yo so’zga qaratish) va fiziologik (o’rgatilayotgan harf yo so’zni takrorlay olish, o’qiy olish qobiliyatining mavjud yoki mavjud emasligi) jarayon hisoblanadi. O’qishning samarali bo’lishida pedagogik va jismoniy jarayonlarni rejalashtirish va tartibga solish mumkin, ammo psixologik va fiziologik, ya’ni psixofiziologik jarayonlarni o’qituvchi yoki o’quvchining o’zi tomonidan muvofiqlashtirib bo’lmaydi. Bolalarda o’qishni o’rganish davomida yuzaga keladigan jarayonlarni o’rgangan xorij metodistlari nima sababdan bolalar o’qish ko’nikmasini o’zlashtirishda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, o’qishni o’rgana olmaslikning sabablari nima, degan savollar asosida bir qancha tajribalar o’tkazganlar. 14Keyingi, sintetik bosqichda so’zni ko’rish, talaffuz qilish va tushunish (idrok qilish) orqali o’qish boshlanadi. Bunda harflarni o’rganayotgan o’quvchiga shu harf bilan boshlanadigan so’z va uning rasmi bilan, so’zni o’rgatayotganda shu so’z ifodalaydigan predmetning rasmi va ma’nosi, talaffuzini birgalikda olib borilsa, o’zlashtirish jarayoni samarali kechadi. O’qishni o’rganishning eng asosiy jihati, bu, ma’no farqlashga xizmat qiladigan tovush(fonema)larni ajrata olishdir. Bu bosqichga o’quvchilar 3-sinfda o’tadilar. 4-Maktablarda o’qish avtomatlasha boradi. maktab o’quvchilarida ham matnni o’qish ko’nikmasi avtomatlashgan bo’lib, ular o’zlariga tanish bo’lgan so’zlarni harflab emas, balki bo’g’inlarni qo’shgan holda yoki qisqa so’zlarni butunligicha qabul qiladilar. O’quvchida o’qish ko’nikmasi bir harfni ko’rish, bir nechta harflar ichidan uni taniy olish, harflarning talaffuzini bir-biridan ajratish va nihoyat bo’g’in, so’z hosil qilish, uni ma’nosini idrok qilish orqali shakllanar ekan, bu harakatlar avtomatlashgunga qadar ancha vaqt o’tadi. Har qanday bilish jarayonining o’zlashtirilishida, ayniqsa, o’qishni endigina o’rganayotgan bolalarda ovoz chiqarib talaffuz qilish bu ko’nikmaning shakllanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Chunki, ko’z bilan ko’rilayotgan harfni talaffuz qilib o’rgatilishi bosh miya tomonidan uni qabul qilishni tezlashtiradi va eshitish organlarining ham faolligini ta’minlab, uzoq vaqt davomida yodda saqlanishini ta’minlaydi. Bolalarda o’qish ko’nikmasi shakllanar ekan, oldin faqat mexanik o’qish, undan so’ng uning ma’nosini anglash jarayoni sodir bo’ladi, shu vaqt davomida uning diqqat doirasi ham kengaya borib qatorlarni farqlab, adashmagan holda so’z, gaplarni bir biriga ulaydi. Yuqorida aytilganidek, matnning to’g’ri va oson o’qilishida so’zni bo’g’inga ajratishning o’rni muhim hisoblanadi, shu sababli ham savod chiqarayotgan bolalarga bo’g’inni hosil qiluvchi unli harflar (tovushlar) ekanligi, bitta unli harf bitta bo’g’inni hosil qilishi uqtiriladi. Buning natijasida o’quvchi so’zlarni bo’g’inga ajratgan holda tez va oson o’qishni boshlaydi. O’quvchilar odatda, ochiq bo’g’inli so’zlar talaffuzida: o-i- la, ba-ho, da-la… qiynalmaydilar, negaki, unlilarni talaffuz qilganda tovush to’siqqa uchramaydi, nutq a’zolari 7Yuqorida aytib o’tilganidek, 7 yoshli (aqli o’zib ketgan bolalarda 6 yoshda ham) bola ta’lim olish uchun har tomonlama tayyor bo’ladi. Ba’zan 6-7 yoshli bolalarda o’qishga tayyor emaslik holatlari, ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti- harakatlarni boshqarishda muammolar kuzatilib, bular maktabda o’qishga tayyor bo’lmagan bolalarning muvaffaqiyatli o’zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Maktabdagi o’qish, yozish ko’nikmalarini egallay olmayotgan kichik o’quvchiga ko’rsatiladigan eng oddiy yordam sifatida, bog’cha davrining oxirgi yili yoki birinchi sinfni qayta o’qishi tavsiya qilinadi. Ba’zi bolalarda esa maktabga tayyor bo’lmaslik holatidan tashqari o’qishga to’sqinlik qiluvchi kasalliklar ham mavjud bo’lib, bunday qobiliyatsizlikni namoyon qiluvchi rivojlanish buzilishi fanda – disleksiya deb ataladi. Disleksiya - bolaning o’rganish qobiliyatiga ega bo’lmagan surunkali nevrologik kasallik bo’lib, bunday bolalar oddiy faoliyat bo’lishiga qaramay, o’qish va yozishni o’rganishda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi. Disleksiya tufayli shaxsning so’zlarni (ba’zan raqamlarni) o’qish va yozish qobiliyati buziladi. Bu kasallikdan azob chekayotganlar o’qish yoki yozishda nutq tovushlarini (fonemalari) belgilashda; fonetik tovushni uning ekvivalenti bo’lgan grafemaga aylantirish yoki aksincha o’qish jarayonida grafema ko’rinishidan tovushga aylantirishda qiynaladilar yoki buni umuman bajara olmaydilar. Chet el davlatlari fiziologlarining qayd etgan ma’lumotlariga ko’ra, birinchi sinfgacha (1-sinfda ham) bo’lgan har qanday bolaning bir-biriga shaklan o’xshaydigan harflarni, masalan, “b” va “d” harflarini farqlay olmaslik, bir bo’g’inli so’zlarda harflarning o’rnini almashtirib o’qish(“nol” so’zini “lon” tarzida) holatlari odatiy hol hisoblanadi, negaki ularning ikkalasida ham nolga o’xshash qism va to’g’ri tayoqcha qismi mavjud. Ammo ularni farqlay olmaslik 2- 3-sinflarda ham davom etsa, bu disleksiyaning namoyon bo’lishi hisoblanadi. O’qiy olmaslikning ham daraja va miqdorlari mavjud bo’lib, ular 121.1. Ona tili darslarida matn o’qish ko’nikmasining pedagogik asosi O’qish malakasini egallash ancha murakkab jarayon bo’lib, uni shakllantirish uzoq vaqtni talab etadi. Deyarli bir asr oldin (1908) Hyueyning “O’qishning psixologiyasi va pedagogikasi” nomli asari [53;84] nashr qilingandan so’ng o’qish jarayoniga qiziqish kulminatsiya darajasiga chiqdi. Bu asarda o’qishning pedagogik jihatlari, ya’ni o’qitish va o’qib tushunishning qanday o’rganilishi olg’a surilib, unda matnni tushunish, bu jarayonda qanday kognitiv mexanizm ishlashi haqida gapirilgan. O’quvchilarning o’qish savodxonligi boshlang’ich sinflarda “O’qish” darsligidan boshlanib, unda o’quvchilarga grafemalarni tanish, yodlash, ularning tovush tomonini yozish bilan birga parallel ravishda o’rgatish, harflarni bir-biriga qo’shib so’z hosil qilish, so’z birikmalarini o’qish va tushunish, kichik matnni o’qish kabi jarayonlar ma’lum qoidalar, usullar yordamida o’rgatiladi. Yuqori sinfda (Maktabda ham) esa o’qish darsligining o’rnini Adabiyot fani egallab, u badiiy matnlarda badiiy obrazlarni o’rganadi. Bu paytga qadar o’quvchida o’qish ko’nikmasi shakllanib bo’lgan, endi u matn yo asarning badiiy tomonini tahlil qilish, aniqlashga harakat qiladi. Bizga ma’lumki, badiiy matnlar(asarlar) muallif maqsadiga ko’ra tahlil qilinishi, tushunilishi lozim. Ona tili darslaridagi matnlar esa badiiylikdan xoli bo’lishi, uni o’quvchi o’z shaxsiy fikrlash yo’li, mavjud bilimi yordamida qabul qilishi va tahlil qila olishi maqsad qilinishi lozim. Bunda o’quvchilardan bitta xulosaga kelish talab qilinmaydi, bu uning fikrlash va fikrini turli usullarda bayon qilishiga, xulosa chiqarishiga imkon beradi. O’qish faoliyati yuqorida aytilganidek bosqichma-bosqich shakllantiriladigan jarayon bo’lib, u haqida o’zbek va xorij tilshunos, metodist olimlari o’z fikrlari va tajriba natijalaridan chiqargan xulosalarini, tavsiyalarini berganlar. Mashhur alloma Abu Rayhon Beruniy o’qishning ongli bo’lishi uchun matnning hajmi dastlab kichik, mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta, mazmuni murakkabroq bo’lganlarini o’qishga kirishish, o’qish jarayonida 25boshi (abzats, matn qismlari) va sarlavha hisoblanadi.Matnning tashqi ko’rinishiga xos bir nechta belgilari mavjud bo’lib, asosiy belgi bu, gapning xatboshidan boshlanishidir. Matn qismlarining o’zaro bog’liqligini tushuna olish matn mazmunini tushunish darajalaridan biri hisoblanadi. Matn qismlari (abzats)ning birinchi va oxirgi gaplari umumiy mavzu mazmunini ochish maqsadiga ko’ra to’g’ri qurilishi lozim. Ya’ni, agar matn qismlarining o’rni almashtirilsa, ularni voqeaning rivojiga yoki qismlar tarkibidagi ishoraviy so’zlar(olmoshlar..) yordamida gaplar ma’nosini tahlil qilgan holda o’z o’rniga qo’yish mumkin bo’lsin. Ikkinchi abzats o’zidan oldingi qism ma’nosiga ishora qiluvchi grammatik vositalar bilan (olmoshlar, ravishlar, o’rin-joy va payt munosabatini bildiruvchi birikmalar, bog’lovchilar, ko’makchilar, kirish so’zlari) boshlanadi: bu, shu, ana u, mana bu, keyin, shundan so’ng, o’sha yer, o’sha kishi, o’sha kuni va hk. Sarlavha matn mazmunini o’zida qisqa ko’rinishda mujassamlashtirgan birlikdir. Ma’lumki, qo’limizga biror matn tushganda, birinchi navbatda uning sarlavhasiga diqqatimizni qaratamiz. Sarlavha bizda qiziqish uyg’otsa, ajablantirsa yoki ayni damdagi muhim, yechimini topishi kerak bo’lgan muammoga taaluqli bo’lsa, katta qiziqish bilan o’qishga shoshilamiz. Aksincha, sarlavha mavhum, leksik lug’atimizga begona yoxud yomon tasavvur uyg’otadigan bo’lsa, uni o’qishni istamaymiz, agar uni o’qishga majbur bo’lsak, matn mazmunini to’liq yoki umuman tushunmasligimiz mumkin. Demak, sarlavha muloqotning o’ziga xos birligi. Bizga ma’lumki, grammatik va semantik jihatdan shakllanmagan matnni tushunishning iloji yo’q. Sema – “manbaning mazmuni” bo’lib, grammatik vositalar – qo’shimcha (morfema) va bog’lovchilar shu ma’noni anglatish uchun xizmat qiladigan vositalar sanaladi. Matnning mazmunini ochishda so’zlarni bir- biriga bog’laydigan qo’shimchalarni to’g’ri, o’z o’rnida qo’llash matn o’qilishini va tushunilishini osonlashtiradi. Aksincha, morfema va yordamchi so’z turkumlarining noo’rin qo’llanishi berilgan ma’lumotning ahamiyatlilik darajasini tushirib, uning qabul qilinishiga to’sqinlik qiladi. 22va kichik mavzular haqida tushunchalar, ijodiy matn, insho haqida bilimga ega bo’ladilar. maktab o’quvchilari uchun matnni o’qish va uni tushunishiga taaluqli bo’lgan o’rinlar Nutqiy kompetensiya (tinglab tushunish, o’qish, so’zlash, yozish) da quyidagicha keltirilgan : - mavzuga oid mashq va topshiriqlarni orfoepiya qoidalariga rioya qilgan holda o’qiy oladi; - 8-10 ta gapli ijodiy matn yarata oladi. - Tanlangan matndan asosiy axborotlarni tushuna oladi. - Sodda matnning asosiy mazmunini tushunadi va tushutira oladi. Lingvistik kompetensiyada (fonetika, grafika, orfoepiya, orfografiya, leksika, grammatikaga oid) : - yangi so’z va iboralarni o’zlashtiradi, matndagi so’zlar ma’nosini izohlaydi va leksik tahlil qila oladi. Davlat ta’lim standartida belgilanganidek, maktab o’quvchilari sodda matnlarni o’qib tushuna olishlari, matn tarkibidagi so’zlar ma’nosini izohlab, tahlil qila olishlari kerak. Bunday ko’nikmalarni shakllantirish uchun esa o’qituvchi tomonidan ta’limni to’g’ri tashkillashtirish, o’quvchilarning mavjud bilimlarini aniqlash, xabarni chuqur idrok qilish malakasini rivojlantirish usullaridan foydalanish talab etiladi. Matn oson va qulay o’qilishi uchun u grammatik-semantik jihatdan to’g’ri shakllantirilgan va o’quvchining yosh va bilim darajasiga mos bo’lishi lozim. Bu xalqaro me’yorda “qulay o’qishning avtomatik indeksi” deb nomlanadi, unda matn o’qilishining 14 ta darajasi mavjud bo’lib, ilk darajasi 6 yoshdan 9 yoshgachasidir. O’qishning qulaylik indeksi – bu o’quvchining matnni idrok etish darajasining o’lchovi sanaladi. O’qish indeksi bir nechta parametrlar asosida o’lchanadi : jumlalar uzunligi, so’zlarning soni va tushunarliligi (faol yoki nofaol 8“o’qishga qobiliyatsizlik, o’qishdagi nuqson, rivojlanayotgan disleksiya” terminlari bilan atalib, o’qish holati normal bo’lmagan holatga nisbatan ishlatiladi. Misol uchun, miqdor ko’rsatkichi sifatida, 2 ta teng yoshdagi boshlang’ich sinf o’quvchilariga, ular yoshiga mos bir xildagi matn o’qitilganda, birinchi ikkinchisidan ko’ra sezilarli darajada ortda qolib, qiyinchilik bilan o’qiganda, bu bolada o’qishni o’rganishda nuqson borligini anglatishi keltiriladi. Kasallikka tashxis qo’yishning e’tiborli jihati shundaki, o’qishda qobiliyatsizlik, nuqsonning borligi yoki disleksiyani aniqlashda quyidagi psixik va fiziologik jihatlar chiqarib tashlanadi, ya’ni ular kasallikka asos bo’la olmaydi deyiladi: sezgi (sensor, motor), hissiyotlar, aqliy rivojlanishi, ijtimoiy- madaniy kelib chiqishi. Kasallikning alomatlari sifatida faqat neyrobiologik faktorlar, ya’ni insonning o’ziga tegishli bo’lgan neyronlar orasidagi almashinuvlar o’rganiladi, qabul qilinadi. Ba’zi ma’lumotlarda disleksiya kasalligini ko’zning harakatlariga qarab aniqlash mumkin deyiladi. Buning noto’g’ri fikr ekanligi tajribalar natijasida aniqlangan. Buning uchun sog’lom odamga matn o’qittirilgan va jarayon davomida uning ko’z harakatlari o’rganilgan. Matn o’qiyotgan shaxsning ko’zida bir qancha o’zgarishlar: tezlashish, sekinlashishlar kuzatilgan va bu matnni qabul qilish jarayoni ekanligi, ya’ni ma’lum miqdordagi xabarni qabul qilganda ko’z harakati tezlashishi, qabul qilgunga qadar esa sekinlashishi aniqlangan. Matnni o’qishdagi qobiliyatsizlik, o’qishning boshlang’ich darajasi bo’lgan so’z bosqichidagi (word-level reading) o’qishdan o’ta olmaslik bilan belgilanadi. So’zlarni dekodlay olmaslik so’z va matn mazmunini ham tushunmaslikka olib keladi. So’zni o’qiy olmaslik uni to’g’ri talaffuz qila olmaslik bilan bog’liq bo’lganligi sababli, bu fonologik daraja hisoblanib, bunga so’zning noto’g’ri talaffuzda o’rgatilishi, o’qitish usulining to’g’ri emasligi ham sabab bo’lishi mumkin. 15harakati bir tekisda davom etadi. O’qitishning samarali bo’lishi o’rganilayotgan so’zlarni ularning rasmlarini ko’rsatgan holda tushuntirish, savollar berish, ko’rgazma- qo’llanmalar asosida olib borishga bog’liq. maktab o’quvchilarining asosiy qismi o’qish ko’nikmasini bu paytga qadar egallab bo’lgan va DTS va dasturda belgilanganidek, bir me’yorda o’qish, o’qilgan ma’lumotlarni tahlil qilish, gapirib berish, o’z fikrini bildira olish ko’nikmalariga ega bo’ladilar. O’quvchilarning o’qigan ma’lumotlari ustida olib boriladigan doimiy mashq, topshiriqlar orqaligina o’rganishda muhim hisoblanadigan aqliy jarayonlar: idrok, diqqat, tafakkur va nutq o’sishiga erishiladi. “Ona tili o’qitish metodikasi” darsligida ma’lumot berilishicha, o’qish ko’nikmasining pedagogik asosi bir necha o’n yillar oldin bugungi o’qish jarayonidan o’zgacha ko’rinishda bo’lgan. Ma’lumki, mustaqillikka erishganimizdan buyon maktablarda o’qitish usuli bo’lgan o’qish va yozish birga olib boriladi. Ammo mustaqillikkacha bo’lgan davrda eski maktab faoliyati mavjud bo’lib, unda o’qish bilan yozish bir vaqtda o’rgatilmagan, avval faqat o’qish o’rgatilgan. O’qishning “hijjai qadimiy” deb ataladigan bu usuli hijo (bo’g’in) usulida o’rgatilib, u uch bosqichga bo’lingan: 1- bosqich “Harfiy metod” deb nomlanib, u harflarning nomini yodlatishdan boshlangan. Buning uchun oldin bolaga bir necha kichik suralar og’zaki yodlatilgan. Shundan keyin arab alfaviti yodlatila boshlangan; bolaga 28 ta arabcha harfning yolg’iz shaklini alfavit tartibida bandlarga bo’lib yozib berilgan. Maktabdor harflarni nomlari bilan o’qib bergan, bolalar esa unga ergashib takrorlaganlar. Bu o’qitish usuli samarasiz bo’lib, bola harfni boshqa joyda ko’rganda tanimagan, ko’rsatib bera olmagan. Keyingi bosqich bo’g’inlarni qo’shish bosqichi bo’lib, bu ish “abjad” usulida (harflarga harakatlarni qo’yib o’qitish) o’rgatilgan. So’zlarni talaffuz qilishda harf asos qilib olinib, tovushga e’tibor berilmagan. Eski maktabda 6-10 1Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish Mundarija Kirish I bob. Matnni o’qib tushunish ko’nikmasini shakllantirishning n azariy va amaliy asoslari 1.1. Ona tili darslarida matnni o’qish psixofiziologik jarayon sifatida 1.2. Ona tili darslarida matn o’qish ko’nikmasining pedagogik asosi II bob. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirish metodikasi 2.1. Maktab o’quvchilari uchun matn tanlashning grammatik va semantik Jihatlar 2.2. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunishda hisobga olinishi kerak bo’lgan omillar Xulosalar Foydalanilgan adabiyоtlar ro’yxati 35Xulosalar 1. Matnni o’qib tushunish insonning ko’rish a’zosi va vizual ma’lumotni qayta ishlash tizimi orqali amalga oshadi. Ko’z tekislikdagi grafik chiziqlarni (harflarni) qabul qiladi. O’qish – insonning ikkilamchi lisoniy ko’nikmasi bo’lib, u og’zaki nutq ko’nikmasi asosiga quriladi. Har qanday sog’lom inson kishilik jamiyatida ulg’ayar ekan, u og’zaki nutqni o’zlashtiradi. Yozma nutq ko’nikmasi esa (o’qish va yozish) maktabda o’rganiladi. Yozma nutq ko’nikmasi og’zaki nutq ko’nikmasi ustiga quriladi. O’qishni o’rganish bu inson ongida fonemalar bilan grafemalar o’rtasida to’g’ri aloqa o’rnatish demakdir. Mazkur aloqaning to’g’riligini har bir yozuv tizimidagi qonun- qoidalar belgilab beradi. 2. O’qish va yozishni o’rganishning dastlabki bosqichida harflarni to’g’ri o’qish muhim bo’lsa, o’qish tajribasi ortib borarkan inson ongi so’zni yaxlit qabul qiladi. Inson ongida o’qish tajribasi asosida vizual-kirish leksikoni shakllanadi. Matnni o’qib tushunish masalasi ham insonning tajribasi va mashqlar yordamida takomillashib boradi. Bunda matn mazmunidagi tafsilotlarga e’tibor berishni o’rgatish muhimdir. 3. O’qib tushunishni tekshirish uchun turli shakldagi mashqlardan foydalanish mashg’ulotlarning o’quvchi uchun qiziqarli bo’lishini ta’minlaydi. Mashq va topshiriqlarning qiziqarliligi esa o’sha mashg’ulotning samaradorligini ta’minlovchi omillardandir. Inson ongi bir xillikdan zerikadi, sababi hayotiy zarurat uni ko’ptarmoqli ishlashini talab qiladi. Shuning uchun ham tushunilgan mazmunni rasmda, turli diagramma yo jadvallarda ifodalash an’anaviy savolga javob berishdan ko’ra o’quvchilar tomonidan yaxshi qabul qilinadi. 5I BOB. Matnni o’qib tushunish ko’nikmasini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari Ona tili darslarida matnni o’qish psixofiziologik jarayon sifatida Matnni o’qish murakkab jarayon bo’lib, u psixologik, pedagogik va psixofiziologik aspektlarda o’rganiladi. O’qish jarayoniga qiziqish 1800-yillar oxirida boshlangan deyish mumkin. Leipzigdagi (Germaniya) Wundt laboratoriyasida psixologik hodisalarning biri sifatida matnni o’qish o’rganila boshlangan. Shundan so’ng o’qishning pedagogik, psixolingvistik, psixofiziologik jihatlarini tadqiq etish boshlandi. O’qish murakkab nutqiy psixofiziologik faoliyat hisoblanadi. Bu jarayon haqida ko’plab xorij va o’zbek metodist olimlari ilmiy ishlar qilganlar, tajribalar o’tkazganlar va ularning tahlillari asosida natijalarni taqdim qilganlar. O’qishni o’rganayotgan yoki matnni o’qiyotgan shaxs (xoh u yosh bola bo’lsin, xoh katta odam), o’qish davomida harflarni ko’radi yoki barmoqlari yordamida his qiladi(imkoniyati cheklangan, ko’rish faoliyatida muammosi borlar) va albatta, bor diqqatini uning shakliga qaratadi, ya’ni bunda o’quvchining ko’rish a’zosi bo’lgan ko’zi yoki harflarni sezadigan barmoq uchlari asosiy vosita vazifasini bajaradi. Fiziologlarning ma’lumotlariga ko’ra, ko’z soqqasining harakatlanishi, ko’rish va sezgi qobiliyatlari bosh miya qismidagi o’rta miyaning tepasida joylashgan oraliq miya funksiyasi orqali boshqariladi . Oraliq miya bosh miya yarim sharlari bilan qoplangan bo’lib, u yerda ko’rish do’mboqlari (talamus) joylashgan. Ko’rish do’mbog’i – tuxumsimon shakldagi bir juft kulrang modda bo’lib (nerv hujayralari to’plami), unda barcha sezgi a’zolari orqali seziladigan ta’sirlar (ko’rish, eshitish, ta’m bilish, og’riqni sezish) oldin ko’rish do’mbog’i orqali qabul qilinib, keyin bosh miya yarim sharlari markazlariga o’tkaziladi. Bizga o’qishning psixologik asosi qismidan ma’lumki, ko’z tomonidan ko’rilgan yoki barmoq uchlari retseptorlari sezadigan belgi yo narsaning nima ekanligini anglash bosh miya yarim sharlari neyronlarining ta’sirlanishidan hosil bo’ladigan qo’zg’alish (ong) tufayli anglanadi. Anglangan 20qanday gap, nima uchun va qanday lisoniy vositalar bilan aytilganini tushunish bilan xarakterlanadi. Tushunishning bu darajasi so’zlovchi tomonidan tanlangan lisoniy vositalarni baholashni ham o’z ichiga oladi. O’quvchi tomonidan o’qilgan matnning tushunilganligini uning ustida bajariladigan topshiriqlarni qay darajada bajarganligiga ko’ra aniqlaymiz. Topshiriqlarga to’g’ri javob bergan o’quvchi matn mazmunini to’g’ri tushungan hisoblanadi. Yo’l qo’yilgan xatolar esa, o’quvchining matn mazmuni yaxlitligini tushunmagan yoki matn qismlarini mazmun jihatdan bir-biriga bog’lay olmaganligini anglatadi. Natijalar tahlilini o’quvchi bilim darajasiga baho bera oladigan mezon deyish mumkin, negaki, matn tarkibidagi leksik, grammatik, semantik qismlar o’quvchi ongida shu paytga qadar mavjud bo’lgan xuddi shunday bilimlar asosiga quriladi, uni to’ldiradi, yangi leksik va informativ bilimlar bilan boyitadi. O’quvchining matnni idrok qila olmaganligi uning ongida bunga asos bo’ladigan bilimning juda pastligi yoki umuman tasavvurga ega emasligini bildiradi. Matn o’quvchining yoshiga mos bo’lish birga, grammatik, sintaktik va semantik jihatdan to’g’ri tuzilgan bo’lishi lozim, negaki bu omillar matnning tushunilishiga katta ta’sir qiladi. Xorij metodistlarining ma’lumotlarida ham shunday fikrni ko’rish mumkin: “O’quvchi matnda ifodalangan ma’lumot haqida tasavvurga ega bo’lmagan taqdirda ham, gaplar va so’zlarni bog’lagan grammatik ko’rsatkichlarning vazifasini tushungan holda o’qisa, matnni to’g’ri idrok qila oladi”. Masalan, matn tarkibida qo’llanadigan so’roq so’zli gaplarda savol mazmuni kuchli bo’lsa, “-mi” yuklamasi yordamida tuzilgan so’roq gaplarda ko’proq darak mazmun anglanadi. Ammo ko’p o’quvchilar aynan shunday “so’roq so’zli” savollarda, unga e’tibor bermay (tashlab ketgan holatda), “ha, yo’q..” kabi noto’g’ri javoblarni yozadilar. Ta’lim jarayonida o’zlashtirishning muvaffaqiyati ta’lim mazmuniga, o’quv rejalari, dasturlari, darsliklar va o’quv qo’llanmalarining mavjudligiga, ta’lim metodikasining rivojlanganligiga bog’liq deb hisoblanadi. 23ishlatiladigan so’zlar). Bu indeksda har bir sinf o’quvchisining ma’lum yoshda belgilangan miqdordagi leksik birliklarni bilishi, ma’lum murakkablikdagi gaplarni tushunishi kerakligi belgilangan. Matnning murakkabligini baholaydigan bu o’lchov dastlab ingliz tili uchun Rudolf Flesh tomonidan yaratilgan. Unda 0 dan 100 gacha qiymat bo’lib, 90-100 ning qiymati kichik o’quvchilar uchun; 60- 70 – bitiruvchilar o’qishi mumkin bo’lgan matnga mos keladi; 0-30 – ko’rsatkichli matnlar oliy ma’lumotli talabalar uchun mo’ljallangan: 100 – o’qish juda oson, gap eng ko’pi bilan 12 ta so’zdan iborat, 2 bo’g’inli so’zlar; 30 – o’qish biroz qiyin, jumlalar 25 ta so’zdan iborat, 2-3 bo’g’inli so’zlar; 0 – o’qish juda qiyin, jumlalar 37 ta so’zdan iborat, so’zlar 4-6 bo’g’inli. XXI asrda jahon tilshunosligida o’qib tushunishga ham siyosiy, ham tilshunoslik fani sifatida qaralib, katta mablag’ ajratilgan. Siyosatda, unga ta’limni rivojlantirish vositasi sifatida qaralgan, Adamsning “O’qishning boshlanishi” nomli asari bunga misol bo’ladi [23; 24]. Unda ko’tarilgan masala, maktablarda o’qib tushunishda fonetik instruksiyani qanchalik maksimal darajaga (qanchalik tez yoki qanchalik tushunarli holga keltirish mumkin) chiqarish mumkinligi bo’lgan. Shu mavzuda Snow, C.E., Burns, M. S., & Griffinlarning hammuallifligidagi “Yosh bolalarda o’qib tushunishdagi qiyinchiliklarni qanday yengamiz” asari ham yozilgan bo’lib, unda boshlang’ich sinf o’quvchilarida o’qishdagi muammolarni qanday hal qilish mumkinligi haqidagi fikrlar berilgan.Ularning ta’kidlashlaricha, o’qilgan ma’lumotning tushunilishi uchun matnning 3 ta jihati katta rol o’ynaydi: fonologiya, morfonologiya va orfografiyasi. Negaki, yozma matnning og’zaki tomoni ham mavjud (o’quvchi uni ovoz chiqarib yoki pichirlab o’qishi mumkin). Demak, o’quvchi o’qilgan ma’lumotni idrok qilish uchun har uchalasini bilishi lozim. Fonologiya bo’limi – so’z, harfning tovush (fonema) jihatini o’rganadi. Uning 4 ta darajasi farqlanib, [60;98]: jarayon 101 – jadval. “o” li so’zlar O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni 1.kamol topmoq 2.sport 3.bob 4.qobiliyat 5.xodim 6.mohir Kamo’l topmoq (kamol to’pmoq) Spo’rt Bo’b Qo’biliyat Xo’dim mohir 7 (2) = 9 ta 12 ta 16 ta 4 ta 2 ta 2 – jadval. “o’ ” li so’zlar O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni 1.o’zim 2.bo’yicha 3.to’garak 4.yo’l 5.to’g’ri Ozim Boyicha Tog’arak Yol Tog’ri (to’gri) 6 ta 19 ta 16 ta 11 ta 11 (3) = 14 ta 3 – jadval. “x” li so’zlar O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni 1.yaxshi 2.xulq 3.xalq 4.xodim 5.xohish 6.xarakter yahshi hulq halq hodim hoxish harakter 2 ta 12 ta 10 ta 19 ta 27 ta 16 ta 4 – jadval “h” li so’zlar O’qib eshittirilgan so’z o’quvchilar yo’l qo’ygan xatolar xatolar soni 1.hayot 2.mahorat 3.mohir 4.rahbar xayot maxorat moxir raxbar 5 ta 8 ta 9 ta 28salbiy ta’sir qiladigan lingvistik omillar aniqlangan, xususan, gapning o’ta uzun bo’lishi, gap tarkibida noodatiy birliklarning qo’llanishi, ko’pchilik nutqida ishlatilmaydigan yangi so’zlar tushunishning qiyinlashuviga sabab bo’lgan. Bu ilmiy ishda kattalar misolidagi tajriba natijalari tahlil qilingan bo’lsa, mazkur ishimizning obyekti bolalar, ya’ni maktab o’quvchilari hisoblanadi. O’quvchilar uchun matn tanlashda (xoh maktab bo’lsin, xoh 10-sinf) uning o’quvchi uchun qiziqarli, yangi va tushunarli bo’lishiga alohida e’tibor beriladi. Matnni o’qishdan maqsad, uni tushunishdir. O’quvchining lug’at boyligi yoshiga mos holda yetarli darajada oshgan, nutqi me’yor darajasida o’sgan bo’lsa, u o’qituvchi tomonidan tanlab berilgan matnni to’g’ri va to’liq tushuna oladi. Maktabda qo’shimcha ta’limiy-tarbiyaviy mashg’ulotlar o’tkazishdan maqsad – bolalarda mustaqil fikrlash, to’g’ri so’zlash, jonivor, narsa-buyumlarni to’g’ri nomlash, katta va kichikni taqqoslash va farqlash, ular orasidagi o’zaro o’xshashlik va farqni ko’ra bilish, ularning lug’aviy ma’nolarini sharhlash ko’nikmalarini hosil qilishdan iborat. Bu esa, bolani intellektual rivojlantirishga yo’naltiradi, hozirjavoblik, jadal fikrlashga odatlantiradi [40;8]. Matnning tushunilishiga unda qo’llanilgan so’z va birikmalarning (Maktab) o’quvchi uchun tanish yoki yangiligi, ishlatilishiga ko’ra faol yoki nofaol, mavhum yoki aniq bo’lishi, gaplarning grammatik tuzilishi katta ta’sir ko’rsatadi. O’quvchiga tanish bo’lgan so’z va birikmalar matn mazmunini tushunishni ta’minlaydi, aksincha, mavhum, nofaol so’zlar matn mazmunida uzilishlar hosil bo’lishiga olib keladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, so’zlar (leksemalar) tushunishni ta’minlovchi asosiy materialdir. O’quvchi matndagi har bir so’zning alohida va kontekstdagi ma’nosini bilsa, unda tasvirlangan voqea hodisani to’g’ri tushunadi (dekodlaydi). Matnning o’qilishiga va tushunilishiga matn sarlavhalarining o’quvchi yoshiga mos bo’lgani holda, uni qiziqtiradigan, o’qishga jalb qiladigan nomlarda bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Biz 5- sinflarda olib borgan Kurs imiz 9Mazkur kasallikka chalingan bola miyasida o’ng va chap yarim sharlar o’rtasidagi o’zaro aloqaning buzilishi natijasida (nutq (Vernik zonasi) va nutq shakllanishi (Broka zonasi) bilan bog’liq) miya mintaqalarining disfunksiyasi sodir bo’ladi. Kasallik odatda oila a’zolaridan bir-birlariga meros bo’lib o’tishi mumkin. Bu kasallikka chalingan bolada quyidagilar namoyon bo’ladi: so’zdagi tovushlarni tartibga solishning qiyinligi; harflar, raqamlar va ranglarning nomlarini yodlash qobiliyatining pastligi; tovushlarni bir-biridan ajrata olmaslik yoki so’zlarni ajrata olmaslik; hissiy qobiliyatsizlik; ma’nosi bir-biridan farqlanadigan tushunchalarni noto’g’ri tushunish va boshqalar. Disleksiya jiddiy muammo bo’lishiga qaramay, ko’plab kasallikka chalinganlar doimiy nutqiy mashqlar natijasida funksional o’qish qobiliyatiga ega bo’lib, ba’zida to’liq bo’lmagan savodxonlikka ham erishadilar. Kasallikning erta aniqlanishi va zarur qo’shimcha mashg’ulotlar olib borilishi natijasida, (bu ko’nikmalarni egallash ancha qiyinchilik tug’dirsada) disleksiklar tengdoshlari bilan bir xil darajada o’qish va yozishni o’rganishlari mumkin. O’qish ko’nikmasi, avvalambor, bu fonema va grafema o’rtasida aloqa o’rnatish, demakdir. O’quvchining to’g’ri o’qishi va yozishi aynan shu aloqani to’g’ri shakllangani bilan bog’liq. Quyidagi tajribada biz ikki juft bir-biriga yaqin grafema va fonemaning o’quvchilar tomonidan qo’llanishidagi xatolarning sababini oydinlashtirishga harakat qilamiz. Tajribada rus guruhlarida ta’lim olayotgan 38 ta 8-sinf o’quvchilari qatnashdi. Ulardan diktant olindi. Diktant 25 ta so’zdan iborat. O’quvchilar “o” va “o’ ” hamda “x” va “h” harflari ishtirok etgan so’zlarni yozganlarida ko’pincha xatoga yo’l qo’yadilar, ya’ni, “o” li so’zlarni “o’ ” ko’rinishida, “h” li so’zlarni “x” ko’rinishida, yoki aksincha yozadilar. Tajriba natijalari quyidagicha tasnif qilindi: 18darsliklarida asosan matnlar, ba’zan adabiyot namunalaridan parcha ko’rinishida ham beriladi. Ularni o’quvchiga havola qilishdan maqsad, matnni ona tili fanidan egallagan grammatik qoidalarga ko’ra tahlil qilish, so’zlarning qanday uslubga xosligini aniqlash va shu kabi tilshunoslikka aloqador bilimlarni sinashdir. Adabiyot darsliklarida beriladigan badiiy matnlar esa obrazlilikka yo’g’rilgan, so’zlar har doim ham o’z ma’nosida emas, kontekst ma’nosidan kelib chiqqan holda rango-rang ma’nolarni ifodalaydi. Shu sababli ikkala fanda beriladigan matnlarni o’z xususiyati va maqsadiga ko’ra bir-biridan alohida tarzda tahlil qilish va bu ko’nikmani o’quvchilarda ham shakllantirish lozim. II BOB. Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirish metodikasi 2.1. maktab o’quvchilari uchun matn tanlashning grammatik va semantik jihatlari Matn va uning ustida ishlash haqida gapirar ekanmiz, avvalo, matn hodisasining mohiyati, uning lingvistik tabiatini bilish lozim. Undan keyingina, matnning tuzilishi, uni tushunish ko’nikmasi, strukturaviy, grammatik, semantik jihatlari, inson kommunikativ faoliyatida tutgan o’rni, bajaradigan ijtimoiy- semiologik vazifalari o’rganiladi. Matn – kommunikativ muloqot turlarining asosiysi bo’lib, u ma’lum bir ko’rinishdagi (hajman qisqa yoki katta), mazmundagi (badiiy, siyosiy, publitsistik), yangi yoki oldindan ma’lum bo’lgan yozma axborot sanaladi. Matn hodisasiga beriladigan ta’riflarni tilshunos va matnshunoslar uch guruhga bo’ladilar: Birinchi guruhga doir fikrlarning ko’pchiligida matn grafema (harf), fonema (tovush), morfema (qo’shimcha), leksema (so’z), so’z birikmasi, gap kabilar bilan bir qatorga qo’yilib, til tizimining eng yuqori pog’onadagi birligi sifatida e’tirof etiladi. Bunda matn tarkibiy qismlarining o’zaro munosabati o’rganilib, matnni hosil qiluvchi vositalar aniqlanadi. Ikkinchi guruhga oid fikrlarda esa matnga “harakatdagi lison” deb qaralib, bu holatda matn nutq birligi 29davomida turli sarlavhadagi matnlardan foydalandik: “Asalari raqsi”, “Tishlaringiz tekismi?”, “Zaxira “qo’shin”, “ Dunyoni o’zgartirgan 10 ta ixtiro”, “Ob-havoni ilmiy bashorat qilamiz”, “Nemezida – o’lim yulduzi”, “O’simliklar nega rang- barang?”, “Kislorod”, “Bo’rining avlodlari”, “Bir yulduzmi yoki besh yulduz? ”, “Dengiz “josus”i” va boshqalar. Ko’rib turilganidek, sarlavhalardan matnning qiziqarli va kerakli ma’lumot bera oladiganligi ma’lum. Natijalarga e’tibor qaratadigan bo’lsak, matnlar yuzasidan berilgan topshiriqlar ba’zi matnlarga nisbatan (Oqsaroy, Osmon ostidagi muzey shahar, Tabiiy immunitetning otasi) sezilarli darajada yaxshi, hatto a’lo darajada bajarilgan. Xatoga yo’l qo’yilgan matnlarda o’quvchi ba’zi so’zlarni o’z ma’nosida tushunmagan, mazkur so’zlar unga yaqin va bog’liq bo’lgan boshqa so’zga assotsiatsiya bo’lgan. O’qib tushunishga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri, bu – matnda notanish so’zning ishlatilishi sanaladi, negaki, o’quvchi o’qish davomida so’zlarning ma’nolariga ko’ra matnning gaplari va qismlarini bir-biriga ulab tushunadi. Matnda notanish so’zning uchrashi esa uning bog’lanayotgan ma’nosida uzilishga sabab bo’ladi. Natijada, o’quvchi so’zlar orasidagi sintaktik munosabatni to’g’ri anglamaydi va matnning umumiy ma’nosini tushunishga qiynaladi. O’qish uchun berilgan matnning informativligi (ma’lumot bera olish darajasi) ham tushunishga ta’sir qiladigan omillardan biri hisoblanadi. Matnda berilayotgan xabar umuman yangi yoki oldindan ma’lum bo’lsa, uning yangi xabar berish darajasi nolga teng deb hisoblanadi. Ma’lum miqdorda informativlikka ega bo’lgan xabar o’quvchining mavjud bilimiga tayanib, uni boyitadi va tushunishni ta’minlaydi. Insonning matn mavzusi haqida o’zining shu paytga qadar mavjud bo’lgan bilimi, hayotiy tajribalari (taassub deyiladi) xulosasi matn mazmunini to’g’ri tushunishga xalal berishi mumkin. Savollarga javob berish davomida 17Boshlang’ich sinf o’quvchilari so’zlarning ma’nosini chuqur tushuna olmasliklari, ba’zi ko’pbo’g’inli so’zlarning talaffuzidagi qiyinchiliklar sababli gap yoki matnning umumiy mazmunini tahlil qila olmasliklari mumkin. Ammo 5- sinf o’quvchilari yetarli darajada tez va ifodali o’qish, shu bilan birga o’qilgan ma’lumotni tushuna olish ko’nikmasini egallagan bo’ladilar. O’qish va o’qib tushunishning yana bir asosi - me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish tezligi matnni tushunish bilan teng holda bo’lishi nazarda tutiladi. O’qishni haddan tashqari tez yoki sekin o’qish matnning umumiy mazmunini to’liq tushunishga xalal beradi. Matn o’qish ko’nikmasining pedagogik asoslaridan yana biri, bu manbaning ongli o’qilishidir. Ongli o’qish deganda, birinchi navbatda so’zning mustaqil ma’nosini, so’zlarni bir-biri bilan bog’lanish munosabatini tushunish, matn mazmunidan xulosa chiqara olish, unda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini bildira olish tushuniladi. Matnni o’qituvchi bilan birgalikda qilinadigan tahlillari davomida o’quvchida so’zning kontekstdagi ma’nosini tushuna borish ko’nikmasi shakllanadi. O’qituvchi matnning ongli o’qilganligi, ya’ni tushunarli bo’lganligini aniqlash maqsadida matn yuzasidan topshiriqlar tayyorlashi lozim, masalan: matnning turli o’rinlaridan so’zlar, gaplar tanlab olinadi. Gaplar aynan emas, balki ma’nosini saqlagan holda boshqa ko’rinishda qurilishi ham mumkin. Va mazkur so’zlar tarkibidagi ba’zi harflar, gaplar tarkibidagi so’zlar tushirib qoldiriladi. O’quvchilar asl matnni o’qib bo’lganlaridan so’ng, uning tushunarliligini aniqlash uchun bu topshiriqni bajaradilar. Boshlang’ich sinflar “O’qish” kitobida qisqa hikoya, matnlar berilgan bo’lib, ulardan maqsad kichik maktab yoshidagi o’quvchining o’qish ko’nikmasini shakllantirishdir. Boshlang’ich sinfdan yuqori sinfga o’tgan o’quvchilar uchun “O’qish” kitobining o’rniga ona tili va adabiyot fanlari kiritilib, ularda o’qish ko’nikmasidan yuqori bo’lgan bosqich, o’qilganlarni “tushunish” darajasini shakllantirish va rivojlantirish maqsad qilinadi. Bu ma’lumotlar maktab ona tili 4olimlarning asosiy qismini xorij tilshunos olimlari tashkil qiladi.Boshlang’ich sinf o’quvchilariga matn yaratishni o’rgatish, matn va u bilan bog’liq masalalar ustida ish olib borgan metodist olima N.I.Bekniyazovaning “Boshlang’ich sinflar ona tili darslarida o’quvchilarni matn yaratishga o’rgatish metodikasi” nomli monografiyasida keltirilishicha, “Matn lingvistikasi muammolari N.S.Pospelov, I.A.Figurovskiy, T.A.Ladijenskaya, G.Y.Solgalik, L.M.Loseva, I.R.Galperin va boshqa olimlar tomonidan yoritilgan. Shundan keyingi olib borilgan ilmiy ishlarda gapdan katta lingvistik birlik – matn haqidagi ilmiy ishlar yuzaga keldi”. Demak, bu ishda biz o’quvchilarning matnni o’qib tushunishlarida xizmat qiladigan metodlarni ishlab chiqish bo’yicha izlanishlarni olib boramiz. Kurs ishining obyekti. Kurs ning obyektini maktab o’quvchilarining ona tilidagi matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirish jarayoni tashkil etadi. Kurs ishining predmeti ona tili ta’limida o’quvchilarning matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirishga oid metod, usul, tavsiya va vositalar (matnlar nazarda tutilyapti)dan iborat. Kurs ishining maqsadi va vazifalari maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish malakasini shakllantirishning nazariy va metodik asoslarini ishlab chiqishdan iborat. Ushbu maqsad asosida quyidagi vazifalar o’rtaga tashlandi: - Matnni o’qish va o’qib tushunish lisoniy qobiliyatini ta’lim obyekti darajasiga ko’tarish; - Bu yo’lda qilingan ilmiy ishlarni tadqiq qilish; - Maktab o’quvchilarida matnni o’qib tushunish ko’nikmasini shakllantiruvchi usullar ishlab chiqish va ularni sinovdan o’tkazish; - Maktab yoshidagi bolalarda ijodiy fikrlash qobiliyatini o’stirish; - Ona tili darslarida grammatik qoidalarni o’rgatish bilan birga o’quvchilarda erkin fikrlashni rivojlantirish. 21Sinflar kesimidagi darsliklarda beriladigan mashqlar, matnlar DTS va dasturda belgilangan tartibda o’quvchilarga taqdim etiladi. DTS da o’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar har bir sinf uchun kompetensiyaviy yondashuv asosida alohida belgilab berilgan hamda ushbu BKM lar bir-biridan ajratilgan. Takomillashtirilgan keyingi o’quv dasturlarida fanlararo integratsion yondashuvga e’tibor qaratildi hamda o’quvchilarning yosh xususiyatlari va psixofiziologik rivojlanishlarini e’tiborga olgan holda hayotiy ko’nikmalarini shakllantirish tamoyili asosida qayta ko’rib chiqildi. Kompetensiyalar 2 turga bo’linadi: tayanch va fanga oid. Tayanch kompetensiya o’z navbatida beshga, fanga oid kompetensiyalar esa ikkiga: nutqiy va lingvistik kabi turlarga ajratiladi. Nutqiy va lingvistik kompetensiyalar o’quvchilarni fanga yo’naltiradi, mazkur fan yuzasidan xususiy bilimga ega bo’lish uchun asosiy jihatlarga e’tibor qaratishni belgilab beradi. DTS da maktab o’quvchilariga quyidagi talablar qo’yiladi [10;15-20 ]: Fonetika bo’limini o’rganish orqali: nutq tovushlari, nutq a’zolari, bo’g’in, urg’u, tovushlar talaffuzi haqida; Grafikada : harflar birikmasi, tutuq belgisi, bosh harf, kichik harf, yozma va bosma harf haqida; Orfografiyada : bosh harf va kichik harflar imlosi, imlo qoidalari haqida; Leksikologiyada: so’z va uning lug’aviy ma’nosi, o’zbek tilining so’z boyligi, lug’atning asosiy boyish manbalari, tasviriy ifoda, iboralar haqida; Morfologiyada: so’z tarkibi – (asos va qo’shimchalar), asosdosh so’zlar, so’z va uni so’roqlar asosida ma’nosiga ko’ra guruhlash, mustaqil so’z turkumlarining lug’aviy ma’nosi, morfologik belgilari va sintaktik vazifasi, yordamchi so’zlar; Sintaksisda: so’z birikmasi, so’z birikmasida so’zlarning o’zaro birikish usullari, gap, ohang va tinish belgilari, nutq uslublari va uning turlari, qo’shma gap, uning qismlari, turlari ; Nutq va matn: matnning tuzilishi, xatboshi (abzats), matn qismlari, bosh 30o’quvchi (shaxs) matnda berilayotgan ma’lumot mazmunidan kelib chiqib emas, balki, o’zining shaxsiy fikri, oldingi bilimini qayd etadi, bu esa noto’g’ri javob yozishga sabab bo’ladi. O’quvchilarga taqdim etilayotgan matnning hajmi ham uni to’liq tushunishga ta’sir ko’rsatadi. Matn (badiiy asar emas) juda uzun, detallari ko’p bo’lsa, yosh o’quvchi (maktab o’quvchisi ham) uni saralash, umumlashtirish, asosiy jihatlarini ajratishga qiynaladi va matn qismlarini to’liq tushunmaydi. Ona tili darslari davomida o’quvchilarga tushunishni ta’minlaydigan topshiriqlar berish tavsiya etiladi. Bular: savollarga javob berish; test; nuqtalar o’rniga kerakli so’zlarni topib yozish; matn qismlariga sarlavha qo’yish; jadval ichida berilgan ma’lumotlarni to’g’ri, noto’g’ri, unday ma’lumot umuman berilmaganligini aniqlab belgilangan katakka belgi qo’yish (True, false, not given); matnda tasvirlangan yoki urg’u berilgan jism(lar) rasmini chizish; matnlarni qismlarga bo’lib, har biriga sarlavha qo’yish; matnda urg’u olgan so’zlarning izohini topish; raqamli izohlarga ma’nosi to’g’ri keladigan abzatsni topish; matnda berilgan ma’lumotlarni jadvaldagi savollar asosida tasniflash; boshlangan gaplarni matn ma’nosi asosida davom ettirish; matnga o’z sarlavhasidan tashqari yana qanday sarlavha qo’yish mumkin; matnning eng muhim o’rinlarini o’z so’zingiz bilan yozing kabilar. Biz o’quvchilarning matnni o’qib, uni qay darajada tushunganliklarini aniqlash maqsadida bir-biridan farqlanadigan turli topshiriqlar tarqatdik hamda har bir topshiriq tushunishning ma’lum darajalarini aniqlashiga guvoh bo’ldik. Tajribada 10 nafar maktab o’quvchilari ishtirok etdi. O’quvchilarga “Jajji akademik” jurnalining 2018-yil 12-sonidagi 9-betidagi “Asalari raqsi” nomli 182 ta so’z, beshta blokdan tashkil topgan matn berildi. O’quvchilar matnni uch marta o’qidilar va berilgan to’rtta topshiriqni bajardilar. Birinchi topshiriq, to’g’ri, noto’g’ri, berilmagan (true, false, not given) jadvalli mashqi bo’lib, unda matn yuzasidan yettita gap berildi. 32shuning uchun “ha” javobini tanlaganlar. Bu esa o’quvchining matnni o’qiyotganida uning birliklarini to’liq qabul qilmaganligini bildiradi. Ikkinchi topshiriq natijalari birinchisiga qaraganda bir oz yuqori, ya’ni 7 ta o’quvchi 100 %, 3 ta o’quvchi 50 % tushunib bajarganlar. Uyadosh so’zlar nimaligi tushuntirilgan edi. To’g’ri bajarganlar quyidagicha yozganlar: “asalari- gul-asalari uyasi – quyosh -gulzor- asal” kabi, xato yozganlar esa: “uya-o’tloq- ferma” yoki “olim -fan- gul- asalari raqsi- asal” deb javob berganlar. Noto’g’ri yozganlar matn mazmunidan kelib chiqqan holda bir-birini ergashtiradigan so’zlarni topganlar. Uya stimul so’zi, uning o’tloq yoki fermada mavjud bo’lishiga assotsiatsiya bo’lgan. Uchinchi, so’zlari tushirib qoldirilgan matnni to’ldirish bo’yicha xatolar yuqoridagi ikkita topshiriqlardan yaxshi bajarilgan, ya’ni ikkita o’quvchi umuman xato qilmagan (100%), uchta o’quvchi bittadan (95%), bitta o’quvchi ikkita (81%), ikkita o’quvchi uchtadan (74%), qolgan ikkita o’quvchi 4 (70%) va 10 ta (45%) xato qilganlar. Bunda ko’p o’quvchilar quyidagi gaplarda xato qilganlar: “Kichik doira yoki …… raqami shaklini hosil qilib raqsga tushayotgan asalarining harakatlariga qarab …… gulning qayerda, qancha masofada, qanday …… ekanini aniq bilib oladi.” Asl matnda “Kichik doira yoki sakkiz raqami shaklini hosil qilib raqsga tushayotgan asalarining harakatlariga qarab sheriklari gulning qayerda, qancha masofada, qanday o’lchamda ekanini aniq bilib oladi.” Ikkita o’quvchi tushirib qoldirilgan sakkiz so’zining o’rniga “raqs, sheriklari” deb, sheriklari so’zining o’rniga “sakkiz, raqs” deb yozganlar. Bundan ko’rinib turibdiki, bu o’quvchilar yuqoridagi savollarga javob topish davomida matnga qayta murojaat qilmaganlar. Shuningdek, so ‘zni qo ‘ygandan 13taqqoslash, qiyoslashga e’tibor berish o’qilgan ma’lumotning ongli bo’lishiga asos bo’lishini yozib qoldirgan . Amerikalik tilshunos va psixolingvist olim P.Bloom esa o’qish ko’nikmasini egallash naqadar ulkan yutuqligini e’tirof etadi: “O’qiy olish bu, yozuvchi tomonidan berilayotgan xabarni tushunishdir. O’qish nafaqat alifboni, balki tilni ham o’zlashtirishdir”. O’qishni o’rganish va o’rgatishni pedagogik jarayon sifatida tadqiq etgan xorij tilshunos olim va pedagoglari quyidagi savollarni qo’yadilar: o’qishni o’rganish jarayonini qanday o’rganish mumkin (unda o’z ona tilisini rivojlantirish va badiiy nutqni rivojlantirishda eng past bosqichdan eng yuqori darajaga qanday chiqish mumkin; o’qish o’quvchining dastlabki qabul qilishiga bog’liq va u bu ko’nikmalarni rivojlantirishda qanday qilib oldingi bilimlariga tayanadi; qaysi jarayonlar o’qib tushunishga ko’maklashadi. Har bir til o’zi mansub bo’lgan til oilasining xususiyatlariga ko’ra, boshqalaridan farqli holda o’qitiladi, o’rganiladi. Misol tariqasida o’zbek tili, turkiy tillar oilasiga mansub bo’lib, uni o’rganishda harf, bo’g’in, so’z, gap kabi bosqichlarni bosib o’tish, o’rganish lozim. Yevropa tillaridan anglosaks til oilasiga kiruvchi ingliz tilini o’rganishda, o’qish ko’nikmasini egallashda harf, (bo’g’in mavjud emas) so’z, gap tuzilmasini egallash, grafema va ularning fonemalarini to’g’ri tushuna olish talab etiladi. Chet tillarini o’rganish asosan, talaffuz, tovushni o’zlashtirishga asoslanadi. O’zbek metodist olimasi Q.Abdullayevaning “Savod o’rgatish” uslubiy qo’llanmasida keltirilishicha, r uhshunos olim T. G.Yegorov o’zining ,,Oчерки психологии обучени детей чтению" nomli asarida o’qish malakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. Mazkur bosqichlar o’zbek tilida o’qish ko’nikmasi shakllantirish va rivojlantirishda poydevor vazifasini bajaradi. Analitik bosqich o’qish faoliyatini o’rgatishning ilk bosqichi bo’lib, unda so’zni harf- bo’g’in ko’rinishida o’qish malakasi shakllantirila boshlanadi. 343- topshiriq matnning eng muhim, ma’no o’zgarishi mumkin bo’lgan qismlariga e’tibor qaratish kerakligini nazarda tutgan edi. Natijalarga ko’ra, 86 foiz o’quvchi qo’yilgan maqsadga erishganlar. topshiriq esa, o’quvchini faollashtirish, erkin ijod qilishga undaydi. Bu topshiriqda matnni o’qish jarayonida o’quvchi qanday ko’rinishdagi asalarini tasavvur qilgani, uni o’z qo’llari bilan chizishdagi harakatlari va uning natijasiga e’tibor qaratilgan. O’quvchilarning ijodiy ishlarini inobatga olgan holda, topshiriq 90 foiz yaxshi bajarilgan deb ayta olamiz. 33keyin u gapga mos tushayotgan yoki mos tushmayotganligini o’quvchi o’qib tekshirib ko’rmagan. Ta’lim sifatini yaxshilashning muhim jihatlaridan biri o’zi bajargan vazifani tekshirishga o’rgatish hamdir. Yana eng ko’p uchragan xatolardan biri quyidagi gapda: “Olimga jonzotlar “ tili ”ni ilmiy asoslab bergani uchun Nobel mukofoti berilgan.” Bu yerda “tili” so’zi tushirilgan edi. O’quvchilar uning o’rniga “raqsi, asalari, chizmasi” javoblarini yozganlar. “asalari tili” stimul so’z sifatida raqs, chizma, asalari so’zlariga assotsiatsiyani hosil qilgan. “Raqsi” va “chizmasi” so’zlari matn mazmuni tushunilganligini, ya’ni o’quvchi matndagi “tili” so’zining ko’chma ma’noda qo’llanganligini anglab yetgan. To’rtinchi topshiriqda barcha o’quvchilar asalarining rasmini chiroyli ko’rinishda tasvirlaganlar. Yuqorida juda past natijalarni ko’rsatgan past o’zlashtiruvchi o’quvchi ham shunday. Mazkur tajribada qo’llangan topshiriqlar bolaning matnni qay darajada tushuna olgani, berilayotgan savolga javob topish uchun diqqatli bo’lgani yoki bo’lmaganini, ya’ni ularning xato- kamchiliklarini aniqlash va uni bartaraf etish maqsadida berildi. Har bir topshiriq matnning ma’lum bir jihatiga e’tibor qaratishni talab qiladi. Masalan, 1-topshiriq boladan til birliklariga diqqat qilishini talab etadi. Bu topshiriq natijasida biz 30 foiz bolaning matnni o’qiyotganida uning hamma birliklarini ham qabul qilmaganligini ko’ramiz. 2- topshiriq matnning nafaqat mazmuniga, voqealar rivojiga nisbatan e’tiborli bo’lishga, balki matnni o’qish jarayonida o’quvchi gaplarning tuzilishiga, uning tarkibidagi gap bo’laklari yordamchi so’zlar va boshqalarning qo’llanishiga ham diqqat qaratishlari kerakligiga urg’u beradi. Bu topshiriqning natijalariga ko’ra, 75 foiz o’quvchi to’g’ri bajarganligini ko’rdik.

Ona tili darslarida o’quvchilarning o’qib tushunish malakasini shakllantrish

Купить