Информация о документе

Цена 28000UZS
Размер 51.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Октябрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

0 Продаж

Ona-tili o'qitish metodikasi fani dars mashg'ulotlarida bilimlarni muammoli yo'l bilan bayon qilish usullari

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI “PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI “ Ona-tili o‘qitish metodikasi fani dars mashg‘ulotlarida bilimlarni mommoli yo‘l bilan bayon qilish usullari ” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Rajabova Surayyo Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna _________________ (imzo) Toshkent-2024 MUNDARIJA: KIRISH ................................................................................................................ 4 I-BOB. ONA TILI O‘QITISHDA MUAMMOLI TA’LIMNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Muammoli ta’lim tushunchasi va uning asoslari ..................................... 6 1.2. Ona tili o‘qitish metodikasida muammoli ta’limning o‘rni ……....…… 14 1.3. Muammoli ta’limning asosiy tamoyillari va uning psixologik- pedagogik xususiyatlari…………………………………………………….. 19 II-BOB. ONA TILI DARSLARIDA MUAMMOLI BAYON QILISHNING USULLARI VA SHAKLLARI 2.1. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishning asosiy prinsiplari…… 22 2.2. Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari …………… 27 2.3. O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli....................................................................................... 30 2.4. Muammoli bayon qilishda o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabati...................................................................................................... 40 XULOSA…………...…………………………………………………………... 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 44 2 ONA-TILI O‘QITISH METODIKASI FANI DARS MASHG‘ULOTLARIDA BILIMLARNI MOMMOLI YO‘L BILAN BAYON QILISH USULLARI REJA: 1. Muammoli ta’lim tushunchasi va uning asoslari. 2. Ona tili o‘qitish metodikasida muammoli ta’limning o‘rni. 3. Muammoli ta’limning asosiy tamoyillari va uning psixologik-pedagogik xususiyatlari. 4. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishning asosiy prinsiplari. 5. Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari. 6. O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli. 7. Muammoli bayon qilishda o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabati. 3 KIRISH Bugungi kunda ta'lim tizimini modernizatsiya qilish jarayonida, ona tili o‘qitish metodikasida bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish usullari alohida e’tiborga sazovor. Prezidentimizning ta'lim tizimi bo‘yicha qabul qilingan farmonlari va qarorlari, shuningdek, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunlarida ta'lim mazmunini sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish zarurligi ta'kidlanadi. O‘zbek tilini o‘rgatishda o‘quvchilarda mustaqil, ijodiy va tahliliy fikrlashni shakllantirish bugungi kunda davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu maqsadlarga erishishda muammoli ta’lim usullaridan foydalanish ona tili darslarida juda samarali bo‘lib, bu usul o‘quvchilarning faolligini oshirishga, ularning mustaqil izlanish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev o‘zining turli chiqishlarida va asarlarida ta'lim sifati va yoshlar ongini rivojlantirish masalalariga alohida urg‘u beradi. Xususan, “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” kitobida ta’lim tizimida innovatsion yondashuvlarni joriy etish, o‘quvchilarda zamonaviy ko‘nikmalarni shakllantirish zarurligi ko‘rsatib o‘tilgan. Bundan tashqari, davlatimiz rahbari ta’lim tizimini takomillashtirishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar va metodlardan foydalanishni muhim deb hisoblaydi, bu esa muammoli ta'lim usullari bilan uzviy bog‘liqdir. Ona tili ta'limi jarayonida muammoli ta'limdan foydalanish nafaqat grammatik qoidalarni o'rgatish, balki o'quvchilarda ona tilining nazariy va amaliy jihatlarini chuqur tushunish, tahliliy fikrlash qobiliyatini shakllantirishga yordam beradi. Shu bilan birga, muammoli bayon qilish o‘quvchilarning faol ishtirokiga, ular o‘rtasida ijodiy muloqotni kuchaytirishga ham imkon yaratadi. Mavzuning dolzarbligi. O‘zbekistonda ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida, ta'lim samaradorligini oshirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta'lim tizimini rivojlantirish, xususan, o‘zbek tilini o‘qitish jarayonlarini zamonaviy 4 talablarga mos ravishda tashkil qilish zarurligini ta'kidlagan. Bu borada, bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish usullari o‘quvchilarni chuqur bilim bilan ta'minlashda va ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda dolzarb usullardan biri sifatida qaralmoqda. Muammoli ta’lim usullaridan foydalanish ona tili darslarining samaradorligini oshirishga, o‘quvchilarda ilmiy-tahliliy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Kurs ishining predmeti: Ona tili darslarida bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish usullari . Kurs ishining obyekti: Ona tili o‘qitish metodikasi fanining dars mashg‘ulotlari jarayonida o‘quvchilarga bilimlarni yetkazish usullari. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi : Kurs ishi kirish qismidan, ikkita asosiy bobdan va xulosadan iborat.  Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, Prezident asarlariga va qonunchilik hujjatlariga tayangan holda taqdim etilgan.  Birinchi bob muammoli ta'limning nazariy asoslari va ona tili o‘qitish metodikasida qo‘llanilishining umumiy tamoyillarini o‘rganadi.  Ikkinchi bob ona tili darslarida muammoli bayon qilishning usullari va shakllarini o‘rganishga qaratilgan.  Xulosa qismida ishning umumiy natijalari va tavsiyalar beriladi. 5 I-BOB. ONA TILI O‘QITISHDA MUAMMOLI TA’LIMNING NAZARIY ASOSLARI 1. Muammoli ta’lim tushunchasi va uning asoslari Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin olish uchun ma’naviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni talab qiladi. Buning uchun yoshlarimiz dunyoqarashini o’zgartirish, ularning bilim va ma’naviyatlarini jahon andozalari darajasiga ko’tarish zarur. Bugun jamiyat ta’lim maskanlari oldiga: maxsus qobiliyatini ularning mustaqil bilishlarini maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni vazifa qilib qo’ydi.Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta’lim texnologiyasi etakchi o’rinni egallaydi. Muammoli ta’lim – bu mantiqiy fikrlash jarayoni (tahlil, umumlashtirish va boshqa shu kabilar) va o’quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehqtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta’lim va o’qitishning ilgari ma’lum bo’lgan usullarini qo’llash qoidalarining yangi tizimidir. Shuning uchun ham muammoli ta’lim ko’proq o’quvchi fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e’tiqodining shakllanishini ta’minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holda muammoli ta’lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta’lim bo’lib qoladi. Muammoli ta'lim - bu ta'lim jarayonida o‘quvchilarning bilimlarni faqatgina qabul qilishi emas, balki ularni mustaqil ravishda izlashiga, tahlil qilishiga va hal qilishiga qaratilgan metodologiyadir. Muammoli ta'lim tushunchasi, o‘quvchilarda o‘z bilimlarini chuqurroq o‘rganish, muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish va ijodiy fikrlashni rag‘batlantirishga qaratilgan. 6 Muammoli ta'limning asosiy tushunchalari: 1. Muammoli vaziyat: - Muammoli vaziyat — bu o‘quvchilarni qiziqtiradigan, fikr yuritishga, o‘rganishga va muammoni hal qilishga undovchi holatdir. Muammo o‘z ichiga bir yoki bir nechta savollar, vazifalar yoki qiyinchiliklarni oladi. Muammoli vaziyatlar o‘quvchilarning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ta'lim jarayoniga faol qatnashishini ta'minlaydi. 2. Faol o‘rganish: - Muammoli ta'lim jarayoni o‘quvchilarning faolligini oshirishga qaratilgan. Bu jarayonda o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustaqil izlash, tahlil qilish va amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Faol o‘rganish orqali o‘quvchilar o‘z xatolaridan saboq olishadi va bilimlarini yanada chuqurlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 3. Mustaqil fikrlash: - Muammoli ta'limda o‘quvchilar o‘z fikrlarini mustaqil ravishda shakllantirishga va muammolarni hal qilishda o‘z qarorlarini qabul qilishga o‘rganadilar. Bu jarayon ularni nafaqat bilimlarni qabul qilishga, balki ularni amaliyotda qo‘llashga va muammolarni hal qilishda ijodiy yondashishga o‘rgatadi. 4. Hamkorlik va muloqot: - Muammoli ta'limda o‘quvchilar bir-biri bilan hamkorlikda ishlashga, fikr almashishga va o‘z bilimlarini birgalikda tahlil qilishga o‘rganadilar. Hamkorlik va muloqot o‘quvchilar orasida ijodiy fikrlash va yangilik kiritishga yordam beradi. Muammoli ta'limning asoslari: 1. Psixologik asoslar: - Muammoli ta'lim o‘quvchilarning psixologik holatiga bog‘liq. O‘quvchilar qiziqarli va qiyin vaziyatlar bilan duch kelganda, ularning motivatsiyasi oshadi, bu esa o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi. Psixologik asoslar o‘quvchilarni yangi bilimlarni o‘zlashtirishga va tahlil qilishga tayyorlaydi. 7 2. Pedagogik asoslar: - Muammoli ta'limning pedagogik asoslari o‘quvchilarni o‘z bilimlarini mustaqil ravishda izlashga, o‘rganishga va muammolarni hal qilishga rag‘batlantirishga qaratilgan. Pedagogik yondashuv o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvlarini rivojlantirishga yordam beradi. 3. Mavzu va ta'lim dasturi: - Muammoli ta'lim jarayonida o‘quvchilar o‘rganayotgan mavzu va ta'lim dasturi o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. Muammo va vaziyatlar ta'lim dasturiga mos ravishda tanlanishi, o‘quvchilar uchun qiziqarli va dolzarb bo‘lishi lozim. 4. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar: - Muammoli ta'limda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar o‘rni muhimdir. O‘qituvchi o‘quvchilarga yo‘naltirish, rahbarlik qilish va motivatsiya berish orqali o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga va ijodiy yondashishga undaydi. O‘quvchi esa o‘z bilimlarini mustaqil ravishda tahlil qilishga, muammolarni hal qilishga va hamkorlikda ishlashga o‘rganadi. Muammoli ta'lim tushunchasi o‘quvchilarga o‘z bilimlarini faqat qabul qilish emas, balki ularni izlash va amaliyotda qo‘llashga imkon beradi. Bu yondashuv ta'lim jarayonini samarali va qiziqarli qiladi, o‘quvchilarning tahliliy va ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga yordam beradi. Muammoli ta'lim o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, kreativlik va muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qiladi, bu esa ularning kelajakda muvaffaqiyatli shaxslar bo‘lib yetishishlariga yordam beradi. Muammoli ta’lim nazariyasi o’quvchi intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta’limni tashkil qilishning psixologik – pedagogik yo’llari va usullarini tushuntiradi. Muammoli vaziyatlarning roli va ahamiyatini aniqlash o’quvchi faol fikrlash faoliyatining psixologik-pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda hisobga olish asosida o’quv jarayonini qayta qurish g’oyasiga olib keldi. Yangi pedagogik 8 faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko’rish asosida muammoli ta’limning asosiy g’oyasi aniqlanadi: muammoli ta’limda bilimning deyarli katta qismi o’quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki o’quvchilarning tomonidan muammoli vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish faoliyati jarayonida egallab olinadi. Ma’lumki, shaxsning har tomonlama va garmonik rivojlanishining muhim ko’rsatikichi – yuqori darajada fikr yuritish qobiliyatining mavjudligidir. Agar ta’lim ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga olib borsa, u holda uni so’zning zamonaviy ma’nosida rivojlanuvchi ta’lim deb hisoblash mumkin. Rivojlanuvchi ta’lim deb, ya’ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib keladigan shunday ta’limni hisoblash mumkinki, unda o’qituvchi fikr yuritishning qonuniy rivojlanishni bilimga tayangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o’z o’quvchilarini fan asoslarini o’rganish jarayonida fikrlash qobiliyati va bilish ehtiyojini shakllantirishga oid maqsadga yo’naltirilgan ish faoliyatini olib boradi. O’qitish jarayoniga muammoli o’qitish texnologiyasini qo’llash uchun o’qituvchi quyidagi masalalarni hal qilishi lozim: O’quv dasturi bo’yicha mavzularni muammoli dars shaklida o’tish mumkinligini; Mavzu matnidagi masalalar bo’yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, tizimlilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik prinsiplariga amal qilish; Muammoli ta’limning nazariy asoslari. O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta’minlaydigan vosita va usullarini aniqlashi, ulardan o’z o’rnida va samarali foydalanish yo’llarini belgilash zarur. Muammoli ta’lim texnologiyalari o’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirishga asoslangan. Muammoli ta’lim texnologiyasining asosi – insonning fikrlashi muammoli vaziyatni hal etishdan boshlanishi hamda uning muammolarni aniqlash, tadqiq etish va yechish qobiliyatiga ega ekanligidan kelib chiqadi. Muammoli ta’lim o’quvchilarning ijodiy tafakkuri va ijodiy qobiliyatlarini o’stirishda jiddiy ahamiyatga ega. 9 Muammoli ta’limning bosh maqsadi – o’quvchilarning o’rganilayotga mavzuga doir muammolarni to’liq tashunib yetishga erishish va ularni hal eta olishga o’rgatishdan iborat. Muammoli ta’limni amaliyotda qo’llashda asosiy masalalardan biri o’rganilayotgan mavzu bilan bog’liq muammoli vaziyat yaratishdan iborat. Turli o’quv fanlari bo’yicha o’qituvchilar darslar jarayonida muammoli vaziyatlar hosil qilishni va ularni yechish usullarini oldindan ko’zda tutishlari kerak. Muammoli ta’limning nazariy asoslari. Muammoli ta’lim, rivojlanuvchi ta’lim, muammoli ta’lim maqsadi, vazifalari, vositalari, muammoli ta’lim darajalari, muammoli dars strukturasi. Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin olish uchun ma’naviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni talab qiladi. Buning uchun yoshlarimiz dunyoqarashini o’zgartirish, ularning bilim va ma’naviyatlarini jahon andozalari darajasiga ko’tarish zarur. Bugun jamiyat maktab oldiga: maxsus qobiliyatini ularning mustaqil bilishlarini maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni vazifa qilib qo’ydi. Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta’lim texnologiyasi etakchi o’rinni egallaydi. Bizga ma’lumki zamonaviy ta’lim texnologiyasida muammoli ta’lm alohida o’rin tutadi. Muammoli ta’lim texnologiyasining zamirida yoki bir-biriga bog’liq bo’lgan muammolar zanjiri yotadi. Muammoli ta’lim metodiga asoslangan ta’lim jarayoni quyidagi to’rtta bosqichda amalga oshiriladi. • Muammoli vaziyat hosil qilish; • Muammolarni shakllantirish va muammoni echish uchun umumiy taxlil qilish; • Tahmin qilingan echimni tekshirish; • Amaliy va nazariy xarakterdagi masalalarda qo’llash,ularni tartibga solish hamda siyosiylashtirish. 10 Dars jarayonida o’quvchi muammoni echar ekan, o’zicha muhim bo’lgan “kashfiyot” qiladi.Bu hol o’quvchida o’ziga ishonch xosil qiladi (ya’ni mening kashfiyotim, men topdim, ixtiro qildim). Mana shu tomoni bilan muamoli ta’lim texnologiyasi boshqa barcha o’qitish texnologiyalaridan ustun turadi.CHunki bunda o’quvchi izlanish olib borish, taxlil qilish, empirik xulosa chiqarish, boshqa vaziyatga qo’llash, fikr muloxazalrini taxminan sistemalashtirib isbotlash kelgusida amaliy faoliyatga qo’llash malakalarini egallab boradi. Muammoli ta’lim an’anaviy o’qitish metodikasiga tayanadi. O’qituvchi muamoli vaziyatni o’quvchilar oldiga qo’yish bilan bir qatorda , uni echish uchun izlanish zarurligini, izlanish uslublarini o’quvchilarga o’rgatadi. Muammo echimini topish. Izlashga o’tish uchun, eng avvalo zaruriy muxit yaratilishi kerak. Muammo aniq bo’lishi, o’quvchilar o’ni echimini izlash jarayonida oldingi mavzularda,fanlarda olgan ma’lumotlari, tushunchalari, bilimlaridan foydalana oladigan bo’lishi kerak. O’quvchilar olidga qo’yilgan muammo o’zining dolzarbligiga ega bo’lishi ham muhim ahamiyatga ega. O’quvchi izlanishni ma’lum bir sistemada, muayyanlikda bo’lgan muammo ustida olib borish kerak.shunda o’quvchi muammoni taxlil qiladi, qismlarini ajrata oladi va echish uchun kirishadi. Ta’lim jarayonini loyihalash bevosita muammoli ta’limni qo’llashga va aksincha, muammoli ta’lim ta’limini loyixalashga olib keladi. Muammoni o’qitish texnologik loyixalashtirilgan o’quv jarayonini amalga oshirishning didktik konstruktsiyasi sifatida qo’llaniladi. Amerikalik olim U. Gordon (1960) o’quvchilarga muammolarni, uning tashkil qiluvchi elementlarini shakllantirishni o’rgatishni, izlanishning bosh maqsadini ajrata bilishni , turli-tuman xarakterdagi masalalar echimining o’xshashlarini qidirishni o’rgatish muammoli ta’lim jarayoni uchun muhimligini ta’kidlaydi. O’qituvchi muammoni qo’yishnigina bilibgina qolmay uning echimini topish usullarini o’quvchilarga o’rgatishi kerak. Muammoni to’g’ri (muayyan masalaga o’xshash, masalalar qandayechiladi), shaxsiy (muayyan masalada berilgan ob’ekt obraziga kirishga xarakat qilish va shu 11 nuqtai-nazardan muloxaza yuritishga urinib ko’rish), simvolitik (ikki jumla orqali masalaning mohiyatini obrazli aniqlashni berish), fantastik (bu masalani ertak qahramonlari qanday echgan bo’lar edilar). Muammoli vaziyatni bunday usulda echishga o’rgatish orqali o’quvchilarni sinektik, abstraktsiyalash, fantaziya qilish, o’zgalarni eshitish, oddiydan g’ayri oddiyni, g’ayrioddiydan oddiyni topish, o’xshatishlardan mohirona foydalanish ko’nikmalari shakllantiriladi. Muammoli ta’lim jarayonida o’qituvchi o’quvchilar o’rtasida fikrlar almashishinishini boshqarish; ishonchli dalillar asosida o’z fikrida tura olish; muxolif tomnning fikrini munozara qilish, malakasini rivojlantirish; o’quvchini aktiv fikrlash faoliyatiga asoslash, masalani dolzarblashtirish, o’z fikrini bayon qilishnigina emas, balkim boshqalarni ham eshitish mahoratini rivojlantirish, o’quvchilar bildirgan fikrlardan foydali axborotni olish va zurur xulosalar chiqarish va o’quvchilar ixtirochilik, tadqiqotchilik, loyihalovchilik kabi zaruriy sifatlarni shakllantirishdir. Muammoli ta’lim – bu mantiqiy fikrlash operatsiyasi (tahlil, umumlashtirish) va o’quvchilarning izlanishli faoliyati qonuniyatlarini (muammoli vaziyat, bilishga qiziqish, ehqtiyoj) hisobga olib tuzilgan ta’lim va o’qitishning ilgari ma’lum bo’lgan usullarini qo’llash qoidalarining yangi tizimidir. SHuning uchun ham muammoli ta’lim ko’proq o’quvchi fikrlash qobiliyatining rivojlanishini, uning umumiy rivojlanish va e’tiqodining shakllanishini ta’minlaydi. Didaktikaning barcha yutuqlarini istisno qilmay, balki ulardan foydalangan holda muammoli ta’lim ilmiy bilim va tushunchalarni, dunyoqarashni shakllantirish, shaxs va uning intellektual faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida rivojlantiruvchi ta’lim bo’lib qoladi. Didaktikada muammoli o’qitish yangi yo’nalish sifatida XX asrning 70-80 yillarida yuzaga keldi. A.M. Matoshkin, T.V. Kudryashv, M.I.Maxmutov, I.YA. Lernerlar muammoli o’qitish qonuniyatlarini chuqur o’rgandilar. 12 An’anaviy didaktika butun e’tiborni o’qituvchi faoliyatiga qaratgan edi va ta’lim jarayoni deganda asosan o’qitish jarayonini ko’zda tutgan edi. O’qitish jarayoni etarli o’rganilmas edi, ko’pincha o’quvchilarning reproduktiv faoliyati bayon qilinar edi, xolos. Hozirgi zamon didaktikasi o’quvchilarning mustaqil – o’quv – bilish faoliyatiga e’tiborni kuchaytirdi. Muammoli ta’lim nazariyasi o’quvchi intellektual kuchining rivojlantiruvchi ta’limni tashkil qilishning psixologik – pedagogik yo’llari va usullarini tushuntiradi. Muammoli vaziyatlarning roli va ahamiyatini aniqlash o’quvchi faol fikrlash faoliyatining psixologik-pedagogik qonuniyatlarini izchil ravishda hisobga olish asosida o’quv jarayonini qayta qurish g’oyasiga olib keldi. YAngi pedagogik faktlarni nazariy jihatdan mulohaza qilib ko’rish asosida muammoli ta’limning asosiy g’oyasi aniqlanadi: muammoli ta’limda bilimning deyarli katta qismi o’quvchilarga tayyor holda berilmaydi, balki o’quvchilarning tomonidan muammoli vaziyat sharoitlarida mustaqil bilish faoliyati jarayonida egallab olinadi. Ma’lumki, shaxsning har tomonlama va garmonik rivojlanishining muhim khrsatikichi – yuqori darajada fikr yuritish qobiliyatining mavjudligidir. Agar ta’lim ijodiy qobiliyatni rivojlantirishga olib borsa, u holda uni so’zning zamonaviy ma’nosida rivojlanuvchi ta’lim deb hisoblash mumkin. Rivojlanuvchi ta’lim deb, ya’ni umumiy va maxsus rivojlanishga olib keladigan shunday ta’limni hisoblash mumkinki, unda o’qituvchi fikr yuuritishning qonuniy rivojlanishni bilimga tayaangan holda, maxsus pedagogik vositalar yordamida o’z o’quvchilarini fan asoslarini o’rganish jarayonida fikirlash qobilyaati va bilish ehtiyoojini shakillantirishga oid maqsadga yo’naltirilgan ish olib boradi. Bunda ta’lim, fikrimizcha, muammoli ta’lim hisoblanadi. Muammoli ta’lim yo’li bilan faollashtirishning maqsadi favqulodda, betartib ravishda vujudga keladigan fikirlash operattsiyalariga o’rgatish emas, balki (o’quvchilarni tushunchalarning o’zlashtirish darajasini oshirish) nostereotip masalalarni hal qilish uchun aqliy harakat tizimiga o’rgatishdir. Bu faollik shundan iboratki, bunda 13 o’quvchi faktik materiallarini tahlil qilib, qiyoslab, sintez qilib, umumlashtirib, konkretlashtirib, undan o’ziga yangi axborot oladi. Boshqacha qilib aytganda, bu ilgari o’zlashtirilgan hamda avvalgi bilimni yangicha qo’llash yordamida bilimni kengaytirish chuqurlashtirish demakdir. Avvalgi bilimlarni yangicha qo’llashni kitob ham, o’qituvchi ham o’rgata olmaydi. Bu mavjud tegishli vaziyatda o’quvchi tomonidan izlanishi va topilishi lozim. O’quvchilar tomonidan ijodiy aqliy harakatlar tizimini asta-sekin o’rganilishi ko’nikma va malakalarning yig’ilishiga, bundan harakatlar tajribasi esa aqliy faoliyat sifatining o’zgarishiga, odatda, ilmiy, tanqidiy, dialektik deb ataladigan maxsus tipdagi fikrlashni yaratishga olib keladi. O’qitish jarayoniga muammoli o’qitish texnologiyasini qo’llash uchun o’qituvchi quyidagi masalalarni hal qilish: 1. O’quv dasturi bo’yicha mavzularni muammoli dars shaklida o’tish mumkinligini; 2. Mavzu matnidagi masalalar bo’yicha muammoli vaziyatni keltirib chiqaradigan savollar, topshiriqlarni aniqlash, bunda didaktikaning ilmiylik, tizimlilik, mantiqiy ketma-ketlik, izchillik printsiplariga amal qilish; 3. O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va boshqarishni ta’minlaydigan vosita va usullarini aniqlashi, ulardan o’z o’rnida va samarali foydalanish yo’llarini belgilash zarur. 1.2. Ona tili o‘qitish metodikasida muammoli ta’limning o‘rni Ona tili o‘qitish metodikasida muammoli ta’lim muhim o‘rin tutadi, chunki u o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, ijodiy izlanish va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu usul o‘quvchilarga tayyor bilimlarni taqdim etishdan ko‘ra, ularni muayyan masalalar ustida bosh qotirishga, o‘z fikrlarini bildirishga va muammolarni hal qilishga jalb etadi. Ona tili darslarida muammoli ta’lim usullarini qo‘llash o‘quvchilarning nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish imkoniyatlarini kengaytiradi. Muammoli ta’limning asosiy xususiyatlari. 14 1.O‘quvchilarning faol ishtiroki: Muammoli ta’limda o‘quvchilar faqat tayyor bilimlarni eslab qolish bilan cheklanmay, muammoli vaziyatlarda ishtirok etib, muammolarni tahlil qilish va yechim topishga harakat qiladi. Bu usul o‘quvchilarni qiziqtiradi va ularni faol ishtirokchiga aylantiradi. 2. Tanqidiy va ijodiy fikrlashni rivojlantirish: Muammoli ta’lim o‘quvchilarni faqatgina bilim olishga emas, balki bu bilimlarni tanqidiy ravishda tahlil qilishga va ijodiy tarzda qo‘llashga o‘rgatadi. Ona tili darslarida grammatik qoidalar, stilistik tushunchalar yoki adabiy tahlillar ustida muammoli vaziyatlarni yechish orqali bu ko‘nikmalar rivojlanadi. 3.O‘zaro hamkorlik va muloqot: O‘quvchilarda muammoli vaziyatlar orqali hamkorlikda muammo yechish ko‘nikmasi shakllanadi. Guruhli muammoli topshiriqlar o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqotni faollashtirib, bir-biridan o‘rganish imkonini yaratadi. Bu esa ona tili fanida, masalan, matn tahlili, bayon qilish va yozma ishlarni ishlab chiqishda juda foydali. 4.Bilimlarni mustahkamlash: Muammoli ta’limda o‘quvchilar o‘rgangan bilimlarini turli xil amaliy topshiriqlar yordamida mustahkamlaydi. Masalan, ona tili darslarida grammatik yoki stilistik qoidalarni amaliy muammolar orqali hal qilish ularni eslab qolishga yordam beradi va bilimlarni mustahkam qiladi. Muammoli ta'limning ona tili darslarida qo'llanishi: 1.Muammoli savollar: O‘quvchilarni fikrlashga undash uchun dars davomida savollar beriladi. Masalan, “Nima uchun bu so‘z ot bo‘lib kelgan?”, “Qanday vaziyatda bunday so‘zlar ishlatiladi?”, “Nima uchun bu gapda fe'l zamoni o‘zgaradi?” kabi savollar bilan o‘quvchilarni mantiqiy fikrlashga jalb qilish mumkin. 2. Muammoli topshiriqlar: Muayyan grammatik qoidalarni tushuntirish o‘rniga, o‘quvchilarga qoidalarni o‘zlari topishlariga imkon berish orqali ularning tafakkurini rag‘batlantirish mumkin. Masalan, o‘quvchilardan gaplarni tahlil qilib, ularning tuzilishi va uslubiy xususiyatlari haqida xulosa qilishlari talab etiladi. 3. Muammoli vaziyatlar yaratish: Dars davomida o‘quvchilarni aniq bir muammo yechish vazifasi oldida qoldirish, masalan, murakkab matnlarni tahlil 15 qilish yoki o‘z fikrlarini bayon qilish, ularni tilning murakkab jihatlarini mustaqil o‘rganishga majbur qiladi. 4. Rol o‘yinlari va dramatizatsiya: Muammoli ta'limda o'quvchilarga aniq rollar berib, o‘z bilimlarini amaliyotda sinab ko‘rishga imkoniyat yaratish mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘zlari hikoyalarni o‘qish yoki yozish orqali ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishi mumkin. Muammoli ta'limning samaradorligi: Ona tili o‘qitish jarayonida muammoli ta’limni qo‘llash quyidagi afzalliklarni beradi: - O‘quvchilar bilimlarni chuqurroq o‘zlashtiradi. - Ular o‘z fikrlarini erkin ifoda etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. - Darslar qiziqarliroq va samaraliroq o‘tadi. - O‘quvchilarda tanqidiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish va ijodiy yondashuv shakllanadi. Muammoli ta'lim usullari zamonaviy ta'lim jarayonida faol qo'llanilayotgan ilg'or metodlardan biri bo‘lib, bu usul orqali ona tili darslari samaradorligini oshirish mumkin. Muammoli ta’lim – bu o’quvchilar ilmiy dunyoqarashini shakllantirishning asosiy usuli bo’lib, insonning bilish va amaliy faoliyatini boshqarvchi muayyan shaxsiy sub`ektiv yo’llanma sifatida tushuniladi. Dunyoqarashni shakllantirish – bu birinchi navbatda shaxsning intellektual – faolligini shakllantirishdir. Ilmiy dunyoqarashni samarali shakllantirishning ikkita muhim sharti mavjud: 1. O’quvchilarning tushunchalar tizimini o’zlashtirishga oid faol intellektual fikrlash faoliyati. 2. Insonning his-tuyg’usi va emotsiyasiga ta`sir etish, uning bilimini e`tiqodga aylantirish. O’qituvchi bilan o’quvchining o’zaro munosabati xarakteriga ko’ra muammoli ta`limni shartli ravishda 4 darajaga ajratish mumkin: - Muammoli ta`lim darajalari 16 - O’qituvchi va o’quvchi faoliyati - Mustaqil bo’lmagan (odatdagi) faollik darajasi - O’qituvchi tushuntirganini o’quvchi tomonidan idrok etilishi muammoli vaziyatlar sharoitida aqliy mehnat - YArim mustaqil faollik darajasi. Ilgarigi bilimlarni yangi vaziyatlarda qo’llash va o’quvchilarning o’qituvchi tomonidan qo’yilgan o’quv muammolarining echish usullarini izlashda ishtirok etish Mustaqil faollik darajasi . Reproduktiv – izlanish tipidagi ishlarni bajarish, bunda darslik matni bilan o’quvchining o’zi ishlaydi, ilgarigi bilimlarini yangi vaziyatda qo’llanadi, konstruktsiyaaydi, o’rtacha murakkablikdagi masalalarni echadi, o’qituvchining ko’magi bilan gipotezalarni isbotlaydi va h.k. Ijodiy faollik darajasi. Ijodiy tasavvurni talab etuvchi, mantiqiy tahlil qilish va o’ylab topishni, o’quv muammolarini yechishning yangi usullarini kashf etishni, mustaqil isbotlashni: mustaqil xulosa va umumlashmalar chiqarishni, kashfiyot va badiiy insholar yozishni talab qiladigan mustaqil ishlarni bajarish Muammoli ta`limni tadqiqot metodi bilan aynan bir narsa deb emas, balki o’quvchi tafakkuri va uning xotirasining rivojlanishini ta`minlaydigan, bilimlarni ijodiy o’zlashtirishiga, ilmiy faktlarni jamlashga ko’maklashadigan hamda e`tiqodni tarkib toptiradigan ta`limning bir turi deb qarash lozim. Muammoli ta`lim hamma o’quvchilar bopmi? Amalda deyarli hamma uchun tushunarli. Biroq muammolilik saviyasi va mustaqil bilish darajasi o’quvchilarning yosh va individual xususiyatlariga, ularning muammoli ta`lim texnologiyasi bilan o’qitilganlik darajasiga qarab farqlanadi. Muammoli ta`lim – o’qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga keltirilib, mazkur muammo o’quvchilarga faol mustaqil faoliyati natijasida bilim, ko’nikma va malkalarni ijodiy o’zlashtirish va aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta`lim jarayonini tashkil etish bo’lib, muammoli ta`limning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog’liq: 1. O’quv materialini muammolashtirish; 17 2. O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish; 3. Ta`lim jarayonini o’yin, mehnat faoliyati bilan uyg’unlashtirish; 4. O’qituvchi tomonidan muammoli metodlardan o’z o’rnida va samarali foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lish; 5. Muammoli vaziyatni hal etish yuzasidan muammoli savollar zanjirini tuzish va mantiqiy ketma-ketlikda o’quvchilarga bayon etish. Muammoli metodlar muammoli vaziyatlarni vujudga keltirib, o’quvchilarning muammoni hal etish, murakkab savollarga javob topish jarayonida alohida ob`ekt, hodisa va qonunlarni tahlil qilish ko’nikmalari va bilimlarni faollashtirishga asoslangan faol bilish faoliyatini taqozo etadi. Muammoli vaziyatlarni hal etishda o’qituvchi o’quvchilar faoliyatini fikr yuritishning mantiqiy operatsiyalari: tahlil, sintez, taqqoslash, analogiya, umumlashtirish, tasniflash va xulosa yasashga yo’naltiradi. Muammoli vaziyatlardan o’quv jarayonining barcha bosqichlarda: yangi mavzu bayoni, mustahkamlash va bilimlarni nazorat qilishda muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Muammoli darslarda o’qituvchining faoliyati, avvalo mavzu mazmunidan kelib chiqqan holda o’quv muammolarini aniqlash, muammoli vaziyatlar tizimini yaratish, o’quvchilar oldiga o’quv muammolarini yuqori ilmiy va metodik saviyada qo’yish, darsda mazkur o’quv muammolaridan samarali foydalanishga erishish, o’quvchilar faoliyatini muammolarni hal etishga yo’naltirishdan iborat bo’ladi. O’quvchilarning faoliyati muammoli vaziyatlarni idrok etish, hal qilish usullarini izlash, muammoni tahlil qilib, taxminlarni ilgari surish, taxminlarni ilmiy, mantiqiy nuqtai nazardan asoslash, taxminlarni tekshirish va ulosa chiqarishdan iborat bo’ladi. Muammoli dars strukturasi. Struktura – bu butun predmet, hodisa, jarayon tomonlari, qismlari, elementlarining mustahkam, nisbatan barqaror alaqasi (munosabati) va o’zaro hamkorligidir. 18 Zamonaviy muammoli dars strukturasida uning tipi va turidan qat`i nazar har xil darajada hal qilinadigan uchta umumlashgan didaktik masalani ko’ramiz: 1. o’quvchilar oldingi bilimlari va harakat usullarini o’zlashtirish. 2. yangi bilimlar va harakat usullarini o’zlashtirish. 3. ko’nikma va malakalarni tarkib toptirish. Darsning didaktika va mantiqiy-psixologik strukturasi o’qituvchiga nazariya sifatida, darsni tashkil qilishning umumiy qoidalarini tushuntirish sifatida beriladi. Metodik strukturani o’qituvchi o’zi o’quv materialining mazmuni, didaktik maqsadi va o’quvchilarning o’qishga bo’lgan tayyorgarlik darajasidan kelib chiqib tuzadi. Uning ijodi, san`ati, uning takrorlanmas individualligi ana shunda. Ta’lim-tarbiya jarayonini to’rg’i tashkil etish uchun barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish o’qituvchilarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biridir. Har bir pedagog shuni doim esda tutishi kerakki, dars o’quv tarbiya jarayonining asosiy formasidir. Hozirgi zamon tarbiyasining barcha jarayonlari o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil ijod qilishga o’rgatishdan iboratdir. Biz o’qituvchilar dars jarayonida birinchi navbatda o’quvchilardan fanlardan chuqur va mustahkam bilim berish bilan birga, ularda bilimga qiziqishni, mehnat qilishga extiyojni tarbiyalab borishni kuzda tutamiz. 1.3.Muammoli ta’limning asosiy tamoyillari va uning psixologik- pedagogik xususiyatlari Muammoli ta'limning asosiy tamoyillari va uning psixologik-pedagogik xususiyatlari o'quvchilarning bilim olish jarayonida faolligini oshirish va ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Muammoli ta'limda o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi munosabat o'zgarib, o'quvchilar bilim olishda faol ishtirok etadilar. Bu uslub, o'quvchilarning tahliliy va tanqidiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish ko'nikmalarini rivojlantirishda muhim o'rin tutadi. Muammoli ta'limning asosiy tamoyillari: 1. Muammoli vaziyatni yaratish 19 O'qituvchi dars jarayonida o'quvchilarda qiziqish uyg'otadigan muammoli vaziyatni yaratadi. Bu vaziyat o'quvchilarni fikrlashga, masalani tahlil qilishga va muammoni hal etishga undaydi. Bu tamoyil o'quvchilarni faollashtirish va bilim olish jarayoniga jalb qilishda asosiy ahamiyatga ega. Masalan, ona tili darsida matndagi so'zlarning stilistik xususiyatlari bo'yicha muammo qo'yilishi mumkin: “Nega ushbu gapda ushbu fe’l ishlatilgan va qanday ma’no anglatadi?”. 2. O'quvchilar faoliyati mustaqilligi va ijodiy izlanish O'quvchilar muammoli vaziyatda mustaqil ravishda yechim topishga intiladi. Bu tamoyilga ko'ra, o'quvchilar o'z fikrini bildirish, yangi bilimlar olish jarayonida faol ishtirok etishi kerak. O'qituvchi faqat yo'l-yo'riq ko'rsatadi, lekin javobni tayyor holda bermaydi. Bu, o'quvchilarda ijodiy va tahliliy fikrlashni rivojlantiradi. 3. Tanqidiy fikrlashni shakllantirish Muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchilar bilimlarni tanqidiy ko‘rib chiqishi va baholashi lozim. Tanqidiy fikrlash orqali o‘quvchilar nafaqat muammoni hal qilish, balki turli xil yondashuvlar va echimlarni qiyoslab, ularning afzallik va kamchiliklarini tahlil qilishga o‘rganadilar. Masalan, o‘quvchilarga grammatik bir qoidani izohlash uchun ikki xil misol beriladi va ularning farqlarini tushuntirish talab qilinadi. 4. Bosqichma-bosqich yechimga erishish O'quvchilarning muammoni hal qilish jarayoni bosqichma-bosqich bo'lib o'tadi. Dastlab, muammo tushuntiriladi, so'ngra o'quvchilar u haqida mustaqil fikrlaydi, savollar beradi va yechim topishga harakat qiladi. Ushbu tamoyilga ko'ra, muammoli ta'lim jarayoni o'quvchilarning bilish faoliyatini izchil va tizimli ravishda rivojlantiradi. 5. Hamkorlik va o‘zaro muloqot Muammoli ta’lim o‘quvchilar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni talab qiladi. O‘quvchilar birgalikda muammoni hal qilish uchun guruhlarga bo‘linib ishlashi mumkin. Bu jarayonda ular bir-biridan o‘rganadi, muammoli vaziyatni muhokama 20 qiladi va birgalikda yechim topadi. Guruhli faoliyat orqali o‘quvchilarda kommunikativ ko‘nikmalar ham rivojlanadi. Muammoli ta'limning psixologik-pedagogik xususiyatlari: 1. Psixologik faollikni oshirish Muammoli ta’lim o‘quvchilarning psixologik faolligini oshiradi, chunki muammoli vaziyatlar ularning qiziqishlarini uyg‘otadi va dars jarayoniga faol ishtirok etishga undaydi. Muammo o‘quvchilarning ongida tug‘ilishidan boshlab, ularning bilishga bo‘lgan ehtiyoji kuchayadi va bilim olish jarayoniga ongli ravishda kirishadilar. 2. Motivatsiya va qiziqishning ortishi Muammoli ta'lim jarayonida o'quvchilarda o'z muammolarini yechish motivatsiyasi kuchayadi. Muammo yechish jarayonida muvaffaqiyatga erishish ularning o'zlariga bo'lgan ishonchini oshiradi va darsga bo'lgan qiziqishlarini orttiradi. Bu psixologik holat o‘quvchilarning dars jarayoniga faol ishtirok etishini rag‘batlantiradi. 3.Shaxsiy faollik va mustaqil fikrlash Muammoli ta'lim o'quvchilarda mustaqil qaror qabul qilish va fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. O'quvchilar tayyor bilimlarni qabul qilish o'rniga, o'zlari muammoni yechib, bilimni mustaqil topadi. Bu ularning shaxsiy faolligini oshiradi va bilishga bo'lgan ishtiyoqini rag'batlantiradi. 4. Ijodkorlikni rivojlantirish Muammoli ta’limning asosiy psixologik xususiyatlaridan biri o‘quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirishdir. Muammo yechish jarayonida o‘quvchilar o‘z bilimlari va tajribalariga asoslanib, yangi g‘oyalar va echimlar ishlab chiqishga intiladilar. Bu ijodiy faoliyat o‘quvchilarning o‘z fikrlarini erkin ifodalash va yangi yo‘llarni izlashga imkon beradi. 5.O'quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish Muammoli ta'lim jarayonida har bir o'quvchining bilish qobiliyati, qiziqishlari va shaxsiy ehtiyojlari hisobga olinadi. Bu uslub orqali har bir o‘quvchi 21 o‘zining bilish faoliyatiga mos keladigan tempda ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladi, bu esa ularning o‘qishga bo‘lgan ijobiy munosabatini shakllantiradi. Muammoli ta'limning asosiy tamoyillari va psixologik-pedagogik xususiyatlari o'quvchilarning o'qish jarayonidagi faoliyatini yangi darajaga olib chiqadi. II BOB. ONA TILI DARSLARIDA MUAMMOLI BAYON QILISHNING USULLARI VA SHAKLLARI 2.1. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishning asosiy prinsiplari Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishning asosiy prinsiplari ta'lim jarayonida o'quvchilarning faol ishtirokini ta'minlash va ularning bilish qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu prinsiplar muammoli ta'limning nazariy asoslarini tashkil etib, o‘quv jarayonini ijodiy, tahliliy va mustaqil fikrlash orqali amalga oshirilishini ta’minlaydi. Quyida muammoli bayon qilishning asosiy prinsiplari keltirilgan: 1. Muammoli vaziyat yaratish prinsipi . Muammoli yo‘l bilan ta’lim jarayonida o‘quvchilarning e’tiborini tortuvchi va ularni o‘ylashga majbur qiluvchi savol yoki masala taqdim etiladi. O'qituvchi dars davomida shunday vaziyat yaratadiki, o'quvchilar unda bilimlarni mustaqil o'zlashtirishi uchun muammoni hal qilishga majbur bo'ladi. - Asosiy xususiyatlari: O‘quvchilar o‘zlari bilmagan, lekin bilishni istagan savollar bilan yuzlashadi. Bu savollar ularning qiziqishini kuchaytiradi va bilimni faol o‘zlashtirishga rag‘batlantiradi. 2. Bilimlarni izlash va mustaqil o‘zlashtirish prinsipi . Muammoli ta'limda bilimlar o'quvchilarga tayyor holda berilmaydi. O'qituvchi ularga yo'l ko'rsatadi, ammo muammoni hal qilish jarayonida o'quvchilar o'zlari izlanish olib borishadi va yangi bilimlarni kashf qilishadi. Bu prinsipi muammoli ta'limning asosiy jihatlaridan biri bo‘lib, u o‘quvchilarning mustaqil fikrlash ko‘nikmasini rivojlantiradi. 22 - Asosiy xususiyatlari: O‘quvchilar ma'lumotlarni o‘zlari izlab topishadi, tahlil qilishadi va muammoli vaziyat asosida xulosalar chiqarishadi. 3. Faol fikrlash va ijodiy yondashuv prinsipi . Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishda o‘quvchilarning faolligi va ijodiy fikrlashi o‘quv jarayonining markaziy elementidir. O‘quvchilar muammolarni hal qilish jarayonida o‘z tasavvurlari va izlanishlarini qo‘llashlari kerak. - Asosiy xususiyatlari: Bu prinsip o‘quvchilarni faqatgina qabul qiluvchi emas, balki ijodiy fikr yurituvchi va yangi yechimlarni topuvchi sifatida rivojlantirishga qaratilgan. 4. Tizimli va izchil ta'lim prinsipi . Muammoli ta'limda bilimlarni bayon qilish izchil va tizimli bo'lishi kerak. O'quvchilar avvalgi bilimlarni yangi bilimlar bilan bog'lay olishi, bilimlar ketma- ket va tushunarli bo'lishi lozim. Bu o'quvchilarning bilimlarni izchil o‘zlashtirishiga imkon beradi. - Asosiy xususiyatlari: Bilimlar bir butun tizim sifatida o‘rganiladi. Har bir yangi ma'lumot ilgari olingan bilimlarga asoslanib, ular bilan bog'lanadi. 5. Muammoli savollardan foydalanish prinsipi . Dars davomida o‘quvchilarning qiziqishini uyg‘otuvchi va ularni fikrlashga undaydigan muammoli savollar beriladi. Savollar o‘quvchilarda ilmiy qiziqishni kuchaytirib, bilimlarni izlash va ularga javob topish uchun rag‘bat beradi. - Asosiy xususiyatlari: Savollar ochiq bo‘lib, o‘quvchilarni qiziqtiradi va ularni yangi bilimlar izlashga chorlaydi. Savollar oddiy va bir javobli emas, balki o‘quvchilarning turli nuqtai nazarlardan javob berishi mumkin bo‘lgan tarzda tuziladi. 6.O‘quvchilarni o‘zaro muloqotga jalb qilish prinsipi . Muammoli ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zaro muloqoti muhim ahamiyatga ega. Ular birgalikda ishlash, fikr almashish va hamkorlikda 23 muammolarni hal qilish orqali bilim olishadi. Bu prinsipi o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantiradi. - Asosiy xususiyatlari: O‘quvchilarning darsda faol muloqoti, guruhli yoki juftlikda ishlash, fikr almashish imkoniyatlari ta'minlanadi. Bu ular o‘rtasida o‘zaro fikr almashishni rag‘batlantiradi. 7. O‘quvchilarning o‘z bilimi va xatolarini tahlil qilish prinsipi . Muammoli ta'lim jarayonida o'quvchilar o'z xatolarini tahlil qilishni o'rganishlari kerak. Bu ularga o'z bilimlarini yanada chuqurroq o'zlashtirish va xulosalar chiqarishga yordam beradi. O'quvchilar muammoni hal qilish jarayonida yo'l qo'ygan xatolarini tahlil qilib, ularni tuzatishga o'rganadilar. - Asosiy xususiyatlari: O'quvchilar o'z xatolaridan saboq olish va bu orqali bilimlarini mustahkamlash imkoniyatiga ega bo'lishadi. 8. Refleksiya va natijalarni baholash prinsipi . O‘quvchilar muammoli topshiriqlarni bajarganlaridan so‘ng, o‘z faoliyatlarini tahlil qilib, xulosa chiqarishlari zarur. O‘qituvchi o‘quvchilarning erishgan natijalarini baholaydi va ularni qayta ko‘rib chiqishga rag‘batlantiradi. Bu prinsipi muammoli ta’limning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydi. - Asosiy xususiyatlari: O‘quvchilar muammo yechimi ustida ishlaganidan so‘ng, o‘z bilimlarini mustaqil ravishda baholaydi va o‘zlari olgan bilimlar qanchalik to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini tahlil qiladi. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish prinsiplari o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, muammoli vaziyatlarda yechim topish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ushbu tamoyillar asosida tashkil etilgan darslar samarali bo‘lib, o‘quvchilarning bilishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularni yanada faol va ijodkor ta'lim oluvchilarga aylantiradi. Ma’lumki, izlanishga asoslangan har qanday faoliyat sermahsul faoliyatdir. O‘quvchi til hodisalarini tayyor holda o‘zlashtirmay, uni izlasa, aktiv ijodiy faoliyat ko‘rsatsa, o‘zlashtirish jarayoni ancha samarali bo‘ladi. Muammoli ta’lim ana shunday izlanish va ijodiy faoliyat ko‘rsatish uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. 24 Bu metod shaxs va uning ijtimoiy faolligini har tomonlama rivojlantirish vositasi sifatida xizmat qiladi. “Muammoli ta’lim” tushunchasi pedagogik adabiyotlarda garchand keyingi yillarda paydo bo‘lgan bo‘lsa-da, ammo bu izlanuvchanlikka asoslangan g‘oya ming yildan ortiqroq tarixga ega. Sharq mutafakkirlari bilish izlanish mahsuli ekanligini alohida qayd qilgan edilar. O‘rta asrning buyuk donishmandi Abu Ali ibn Sino (980–1037) o‘zining “Donishnoma” asarida qiyinchiliklarni yengish orqali bilimlarni egallashning afzalligini ko‘rsatgan edi. Umar Xayyom (1042– 1112) “Matematik traktatlar”ida bilish uchun fikrlash zarurligiga, qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun o‘ylash kerakligiga da’vat etadi. Al -Tusiy (1201–1274) esa bilimlarni puxta egallash uchun mustaqil izlanishning zarurligini alohida qayd qiladi. Bu g‘oya keyinchalik evristik ta’lim nazariyasining yuzaga kelishiga asos bo‘ldi. XIX asrning 70-yillarida Rossiyada yashagan bir guruh tilshunos olimlar (S.P.Baltalon, M.A.Ribnikova) evristik ta’lim nazariyasini ko‘tarib chiqib, o‘quvchilarni mustaqil ishlatish yo‘li bilan ularni faollashtirishga erishish mumkinligini asoslab berdilar. O‘quvchilarni izlanishga undash suhbat asosida amalga oshiriladi. Har qanday izlanishga asoslangan suhbat jarayonida muammoli vaziyat yaratish ehtiyoji bor. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlarini kengaytirishga, noma’lumni izlab topish jarayonida o‘zligini namoyon etishga imkon beradi. Muammoli ta’limda o‘quvchilarning faoliyati shunday tashkil etiladiki, ularda o‘rganilayotgan bilimlarga ehtiyoj tug‘diriladi. Bu metod o‘rganilishi ko‘zda tutilgan til hodisasini o‘quvchidan pinhon saqlaydi; unda bilishga ehtiyoj, zaruriyat tug‘iladi. Muammoli ta’lim o‘quvchilarning mustaqil ijodiy fikrlashini o‘stirishga qaratilgan. Bunday ta’lim esa rivojlantiruvchi ta’limdir. Muammoli o‘qitish muammo yaratish (muammoni vujudga keltirish) bilan boshlanadi. “Muammoli o‘qitish,–deb yozadi A. M. Matyushkin,–ta’limning boshqa tizimlari va metodlariga tamoman zid emas. Uning xususiyatlari ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida–yangi bilimlarni o‘rganish jarayonida–yangicha faoliyat ko‘rsatish 25 shartlari hamda usullarini o‘rganish bilan xarakterlanadi”. Muammoli darslarni quyidagi bosqichlar asosida tashkil etish mumkin: – darsning boshlanishi. Bu bosqichda o‘quvchilarning o‘quv materialiga qiziqishlarini oshirishga oid ishlar qilinadi. O‘quvchilar oldiga mavzuga doir muammolar qo‘yiladi. – mavzu bo‘yicha qo‘yilgan muammolar ustida o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda ishlashi; – o‘rganilgan bilimlarni qo‘llab, topshiriqlarni bajarish; – mavzu yuzasidan yakunlovchi xulosa chiqarish. Ona tili ta’limi jarayonida muammoli vaziyat quyidagi hollarda yuzaga keladi:  Noma’lumni izlab topish, qiyinchilikni bartaraf etish zaruriyati tug‘ilganda;  Ona tilidan egallangan bilimlarni yangi sharoitda qo‘llash ehtiyoji yuzaga kelganda;  Muammoli topshiriq bilan uni bajarish usuli o‘rtasida nomutanosiblik vujudga kelganda. Ona tili darslarida muammoli vaziyat yaratishning quyidagi usullaridan foydalanish mumkin: 1. Tilga oid dalillarni tahlil qilish asosida muammoli vaziyat yaratish. Til hodisalarini kuzatish tahlilning samarali shakli sanaladi. Bu usul yordamida muammoli vaziyat yaratish uchun o‘quvchilardagi mavjud bilimlarga asoslanib, noma’lum muammoni aniqlashni ularning o‘zlariga topshirish mumkin. Masalan, “Nutq tovushlari va ularning hosil bo‘lishi” mavzusini o‘tishda tahlil uchun quyidagi topshiriqlar o‘quvchilar hukmiga havola etiladi va muammoli vaziyat yaratiladi: Har biringiz nutq tovushlarini hosil qilib ko‘ring. Nutq tovushlarini hosil qilishda faol ishtirok etgan nutq uzvlarini sanang. Nega ular faol nutq tovushlari ekanligini isbotlang. 2. Til hodisalarini qarama-qarshi qo‘yish va taqqoslash asosida muammoli vaziyat yaratish. Taqqoslash, ayniqsa, til ta’limida muhim o‘rin egallaydi. Bu usul orqali til hodisalaridagi o‘xshash va farqli tomonlar aniqlanadi. Mazkur usul bilan 26 muammoli vaziyat yaratishni “Кo‘chirma gap” mavzusini o‘rganish misolida ko‘rib o‘taylik. O‘quvchilarga berilgan quyidagi gap juftlarini o‘qib, ularni qiyoslash va farqlarini aniqlash topshiriladi: 1. “Jurjon podshosi bo‘laman”,–dedi yigit. Yigit Jurjon podshosi ekanligini aytdi (Ertakdan). Arslon podsho buyurdi: “Chaqimchini tutib o‘ldiring”. Arslon podsho chaqimchini tutib o‘ldirishni buyurdi (Ertakdan). “Toshkentga,–dedi Mirtemir,–11 yoshimda kelganman”. Mirtemir Toshkentga 11 yoshida kelganligini aytdi. Gaplar qiyoslangach, “Siz qanday gaplarni ko‘chirma gap deb tushunasiz?” degan muammoli savol o‘rtaga tashlanadi. Til hodisalarini umumlashtirish orqali muammoli vaziyat yaratish. Umumlashtirish aqliy faoliyatning eng murakkab usuli bo‘lib, u ona tilini induktiv yo‘l bilan o‘qitishga asoslanadi. Induktiv yo‘l esa til hodisalarini kuzatish, tahlil qilish, guruhlash kabilar asosida umumlashmalar hosil qilish demakdir. O‘quvchi berilgan so‘z, so‘z birikmasi, gap va matnlarni kuzatib tahlil qilgach, muammoni yechishga tayyor bo‘ladi. Masalan, 5-sinfda “Undalma” mavzusi o‘rganilar ekan, o‘quvchilar zimmasiga ega bilan undalmaning farqini aniqlash va undalmaga mustaqil ravishda ta’rif berish vazifasi yuklatiladi. Odatda, birinchi muammo hal qilingach, ikkinchi va uchinchi muammoni hal qilishga o‘tiladi. 2.2. Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari o'quvchilarning faolligini oshirish, mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuvini rivojlantirishga qaratilgan. Muammoli vaziyatlarni yaratishning turli xil usullari mavjud bo'lib, ular ona tili o'qitish jarayonini qiziqarli va samarali qiladi. Quyida ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratishning asosiy usullari keltirilgan: 1. Muammoli savollar berish. Bu usulda o‘quvchilarga muammoli savollar beriladi, bu savollar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini tahlil qilish va muammoni hal qilishga intiladilar. 27 Savollar ochiq va turli xil javoblarni talab qiladigan bo‘lishi kerak. Bu usul o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash va bilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. - Masalan, darsda shunday savol berilishi mumkin: "Nima uchun gapda bir so‘z boshqa so‘zdan ko‘ra kuchliroq ta’sir qiladi?", "Qanday hollarda so‘zlarning o‘rni gapning mazmunini o‘zgartiradi?" 2. Muammoli matnlar ustida ishlash. O‘quvchilarga muammoli vaziyatlarni o‘z ichiga olgan matnlar taqdim etiladi. Bu matnlarda o‘quvchilar muammoni topishi va uni tahlil qilib, yechim topishga harakat qilishi kerak. Masalan, matnning grammatik yoki stilistik xatolarini topish, so‘zlarning qo‘llanilishidagi farqlarni tahlil qilish kabilar muammoli vaziyatlar yaratishi mumkin. - Masalan, o‘quvchilarga bir matn berilib, undagi so‘zlarning stilistik jihatdan noto‘g‘ri ishlatilganini topish topshirig‘i beriladi. 3. Muammoli topshiriqlar. Ona tili darslarida o‘quvchilarga ijodiy va tahliliy fikrlashni talab qiladigan topshiriqlar beriladi. Bu topshiriqlar o‘quvchilarni izlanishga, fikrlashga va o‘z bilimlarini yangi sharoitda qo‘llashga majbur qiladi. - Masalan, o‘quvchilarga berilgan gaplarni tahlil qilib, ularning grammatik tarkibi yoki ma’no jihatlarini aniqlash vazifasi topshiriladi. "Ushbu gapda ishlatilgan fe’lning ma’no jihatidan boshqa ko‘rinishini izohlang" kabi savollar orqali muammoli vaziyat yaratiladi. 4. Muammoli savdo (diskussiya) tashkil etish. Dars davomida o‘quvchilarni muammoli masala ustida bahslashishga, o‘z fikrlarini himoya qilishga undaydigan vaziyat yaratish mumkin. Diskussiya jarayonida o‘quvchilar turli xil nuqtai nazarlarni o‘rganadilar va fikrlarini asoslaydilar. - Masalan, darsda "Tilning leksik rivojlanishida yangi so‘zlarning kiritilishi til qoidalariga qanday ta'sir qiladi?" kabi mavzularda muammoli muhokama o‘tkazish orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini asoslashga majbur bo‘lishadi. 5. Tahliliy va ijodiy yozma ishlar. 28 Muammoli vaziyatlarni yaratishda ijodiy va tahliliy yozma ishlar katta rol o‘ynaydi. O‘quvchilarga murakkab grammatik qoidalar, so‘zlarning stilistik xususiyatlari yoki murakkab iboralar bo‘yicha topshiriqlar berilishi mumkin. - Masalan, "Matnda ishlatilgan iboralarni tahlil qiling va ularga alternativ tarjimalar bering", yoki "Gaplarning stilistik farqlarini tushuntiring va ularni qayta yozing" kabi topshiriqlar o‘quvchilarni fikrlashga undaydi. 6. Vaziyatli masalalar berish. O‘quvchilarga hayotiy yoki badiiy matnlar bilan bog‘liq vaziyatli masalalar beriladi. Bu masalalar o‘quvchilarning grammatik, leksik yoki stilistik qoidalarni bilishini tekshirish bilan birga, ularni yangi vaziyatda qo‘llashga majbur qiladi. - Masalan, o‘quvchilarga real hayotdagi biror kommunikativ vaziyat berilib, ushbu vaziyatda qanday so‘z birikmalari yoki iboralar ishlatilishi kerakligini aniqlash topshirig‘i beriladi. "Do'stga rasmiy maktub yozish qoidalari va uslubi qanday farqlanadi?" kabi savollar o‘quvchilarni muammoli vaziyatga jalb qiladi. 7. Rol o‘yinlari va dramatizatsiya. Muammoli ta'lim jarayonida o'quvchilarga biror dramatik vaziyatni ijro etish topshirig'i beriladi. Bu usul o'quvchilarni matnni yaxshiroq anglashga, personajlarning fikrlarini tahlil qilishga va ularni o'zlarining nutqlari bilan moslashtirishga undaydi. Bu orqali o‘quvchilar muammoni o‘zlari tajriba qilib yechishga harakat qilishadi. - Masalan, darsda bir hikoyani o‘quvchilar ijro etadi, va ular personajlar o‘rtasidagi muloqotni muammoli tarzda qanday hal qilish haqida o‘ylaydilar. 8. Muammoli loyihalar. O‘quvchilarga uzoq muddatli loyihalar yoki tadqiqot ishlarini topshirish orqali ularning mustaqil izlanishlari va o‘zlashtirgan bilimlarini amalda qo‘llashlari talab qilinadi. Loyiha jarayonida o‘quvchilar biror grammatik yoki stilistik muammoni tahlil qilib, o‘z yechimlarini taklif qiladilar. - Masalan, o‘quvchilarga "O‘zbek tilidagi yangi so‘zlarning ommaviy nutqda qo‘llanilishi" bo‘yicha tadqiqot topshirig‘i beriladi va ular bu mavzuda o‘z xulosalarini taqdim etishadi. 29 9. O‘quvchilarga erkin savollar berish. Muammoli vaziyatlarni yaratishda o‘quvchilarga mavzu bo‘yicha erkin savollar berish va ularning individual javoblarini eshitish samarali usullardan biri hisoblanadi. Bu usulda har bir o‘quvchi o‘z bilimlari va fikrlash qobiliyatiga asoslangan holda javob topishga harakat qiladi. - Masalan, dars davomida "Ushbu hikoyaning oxirida nimalar bo‘lishi mumkin?" kabi erkin savollar berilishi o‘quvchilarni ijodiy fikrlashga undaydi. Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtiradi, ularni ijodiy va mustaqil fikrlashga undaydi. Bu usullar darsning interaktiv bo‘lishini ta’minlaydi va o‘quvchilarning ona tilini yanada chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beradi. Muammoli vaziyatlar orqali bilimlarni amaliyotda qo‘llash, ularga yangi yondashuvlarni ishlab chiqish va til bilimlarini chuqur tahlil qilish imkoniyati yaratiladi. 2.3. O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Ta'lim jarayonida bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish o‘quvchilarning faolligini oshirib, ularni mustaqil fikrlashga, ijodiy yondashuvga va bilimlarni chuqur tahlil qilishga undaydi. Muammoli ta’lim metodlari va bayon qilish usullari o‘quvchilarni mavzuni chuqur o‘rganishga va muammolarni hal qilish orqali o‘z bilimlarini kengaytirishga yordam beradi. Quyida tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning asosiy jihatlari va uning roli yoritiladi: 1. Tahliliy tafakkurni rivojlantirish. Muammoli bayon qilishning asosiy maqsadi o‘quvchilarni muammoni chuqur o‘rganishga va uni hal qilishda tahliliy fikrlashni talab etishga yo‘naltirilgan. O‘quvchilar faqatgina tayyor bilimlarni qabul qilishdan ko‘ra, ularni 30 mustaqil ravishda tahlil qilishga majbur bo‘ladilar. Tahliliy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning quyidagi jihatlari muhim rol o‘ynaydi: - Muammolarni tahlil qilish: Muammoli bayon qilish jarayonida o‘quvchilar oldiga turli xil muammolar qo‘yiladi. Bu muammolarni tahlil qilish, ularning asosiy sabablari va oqibatlarini tushunish uchun o‘quvchilar fikrlash ko‘nikmalarini faollashtiradi. - Masalalarni yechish: Muammoli vaziyatlar o‘quvchilarning bilish jarayonida to‘siqlarni yengib o‘tish va ularni hal qilish qobiliyatini rivojlantiradi. O‘quvchilar o‘z bilimlari va oldingi tajribalarini qo‘llash orqali masalalarni tahlil qilib, yechim topishga intiladilar. - Logik bog‘lanishlarni topish: Muammoli bayon qilish o‘quvchilarni matn va ma’lumotlar orasidagi lo‘gik bog‘lanishlarni tahlil qilishga va ularga asoslangan holda xulosalar chiqarishga o‘rgatadi. Masalan, ona tili darslarida o‘quvchilar bir gapning grammatik qurilishi yoki mazmuni bilan boshqa gapni bog‘lash orqali yangi bilimlar kashf etishadi. 2. Ijodiy tafakkurni rivojlantirish. Muammoli bayon qilish jarayonida ijodiy tafakkur ham katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar turli xil ijodiy yondashuvlar va yechimlar orqali o‘z bilimlarini kengaytiradilar. Ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli quyidagi jihatlar bilan ifodalanadi: - Yangi yechimlarni topish : O‘quvchilar muammoli bayon qilish jarayonida turli xil masalalarga ijodiy yondashishga majbur bo‘ladi. Bu ularning mavjud bilimlar asosida yangi bilimlar yaratishga, muammoni hal qilishda noodatiy usullarni sinab ko‘rishga undaydi. - Yangi g‘oyalarni ishlab chiqish : Muammoli bayon qilish o‘quvchilarda yangilik kiritish, yangi g‘oyalarni ilgari surish imkoniyatini yaratadi. Ular o‘z fikrlari va tasavvurlariga asoslanib, muammolarni yechish uchun yangi yondashuvlar ishlab chiqadilar. 31 - Ijodiy nutq va yozuvni rivojlantirish: Ona tili darslarida muammoli vaziyatlar asosida o‘quvchilarning ijodiy nutqi va yozuvi ham rivojlanadi. Masalan, o‘quvchilar mavzu bo‘yicha ijodiy hikoya yozish yoki o‘z fikrlarini badiiy tasvir orqali ifodalash vazifasini bajarishlari mumkin. 3. Muammoli vaziyatlar orqali tahlil va ijodiy fikrlashni rag‘batlantirish. Muammoli bayon qilishda o‘quvchilarga muammoli vaziyatlar taqdim etiladi, bu vaziyatlar esa ularni mustaqil ravishda fikrlashga undaydi. Muammoli vaziyatlar o‘quvchilarni quyidagicha tahliliy va ijodiy tafakkurga rag‘batlantiradi: - Mustaqil yechim qidirish: O‘quvchilar berilgan muammolarni tahlil qilib, ularni hal qilish uchun o‘z yechimlarini taklif etadilar. Bu jarayon ularning tahliliy va ijodiy tafakkurini rivojlantiradi, chunki ular faqat tayyor bilimlardan foydalanmay, balki yangi bilimlar yaratadilar. - Tanqidiy fikrlashni shakllantirish: Muammoli bayon qilishda o‘quvchilar berilgan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil qilishadi. Masalan, grammatik qoidalar yoki stilistik jihatlar o‘quvchilar tomonidan tahlil qilinadi va ularning to‘g‘riligini baholash imkoniyati yaratiladi. - Ijodiy yondashuvni talab qilish: Dars jarayonida o‘quvchilarga berilgan masalalar ko‘pincha bir nechta yechimga ega bo‘ladi, va bu ijodiy yondashuvni talab qiladi. Har bir o‘quvchi o‘z yechim usulini ishlab chiqadi, bu esa ularning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. 4. O‘quvchilarning shaxsiy faolligini oshirish. Muammoli bayon qilishda o‘quvchilar faqat ma’lumot qabul qiluvchi emas, balki faol o‘rganuvchi sifatida ishtirok etadi. Ular muammolarni tahlil qilib, o‘z fikrlarini ifodalaydi va yechim topishga harakat qiladi. Bu jarayon o‘quvchilarning shaxsiy faolligini oshirib, ularga mavzuni chuqurroq o‘rganishga imkon beradi. 5. Bilimlarni amaliyotga qo‘llash. Muammoli bayon qilish o‘quvchilarga o‘z bilimlarini real muammolarni hal qilishda qo‘llash imkonini beradi. Bu usul orqali ular nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etishni o‘rganadilar, bu esa ularning tafakkurini rivojlantiradi. 32 O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli juda katta. Bu usul o‘quvchilarni faollikka, mustaqil fikrlashga, muammolarni hal qilishda ijodiy yondashishga o‘rgatadi. Muammoli bayon qilish orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini chuqurroq anglaydilar, tahlil qilish va yangi yechimlar topish orqali ijodiy tafakkurlarini rivojlantiradilar. Berilgan matnning mazmunidan kelib chiqib, muammoli vaziyat yaratish. O‘qituvchi darslikda berilgan yoki o‘zi tanlagan matnni o‘qitib, shu asosida ham muammo qo‘yishi mumkin. Masalan, o‘quvchilar e’tiboriga quyidagi matn havola etiladi: Ilmga amal qilmaslik jazosi. Amir Abdullaxon xos navkarni hamisha o‘zi bilan olib yurar ekan. Amir huzuridagi suhbatlarda bir shoir Amir Xisrav Dehlaviyga nisbat berib shu baytni o‘qiydi: «Кerak odamga so‘zni ko‘p bilmoq Vale oni juda ham oz aytmoq». Amirga bu bayt juda ma’qul bo‘ladi. Кunlardan bir kun Amir o‘zining so‘zamol, sergap vaziriga Dehlaviyning ta’birini eslatib, tanbeh beradi. Vazir Amirga : «Avf eting, shohim. Bu so‘zlar Dehlaviyniki emasalan, shayx Nizomiy qalamiga mansub»,–deb e’tiroz bildiradi. Amir hayrat bilan navkariga qaraydi. Navkar bosh egib: – Ulug‘ amirim, vazir haq. Bu ta’bir – Nizomiy Ganjaviyning «Xisrav va Shirin» dostonidan. Shoir sizga noto‘g‘ri aytgan edi, – deb javob beradi. Amir jallodni chaqirib, navkarning tilini kestiradi. Muammoli savol: Nega navkarning tili kesildi? Ona tilidan masala tipidagi o‘quv topshiriqlari til hodisalarini kuzatish, qiyoslash, guruhlash kabilarga asoslanadi. O‘quvchi tildan egallangan bilimlarga asoslanib noma’lumni qidiradi. Masalaning muhim belgisi uning isbot talabligidir. O‘quvchi berilgan topshiriqlarni bajargach, muayyan bir xulosaga keladi va o‘z shaxsiy fikr- mulohazalarini isbotlash zaruriyati tug‘iladi. Quyida o‘quv topshiriqlaridan ayrim namunalar keltiriladi: “ Fonetika ” dan: 1- masala. Avval unli, keyin undosh tovushlarni talaffuz qilib ko‘ring. Siz ular orasida qanday farqni sezyapsiz? Qaysi belgilarga qarab ularni unli va undosh tovushlarga ajratdingiz? A ,i ,o, e, u, o‘ tovushlarining unli 33 tovush ekanligini isbotlang. 2-masala. Qatiq–qattiq, dara–darra singari so‘zlarning farqi bormi? Ularning bir so‘z emasligini isbotlang. «Leksika»dan: 1-masala . Uzukning ko‘zi, derazaning ko‘zi, buloqning ko‘zi, taxtaning ko‘zi yoki o‘tkir til, o‘tkir so‘z, o‘tkir nigoh (qarash) birikmalarida ko‘zi va o‘tkir so‘zlarining ko‘chma ma’noda qo‘llanilganligini isbotlang. 2-masala. Gaplardagi antonimlarga e’tibor bering. Ular yakka holda kelganda qanday ma’noni va juft holda kelganda qanday ma’noni anglatadi? 1. To‘yga do‘st - dushman keladi. 2. Erta–yu kech fikrim shu. 3. Qishloqning butun katta - kichigi bu umumxalq hashariga qo‘shildi (S.Ahmad). Bu gapdagi antonimlarni boshqa so‘zlar bilan almashtirib ko‘ring-chi! Bundan qanday xulosa chiqardingiz? Namuna: To‘yga hamma keladi. Doim fikrim shu. Morfologiyadan: 1-masala. Quyida berilgan ikki gapni taqqoslang. 1. Chol minbarga chiqib yigitchasiga gapirdi. 2. Tanishib olaylik, otingiz nima, yigitcha? Yigitcha so‘zining ma’nosida farq bormi? Siz bundan qanday xulosa chiqardingiz? 2-masala. Quyidagi to‘rtlikni diqqat bilan o‘qing. Nega shoir shu olmoshini uch misrada takror qo‘llagan? Ukam, yovuzlarning topganlari shu, O‘z o‘g‘lin it bo‘lib qopganlari shu. O‘z qalbin nafratlab yopganlari shu, Mo‘min Mirzo, ukam, seni o‘ldirdilar. (A.Oripov) O‘qituvchi o‘quv masalalarini o‘zi tuzishi yoki darslikda berilgan ijodiy xarakterdagi o‘quv topshiriqlaridan foydalanishi mumkin. Agar topshiriq shartida o‘z fikr - mulohazalarini dalillar bilan asoslash so‘ralmagan bo‘lsa, unga muayyan o‘zgartirishlar kiritish mumkin. Shunday qilib, masala tipidagi o‘quv topshiriqlari muammoli vaziyat yaratishning muhim usulidir. Chunki masala o‘quvchini harakatga keltiradi, uni izlanishga undaydi, qiziqtiradi. Muammoli vaziyat yaratishda o‘rganiladigan til hodisalarining murakkablik darajasi ham hisobga olinadi. Chunki o‘qituvchi til hodisalarining murakkablik darajasidan kelib chiqib, muammoli vaziyat yaratishning usulini tanlaydi. Oldindan o‘quvchilarga ma’lum darajada tanish 34 bo‘lgan til hodisalarini o‘rgatishda ko‘proq kuzatish, taqqoslash kabi usullardan foydalanilsa, o‘quvchilarga tamoman notanish bo‘lgan mavzularni o‘rgatishda muammoli savol qo‘yib, darslikdan javob izlash usulidan foydalaniladi. Muammoli vaziyat yaratishda sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasi, til hodisalarini tushunishi va aqliy faoliyat usullaridan foydalanishi kabilar ham hisobga olinadi. Agar sinf o‘quvchilarining o‘zlashtirish darajasi past bo‘lsa, engilroq ijodiy-amaliy topshiriqlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Muammoning mohiyatini anglash muammoli ta’limning birinchi bosqichidir. Кeyingi bosqichlar: muammoni yechish, natijani hisobga olish kabilar birinchi bosqichning to‘g‘ri uyushtirilganligiga bog‘liq. Ayniqsa, birinchi bosqichda o‘zlashtirishi bo‘sh o‘quvchilarni muammoli vaziyatga olib kirish o‘qituvchiga ancha murakkablik tug‘diradi. Buning uchun o‘qituvchi tabaqalashtirilgan ta’lim imkoniyatlaridan unumli foydalanishi lozim. Shunday qilib, qo‘yilgan muammoni to‘g‘ri yechishni ta’minlash uchun: a) muammoning maqsad va mohiyatini o‘quvchilarga to‘g‘ri anglatish; b) o‘rganilgan mavzular yuzasidan puxta va izchil bilimlarning mavjudligiga erishish; v) har bir o‘quvchida mustaqil ravishda ijodiy ishlash malakalarini tarkib toptirish; g) o‘quvchilarni maqsadga yo‘naltira bilish; d) muammoni yechishning eng samarali va qulay yo‘lini belgilash juda katta ahamiyatga ega. Ona tili darslarida o‘quvchilarning mustaqil bilim olishini quyidagi metodlarga ajratish mumkin: 1) qayta xotiralashga asoslangan metodlar; 2) qisman izlanuvchanlik metodlari; 3 ) izlanishga asoslangan metodlar. Bu metodlarning har biri ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchilarni faollashtirishga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Qayta xotiralashga asoslangan metodlar. Mazkur metod o‘quvchi oldida muayyan bir qiyinchilik yaratmaydi va u tayyor o‘quv materiali bilan ish ko‘radi. O‘rganilgan til hodisalarini xotirada tiklash, 35 topshiriqni to‘laligicha muayyan andaza yoki namunaga qarab bajarish kabi topshiriqlar shunday topshiriqlar sirasiga kiradi. Ona tili mashg‘ulotlarida bajariladigan bir qator ish turlari, jumladan, ko‘chirib yozish, izohli yozuv, saylanma diktant, muayyan andazaga qarab bajariladigan fonetik, leksik, morfologik, sintaktik tahlillar, berilgan she’riy matn mazmunini nasriy yo‘l bilan bayon qilish kabi topshiriqlar o‘quvchilardan bilimlarni xotirada tiklashni talab etadi. Qisman izlanuvchanlik metodi. Qisman izlanuvchanlik metodi tarkibida qayta xotiralash asosiy o‘rinni egallaydi. Chunki o‘quvchi ona tilidan egallangan bilimlarga tayanmay turib, uni yangi sharoitda qo‘llay olmaydi. Ona tili mashg‘ulotlarida bajariladigan qator mustaqil ish turlari: a) nuqtalar o‘rniga zarur harflar, kelishik qo‘shimchalari, so‘zlarni topib qo‘yish; b) ma’lum bir so‘zni uning ma’nodoshi, uyadoshi, qarama - qarshi ma’noli so‘z bilan almashtirish; v) berilgan gaplar yoki matnning mazmunini saqlagan holda shaklini o‘zgartirish; g) berilgan tayanch so‘zlar yoki so‘z birikmalaridan foydalanib, gaplar yoki matnlar tuzish o‘quvchilardan qisman izlanishni talab etadi. Bu topshiriqlarni bajarish jarayonida o‘quvchi ma’lum darajada yordam oladi. Berilgan so‘zlar, so‘z birikmalari va gaplar o‘quvchiga topshiriqni bajarishi uchun ko‘maklashadi. Izlanishga asoslangan metodlar. Izlanish til materiallarini ijodiy faoliyat ko‘rsatish yo‘li bilan o‘rganish demakdir. Shubhasiz, o‘quv- 81 chi ona tili mashg‘ulotlarida ma’lum bir yangilik kashf yetmaydi, balki berilgan ma’lumot mazmunini ijodiy yo‘l bilan o‘rganadi. Bu metod o‘quvchidan oldin o‘rganilganlarni tamoman yangi sharoitda qo‘llashni talab etadi. Ona tili mashg‘ulotlarida yoziladigan insholar, o‘qilgan badiiy asarga taqriz yozish, maqola yozish, ilmiy ma’ruzalar tayyorlash o‘quvchidan hech qanday andaza yoki tashqi yordam olmasdan bajariladigan asosiy ishlardir. Shunday qilib, ona tili darslarida izlanishga asoslangan metodlardan foydalanish, birinchidan, o‘quvchilarning til hodisalariga qiziqishini kuchaytiradi, ikkinchidan, til hodisalarini mustaqil tahlil 36 qilishga o‘rgatish orqali ularda ijodiylik rivojlanib boradi. Professor B. To‘xliyev ta’lim metodlarini quyidagicha tasnif qiladi: 1. Tayyor bilimlar bilan qurollantirish metodi: – darslik va o‘quv qo‘llanmalarga asoslanish; – ko‘rgazmali didaktik vositalarga asoslanish (audio- video kassetalar, muayyan mavzudagi magnitofon yozuvlari, ona tilidan slaydjadvallar, o‘quv kompyuter disketlari, dars mavzularini yoritish uchun mo‘ljallangan o‘quv rasmlari, portret, peyzaj (rang-tasvir), tayyor badiiy-ramziy, ma’rifiy matnlar). 2. Yo‘naltiruvchi ta’lim metodi. O‘quvchi faoliyatini bosqichli, sistemali yo‘naltiruvchi (yozma va og‘zaki) topshiriqlar asosida jadallashtirish. 3. Muammoli ta’lim metodi. 4. Ongli - verbal - kognitiv ta’lim metodi. Yuqoridagi ta’lim metodlariga asoslangan holda o‘quvchi faoliyatini quyidagicha tasniflaydi: 1. Ongli kuzatish va xotirada saqlash metodi. 2 . Yo‘naltiruvchi topshiriqlar yordamida izlanish va xulosalar chiqarish, bahs va munozara metodi. 3. Muammoni yyechishga qaratilgan, maqsadli ijodiy faoliyat metodi. 4. Mustaqil va ijodiy izlanish orqali kashf qilish (matn yaratish) metodi. Bu metodlar yordamida o‘quvchilar o‘zi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantiradi, amaliy-ijodiy tatbiq bilan shug‘ullanadi. Ona tilidan ta’lim metodini tanlash. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchi faoliyati o‘z-o‘zidan faollashmaydi, albatta. U, birinchi navbatda, o‘qituvchi tomonidan to‘g‘ri tanlangan metodga bog‘liq. To‘g‘ri tanlangan metod uni rivojlantirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Ona tili ta’limning mazmuni muhim va yetakchi omil sanaladi. Chunki samaradorlik avvalo o‘quvchilarga «Nimani o‘qitish?» masalasi bilan chambarchas bog‘liq. Ona tili ta’limidan o‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan zaruriy bilimlar hamda shu bilimlarga muvofiq keladigan malaka va ko‘nikmalar tizimi to‘g‘ri belgilansagina «Qanday o‘qitishi kerak?» degan savolga javob topish mumkin. 37 Demak, samaradorlik avvalo ana shu ikki omil bilan bevosita aloqadordir. «Nimani o‘qitish?» va «Qanday o‘qitish kerak?» bir jarayonning ikki qirrasidir. Bular shu darajada bir-biri bilan bog‘langanki, biri ikkinchisiz hech qanday samara ko‘rsatmaydi. Ona tili ta’limning samaradorligi, birinchidan, ta’lim mazmuni, ya’ni shu fandan o‘quvchilarga beriladigan zaruriy bilim, malaka va ko‘nikmalar tizimi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, ta’lim jarayonida pedagogik texnologiyalarni joriy etish, o‘quvchilarning ona tilini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi, bilish ehtiyojini yuzaga keltiradigan vositalar bilan chambarchas bog‘langan. Ona tili ta’limning samaradorligini ta’minlovchi muhim vositalardan biri o‘qitish metodini to‘g‘ri tanlanishidir. Ona tili darslarida o‘qituvchi ko‘proq o‘quvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlarga murojaat qiladi. Chunki o‘quv materialini tushuntirib berish yoki o‘quvchi duch keladigan tushuncha, ta’rif va qoidalar atrofida suhbat o‘tkazish bilan o‘rgatib bo‘lmaydi. Ona tili mashg‘ulotlarida o‘quvchi ta’lim jarayonining subyekti, ya’ni faol ishlovchisiga aylanib, har bir o‘quv topshirig‘ini aqliy faoliyat 83 «chig‘irig‘i»dan o‘tkazgan taqdirdagina o‘quv materiallarni o‘zlashtirish jarayoni ancha yengil kechadi va dars mashg‘ulotlarining samaradorligi ta’minlanadi. O‘qitishning amaliy metodlariga tayangan o‘qituvchi o‘quv topshiriqlarini bajarish jarayonida o‘quvchining faolligini to‘g‘ri uyushtira oladi va uning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlaydi. O‘quvchilariga ona tilidan bilimlarni tayyor holda bayon qilish serunum metod sanalmaydi. Chunki bilimlar o‘qituvchi tomonidan tayyor holda berilar ekan, o‘quvchi shu jarayonning ishtirokchisiga, tinglovchisiga va faqat andazaga qarab harakat qiluvchiga aylanib qoladi. Кuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ona tili o‘qituvchilari ta’lim metodlarini tanlashda juda ko‘p qiyinchiliklarga duch keladilar. Ayrim o‘qituvchilar ma’lum bir metodga ortiqcha baho berib, ikkinchisini e’tibordan chetda qoldiradilar; ba’zilari har bir metoddan bir shingil olishga urinadilar. O‘qituvchilarning ko‘pchilik qismi ta’lim metodini tasodifiy tanlaydilar. O‘qituvchi ta’lim metodini tanlashda quyidagilarga amal qilishi lozim: 38 1. Tanlanayotgan metodning o‘rganiladigan til materiali mazmuniga muvofiq kelishi, mavzuning murakkablik darajasi, o‘rganilayotgan o‘quv materiali yuzasidan o‘quvchilarda ayrim tushunchalarning mavjudligi, o‘quv materialining hajmi ta’lim metodini tanlashga ta’sir ko‘rsatadi. Mavzu o‘quvchilarning o‘quv imkoniyatiga muvofiq kelib, ular shu o‘rganilayotgan til hodisasi yuzasidan oldingi sinflardan ma’lum bir tushunchalarga ega bo‘lsalar, qayta xotiralashga asoslangan metodlar bilan bir qatorda, muammoli o‘qitish metodidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Mavzu hajm jihatidan katta va murakkab bo‘lsa, tushuntirishnamoyish etish metodini muammoli ta’lim metodi bilan qo‘shib olib borish maqsadga muvofiqdir. 2. Tanlanayotgan metod ona tili ta’limining asosiy maqsadi va o‘rganilishi ko‘zda tutilgan mavzuning xususiy maqsadiga muvofiq kelishi shart. Ona tili darsida yangi mavzu o‘rganiladigan bo‘lsa, o‘tilganlarni xotirada tiklash orqali o‘quvchilardan ijodiylikni talab qiladigan topshiriqlarga ko‘proq e’tibor beriladi. 3. Tanlanayotgan metod o‘quvchilarning o‘zlashtirishini, mustaqil ishlash darajasini, yosh va shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olishi lozim. O‘quvchilarning real o‘quv imkoniyatlaridan kelib chiqib, bir vaqtning o‘zida bir necha metoddan foydalansa bo‘ladi. Masalan, o‘quvchilar tomonidan bilimlarni mustaqil egallash jarayonida o‘zlashtirishi bo‘sh o‘quvchilar uchun qayta xotiralash va qisman izlanuvchanlik metodlaridan foydalansak, o‘zlashtirish darajasi yuqori bo‘lgan o‘quvchilar uchun ko‘proq izlanuvchanlik metoddaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tanlanadigan metod o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga ham bog‘liq. Bolalarning yoshi ulg‘aygan sari til materiallari ustida mustaqil ishlash darajasi ham ortib boradi. Quyi sinflarda o‘quvchi o‘z-o‘zini nazorat qilishda ancha qiynalsa, 7–8 - sinflarga borib, ularning o‘z faoliyatini o‘zi nazorat qilishi ortadi. Shuning uchun 5–6 - sinflarda o‘quv topshiriqlarini bajarish uchun ko‘p hollarda namuna ko‘rsatishga zaruriyat sezilsa, 7–8 - sinflarda ularda ijodiy faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari ancha kengayadi va izlanuvchanlikka asoslangan metodlarga tez-tez murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. 39 4. Ona tili darsida qo‘llaniladigan metod mavzulararo, bo‘limlararo va fanlararo bog‘lanishlarni ham hisobga olishi lozim. Chunonchi, «Jarangli va jarangsiz undoshlar» mavzusi o‘rganilar ekan, o‘quvchilar bir vaqtning o‘zida ham jarangli va jarangsiz tovush juftlari ustida ish olib boradilar, har bir so‘zga ma’nodosh, uyadosh va qarama-qarshi ma’noli so‘zlar izlaydilar. Bunday holatlarda bilimlarni xotirada tiklash izlanuvchanlik metodlari bilan qo‘shiladi. O‘quvchilarning orfografik, orfoepik va punktuatsion malakalari ustida ishlash ma’lum bir bo‘lim doirasida cheklanmaydi. Bu malakalar deyarli har bir ona tili mashg‘ulotida takomillashtiriladi. Qo‘llaniladigan metod ona tili darslari zimmasiga yuklatilgan bu vazifani muvaffaqiyatli amalga oshirishga xizmat qiladi. 5. Ta’lim metodi ona tilidan beriladigan bilimlarning manbaiga ham bog‘liq. Agar o‘quvchi bilimlarni o‘qituvchining jonli so‘zidan oladigan bo‘lsa, tushuntirish-namoyish etish metodi o‘quvchilarning mustaqil izlanishi bilan qo‘shiladi, agar bilim berilgan topshiriqlarni bajarish asosida o‘rganiladigan bo‘lsa, asosan, o‘quvchi faoliyati bilan bog‘liq metodlarga murojaat qilinadi. Darslikda o‘quv materialining induktiv yoki deduktiv usulda berilganligi ham ta’lim metodini tanlashga ta’sir ko‘rsatadi. O‘quv materiali induktiv usulda berilgan bo‘lsa, o‘quvchilarning faollik darajasi yuqori bo‘ladi. Tanlanayotgan metod o‘quv materialini o‘rganish uchun ajratilgan vaqt va o‘qituvchining imkoniyatlariga ham muvofiq kelishi lozim. Mavzuni o‘rganishga ajratilgan vaqt oz bo‘lsa, o‘quvchilarning izlanishiga asoslangan metodlarni qo‘llash imkoniyatlari ancha chegaralanadi. Bunday hollarda o‘qituvchining bayoni evristik suhbat bilan qo‘shilgan holda amalga oshiriladi. 2.4.Muammoli bayon qilishda o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabati Muammoli bayon qilishda o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabati** ta'lim jarayonida muhim ahamiyatga ega. Muammoli ta'limning asosiy tamoyillaridan biri shundaki, o‘qituvchi va o‘quvchi o‘quv jarayonida hamkorlikda faol ishtirok etadi, bunda o‘qituvchi rahbarlik qiladi, yo‘naltiradi va maslahat 40 beradi, o‘quvchi esa bilish jarayonida faol ijodiy ishtirok etadi. Bu munosabatlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish, bilimlarni chuqur o‘zlashtirish va qiziqishni kuchaytirishga qaratilgan. 1. O‘qituvchining roli. Muammoli bayon qilish jarayonida o‘qituvchining asosiy vazifasi bilimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri berish emas, balki o‘quvchilarni muammolarni hal qilishga, mustaqil izlanishga yo‘naltirishdir. O‘qituvchi o‘quvchilarning faoliyatini boshqaruvchi va yo‘naltiruvchi sifatida quyidagi vazifalarni bajaradi: - Muammoli vaziyatlarni yaratish: O‘qituvchi o‘quvchilarning bilim olish jarayonida duch keladigan muammolarni yaratadi. Bu muammolar o‘quvchilarni fikrlashga va yechim izlashga majbur qiladi. Masalan, o‘qituvchi dars davomida turli xil muammoli savollar yoki topshiriqlar beradi, bu savollarga javob topish o‘quvchilarning bilish jarayonini faollashtiradi. - Yo‘naltirish va rahbarlik qilish: O‘qituvchi o‘quvchilarga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, ularni qiyinchiliklarga duch kelganda yordam beradi, lekin tayyor javoblarni bermaydi. O‘qituvchi yo‘naltiruvchi savollar bilan o‘quvchilarni muammoli vaziyatni tahlil qilishga va mustaqil yechim topishga undaydi. - Motivatsiya berish: O‘qituvchi o‘quvchilarda qiziqish va faollikni qo‘llab-quvvatlaydi, ularni o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llashga va ijodiy yondashishga rag‘batlantiradi. Shuningdek, u o‘quvchilarning muvaffaqiyatlari uchun ijobiy baho berish orqali ularga ruhiy ko‘mak beradi. - Refleksiya va tahlil qilish: Dars oxirida o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda muammoni tahlil qilib, yechim jarayonini qayta ko‘rib chiqadi. Bu o‘quvchilarning xatolarini tushunishlariga va keyingi safar bu xatolardan qochishlariga yordam beradi. 2. O‘quvchining roli. Muammoli bayon qilishda o‘quvchi ta'lim jarayonining markazida turadi. O‘quvchi passiv bilim qabul qiluvchi emas, balki bilim olishda faol ishtirok etuvchi shaxs sifatida ko‘riladi. O‘quvchining roli quyidagilardan iborat: 41 - Faol ishtirok etish: O‘quvchi muammoli vaziyatlar va savollarga yechim topishga harakat qiladi, bu esa uning bilish jarayonida faol ishtirok etishiga sabab bo‘ladi. Muammolarni hal qilish uchun u o‘z bilimlari, tahliliy fikrlash qobiliyatlari va izlanishlaridan foydalanadi. - Mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish: Muammoli bayon qilish jarayonida o‘quvchi muammolarni mustaqil tahlil qilib, ularni hal qilishda o‘z qarorlarini qabul qiladi. U faqat o‘qituvchining rahbarligi ostida emas, balki o‘z bilimi va tajribasiga asoslanib muammolarni yechishga intiladi. - Hamkorlik qilish: O‘quvchi muammolarni yechishda guruhda yoki o‘quvchilar bilan hamkorlikda ishlashi mumkin. Bunday hamkorlik o‘quvchilar orasida fikr almashishni rivojlantiradi va bir-biridan o‘rganish imkonini beradi. - Ijodiy yondashuv: O‘quvchilar muammoli ta'lim jarayonida o‘z fikrlarini va yechimlarini ijodiy yondashuv bilan amalga oshiradilar. Ular muammoning turli tomonlarini o‘rganib, yangi yechimlar ishlab chiqadilar. 3. O‘zaro hamkorlik. Muammoli ta'limda o‘qituvchi va o‘quvchi o‘zaro hamkorlikda bilim olish jarayonini tashkil etadi. Bu hamkorlik o‘quvchilarning bilim olish jarayonini faollashtiradi va ta'lim sifatini oshiradi. O‘zaro hamkorlikda quyidagi asosiy jihatlar mavjud: - O‘quvchining mustaqilligi va o‘qituvchining rahbarligi: O‘qituvchi o‘quvchilarning mustaqil izlanishlarini qo‘llab-quvvatlaydi, ularga yo‘l-yo‘riq beradi, lekin ularning mustaqil fikrlash va qaror qabul qilishlariga to‘siq qo‘ymaydi. Shu bilan birga, o‘quvchi o‘z fikrlarini bayon qilishda erkinlikka ega bo‘ladi, lekin o‘qituvchining maslahatlariga va yo‘naltiruvlariga rioya qiladi. - Interaktiv muloqot: O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro muloqot dars jarayonida faoliyatning ajralmas qismidir. O‘qituvchi o‘quvchilarning savollariga javob beradi, ularga maslahat beradi va muammoli vaziyatlarni muhokama qiladi. O‘quvchilar esa o‘z savollarini berish va muammoli vaziyatlarni hal qilishda faol ishtirok etadilar. 42 - Refleksiya va baholash: Dars yakunida o‘qituvchi va o‘quvchilar birgalikda bilimlarni qayta ko‘rib chiqadilar, muammolarni tahlil qiladilar va xulosalar chiqaradilar. Bu jarayon orqali o‘quvchilar o‘z xatolarini ko‘rib, kelajakda bu xatolardan qochish yo‘llarini o‘rganadilar. Muammoli bayon qilish jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ta'lim jarayonining samaradorligini oshiradi. O‘qituvchi rahbar, yo‘naltiruvchi va motivator sifatida ishtirok etadi, o‘quvchilar esa bilim olishda mustaqil va faol ishtirok etadilar. Bu munosabatlar o‘quvchilarning tahliliy va ijodiy tafakkurini rivojlantiradi, ularning mustaqil qaror qabul qilishini rag‘batlantiradi va bilimlarni amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantiradi. XULOSA Ona-tili o‘qitish metodikasi fani dars mashg‘ulotlarida bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilish usullari zamonaviy ta'lim jarayonida muhim o‘rin tutadi. Bu usullar o‘quvchilarni faollikka, mustaqil fikrlashga va ijodiy yondashuvga rag‘batlantirishda samarali vosita sifatida xizmat qiladi. Muammoli bayon qilish jarayoni o‘quvchilarning bilimlarni chuqur o‘zlashtirishini ta'minlaydi, shuningdek, ularning tahliliy va ijodiy tafakkurlarini rivojlantirishga yordam beradi. Xulosa qilib aytganda: 1. O‘quv jarayonini faollashtiradi: Muammoli bayon qilish o‘quvchilarni dars jarayonida faol ishtirok etishga, o‘z fikrlarini ifoda etishga va mustaqil qaror qabul qilishga undaydi. 2. Tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantiradi: O‘quvchilar muammolarni tahlil qilish, yechim topish va ijodiy yondashuv orqali o‘z bilimlarini kengaytiradi. 43 3. O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlaydi: Muammoli bayon qilish o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi o‘zaro muloqotni kuchaytiradi, bu jarayon o‘quvchilarning bilimlarni chuqur o‘rganishlariga yordam beradi. 4. Mustaqil fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatini rivojlantiradi: O‘quvchilar muammolarni hal qilishda mustaqil fikr yuritishga va innovatsion yondashuvlar ishlab chiqishga o‘rganadilar. 5. Amaliy ko‘nikmalarni shakllantiradi: Darslar davomida muammoli vaziyatlar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar, bu esa ularning real hayotda muammolarni hal qilish qobiliyatini oshiradi. Umuman olganda, ona-tili o‘qitish metodikasi darslarida muammoli yo‘l bilan bayon qilish usullari o‘quvchilarning bilimlarni o‘zlashtirishini yanada chuqurlashtirish, ijodiy fikrlashni rivojlantirish va ta'lim jarayonini samarali tashkil etishga xizmat qiladi. Bu usullar o‘quvchilarda tayyor bilimlarni qabul qilishdan ko‘ra, mustaqil o‘rganish va rivojlanish uchun zarur ko‘nikmalarni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O‘zbekiston strategiyasi”. – T.: O‘zbekiston, 2021. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020 yil 23 sentyabr. // O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari to‘plami. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. “2022–2026 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Milliy harakatlar strategiyasi”. – T., 2022. 4. Vahobov A., Yusupov S. “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi”. – T.: O‘qituvchi, 2019. 5. Muminov O., Qodirov I. “Muammoli ta'lim: nazariya va amaliyot”. – T.: Fan va texnologiya, 2015. 6. Ziyodov Q. “Ona tili va adabiyot o‘qitish metodikasi”. – T.: Ma’naviyat, 44 2020. 7. Niyozova R., Matmusaev X. “Muammoli ta'lim usullari va ularning samaradorligi”. // Ilmiy pedagogika jurnali, №4, 2021. 8. Axmedov A. “Ona tili darslarida innovatsion yondashuvlar”. – T.: Sharq, 2022. 9. G‘afforov G‘.”O‘quvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli ta'limning o‘rni”. // Pedagogika nazariyasi va amaliyoti, №6, 2020. 10. G‘ulomov Z. “O‘quv jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish texnikalari”. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. Internet saytlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi. [www.edu.uz]( http://www.edu.uz ) Ushbu saytda ta'lim tizimi, yangi o‘quv dasturlari, qonun hujjatlari va yangiliklar haqida ma'lumotlar mavjud. 2. Ta'limni rivojlantirish markazi.[www.trm.uz]( http://www.trm.uz ) O‘qitish metodikasi, ta'lim jarayonini rivojlantirish, muammoli ta'lim usullariga oid maqolalar va metodik qo‘llanmalar mavjud. 3.Ona tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi bo‘yicha ilmiy maqolalar. [https://journal.samarqand.edu.uz]( https://journal.samarqand.edu.uz ) Bu saytda ona tili va adabiyoti o‘qitish metodikasi haqida ilmiy maqolalar va tadqiqotlar mavjud. 4.Academia.edu.[www.academia.edu]( https://www.academia.edu ) Ta'lim, pedagogika va metodika sohalarida ilmiy maqolalar, tadqiqotlar va dissertatsiyalarni topish mumkin. 5. ResearchGate.[www.researchgate.net]( https://www.researchgate.net ) Ta'lim va pedagogika sohalaridagi ilmiy tadqiqotlar va maqolalar bilan tanishish uchun foydali sayt. 6. Google Scholar. [scholar.google.com]( https://scholar.google.com ) Ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar va tadqiqotlar uchun keng qamrovli qidiruv tizimi. 7. Ta'lim va tarbiya muammolari jurnali. 45 [https://oquv.uz/]( https://oquv.uz/ ) Ta'lim va tarbiya bilan bog‘liq muammolarni yorituvchi maqolalar va tadqiqotlar mavjud. 46

 MUNDARIJA:

KIRISH ................................................................................................................4
I-BOB. ONA TILI O‘QITISHDA MUAMMOLI TA’LIMNING NAZARIY ASOSLARI 
  1.1. Muammoli ta’lim tushunchasi va uning asoslari.....................................6
  1.2. Ona tili o‘qitish metodikasida muammoli ta’limning o‘rni ……....……14
1.3. Muammoli ta’limning asosiy tamoyillari va uning psixologik-pedagogik xususiyatlari……………………………………………………..

 

19

II-BOB. ONA TILI DARSLARIDA MUAMMOLI BAYON QILISHNING USULLARI VA SHAKLLARI 
2.1. Bilimlarni muammoli yo‘l bilan bayon qilishning asosiy prinsiplari……22
2.2. Ona tili darslarida muammoli vaziyatlarni yaratish usullari ……………27
2.3. O‘quvchilarda tahliliy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishda muammoli bayon qilishning roli.......................................................................................

 

30

2.4. Muammoli bayon qilishda o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro munosabati......................................................................................................

 

40

XULOSA…………...…………………………………………………………...43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................44
Купить