Ona tilini o‘qitishda Morfemika bo‘limini o‘qitish metodikasi kurs ishi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	345.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

21 Sotish

Ona tilini o‘qitishda Morfemika bo‘limini o‘qitish metodikasi kurs ishi

Sotib olish

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Xodjayeva Gulzora Muhammadyaxyo qizining
Ona tili o qitish metodikasi
ʻ fanidan
“ Ona tilini o‘qitishda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish metodikasi
” mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: Mamajonova N.
Bajaruvchi: Xodjayeva G .
ANDIJON -2025

2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Mamajonova Nigora

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________
MUNDARIJA

3Kirish …………………………………………………………… 4
I BOB. Morfemika bo‘limining nazariy asoslari va lingvistik
mazmuni
1.1. Morfemika fanining predmeti va morfema tushunchasi ………………
8
1.2. Morfemik tahlilning turlari va ularning o‘rganishdagi ahamiyati …….
15
1.3. Ona tili darslarida morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga qo‘yiladigan
didaktik talablar …………………………………………………………… 21
II BOB. Boshlang‘ich sinflarda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish
metodikasi
2.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik tushunchalarni
shakllantirish bosqichlari ………………………………………………..… 25
2.2. Morfemik bilimlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va usullar …..
30
2.3. Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari …………………………………………...…………. 36
Xulosa ……………………………………………………..
………………. 39
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………….………………
40
Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi — Hozirgi bosqichda ta’lim sohasida
amalga oshirilayotgan islohotlar zamirida o‘quvchilarning funksional
savodxonligini oshirish, ayniqsa, ona tilini puxta o‘zlashtirishlari muhim o‘rin

4tutadi. Til – tafakkur asosi bo‘lib, uning tuzilishi va birliklarini anglay olgan
o‘quvchi boshqa fanlarni ham o‘zlashtirishda muvaffaqiyatga erisha oladi.
Tilshunoslikda morfemika bo‘limi so‘z tuzilishini, uning eng kichik ma’noli
qismlari – morfemalarni o‘rganadi. Ushbu bilimlar bolalarning tahliliy
fikrlashini rivojlantirish, nutqning grammatik va semantik tarkibini anglashda
katta ahamiyatga ega. Boshlang‘ich sinflarda bu bilimlarni bosqichma-bosqich
o‘rgatish o‘quvchilarning umumiy til kompetensiyasiga asos soladi. Ayniqsa,
"so‘z nima?" degan oddiy savoldan boshlab, "so‘z tarkibi qanday bo‘laklardan
iborat?" degan chuqur tahliliy savollargacha borish – dars jarayonini ilmiy
asoslashni talab etadi. Shu bilan birga, zamonaviy interaktiv yondashuvlar,
o‘yinli metodlar va ko‘rgazmali vositalar orqali o‘rgatish jarayoni yanada
samarali kechadi. O‘quvchilar morfema orqali so‘z yasash, yasalgan so‘zlar va
ularning ma’no o‘zgarishini anglashni o‘rganadilar. Bu esa ularning mantiqiy
fikrlash, yozma nutqda tahliliy yondashuv, gap tuzishda aniqlik kabi
ko‘nikmalarini shakllantiradi. Prezident imiz Shavkat Mirziyoyevning quyidagi
so‘zlari buni yaqqol isbotlaydi: “Ona tili va adabiyotga mehr – bu o‘zlikka
hurmat, xalqimizga hurmat, tariximizga hurmat demakdir. 1
” Ushbu tamoyil
asosida morfemika kabi tilshunoslikning chuqur bo‘limlarini o‘rgatish,
o‘quvchilarda o‘z tiliga e’tibor va mas’uliyat hissini uyg‘otishning eng muhim
usullaridan biridir.Shu jihatdan morfemik bilimlarni o‘qitishning metodik
asoslarini ishlab chiqish dolzarb bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa, ushbu bo‘limni
boshlang‘ich bosqichlarda to‘g‘ri, bosqichma-bosqich va bola tafakkuriga mos
tarzda o‘rgatish ta’limda muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy talim
texnologiyalari asosida morfemik tahlilga asoslangan dars ishlanmalari,
topshiriq turlari va metodik vositalar o‘qituvchidan yuqori malaka talab etadi.
Shuning uchun bu yo‘nalishda izlanish olib borish kurs ishi mavzusining
dolzarbligini belgilaydi.
1
Mirziyoyev Sh. M. “Ona tilimiz – milliy ma’naviyatimizning bitmas - tuganmas bulog‘idir”
— Toshkent, 2019, 21 - oktabr tantanali marosimi.

5Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi — O‘zbek tilshunosligida
morfemika alohida ilmiy yo‘nalish sifatida shakllangan bo‘lib, bu borada bir
qator ilmiy tadqiqotlar mavjud. Jumladan, A. Madvaliyev, A. Jo‘rayev, A.
G‘ulomov, N. Mahmudov kabi tilshunos olimlar morfema, uning turlari, leksik
va grammatik morfemalar, affiksal birliklar, so‘z yasovchi va grammatik
qo‘shimchalar haqida nazariy asoslar yaratganlar. Shuningdek, o‘zbek tilining
morfemik tuzilishini umumiy til tizimi bilan bog‘liq holda yoritganlar. Ammo
bu tadqiqotlarning aksariyati tilshunoslik nazariyasi darajasida bo‘lib,
maktabgacha yoki boshlang‘ich sinf metodikasi kontekstida yetarlicha amaliy
ko‘rinishga ega emas. Ayniqsa, morfemik tahlilni bolalar tafakkuriga
moslashtirish, ularning yosh psixologiyasiga mos dars metodlarini ishlab
chiqish bo‘yicha tadqiqotlar kam. Ayrim darsliklarda morfemik bilimlar yuzaki
ko‘rsatilgan bo‘lsa-da, ularni o‘qitish uslublari chuqur o‘rganilmagan. Bu esa
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari oldida muayyan bo‘shliqni yuzaga keltiradi.
Shu sababli amaliyotga yo‘naltirilgan, dars jarayonida real foydalanishga
yaroqli metodik ishlanmalarni yaratish ehtiyoji mavjud. So‘nggi yillarda til
o‘qitishning zamonaviy yondashuvlari (kompetensiyaviy, differensial,
konstruktivistik) keng targ‘ib qilinayotgan bir paytda, morfemik bilimlarni ham
ushbu yondashuvlar asosida integratsiyalash zarur. Xulosa qilib aytganda,
mavzu nazariy jihatdan o‘rganilgan bo‘lsa-da, boshlang‘ich ta’lim metodikasi
nuqtai nazaridan chuqurroq izlanishga muhtoj. Bu esa kurs ishining ilmiy
yangiligi va tadqiqot zaruratini asoslaydi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati — Ushbu kurs ishi,
bir tomondan, morfemika fanining nazariy asoslarini chuqur tahlil qilishga
xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, uni boshlang‘ich ta’limga integratsiyalash
orqali amaliy natijalarga yo‘naltirilgan yondashuvni taklif etadi. Nazariy
jihatdan ishda morfema tushunchasining mohiyati, uning turlari, grammatik va
leksik vazifalari, morfemik tahlilning tilshunoslikdagi o‘rni izchil yoritiladi.
Ayniqsa, morfemik tahlil asosida so‘z yasash jarayonlarini tushuntirish orqali

6tilshunoslik fanining asosiy tamoyillari o‘z aksini topadi. Amaliy jihatdan esa,
boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun morfemik bilimlarni bosqichma-bosqich
o‘rgatish bo‘yicha metodik tavsiyalar, interaktiv usullar, dars ishlanmalari,
mashq va topshiriqlar tizimi taklif etiladi. Bu tavsiyalar boshlang‘ich ta’lim
jarayonida morfemika bo‘limining samarali o‘zlashtirilishiga xizmat qiladi.
Shuningdek, o‘quvchilarda tahliliy fikrlash, nutq tuzilishini anglash, grammatik
ongni shakllantirish kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishda ushbu kurs ishining
natijalari foydalidir. Kurs ishida taklif etilgan metodik yondashuvlar o‘zbek tili
darslarini boyitish, ularni interfaol va amaliy ahamiyatli tarzda tashkil etishga
yordam beradi. Shu jihatdan, ish nafaqat ilmiy-nazariy asoslarga tayanadi, balki
pedagogik faoliyatda real qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lgan amaliy vosita
sifatida ham ahamiyatlidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf ona tili darslari
jarayonida o‘quvchilarning tilshunoslik bilimlarini shakllantirish jarayoni
hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga
“Morfemika” bo‘limini samarali o‘rgatish metodikasi va didaktik
yondashuvlardir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
morfemik bilimlarni shakllantirish jarayonini ilmiy-metodik jihatdan asoslab
berish, hamda ularni o‘qitishda samarali metodik yo‘llarni tavsiya qilishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari — Morfemika fanining nazariy asoslarini
o‘rganish; Boshlang‘ich sinflarda morfemik bilimlarning shakllanish
bosqichlarini aniqlash; Morfemika bo‘limini o‘rgatishda qo‘llaniladigan
metodlarni tahlil qilish; Darslarda morfemik tahlilni amalga oshirishning
didaktik talablarini ishlab chiqish; O‘quvchilarning so‘z tuzilishi haqidagi
bilimlarini mustahkamlashga yo‘naltirilgan topshiriqlarni tahlil qilish; Ushbu

7jarayonda yuzaga keladigan metodik muammolarni aniqlab, ularning
yechimlarini taklif qilish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
Tadqiqot jarayonida quyidagi metodlardan foydalanildi:
– taqqoslash va tahlil qilish metodi;
– kuzatuv va amaliy faoliyatni tahlil qilish usuli;
– sinov darslaridan olingan ma’lumotlarga asoslangan kuzatuvlar;
– o‘quv dasturlari va darsliklar tahlili.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi — Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bob
uchta kichik bo‘limdan iborat. Shuningdek, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan tashkil topgan.
I BOB. Morfemika bo‘limining nazariy asoslari va lingvistik mazmuni
1.1. Morfemika fanining predmeti va morfema tushunchasi

8Tilshunoslik fanining muhim bo‘limlaridan biri bo‘lgan morfemika —
so‘zning tarkibiy qismlarini, ya’ni morfemalarni o‘rganadi. Morfema — bu
ma’no anglatadigan eng kichik til birligidir. Har bir so‘z bir yoki bir nechta
morfemalardan tashkil topadi va bu morfemalar so‘zning ma’nosi va grammatik
shaklini belgilaydi. Masalan, “o‘qituvchi” so‘zi “o‘qi-”, “-t-”, “-uv-”, “-chi”
morfemalaridan tashkil topgan bo‘lib, ularning har biri ma’no va vazifa
yuklaydi. Morfemika fanining predmeti aynan shu morfemalarni tahlil qilish,
ularni turlarga ajratish, strukturaviy va semantik jihatdan o‘rganishdan iborat.
Morfemik tahlil so‘z yasash, so‘zlarning kelib chiqishini aniqlash va ularning
grammatik shakllanishini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Bu fan
leksikologiya, sintaksis, fonetika va so‘z yasalish morfologiyasi bilan bevosita
bog‘liqdir. Morfema turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin: asos morfema,
qo‘shimcha (grammatik yoki so‘z yasovchi) morfema, prefiks, suffiks va
postfiks kabi shakllarda namoyon bo‘ladi. Morfemik tahlil orqali o‘quvchilar
so‘zning shaklini va ma’nosini chuqur anglaydilar. Shuningdek, bu tahlil
ularning so‘z boyligini oshiradi, savodxonlik va fikrni aniq ifodalash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinflarda
morfemik bilimlar bosqichma-bosqich va bolalar yoshiga mos tarzda
o‘rgatilishi zarur. Morfemika — tilni ilmiy asosda o‘rganishning birinchi
qadami hisoblanadi. 2
Morfemika fani o‘zining predmeti sifatida so‘zning ichki tuzilishini,
morfemalarning shakl va ma’nodagi xususiyatlarini, ularning kombinatsiya
qonuniyatlarini, variantlarini (allomorflarni) va morfemalarning o‘zaro
bog‘liqligini o‘rganadi. Bu fan morfologiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lsa-
da, mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllangan. Morfemika orqali biz tilning
tuzilishini chuqur anglaymiz, grammatika va leksik birliklar o‘rtasidagi
chegarani belgilaymiz.Morfemika termini ilk bor XIX asr oxirida tilshunoslik
fanida qo‘llana boshlagan. Uning nazariy asoslari rus, nemis va fransuz
2
Abdulhayev Botirjon , Morfemika asoslari , “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 2018, 45 - 67 - b.

9struktural tilshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan. A.A. Shaxmatov, I.A.
Boduen de Kurtene, N.S. Trubetskoy, va keyinchalik A.I. Smirnitskiylar
morfema va morfemik tahlil nazariyasini ishlab chiqqanlar. Ularning
izlanishlari orqali so‘zning ichki tuzilmasini sistemali ravishda o‘rganish
imkoniyati yuzaga kelgan. O‘zbek tilshunosligida bu boradagi tadqiqotlar 20-
asr o‘rtalarida A. Madvaliyev, A. Jo‘rayev, G‘. Rahmatullayev, N.
Mahmudovlar tomonidan olib borilgan bo‘lib, ular morfemik tizimni o‘zbek tili
misolida tahlil qilganlar. 3
Morfemika fanining predmeti nafaqat morfemalarni
tahlil qilish, balki ularni turkumlash, grammatik va leksik morfemalarni
ajratish, so‘z yasash va shakllantirish jarayonlarini tushuntirishdan iborat. Bu
fan morfologiya, leksikologiya, fonetika, sintaksis, stilistika va hatto
tarjimashunoslik kabi boshqa fanlar bilan ham bevosita aloqada bo‘ladi.
Morfemik tahlil orqali so‘zlarning ma’nosi, ularning grammatik shakli,
funktsional imkoniyatlari aniqlanadi. Ayniqsa, morfemalarning joylashuvi,
ketma-ketligi, shakl o‘zgarishlari va fonetik modifikatsiyalari (allomorfizm)
ham muhim jihatlar hisoblanadi.Morfemika nafaqat tilshunoslar uchun, balki
maktab va oliy ta’limda ona tilini o‘qitish bilan shug‘ullanadigan pedagoglar
uchun ham zarur fanga aylanadi. Chunki o‘quvchilar so‘zning tarkibini chuqur
o‘rgana boshlagach, ularning fikr yuritish qobiliyati, so‘z boyligi, imlo va nutq
madaniyati sezilarli darajada rivojlanadi. Boshlang‘ich sinflarda bu bilimlarni
soddalashtirilgan shaklda, hayotiy misollar asosida, bosqichma-bosqich
o‘rgatish muhimdir. Masalan, “ketgan”, “o‘qiydi”, “bilimdon” kabi so‘zlar
morfemik tahlil qilinganida, o‘quvchilar so‘z yasovchi va grammatik
qo‘shimchalarni farqlashni o‘rganadilar. Bugungi kunda morfemika bo‘yicha
olib borilayotgan izlanishlar nafaqat nazariy, balki kompyuter lingvistikasi,
avtomatlashtirilgan tarjima tizimlari, tilni o‘rgatuvchi dasturlar yaratishda ham
muhim ahamiyat kasb etmoqda. Chunki bu sohalarda ham so‘zning tahlili,
3
Ahmadqulova Gulchehra , Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish metodlari , “O‘qituvchi”
nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b.

10uning morfemik tuzilmasini aniqlash va to‘g‘ri tarjima qilish texnologik
jarayonlarning asosi hisoblanadi. Shu bois, morfemika fani tilshunoslikning eng
zarur, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan tarmoqlaridan biridir.
O‘zbek tilida morfema turlari va ularning funksional tavsifi
Morfema
turi Ta’rifi Funktsiyasi
(vazifasi) Misollar
Leksik
(asos)
morfema So‘zning asosiy
ma’no yuklovchi
qismi So‘zga asosiy
leksik ma’no
beradi kitob , o‘qish , bor-
So‘z
yasovchi
morfema Yangi so‘z hosil
qiladi So‘z yasalishiga
xizmat qiladi o‘qituvchi (o‘qi- + -
tuvchi)
Grammatik
(shakl)
morfema So‘zning
grammatik
shaklini bildiradi Zamonga, kishiga,
son-gatog‘likka
bog‘laydi ketdi , boraman ,
kitoblar
Qo‘shimcha
morfema Asosga qo‘shilib
keluvchi, leksik
yoki grammatik
vazifani
bajaruvchi birlik So‘zning shakl va
ma’nosini
o‘zgartiradi o‘qituvchilarimizdan
Prefiks (old
qo‘shimcha) So‘zning boshida
keluvchi morfema
(O‘zbek tilida
kam) Ba’zida negatsiya
yoki takror
ma’nosi (yo‘q +
qilmoq = yo‘q
qilmoq) nohalol , bemaza ,
yo‘qilmoq
Suffiks
(quyi
qo‘shimcha) So‘z oxirida
keluvchi morfema Ko‘proq
grammatik va so‘z
yasovchi rol
o‘ynaydi ishchi , o‘quvchi ,
yuruvchi
Postfiks Ba’zan mustaqil
so‘zlardan keyin
keluvchi kuchsiz
morfemalar Stilistik yoki
sintaktik ta’sir
ko‘rsatadi ekan , bo‘ladi , mikin
Allomorf Bir morfemaning
talaffuzdagi turli
shakllari Kontekstga qarab
shaklini
o‘zgartiradi -lar , -lAr , -lEr , -lOr
Morfema — bu tilshunoslikdagi eng kichik ma’noli birlikdir. Bu tushuncha
fonema bilan morfologiya oralig‘ida turadi: fonema talaffuzni belgilovchi eng

11kichik birlik bo‘lsa, morfema ma’noni belgilovchi eng kichik birlik hisoblanadi.
Morfema mustaqil bo‘lishi yoki boshqa birliklarga bog‘langan holda ishlashi
mumkin. Masalan, “kitoblarimizdan” so‘zida bir nechta morfemalarni ajratish
mumkin: “kitob” (asos), “-lar” (ko‘plik qo‘shimchasi), “-imiz” (1-shaxs ko‘plik
egalik qo‘shimchasi), “-dan” (kelishik qo‘shimchasi). Har biri alohida ma’noga
ega. 4
Tilshunoslikda morfemalar bir necha mezon asosida tasniflanadi. Eng keng
tarqalgan tasniflash mezoni — ularning funksional vazifasi va leksik yoki
grammatik xususiyatidir. Bu jihatdan morfemalarni quyidagicha bo‘lish
mumkin:
Leksik morfema – so‘zning asosiy ma’no yuklovchisi. Bu morfema odatda
so‘zning ildizi yoki asosi bo‘ladi. Masalan, “o‘qish”, “bor”, “kel” so‘zlarida
leksik ma’no aynan shu ildizda mujassam.
So‘z yasovchi morfema – mavjud so‘zga yangi ma’no yoki funksional
imkoniyat qo‘shadigan qo‘shimchalardir. Masalan, “o‘qituvchi” (o‘qit-uv-chi),
“do‘stlik” (do‘st-lik), “bilimdon” (bil-im-don).
Grammatik morfema – so‘zning grammatik shaklini belgilovchi
morfemalardir. Ular ko‘plik, egalik, kelishik, zamon, shaxs, mayl kabi
grammatik kategoriyalarni ifodalaydi. Masalan, “kitoblari” – “-lari” grammatik
morfemadir.
Morfemalarni joylashuviga ko‘ra ham quyidagi turlarga ajratish mumkin:
Prefiks – so‘z boshida keluvchi morfema (o‘zbek tilida juda kam uchraydi,
ammo mavjud: nohalol, bemaza, befoyda);
Suffiks – so‘z oxiriga qo‘shiladigan morfema, bu o‘zbek tilida eng ko‘p
ishlatiladi (-chi, -dor, -lik, -lar);
4
Ahmadqulova Gulchehra , Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish metodlari , “O‘qituvchi”
nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b.

12Postfiks – so‘z oxiridan keyin joylashgan, ba’zan mustaqil so‘zlar bilan
birikkan morfemalar (ekan, bo‘ladi, yoqdir).
Morfemaning lingvistik belgilariga e’tibor qaratilsa, ularning quyidagi
xususiyatlari mavjud:
Semantiklik – morfema ma’lum bir ma’no yuklaydi, bu uning asosiy
belgilaridan biridir. Har bir morfema til tizimida ma’noga ega bo‘lishi shart.
Tizimlilik – morfemalar tilning morfologik tizimi tarkibida aniq tartibda
joylashadi va bir-biriga bog‘liq holda ishlatiladi. Masalan, ildizga so‘z yasovchi
qo‘shimcha keladi, undan so‘ng grammatik qo‘shimchalar.
Stabil shakl – morfemalar ko‘p hollarda bir xil shaklda saqlanadi, ammo
ayrim holatlarda fonetik modifikatsiyaga uchraydi (masalan, -lar, -larimiz, -dan
kabi).
Allomorfizm – bu bitta morfemaning bir nechta fonetik variantlarda
ifodalanishidir. Masalan, -lar, -larim, -lari — bularning barchasi bir
morfemaning turli ko‘rinishlari hisoblanadi . 5
Morfemalarni farqlashda mashq va tahlil metodlari juda muhim.
O‘qituvchilar, ayniqsa boshlang‘ich sinflarda, so‘zlarni bo‘g‘inlab emas,
morfemalarga ajratib o‘rgatish orqali o‘quvchilarning nutq tuzilmasiga bo‘lgan
tushunchasini rivojlantirishlari mumkin. Masalan, “yozuvchilarimiz” so‘zini
tahlil qilamiz: “yoz” (asos), “uv” (so‘z yasovchi), “chi” (so‘z yasovchi), “lar”
(ko‘plik), “imiz” (egalik). Bu misol orqali bolalarda so‘zning qanday tuzilishi
haqida aniq tasavvur shakllanadi.Morfemalarning o‘zaro munosabati ham tilda
katta ahamiyatga ega. Ular o‘zaro ketma-ketlikda joylashadi va bu joylashuv
qat’iy sintaktik va morfologik qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Har bir morfemaning
o‘z joyi bor va uni o‘zgartirish so‘z shaklining grammatik xatolarga olib
kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, “o‘quvchilarimizning” so‘zida
morfemalarning o‘zaro joylashuvi noto‘g‘ri bo‘lsa, so‘z tushunarsiz holga
5
Azimova Nilufar , Tilshunoslik va metodika , “ZiyoNET press”, Toshkent, 2020, 78 - 101 - b.

13keladi.Shu boisdan morfemalarni chuqur o‘rganish orqali o‘quvchi nafaqat
tahliliy fikrlashni, balki o‘z fikrini yozma va og‘zaki tarzda to‘g‘ri bayon
qilishni ham o‘rganadi. Bu ko‘nikma esa umummilliy savodxonlikning
o‘sishiga xizmat qiladi. Shuningdek, morfemalarning tahlili yordamida yangi
so‘zlar yasalish jarayoni ham tushuntiriladi, bu esa o‘quvchilarni ijodiy
fikrlashga undaydi. So‘z yasovchi morfemalar orqali o‘quvchilar yangi so‘zlar
yasash, ularni kontekstda to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmasini hosil qiladilar.
Morfemik tahlil tilshunoslikda so‘zlarni strukturaviy jihatdan o‘rganishning
asosiy vositalaridan biridir. Bu tahlil yordamida har bir so‘z tarkibidagi
morfemalar aniqlanadi, ularning shakli, ma’nosi va funksional roli belgilab
beriladi. Tahlil jarayonida morfemalarning ketma-ketligi, o‘zaro bog‘liqligi,
grammatik va leksik vazifasi aniqlanadi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchining
tilda chuqur fikr yuritishiga, nutqdagi birliklarni tahlil qilish qobiliyatiga asos
yaratadi. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’limda morfemik tahlil orqali o‘quvchilarda
grammatik sezgi, tahliliy tafakkur, so‘z yasash mantiqini anglash kabi muhim
ko‘nikmalar shakllanadi. 6
Morfemik tahlilning asosiy maqsadi – o‘quvchini so‘zning shakli va ma’nosi
ustida izlanishga undash, uni so‘zlarning tuzilishini mantiqiy anglashga
o‘rgatishdan iborat. Bu orqali o‘quvchi so‘zlar ustida mustaqil fikr yurita oladi,
grammatik holatlarni sezadi va tilda faoliyat yuritish imkoniyatini kengaytiradi.
Masalan, "o‘qituvchilarmiz" so‘zini morfemik tahlil qilish orqali bola har bir
qo‘shimchaning vazifasini tushunadi: "o‘qi-" (asos), "-t-" (so‘z yasovchi), "-
uv-" (so‘z yasovchi), "-chi-" (kasb bildiruvchi), "-lar" (ko‘plik), "-miz" (egalik).
Dars jarayonida morfemik tahlilni o‘rganish uchun metodik yondashuvlar
katta ahamiyatga ega. Avvalo, bu tahlil bosqichma-bosqichlik tamoyiliga
asoslangan bo‘lishi kerak. Ya’ni, o‘quvchi dastlab ildiz va qo‘shimchani
farqlashni o‘rganadi, so‘ngra grammatik va leksik qo‘shimchalar, undan keyin
so‘z yasovchi va shakl qo‘shimchalari haqida bilimga ega bo‘ladi. Har bir
6
Bo‘riyev Sardor , Ona tili darsi uchun interfaol metodlar , “Fan va tarbiya”, 2021, 54 - 76 - b.

14bosqichda misollar bilan tushuntirish, mantiqiy savollar berish, yozma
topshiriqlar orqali mustahkamlash zarur.
Bundan tashqari, ko‘rgazmali usullar morfemik tahlilni o‘rganishda muhim
rol o‘ynaydi. Darslarda so‘zlar bo‘laklarga ajratilgan holatda ko‘rsatilgan
plakatlar, rangli kartochkalar, interaktiv taxtalardagi elektron ilovalar, video
animatsiyalar orqali morfemalarning joylashuvi, shakli va roli tushuntiriladi.
Ayniqsa, vizual materiallar boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun morfemani
anglashni soddalashtiradi va qiziqishni oshiradi.
Morfemik tahlilga asoslangan metodik yondashuvlar doirasida analitik usul,
sintetik usul, savol-javob, topshiriq-izlanish, rolli o‘yinlar, ko‘p variantli testlar
kabi metodlar juda samarali hisoblanadi. Masalan, “so‘z yasang” o‘yini orqali
bir ildizdan yangi so‘zlar yasash mashq qilinadi: “o‘qish – o‘qitmoq –
o‘qituvchi – o‘quvchi – o‘qitilmoq” va hokazo. Bu nafaqat morfemani
tanishtiradi, balki so‘z yasashga oid tasavvurni ham boyitadi.
Yana bir muhim metodik jihat – bu differensial yondashuv. Har bir
o‘quvchining bilim darajasi va fikrlash qobiliyatiga moslashtirib, morfemik
tahlilni turli darajada berish mumkin. Kuchli o‘quvchilarga murakkab so‘zlar
ustida mustaqil tahlil qilish topshirilsa, boshlovchi o‘quvchilarga
soddalashtirilgan so‘zlar bilan ishlash tavsiya etiladi. Bu orqali individual
yondashuv ta’minlanadi.
Darsliklar va metodik qo‘llanmalarda morfemik tahlil ko‘pincha imloviy
tahlil bilan aralashtiriladi, bu esa o‘quvchilar uchun chalkashlik tug‘diradi.
Shuning uchun o‘qituvchi morfema tahlili va bo‘g‘in tahlili o‘rtasidagi farqni
aniq tushuntirib berishi zarur. Masalan, “bilimdon” so‘zi bo‘g‘inlarga “bi-lim-
don” tarzida ajraladi, ammo morfemalarga “bil–im–don” tarzida ajratiladi. Bu
farq o‘quvchilarda so‘z strukturasiga ongli yondashuvni shakllantiradi.
O‘quv dasturlari va kompetensiyaviy yondashuv talablariga ko‘ra,
boshlang‘ich sinfda morfemik bilimlar oddiy tushunchalar asosida, kundalik
hayotiy misollar bilan boyitilgan holda berilishi kerak. Bolalar o‘z atrofida

15eshitgan so‘zlar ustida tahlil qilsa, morfemik tushunchalar ongida mustahkam
o‘rnashadi. Misol uchun, “bog‘bon”, “ishchi”, “do‘stlik”, “rahmli”, “bilimdon”
kabi so‘zlar o‘quvchilarning nutqida faol ishlatiladi va ularni tahlil qilish
o‘quvchilarni zeriktirmaydi. 7
Morfemik tahlilning amaliy ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning yozma
nutqini mustahkamlashda, imlo qoidalarini anglashda, yangi so‘zlar yasashda,
fikrni grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalashda kuchli tayanch bo‘lib xizmat
qiladi. Har bir o‘qituvchi bu tahlil orqali so‘z ustida ishlash madaniyatini
singdira oladi. Ayniqsa, mustaqil fikrlash, tahlil qilish, sintez qilish,
umumlashtirish kabi ko‘nikmalar morfemik tahlil yordamida ancha tez
rivojlanadi.
1.2. Morfemik tahlilning turlari va ularning o‘rganishdagi ahamiyati
Morfemik tahlil tilshunoslikda so‘zning tuzilmasini tahlil qilishda eng muhim
usullardan biri hisoblanadi. Ushbu tahlil yordamida so‘z qanday morfemalardan
iboratligi, ularning o‘zaro tartibi, grammatik va semantik funksiyasi aniqlanadi.
Ayniqsa, o‘quvchilar uchun morfemik tahlil so‘z tuzilishini tushunishning
poydevoridir. Morfemik tahlil — bu grammatik va leksik birliklarning
qatlamini ochish, ularning har biri qanday rol o‘ynashini anglatishdir. Shu
jihatdan morfemik tahlil ona tili darslarining ajralmas pedagogik tarkibiy
qismidir.
Morfemik tahlilning bir nechta turlari mavjud bo‘lib, ular mazmuniga,
maqsadiga va metodikasiga qarab farqlanadi. Asosiy turlari quyidagilar:
 Strukturaviy morfemik tahlil
 Semantik (ma’noviy) morfemik tahlil
 Formal (shakliy) morfemik tahlil
 Tavsiflovchi va taqqoslovchi morfemik tahlil
 Didaktik morfemik tahlil (pedagogik maqsadga yo‘naltirilgan)
7
Dostonov Oybek , Lingvistik pedagogika , “Sharq” nashriyoti, 2017, 92 - 115 - b.

16Strukturaviy morfemik tahlilda asosiy e’tibor so‘zdagi morfemalarning
joylashuvi, ularning qanday ketma-ketlikda bog‘langanligi, so‘z tarkibining
tashqi tuzilmasiga qaratiladi. Masalan, “yashilroq” so‘zida “yash-” (asos), “-il-”
(sifat yasovchi morfema), “-roq” (taqqoslovchi grammatik morfema)
morfemalari aniqlanadi. Strukturaviy yondashuv orqali o‘quvchi
morfemalarning o‘rni va roli haqida tushunchaga ega bo‘ladi.
Semantik morfemik tahlil esa morfemalarning ma’no yukini tahlil qilishga
asoslanadi. Bu tahlil turi yordamida o‘quvchi har bir morfemaning qanday
ma’noga xizmat qilishini tushunadi. Misol uchun, “bilimdon” so‘zida “bil-” –
bilish jarayoni, “-im” – nomlanish, “-don” – fazilat bildiruvchi morfema. Bu
yerda har bir morfema o‘z ma’no yukiga ega. Shunday qilib, semantik tahlil
yordamida morfemalar tildagi semantik rol nuqtai nazaridan baholanadi.
Formal morfemik tahlil esa morfemalarning tashqi ko‘rinishi, fonetik va
ortografik shaklini aniqlashga yo‘naltirilgan. Bu usul ayniqsa morfemaning
allomorflarini aniqlashda qo‘llanadi. Masalan, “-lar”, “-ler”, “-lor” kabi ko‘plik
morfemalari turli fonetik variantlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Formal tahlil
yordamida morfemalar shakliy o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda o‘rganiladi.
Tavsiflovchi va taqqoslovchi tahlilda morfemalar o‘zaro solishtirilib,
ularning umumiy va farqli jihatlari aniqlanadi. Bu usul asosan o‘zbek tili bilan
boshqa tillardagi morfemalarni taqqoslashda foydalidir. Masalan, o‘zbek
tilidagi “-chi” morfemasi rus tilida “-nik”, ingliz tilida “-er” (teacher, worker)
kabi morfemalar bilan funktsional jihatdan taqqoslanadi. Bu yondashuv xorijiy
tillarni o‘rganishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Didaktik morfemik tahlil esa o‘quvchilarga so‘zlarni tahlil qilish, ular ustida
ishlash, morfemalarni tanib olishga qaratilgan metodik tahlildir. Dars
jarayonida qo‘llanadigan ushbu yondashuv pedagogik maqsadga xizmat qiladi.
O‘quvchilar bu orqali o‘zlarining tahlil qilish qobiliyatini rivojlantiradi,
grammatik tuzilmalarni ongli o‘zlashtiradi.

17Har bir morfemik tahlil turi o‘ziga xos yondashuv, bilim bosqichi va dars
maqsadiga qarab qo‘llaniladi. Misol uchun, 2-sinf o‘quvchisiga strukturaviy
tahlil orqali asos va qo‘shimchani ajratish topshirilsa, 4-sinf o‘quvchisiga
semantik tahlil orqali so‘z yasovchi morfemalarning ma’nosini aniqlash
topshirilishi mumkin. Bu esa tahlil turlarining o‘quvchilarning yoshi va bilim
darajasiga moslashuvchan ekanini ko‘rsatadi. 8
Bundan tashqari, morfemik tahlilda mavhum va real so‘zlar ustida ishlash
ham muhim ahamiyatga ega. Mavhum so‘zlar (masalan, “ozodlik”,
“insonparvarlik”) murakkab tuzilmaga ega bo‘lib, ularning morfemik
tuzilmasini tahlil qilish o‘quvchilar fikrlash doirasini kengaytiradi. Real so‘zlar
(masalan, “daraxt”, “kitob”, “o‘qituvchi”) esa kundalik hayotdagi tildan
olingani uchun o‘quvchilar uchun tanish va tushunarli bo‘ladi. Shu jihatdan turli
xil lug‘aviy qatlamdagi so‘zlar ustida morfemik tahlil olib borish tavsiya etiladi.
Morfemik tahlilning yana bir ustun jihati shundaki, u so‘z boyligini
rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Chunki o‘quvchi so‘zlarning qanday hosil
qilinishini o‘rganar ekan, shu asosda o‘zi ham yangi so‘zlar yasashga urinadi.
Bu esa ularning nutqiy faolligini oshiradi. Shuningdek, morfemik tahlil yozma
nutqdagi grammatik xatolarni aniqlash va tuzatishda ham muhim poydevor
bo‘ladi.Darslarda morfemik tahlilni mustahkamlash uchun o‘qituvchilar turli xil
mashqlarni qo‘llashlari mumkin: so‘zlar tarkibini morfemalarga ajratish, asosni
aniqlash, so‘z yasovchi va grammatik qo‘shimchalarni farqlash, yangi so‘zlar
yasash, ko‘rsatilgan morfema asosida gap tuzish va h.k. Bular o‘quvchilarning
tildagi faoliyatini har tomonlama rivojlantiradi. Morfemik tahlilning turlari
nafaqat lingvistik bilimlarni boyitadi, balki o‘quvchilarda tahliliy tafakkur,
grammatika va semantika o‘rtasidagi munosabatni anglash, so‘z ustida ongli
fikr yuritish kabi ko‘nikmalarni shakllantiradi. Har bir tahlil turi o‘z vazifasiga
ega va ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq ravishda tanlanishi zarur.
8
Fozilova Madina , Til va ma’naviyat , “ZiyoNET press”, 2022, 150 - 172 - b.

18Morfemik tahlil turlari va ularning ta’limdagi ahamiyati
Tahlil turi Asosiy maqsadi O‘quv
jarayonidagi roli Namuna so‘z
(tahlil shakli)
Strukturaviy
tahlil So‘z tarkibini
morfemalarga ajratish,
ularning tartibini
aniqlash So‘zning tuzilishini
tushunishga
yordam beradi O‘qituvchilardan :
o‘qi + tuv + chi +
lar + dan
Semantik
tahlil Har bir morfemaning
ma’nosini aniqlash So‘z ma’nosini
to‘g‘ri talqin
qilishga yordam
beradi Bilimdon : bil +
im + don
Formal
(shakliy) tahlil Morfemalarning fonetik
ko‘rinishlarini tahlil
qilish (allomorf tahlili) Tilning fonetik va
morfologik
bog‘liqligini
anglatadi Kitoblari : -lar, -
lari, -larim —
allomorflar
Tavsiflovchi/
taqqoslovchi Morfemalarni boshqa
tillardagi morfemalar
bilan solishtirish Tilshunoslikdagi
umumiylik va
farqlarni
tushunishga xizmat
qiladi O‘qituvchi (uzb)
vs teacher (eng)
Didaktik
(pedagogik)
tahlil O‘quvchilarga tahlil
qilish ko‘nikmasini
shakllantirish, metodik
maqsadga yo‘naltirilgan Ta’limda morfemik
kompetensiyani
rivojlantirish uchun
asos bo‘ladi Do‘stlik : do‘st +
lik
Maktab o‘quvchilarining savodxonlik darajasini oshirishda morfemik tahlil
muhim vositalardan biri hisoblanadi. So‘zlarning ichki tuzilmasini tahlil qilish
orqali o‘quvchilar ularning ma’nosi, grammatik shakli va tarkibiy qismlari

19haqida chuqurroq tushunchaga ega bo‘ladi. Ayniqsa boshlang‘ich ta’limda
morfemik tahlil o‘quvchining tilda tahliliy fikrlashga asoslangan yondashuvini
shakllantiradi. Bu yondashuv so‘z ustida ishlash madaniyatini, tilga ongli
munosabatni tarbiyalaydi. O‘quvchi endi so‘zlarga yuzaki emas, balki chuqur,
tizimli va mantiqiy qaray boshlaydi. 9
Morfemik tahlil orqali o‘quvchilar so‘z yasash qonuniyatlarini o‘zlashtiradi.
Har bir morfemaning qanday ma’noga ega ekanini tushunish orqali ular yangi
so‘zlarni yasay oladi, kontekstga mos so‘zlarni tanlay oladi. Bu esa so‘z
boyligini oshirishga, nutqning rang-barang va ifodali bo‘lishiga xizmat qiladi.
Masalan, “bilim”, “bilimdon”, “bilimli”, “bilimsiz”, “bilimlilik” kabi so‘zlarni
morfemik tahlil orqali tahlil qilgan o‘quvchi bu so‘zlar qanday yaratilganini
anglaydi va ularni mustaqil ravishda ishlatishga harakat qiladi. 10
Morfemik tahlil shuningdek, savodxonlikni rivojlantirishda ham beqiyos
ahamiyatga ega. So‘zlarning morfemik tuzilmasini tahlil qilish orqali o‘quvchi
to‘g‘ri yozish ko‘nikmasiga ega bo‘ladi. Chunki u har bir qo‘shimchaning
qanday shaklda kelishi, qaysi holatda qanday fonetik o‘zgarishga uchrashi
haqida bilimga ega bo‘ladi. Misol uchun, “uylarimizdan” so‘zidagi barcha
morfemalar alohida ajratilib, har birining imloviy shakli tahlil qilinadi: “uy” –
asos; “lar” – ko‘plik; “imiz” – 1-shaxs ko‘plik egalik; “dan” – chiqish kelishigi.
Ushbu tahlil orqali o‘quvchi so‘zlarni yozishda xatoga yo‘l qo‘ymaslikni
o‘rganadi. 11
Bundan tashqari, morfemik tahlil orqali o‘quvchilarda grammatik sezgi
shakllanadi. Ya’ni ular so‘zlar ustida mustaqil fikr yuritish, grammatik shakllar
o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglash, gapdagi har bir so‘zning vazifasini tushunish
qobiliyatiga ega bo‘ladilar. Ayniqsa, grammatik shakllanish – zamon, mayl,
shaxs, egalik kabi kategoriyalarni ongli ravishda ajrata boshlaydilar. Bu esa
9
Ergashev Rasul , Morfemik va sintaktik tahlil , “Akademnashr”, Toshkent, 2018, 34 - 59 -
10
Ibodova Sevara , Boshlang‘ich sinflarda morfemika , “Fan va tarbiya”, 2020, 115 - 137 - b.
11
Kadirov Shavkat , Ona tili fanini o‘qitish metodikasi , “Sharq”, Toshkent, 2021, 101 - 123 - b.

20ularga nafaqat ona tili darslarida, balki boshqa fanlarda ham o‘qish, eslab
qolish, izohlashda yordam beradi.
Morfemik tahlilning yana bir katta afzalligi — tahliliy tafakkurni
shakllantirishidir. Har bir morfemani ajratish, ularning o‘zaro aloqasini
tushunish, strukturani yodda saqlash o‘quvchidan aqliy faoliyat, diqqat,
mantiqiy fikrlashni talab etadi. Shuning uchun morfemik tahlil bajarish o‘z
navbatida aqliy faollikni kuchaytiradi, bolani fikr bilan ishlashga o‘rgatadi. Bu
esa yuksak tafakkur, aniq tahlil va izchil fikr yuritish madaniyatini
shakllantirishga xizmat qiladi.Shuningdek, morfemik tahlil mustaqil fikrlash va
o‘quv faoliyatiga jalb qilishda ham foydalidir. Har bir o‘quvchi bir xil so‘zni
turlicha tahlil qilishi, o‘z yondashuvini asoslab bera olishi mumkin. Bu holat
esa darsda muloqotli, faol va ochiq muhitni yuzaga keltiradi. O‘quvchilar fikr
bildiradi, isbotlaydi, boshqa tahlillar bilan taqqoslaydi. Bu esa metodik jihatdan
ijodiy fikrlash, tahlil qilish, bahs yuritish kabi kompetensiyalarni
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. 12
Pedagogik nuqtai nazardan qaralganda, morfemik tahlil — bu o‘rgatishning
interaktiv shakli hisoblanadi. Chunki o‘quvchi nafaqat eshitadi, balki tahlil
qiladi, qo‘shimchalarni izlaydi, mustaqil izlanadi. Bu esa darsni jonlantiradi,
o‘quvchini markazga olib chiqadi. Shu jihatdan darslarda morfemik tahlilga
keng o‘rin berish, ayniqsa zamonaviy dars dizaynida, muhim o‘rin tutadi.
Bundan tashqari, morfemik tahlil orqali o‘quvchilar fonetik va morfologik
hodisalarni bog‘liq ravishda o‘rganadilar. Morfemalar ba’zan fonetik
o‘zgarishga uchraydi va bu o‘zgarishlar imloviy shakllarga ta’sir etadi. Shunday
hollarda o‘quvchi fonetik modifikatsiyani tushunadi, imlo va talaffuz
o‘rtasidagi farqni ajrata oladi. Misol uchun, “qizcha” va “qizg‘aldoq” so‘zlarida
“qiz” asosining morfemik ishlatilishi turlicha. Bu esa tilshunoslikni amaliy
nuqtai nazardan tushunishga xizmat qiladi.
12
Juraqulova Zebo , Morfemani o‘rgatish usullari , “Akademnashr”, 2017, 24 - 47 - b.

21Maktab darslarida morfemik tahlil yordamida o‘tkaziladigan ijodiy
topshiriqlar, so‘z yasash o‘yinlari, tahlil asosidagi lug‘at ishlari, rolli darslar
orqali o‘quvchilarning o‘z ona tiliga bo‘lgan qiziqishi va munosabati
kuchayadi. Har bir topshiriq o‘quvchining individual tafakkuriga ta’sir
ko‘rsatadi. Bu esa bolalarda o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri va ifodali bayon qilish
madaniyatini shakllantiradi.Morfemik tahlil nafaqat tilni anglatadi, balki
madaniy tafakkur va lingvistik estetikani ham singdiradi. Tahlil orqali bola
so‘zning yaratilish tarixiga, etimologiyasiga qiziqa boshlaydi. Bu esa milliy
qadriyatlar, til merosi, madaniyatimizga hurmat hissini uyg‘otadi. Ayniqsa,
“do‘stlik”, “vatanparvarlik”, “mehribonlik” kabi so‘zlarning morfemik tahlili
orqali ma’naviy tarbiya berish imkoniyati ham mavjud. Morfemik tahlil — bu
ta’lim jarayonining muhim vositasi bo‘lib, o‘quvchilarda so‘z ustida ishlash,
fikr yuritish, grammatik ong, savodxonlik, mustaqil tafakkur, izchil tahlil,
fonetik-morfologik tushuncha, ijodiy yondashuv va milliy qadriyatlarga hurmat
kabi ko‘plab fazilatlarni shakllantiradi. Shu sababli morfemik tahlil ona tili
darslarining ajralmas tarkibiy qismi sifatida barcha bosqichlarda o‘z o‘rniga ega
bo‘lishi lozim.
1.3. Ona tili darslarida morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga qo‘yiladigan
didaktik talablar
Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarga tilshunoslikning ilk bilimlarini
o‘rgatishda eng muhim vazifalardan biri — bu morfemik bilimlarni bosqichma-
bosqich, tizimli va bolalar tafakkuriga mos tarzda yetkazishdir. Morfemik
bilimlar so‘z tarkibini tahlil qilish, so‘z yasash jarayonlarini anglash, grammatik
shakllarning tuzilishini tushunish, imloviy savodxonlikni shakllantirishda
muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun ona tili darslarida morfemik bilimlarni
samarali o‘zlashtirish uchun o‘qituvchilar tomonidan maxsus didaktik talablar
ishlab chiqilgan bo‘lishi zarur.
Birinchi navbatda, morfemik bilimlarni o‘zlashtirishda yosh xususiyatlariga
moslik asosiy didaktik talab hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari

22konkret-fikrlovchi yosh guruhiga mansub bo‘lib, ular uchun murakkab
grammatik tushunchalarni soddalashtirib, hayotiy misollar orqali tushuntirish
zarur. Bu bosqichda o‘quvchining so‘zning tarkibini soddalashtirilgan usulda
ajratish, asosni va qo‘shimchani farqlash qobiliyatini shakllantirish kerak
bo‘ladi.
Ikkinchi muhim talab — bu bosqichlilik va izchillik prinsipidir. O‘qituvchi
dastlab so‘zning asosiy qismlari (ildiz va qo‘shimcha) haqida tushuncha beradi,
so‘ngra ularni morfemalarga ajratadi, keyinchalik grammatik va so‘z yasovchi
morfemalarni tanitadi. Har bir yangi bilim avvalgi bilim asosida qurilishi zarur.
Bu o‘quvchilarda tushunchalarni tartib bilan shakllantirishga yordam beradi.
Uchinchi talab — bu ko‘rgazmalilik va didaktik vositalardan foydalanishdir.
Ko‘rgazmali dars materiallari (kartochkalar, slaydlar, rangli belgilar,
morfemaga ajratilgan so‘zlar jadvali) o‘quvchilarning vizual qabul qilishini
osonlashtiradi. Ayniqsa, interfaol doskada ko‘rsatiladigan animatsion so‘z
tahlillari yoki rangli bo‘linmalar orqali o‘rgatilgan morfemik bilimlar ongli va
mustahkam bo‘ladi.
To‘rtinchi talab — bu faollashtiruvchi metodlardan foydalanishdir. Morfemik
bilimlarni o‘rgatishda savol-javob, juftlash, ko‘rsatish, misol keltirish, “so‘z
yasang”, “morfemani toping” kabi o‘yinli topshiriqlar darsni jonlantiradi.
O‘quvchilar bu orqali tahlil qilishga, izlanishga, mustaqil fikr yuritishga
o‘rganadi.
Beshinchi didaktik talab — individual yondashuv tamoyiliga asoslanadi. Har
bir o‘quvchining fikrlash tezligi, tahlil qilish darajasi, nutqiy tayyorgarligi bir-
biridan farq qiladi. Shu bois morfemik tahlil topshiriqlari differensial uslubda
tuzilishi kerak. Kuchli o‘quvchilarga murakkab so‘zlar, tahliliy savollar berilsa,
boshlovchi o‘quvchilarga soddalashtirilgan, ko‘rgazmali tahlil vazifalari tavsiya
etiladi.
Oltinchi talab — bu nutqiy faoliyat bilan bog‘liqlik prinsipidir. Morfemik
bilimlar izchil bo‘lishi uchun o‘quvchilar tahlil qilgan so‘zlarni og‘zaki va

23yozma nutqda ishlata olishlari kerak. So‘z yasashga oid topshiriqlar, morfemaga
asoslangan gap tuzish, yangi so‘zlardan hikoya tuzish singari faoliyatlar bu
bilimlarni real nutqiy kontekstda mustahkamlashga xizmat qiladi.
Yettinchi muhim talab — uzviylik va integratsiyalilik prinsipidir. Morfemik
bilimlar boshqa tilshunoslik bo‘limlari (fonetika, morfologiya, leksikologiya)
bilan bevosita bog‘liq holda o‘rgatilishi kerak. Masalan, morfemaning fonetik
o‘zgarishlarini o‘rganish fonetika bilan, morfemik tahlilning grammatik
shakllar bilan bog‘lanishi esa morfologiya bilan uyg‘unlashadi. Bu esa tilda
kompleks fikrlashni shakllantiradi.
Sakkizinchi talab — bu mustahkamlovchi, nazorat qiluvchi va baholovchi
faoliyatning mavjudligi. Har bir yangi bilim amaliy mashqlar bilan
mustahkamlanishi kerak. So‘zlarni morfemalarga ajratish mashqlari, testlar,
ko‘p javobli savollar, ixtiyoriy topshiriqlar orqali o‘quvchining o‘zlashtirish
darajasi nazorat qilinadi. O‘qituvchi esa yakuniy baholashda faqat natijani
emas, balki o‘quvchining fikrlash jarayonini ham hisobga olishi kerak.
To‘qqizinchi talab — interfaollik va zamonaviy texnologiyalar bilan
uyg‘unlik. Morfemik bilimlarni zamonaviy texnologiyalar asosida o‘rgatish
o‘quvchilarda yanada yuqori faollikni yuzaga keltiradi. Elektron darsliklar, QR
kodli topshiriqlar, onlayn testlar, vizual tahlil ilovalari orqali morfemik bilimlar
tezroq va qulay o‘zlashtiriladi.
O‘ninchi didaktik talab esa — psixologik qulay muhitni yaratishdir.
Morfemik tahlil ijodiy va aqliy faollikni talab qilganligi sababli, dars muhitida
erkinlik, o‘z fikrini ayta olish imkoniyati, qo‘rquvdan xoli sharoit bo‘lishi zarur.
O‘qituvchi o‘quvchilarning har qanday savoliga ijobiy yondashib,
rag‘batlantiruvchi muhit yaratishi lozim.Shuningdek, morfemik bilimlar
o‘quvchilarda lingvistik tafakkurni shakllantirishda vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Shuning uchun o‘quvchilarga bu bilimlarni nazariy shaklda emas, balki hayotiy
misollar, real nutqiy vaziyatlar orqali tushuntirish lozim. Misol uchun,

24“mehnatkash”, “kitobxona”, “do‘stlik”, “qizg‘aldoq” kabi so‘zlarning tarkibiy
tahlilini bolalarning qiziqishiga mos matnlar asosida yoritish foydalidir. 13
Morfemi k bilimlarni o‘zlashtirish — bu o‘quvchilarning nutqiy, grammatik,
tahliliy va ijodiy salohiyatini birgalikda rivojlantiruvchi murakkab jarayondir.
Shu sababli ushbu bilimlarni samarali va to‘g‘ri o‘rgatish uchun yuqoridagi
didaktik talablar to‘liq bajarilishi lozim. O‘qituvchi mazkur talablar asosida o‘z
metodikasini takomillashtirar ekan, o‘quvchida tilga nisbatan ongli, mantiqiy va
faol munosabat shakllanadi.
II BOB. Boshlang‘ich sinflarda “Morfemika” bo‘limini o‘qitish
metodikasi
13
Mirzaeva Dilshoda , Pedagogik innovatsiyalar: ona tili , “Fan va tarbiya”, 2018, 135 - 158 - b

252.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik tushunchalarni
shakllantirish bosqichlari
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarga tilshunoslikning boshlang‘ich
tushunchalarini o‘rgatish ularning tafakkurini, savodxonlik darajasini,
grammatik bilimini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi. Ayniqsa, morfemik
tushunchalar — so‘zning tuzilmasi, asos va qo‘shimcha, ildiz va morfemalar
haqidagi bilimlar — o‘quvchining tilda ongli munosabatini shakllantiradi.
Ushbu tushunchalarni o‘zlashtirish o‘quvchilarning grammatika bo‘yicha
keyingi bosqichdagi bilimlariga mustahkam poydevor yaratadi. Biroq
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari konkret-fikrlovchi bo‘lganligi sababli, morfemik
bilimlarni berishda bosqichma-bosqich yondashuv talab etiladi.
Morfemik tushunchalarni shakllantirish jarayoni quyidagi uch asosiy bosqich
orqali amalga oshiriladi:
 Tayyorlov bosqichi
 Asosiy shakllantirish bosqichi
 Mustahkamlash va qo‘llash bosqichi
1. Tayyorlov bosqichi — bu morfemik bilimlarni o‘zlashtirishga poydevor
yaratish bosqichidir. Bu bosqichda o‘quvchilarning so‘z va uning qismlari
haqidagi umumiy tushunchasi aniqlanadi, ya’ni ular “so‘z nima?”, “so‘z
nimadan iborat?”, “so‘z qanday o‘zgaradi?” kabi savollar asosida mulohaza
yurita boshlaydi. Morfemik atamalar (masalan, morfema, qo‘shimcha, asos,
ildiz) bu bosqichda to‘liq o‘rgatilmaydi, lekin ularga prereseptiv yaqinlashuv
orqali sezdiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga kundalik nutqdagi oddiy so‘zlar
ustida izoh berishni, ularning qismlarini ajratishni, o‘zgartirishni va yangilarini
yasashni o‘rgatadi.
Tayyorlov bosqichida eng avvalo asos va qo‘shimcha tushunchalariga doir
bilimlar bosqichma-bosqich tarzda beriladi. Misol uchun, “yurdi”, “boradi”,
“o‘qituvchi” so‘zlari ustida savol-javob tarzida ishlanadi: “Bu so‘z nima
bildiradi?”, “So‘zning o‘zgarmaydigan qismi qaysi?”, “Undagi qo‘shimchalar

26qanday vazifani bajaradi?” Shunday yondashuv orqali bola so‘zning tarkibi,
shakl va ma’nodagi o‘zgarishlarga e’tibor qaratishni boshlaydi. Bu jarayonda
grammatik tahlildan ko‘ra, sezgirlik va tahliliy idrok asosiy rol o‘ynaydi.
Bu bosqichda o‘quvchilar uchun og‘zaki topshiriqlar, ko‘rgazmali vositalar,
guruhli muhokamalar orqali faoliyat tashkil etiladi. Ayniqsa, rangli kartochkalar
yordamida so‘z qismlarini ajratish, harflarni emas, aynan ma’noli qismlarni
topishga qaratilgan topshiriqlar foydalidir. Masalan, “o‘qituvchi” so‘zini “o‘qi”
va “tuvchi” qismlariga bo‘lish orqali ularning funksiyasini tushuntirish
mumkin. Lekin bu bosqichda ularni “so‘z yasovchi” yoki “grammatik”
morfema deb emas, oddiy qilib “so‘zdan yangi so‘z yasovchi qism” deb
nomlash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Didaktik o‘yinlar, masalan “So‘z yasash zanjiri”, “Qo‘shimchani top”,
“So‘zni to‘ldir” kabi mashqlar morfemik idrokni kuchaytirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, dramatizatsiyalangan topshiriqlar, ya’ni morfema rollarini
o‘ynash, bir morfemaning boshqa so‘zlarda qanday paydo bo‘lishini ko‘rsatish
o‘quvchilar tafakkurini faollashtiradi.
Tayyorlov bosqichining yana bir muhim vazifasi — o‘quvchilarda tilga ongli
munosabatni shakllantirishdir. O‘qituvchi har bir yangi so‘z, qo‘shimcha yoki
o‘zgarish haqida mulohaza yuritishni rag‘batlantiradi. Bu orqali bola tilda har
bir birlik muhim rol o‘ynashini tushunadi va tilga e’tiborli bo‘lib boradi.
Ayniqsa, bolalarda so‘zlar qanday yaratilgani, nimaga bir so‘z ikkinchisidan
farq qilishi haqidagi savollar paydo bo‘lishi boshlang‘ich bosqich uchun muhim
ko‘rsatkichdir.
Tayyorlov bosqichining muvaffaqiyati o‘qituvchining metodik yondashuvi
va bolaning tahliliy fikrlash qobiliyatiga qarab belgilanadi. O‘qituvchi bu
bosqichda ortiqcha grammatik atamalarni kiritmasdan, so‘z ustida erkin
mulohaza yuritish, qiyoslash, farqlash, umumlashtirish ko‘nikmalarini
singdirishi lozim. O‘quvchilar o‘zlari o‘rgangan so‘zlarni tahlil qilish orqali
mustaqil bilim hosil qila boshlaydi.

272. Asosiy shakllantirish bosqichi — bu morfemik tushunchalarning nazariy
jihatdan aniqlashtirilishi, terminlar bilan tanishtirish va amaliy mashqlar orqali
ongli o‘zlashtirish bosqichidir. o‘quvchining avvalgi tayyorlov bosqichida
shakllangan umumiy tasavvurlarini ilmiy tushunchalar bilan mustahkamlashdir.
Bunda o‘qituvchi darsda terminlardan foydalanishni boshlab, har bir
morfemaning nomini va vazifasini aniqlik bilan tushuntiradi. Misol uchun:
“bilimdon” so‘zini morfemalarga ajratib, “bil” – ildiz morfema, “im” – so‘z
yasovchi morfema, “don” – sifat yasovchi morfema sifatida tahlil qilinadi. Har
bir bo‘lakning nomi, shakli va vazifasi alohida yoritiladi.
Asosiy bosqichda morfemalarning turlari tizimli tartibda o‘rgatiladi. Dastlab
o‘quvchilarga asos (yoki ildiz) tushunchasi beriladi. Keyin esa so‘z yasovchi va
grammatik qo‘shimchalar haqida ma’lumotlar bosqichma-bosqich tanishtiriladi.
O‘quvchilar “maktab”, “maktabdor”, “maktabimizda” so‘zlarini tahlil
qilganlarida, har bir morfemaning qanday rol o‘ynashini tushunib boradilar.
Ushbu tahlillar ularning grammatika va so‘z yasashga bo‘lgan bilimini
kengaytiradi.
O‘quvchilar morfemalarni shakli va vazifasiga qarab farqlashga o‘rganadi:
asos – o‘zgarmas qism; so‘z yasovchi qo‘shimcha – yangi ma’no hosil qiladi;
grammatik qo‘shimcha – so‘zning shaklini o‘zgartiradi. Bunday ajratmalar
ongli tahlil qilishga yordam beradi. Bu bosqichda interfaol metodlar — “fikr
xaritasi”, “ko‘rsating va tushuntiring”, “so‘z yasang” kabi usullarni qo‘llash
juda foydalidir.
Asosiy bosqichda ko‘plab ko‘rgazmali vositalar: morfemaga ajratilgan rangli
jadval, slaydlar, har xil tahlil kartochkalari, interaktiv topshiriqlar o‘quvchilarni
faol ishtirok etishga undaydi. Ular mustaqil yoki guruhlarda ishlaydi, tahlil
qiladi, fikr bildiradi. Bunday faol yondashuv orqali morfemik tushunchalar
chuqurroq singadi.Shuningdek, bu bosqichda lingvistik tafakkurga asoslangan
topshiriqlar muhim o‘rin tutadi. Masalan: “Quyidagi so‘zlar ichidan ildiz
morfemani belgilang”, “Qaysi morfema so‘z yasovchi?” kabi savollar

28o‘quvchining bilimini sinovdan o‘tkazadi. Shu bilan birga, morfemalarning
o‘zgaruvchanligi (allomorfizm), ularning talaffuzdagi farqlari ham
soddalashtirilgan misollar orqali tushuntiriladi.
Bundan tashqari, o‘quvchilar bu bosqichda o‘z morfemik bilimlarini nutqiy
faoliyatda qo‘llashga harakat qilishadi: gap tuzish, so‘z yasash, matn ichida
morfemani aniqlash, so‘zdagi grammatik shakllanishni tahlil qilish kabi
mashqlar orqali. Bu esa ularning o‘zlashtirish darajasini oshiradi va grammatik
sezgi hosil qiladi.
3. Mustahkamlash va qo‘llash bosqichi — bu morfemik bilimlarning ongli
va amaliy foydalanishga o‘tishini ta’minlovchi bosqichdir. O‘quvchilar
morfemik bilimlarni turli nutqiy faoliyatlarda — matn yozishda, gap tuzishda,
so‘z yasashda, tahlil topshiriqlarida qo‘llay boshlaydilar.avvalgi ikki bosqichda
berilgan bilimlar asosida o‘quvchining til materiali ustida faol ishlashini
ta’minlaydi. O‘quvchi so‘zlarni morfemalarga ajratishni, morfemalarning
vazifasini aniqlashni, ularning shakllarini to‘g‘ri qo‘llashni o‘rganadi. Bunda
dars mashg‘ulotlari ongli faoliyat, nutqiy mustaqillik va ijodiy yondashuv
asosida tashkil etiladi.
Mustahkamlash bosqichida birinchi navbatda qayta tahlil, eslatma va
muhokamalar orqali ilgari o‘rganilgan bilimlar faollashtiriladi. O‘quvchilarga
ilgari tahlil qilingan so‘zlar yana taklif qilinib, ularning morfemik tuzilmasi
ustida bahs yuritiladi. Misollar orqali “o‘qituvchilardan” so‘zi yana bir bor
tahlil qilinib, “o‘qi”, “tuv”, “chi”, “lar”, “dan” morfemalari funksional jihatdan
izohlanadi. Bu takrorlash orqali morfemik idrokni mustahkamlashga erishiladi.
Keyingi qadamda o‘quvchilarga mustaqil morfemik tahlil topshiriqlari
beriladi. So‘zlar ichidan morfemalarni ajratish, ularni tasniflash, morfema
turlarini aniqlash kabi mashqlar o‘quvchilarning o‘ylash, tahlil qilish, sintez
qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bunday topshiriqlar yozma yoki og‘zaki
shaklda bo‘lishi mumkin. Masalan, “yozuvchi”, “bilimdonlik”, “ishchilarimiz”
so‘zlarini mustaqil tahlil qilish topshiriladi.bu bosqichda ijodiy faoliyatga

29asoslangan topshiriqlar qo‘llanadi. “Yangi so‘z yasang”, “Morfemalardan
foydalanib gap tuzing”, “Tahlil asosida hikoya tuzing” kabi topshiriqlar orqali
o‘quvchi o‘z bilimini nutqiy faoliyatda qo‘llaydi. Bunday yondashuvlar tilga
ongli munosabatni kuchaytiradi, til tizimini tushunish orqali savodxonlikni
rivojlantiradi. 14
Mustahkamlash bosqichida o‘yin texnologiyalari ham samarali hisoblanadi.
“Morfemani top”, “So‘zdan so‘z yasash zanjiri”, “Kim ko‘proq morfema
aniqlaydi?” kabi o‘yinlar o‘quvchilarda qiziqishni oshiradi, jarayonga faol
ishtirokni ta’minlaydi. Ayniqsa, jamoa shaklidagi o‘yinlar orqali o‘quvchilar
bir-birining bilimini to‘ldiradi va hamkorlikda o‘rganadi.
Dars davomida o‘quvchilarni baholash va o‘z-o‘zini baholash usullari orqali
morfemik bilimlar qanchalik o‘zlashtirilgani aniqlanadi. Bu baholash testlar,
tahliliy savollar, kichik yozma ishlar, og‘zaki so‘rovlar yordamida olib boriladi.
Baholash jarayoni faqatgina natijani emas, balki o‘quvchining fikrlash
jarayonini ham aks ettirishi lozim.
Ushbu bosqichda xalq og‘zaki ijodi, she’rlar, ertaklar, topishmoqlar asosida
ham morfemik tahlillarni uyushtirish mumkin. Masalan, topishmoqdagi so‘zlar
morfemalarga ajratilib, ularning ma’nosi va shakli aniqlanadi. Bu esa
o‘quvchilarning tildagi estetik va funksional yondashuvini kuchaytiradi.
Barcha bosqichlarda o‘qituvchidan yuqori didaktik mahorat, samarali
metodik yondashuv, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, ko‘rgazmalilik, individual va
guruhiy ishni muvofiqlashtirish talab etiladi. Har bir o‘quvchi morfemik
bilimlarni o‘z fikrida mustahkamlab, real nutqda amaliyotga tatbiq qila
boshlasa, bu morfemika bo‘limining ta’limiy samarasiga erishilganini
anglatadi.Shu bois morfemik tushunchalarni shakllantirish bosqichlari qat’iy
mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi, sinfda turli yondashuvlar asosida
individual farqlarga moslashtirilgan metodlar qo‘llanilishi zarur. Har bir
14
Nasriddinov Kamol , Zamonaviy dars metodikalari , “Akademnashr”, 2019, 57 - 79 - b.

30bosqichda o‘quvchining faolligi, tahliliy fikrlashi, mustaqil izlanishi, ijodiy
yondashuvi rag‘batlantirilib borilishi kerak.
2.2. Morfemik bilimlarni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va usullar
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga morfemik bilimlarni o‘rgatishda
qo‘llaniladigan metod va usullar o‘ziga xoslik, psixologik moslik va
samaradorlik tamoyillariga asoslanadi. Morfemika bo‘limi mazmunan
murakkab va nazariy yondashuvni talab qiladigan yo‘nalish bo‘lishiga qaramay,
uni o‘quvchilarga sodda, tushunarli va bosqichma-bosqich metodlar orqali
o‘rgatish mumkin. Bu jarayonda o‘qituvchi nafaqat axborot beruvchi, balki
faoliyatni boshqaruvchi va yo‘naltiruvchi rolini bajaradi.
Morfemik bilimlarni o‘rgatish uchun birinchi navbatda shakllantiruvchi
metodlar tanlanadi. Ular orqali so‘z tuzilmasi, morfema va uning turlari,
morfemalarning joylashuvi va grammatik vazifalari o‘rgatiladi. Bunday
metodlar ichida og‘zaki izoh, tushuntirish, namuna asosida fikrlash, savol-javob
eng ko‘p qo‘llaniladiganlaridir. Misol uchun, “ishchilarimiz” so‘zidagi har bir
morfema izohlanadi: “ish” – ildiz, “chi” – so‘z yasovchi, “lar” – ko‘plik, “imiz”
– egalik. 15
Morfemik bilimlarni chuqurroq tushuntirishda ko‘rgazmali metodlar samarali
bo‘ladi. Rangli kartochkalar, bo‘laklarga ajratilgan so‘zlar, interaktiv slaydlar,
morfemalarning ko‘rinishini bildiruvchi diagrammalar orqali o‘quvchilar so‘z
tuzilishini ko‘rish orqali idrok etadilar. Bu usul ayniqsa kichik yoshdagi
o‘quvchilar uchun vizual qabul qilish mexanizmini faollashtiradi.
Keyingi bosqichda amaliy metodlar qo‘llaniladi. O‘quvchilar so‘zlarni
morfemalarga ajratish, tahlil qilish, yangi so‘z yasash, so‘z tuzishda
morfemalardan foydalanish kabi mashqlarda faol ishtirok etadilar. Bu metodlar
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, so‘z ustida ishlash, o‘z bilimini nutqiy
faoliyatda qo‘llash ko‘nikmasini shakllantiradi. Masalan, “o‘yinchi” so‘zini
15
Oxunova Sanobar , Didaktik o‘yinlar ona tilida , “O‘qituvchi”, Toshkent, 2020, 142 - 165 - b.

31tahlil qilib, undan “o‘yinchilik”, “o‘yinchiliq”, “o‘yinchilarimiz” kabi yangi
shakllar yasash topshirig‘i beriladi.
Qiyosiy metod yordamida so‘zlar turli morfemik tuzilmalarda tahlil qilinadi.
O‘quvchi bir morfema turli so‘zlarda qanday vazifa bajarishini solishtiradi.
Masalan, “-chi” qo‘shimchasi “o‘qituvchi”, “shifokorchi”, “o‘yinchi” so‘zlarida
qanday semantik va grammatik vazifa bajarishini taqqoslaydi. Bu metod
o‘quvchining fikrlash, umumlashtirish, qiyoslash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Morfemik bilimlarni o‘zlashtirishda ijodiy metodlar muhim ahamiyatga ega.
“Yangi so‘z yasash”, “So‘zdan so‘z hosil qilish”, “Morfemani almashtirib gap
tuzish” kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar ijodiy fikrlaydi, tilda mustaqil
faoliyat yuritishni o‘rganadi. Masalan, “bilim” so‘zidan “bilimli”, “bilimsiz”,
“bilimdon”, “bilimparvar” kabi so‘zlar yasatilib, ularning morfemik tarkibi
tahlil qilinadi.
Didaktik o‘yin metodlari boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida morfemik
bilimlarni o‘zlashtirishda muhim vositalardan biri hisoblanadi. O‘yin faoliyati
orqali o‘quvchilarda tildagi birliklar ustida erkin ishlash, mustaqil fikrlash va
murakkab tahlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi. Ayniqsa morfemani
tushuntirishda quruq nazariyadan ko‘ra interaktiv va emotsional yondashuvlar
ko‘proq samara beradi. “Kim tezroq?”, “Morfemani top”, “So‘z zanjiri”, “Tahlil
estafetasi” kabi o‘yinlar o‘quvchilarda tilga nisbatan faol munosabatni
uyg‘otadi, ularni tahliliy faoliyatga jalb etadi.
Masalan, “Kim tezroq?” o‘yinida doskada berilgan so‘zlarni morfemalarga
ajratish topshiriladi va qaysi guruh birinchi bo‘lib to‘g‘ri tahlil qilsa, g‘olib deb
topiladi. Bu nafaqat morfemik bilimni mustahkamlaydi, balki jamoaviy raqobat
orqali ijtimoiy ko‘nikmalarni ham shakllantiradi. “Morfemani top” o‘yinida esa
o‘quvchilarga bir nechta so‘zlar berilib, ularning tarkibidan aynan so‘z yasovchi
yoki grammatik qo‘shimchani topish topshiriladi. Bu o‘yin e’tibor va til
birliklarini farqlash qobiliyatini rivojlantiradi.

32“So‘z zanjiri” o‘yini orqali o‘quvchilar har bir so‘zdan yangi morfemik birlik
qo‘shish orqali yangi so‘zlar hosil qiladilar. Bu esa ularni ijodiy fikrlashga
undaydi. Masalan: “ish” – “ishchi” – “ishchilar” – “ishchilarimiz” kabi. “Tahlil
estafetasi” o‘yinida guruh a’zolari navbat bilan bitta murakkab so‘z ustida
morfemik tahlil olib boradi, har bir ishtirokchi bir morfema haqida tushuncha
beradi. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchilar o‘z bilimlarini mustahkamlaydi,
shuningdek, bir-birining fikrini eshitib, jamaviy fikrlashga o‘rganadilar.
Didaktik o‘yinlarning yana bir afzalligi – bu o‘quvchilarda tilga nisbatan
muhabbat uyg‘otishidir. O‘yin orqali berilgan topshiriqlar darsni zerikarli
bo‘lishidan saqlaydi, o‘quvchilarni faol ishtirokchi sifatida shakllantiradi. Shu
sababli, morfemik bilimlarni o‘rgatishda didaktik o‘yin metodlarini qo‘llash
zamonaviy metodik yondashuvning ajralmas qismi hisoblanadi.
Jadval va grafiklar asosidagi metodlar orqali morfemalarning o‘zaro
joylashuvi, shakli va vazifasi tahlil qilinadi. Masalan, morfema turlarining
jadvali, morfemik tahlil jadvali, ildiz–so‘z yasovchi–grammatik qo‘shimcha
ketma-ketligi ko‘rsatilgan grafik chizmalar orqali o‘quvchi tushunchalarni
mantiqiy tizimga soladi.
Lug‘aviy diktantlar va tahliliy yozma ishlar morfemik bilimlarni sinovdan
o‘tkazish, mustahkamlash va baholash metodlari sifatida xizmat qiladi.
O‘qituvchi morfemaga oid so‘zlar bilan diktant o‘tkazadi, so‘ng ularni tahlil
qilishni talab qiladi. Bu esa imloviy, grammatik va tahliliy kompetensiyani
birgalikda rivojlantiradi.
Integratsiyalashgan metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchisining tilda olgan
nazariy bilimlarini boshqa fanlar bilan bog‘lab, amaliyotda qo‘llash
ko‘nikmasini shakllantirishda muhim vosita hisoblanadi. Bu yondashuv orqali
o‘quvchi til materialini izolyatsiyada emas, balki hayotiy holatlar, boshqa
darslar va matnlarda uchraydigan real til birliklari bilan bog‘laydi. Ayniqsa
morfemik bilimlar adabiyot, atrof-muhit, texnologiya, musiqa va hatto jismoniy
tarbiya darslari orqali mustahkamlanishi mumkin.

33Masalan, adabiyot darsida o‘qilgan she’rlar asosida o‘quvchilardan
so‘zlarning tarkibini morfemik tahlil qilish so‘raladi. “Ona haqida” she’rida
uchraydigan “mehribonlik”, “muhabbatli”, “ko‘ngildan” kabi so‘zlar tarkibiy
jihatdan ajratilib, ildiz, yasovchi va grammatik qo‘shimchalar belgilanadi. Bu
bilan o‘quvchilar adabiy nutqdagi murakkab tuzilmalarni chuqurroq anglaydi.
Yoki atrof-muhit darsida “tabiat”, “hayvonot”, “o‘simlik”, “barglar”,
“suvchilar” kabi so‘zlar bilan ishlaganda, o‘quvchilar ushbu atamalarni
morfemalarga ajratadi. Bu esa til va atrof-muhit fanining bog‘liqligini
ko‘rsatadi, fanda ishlatiladigan so‘zlarning grammatik tuzilishini anglash orqali
bilimlar chuqurlashadi. Shu bilan birga, bu metod tabiatni o‘rganish jarayonida
til boyligini kengaytiradi.
Texnologiya darslarida esa ishlatiladigan so‘zlar – “tikuvchi”, “moslama”,
“cho‘zg‘ich”, “kesuvchi” kabi terminologik birliklar morfemik tahlil qilinadi.
O‘quvchilar nafaqat ushbu so‘zlarning ma’nosini, balki ularning qanday
morfemalardan tuzilganini ham o‘rganadi. Bu esa fanlararo integratsiyani
amalga oshirib, texnik bilimlar bilan til bilimlarini uyg‘unlashtiradi.
Ertak matnlarida uchraydigan so‘zlar ustida morfemik izlanishlar olib borish
o‘quvchilarda til birliklarini to‘g‘ri anglash, tahlil qilish, va fikr ifodalash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, “Zumrad va Qimmat” ertagida
uchraydigan “mehnatsevar”, “mehribon”, “yovuzlik”, “jazolandi” kabi so‘zlar
grammatik jihatdan tahlil qilinadi.
Integratsiyalashgan metodlar nafaqat bilimlarni mustahkamlaydi, balki
o‘quvchilar dunyoqarashini kengaytiradi. Har bir fan o‘z mazmunida tilda
ifodalanadi, shuning uchun tilning o‘rganilishi barcha fanlar asosida ko‘rilishi
zarur. Ayniqsa boshlang‘ich sinflarda bu yondashuv ko‘p fanli bog‘lanishlar
orqali til kompetensiyasini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Yana bir muhim yondashuv — bu differensial va individual metod bo‘lib, har
bir o‘quvchining aqliy qobiliyati, bilim darajasi va ish sur’atiga moslashgan
topshiriqlar orqali morfemik bilimlar beriladi. Kuchli o‘quvchilarga murakkab

34so‘zlar, murakkab tahlil topshiriqlari beriladi, sust o‘zlashtirayotganlarga esa
soddalashtirilgan, ko‘rgazmali va ko‘maklovchi metodlar tavsiya etiladi.
Morfemik bilimlarni o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlar va ularning
tavsifi
Metod nomi Metod mazmuni Afzalliklari Qo‘llanilish misoli
Tushuntirish
metodi O‘qituvchi morfema,
qo‘shimcha va
ildizlarni og‘zaki
tushuntiradi Tushunishga
yordam beradi,
nazariy bazani
mustahkamlaydi “Bilimdon” so‘zini
bo‘laklab
tushuntirish
Ko‘rgazmali
metod Rangli kartochkalar,
slaydlar va
diagrammalar orqali
morfemalarni
ko‘rsatadi Vizual idrokni
faollashtiradi,
kichik
yoshdagilar
uchun qulay So‘z bo‘laklariga
bo‘lingan rangli
jadvaldan
foydalanish
Amaliy
metod Mustaqil tahlil,
mashqlar, so‘z yasash
orqali morfemik
faoliyat olib boriladi Mustaqillikni
oshiradi, tahliliy
fikrni
rivojlantiradi “O‘quvchilar”
so‘zini
morfemalarga
ajratish
Qiyosiy
metod Turli so‘zlar orasida
morfemalarni
solishtirish Farqlash va
umumlashtirish
ko‘nikmasini
shakllantiradi “Ishchi” va
“o‘yinchi”
so‘zlaridagi “-chi”
qo‘shimchasini
tahlil qilish
Ijodiy metod So‘z yasash, gap
tuzish, matn yaratish
orqali bilimlarni
qo‘llash Ijodkorlikni
rivojlantiradi,
nutqiy faollikni
oshiradi “Bilim” so‘zidan
“bilimli”,
“bilimsiz” kabi
so‘zlar yasash
Didaktik
o‘yinlar Morfemalarga oid
o‘yinlar orqali Qiziqarli, faol
ishtirokni “Morfemani top”,
“So‘z zanjiri”

35o‘rganish ta’minlaydi o‘yinlari
Jadval va
grafik asosli
metod Morfema turlarini
sxemalar,
diagrammalar orqali
o‘rgatish Mantiqiy va
tizimli
yondashuvni
shakllantiradi “Ildiz – yasovchi –
grammatik”
morfema jadvali
AKT
(kompyuterli
metodlar) Interaktiv testlar,
video darslar, taxta va
slaydlar orqali
o‘rgatish Tez o‘zlashtirish,
zamonaviylik,
vizual kuchli
ta’sir Onlayn test orqali
“morfemani
belgilang”
topshirig‘i
Differensial
metod Har bir o‘quvchiga
individual topshiriq
beriladi Individual
rivojlanishni
ta’minlaydi Kuchli o‘quvchiga
murakkab tahlil,
zaifiga
soddalashtirilgan
misol
Zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalanilgan axborot-kommunikatsion
metodlar orqali morfemik bilimlarni interaktiv tarzda o‘rgatish mumkin. Smart
taxtalar, onlayn testlar, video darslar, vizual animatsiyalar o‘quvchilarda
morfemik tahlilga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va mustahkam o‘zlashtirishga
xizmat qiladi. B oshlang‘ich sinfda morfemik bilimlarni o‘rgatishda turli xil
metodlar va usullardan kompleks ravishda foydalanish zarur. Har bir metod o‘z
vazifasiga ega bo‘lib, u o‘quvchining tilda tahliliy fikrlashi, mustaqil ishlashi,
til birliklarini anglash va ifoda etish qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi.
O‘qituvchi esa metodlarni dars maqsadi, o‘quvchilarning yosh va intellektual
xususiyatlariga mos holda tanlashi lozim. Ayni shu yondashuv morfemika
bo‘limining o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. 16
16
Raxmonov Farruh , Tilshunoslikda nazariy va amaliy yondashuvlar , “Sharq”, 2023,
33 - 55 - b.

362.3. Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolar va ularni
bartaraf etish yo‘llari
Boshlang‘ich sinflarda morfemik bilimlarni o‘rgatish o‘ziga xos
murakkabliklarga ega. Chunki bu bosqichda o‘quvchilarning tafakkuri hali
shakllanish jarayonida bo‘ladi va murakkab tahliliy bilimlarni qabul qilishda
qiyinchiliklar yuzaga keladi. Ayniqsa, morfema, ildiz, so‘z yasovchi va
grammatik qo‘shimchalarni farqlash, ularni funksional vazifasiga qarab ajratish
kabi bilimlar ko‘p hollarda o‘quvchilar uchun yangi va notanish bo‘ladi.
Birinchi muammo – mavzuning abstraktligidir. Morfemik tushunchalar o‘z
mohiyatiga ko‘ra nazariy va mavhum bo‘lib, ularni kichik yoshdagi bolalarga
tushuntirish ancha murakkab kechadi. O‘quvchilarning psixologik rivojlanish
darajasi ularni murakkab til birliklarini idrok etishda qiynaydi. Ushbu
muammoni hal qilish uchun vizual materiallar, didaktik o‘yinlar va hayotiy
misollar asosida tushuntirish zarur.
Ikkinchi muammo – darslik va o‘quv qo‘llanmalarining yetarlicha
ko‘rgazmali emasligi. Ko‘pchilik darsliklarda morfemik tahlilga oid mashqlar
yetarli darajada ko‘rsatilmagan yoki ular murakkab tarzda ifodalangan. Shuning
uchun o‘qituvchi o‘z metodik topqirligini ishga solib, qo‘shimcha materiallar
ishlab chiqishi kerak bo‘ladi. Bu esa o‘qituvchining vaqti va metodik bilimiga
bog‘liq bo‘ladi.
Uchinchi muammo – o‘quvchilarda tahliliy fikrlash ko‘nikmasining
shakllanmaganligi. Morfemik tahlil mantiqiy, tizimli fikrlashni talab qiladi.
Ammo ayrim o‘quvchilarda bunday ko‘nikmalar hali rivojlanmagan bo‘ladi, bu
esa dars samaradorligini pasaytiradi. Shu boisdan o‘qituvchi so‘z ustida
ishlashni soddalashtirilgan bosqichlardan boshlashi va ko‘p marta takrorlash
orqali bilimni mustahkamlashi lozim.
To‘rtinchi muammo – qiyoslash va farqlashda chalkashliklar. Ildiz va
qo‘shimcha, so‘z yasovchi va grammatik morfema o‘rtasidagi farqni
o‘quvchilar ko‘pincha adashtiradilar. Bu holatda jadval, sxema va grafik

37tasvirlar, morfema turlarini rang bilan farqlash orqali tushuntirish maqsadga
muvofiq bo‘ladi. Masalan, ildiz qora, yasovchi qo‘shimcha ko‘k, grammatik
qo‘shimcha yashil bilan belgilanadi.
Beshinchi muammo – darsda o‘quvchilarning passiv ishtiroki. Agar
o‘quvchilarga morfemik tahlil faqat o‘qituvchi tomonidan berilsa, ular faqat
eshituvchi va yozuvchi sifatida qoladilar. Bu esa ularning mavzuga bo‘lgan
qiziqishini pasaytiradi. Ushbu muammoni hal qilish uchun faoliyatga
yo‘naltirilgan metodlar, ya’ni mustaqil tahlil, juftlikda ishlash, rolli o‘yinlar
kabi usullarni qo‘llash lozim.
Oltinchi muammo – metodik qo‘llanmalarning zamonaviy emasligi.
Aksariyat metodik adabiyotlar 10–20 yil oldingi uslubda yozilgan bo‘lib,
bugungi interaktiv ta’lim talablariga javob bermaydi. Shuning uchun zamonaviy
texnologiyalar, elektron resurslar, smart darslar, test platformalari orqali
morfemik mashqlarni yaratish muhimdir. Onlayn testlar, QR-kodli dars
topshiriqlari, morfemik tahlil platformalari bunga misol bo‘la oladi.
Yettinchi muammo – individual yondashuvning yo‘qligi. O‘quvchilar bilim
darajasi, tahlil qilish qobiliyati, psixologik rivojlanish sur’ati bir xil emas.
Ammo darsda ko‘p hollarda barcha o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar beriladi.
Natijada kuchli o‘quvchi zerikadi, susti esa umuman tushunmay qoladi. Bu
holatni bartaraf etish uchun differensial yondashuv, ya’ni darajalangan
topshiriqlar tizimini yo‘lga qo‘yish tavsiya etiladi.
Sakkizinchi muammo – baholash mezonlarining noaniqligi. Morfemik tahlil
bo‘yicha o‘quvchilarning bilim darajasini baholashda aniq mezonlar yo‘qligi
yoki ularning sinovdan o‘tkazilmaganligi muammodir. Bu holatda baholash
mezonlarini aniq belgilash, masalan: “ildizni topgan – 1 ball, qo‘shimchani
to‘g‘ri ajratgan – 1 ball, so‘z yasashni bajargan – 2 ball” kabi ballik tizim joriy
qilinishi lozim.
To‘qqizinchi muammo – mavzular orasida uzviylik yetishmasligi. Ko‘pincha
morfemik bilimlar mustaqil mavzu sifatida beriladi, lekin avvalgi yoki keyingi

38mavzular bilan bog‘lanmaydi. Bu esa o‘quvchida bilimlarning izchil
shakllanishiga to‘sqinlik qiladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir yangi mavzuni
avvalgisi bilan bog‘lab tushuntirishga e’tibor qaratishi lozim.
O‘ninchi muammo – ota-onalarning ishtiroki yetishmasligi. Uyga berilgan
topshiriqlar morfemik tahlilga oid bo‘lsa ham, ko‘plab ota-onalar bu borada
farzandiga yordam bera olmaydi, chunki o‘zlari bu ilmiy tushunchalarni yaxshi
bilmaydilar. Shu bois maktab va ota-ona hamkorligi doirasida qisqa metodik
ko‘rsatmalar, videodarslar va onlayn tavsiyalar berilishi lozim.
 Yechim sifatida quyidagilar taklif etiladi:
 Morfemik tushunchalarni bosqichma-bosqich, soddalashtirib tushuntirish;
 Vizual, ko‘rgazmali vositalardan keng foydalanish;
 Tahliliy va ijodiy faoliyatga asoslangan topshiriqlar berish;
 Interaktiv dars shakllarini keng joriy etish;
 O‘quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish;
 AKT vositalarini darslarga integratsiya qilish;
 Morfemik tahlilga doir maxsus baholash mezonlarini ishlab chiqish;
 Fanlararo integratsiyani kuchaytirish;
 Ota-onalar uchun metodik yo‘riqnomalar tayyorlash.
Morfemika bo‘limini o‘qitishda uchraydigan muammolarni bartaraf etish uchun
innovatsion, interaktiv, individual va integratsion metodlarni uyg‘unlashtirish
zarur. Bu orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nafaqat morfemik bilimlar,
balki chuqur tahliliy tafakkur, nutqiy salohiyat va tilga ijodiy yondashuv
shakllanadi.
Xulosa
Ushbu kurs ishini yozish jarayonida men boshlang‘ich sinflarda ona tili
ta’limining muhim yo‘nalishlaridan biri — morfemika bo‘limining o‘qitilishiga
alohida e’tibor qaratdim. Tilshunoslikda morfemik tahlil so‘zning eng kichik
ma’noli qismlarini tushunish, ularni to‘g‘ri ajratish va ishlatish orqali

39o‘quvchilarning tahliliy fikrlashini rivojlantiradi. Aynan shu sababli bu bo‘limni
chuqurroq o‘rganish va uni bolalarga o‘rgatish metodikasini puxta ishlab
chiqish bugungi ta’limda nihoyatda muhim deb hisoblayman.Kurs ishining
nazariy qismida morfemika fanining mohiyati, morfema va uning turlari,
morfemik tahlilning asoslari va bu tahlilning lingvistik mazmuni haqida
umumiy tushunchalar berildi. Amaliy qismda esa aynan boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari uchun qanday usul va yondashuvlar samaraliroq bo‘lishi, dars
jarayonida qanday muammolar paydo bo‘lishi mumkinligi va ularni qanday hal
qilish mumkinligi haqida tahliliy fikrlar bayon etildi. Masalan, mavzuning
abstraktligi, tushunishdagi qiyinchiliklar, darsliklardagi kamchiliklar yoki
baholash mezonlarining noaniqligi o‘quv jarayonining sifatiga salbiy ta’sir
qilishi mumkin.Shu sababli, bu ishda o‘rgatish jarayonini soddalashtirish,
bolalar yoshiga mos metodlarni tanlash, o‘yinli, ko‘rgazmali,
integratsiyalashgan va texnologik yondashuvlarni qo‘llash bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqildi. Ayniqsa, bolalarning faol ishtirokini ta’minlash,
ularni o‘rganayotgan so‘z ustida mustaqil izlanishga yo‘naltirish men uchun
ustuvor ahamiyatga ega bo‘ldi.
Yakuniy xulosa sifatida shuni ayta olamanki, boshlang‘ich ta’limda
morfemika bo‘limini to‘g‘ri va samarali o‘rgatish nafaqat til bilimi sifatida,
balki bolalarning umumiy tafakkurini shakllantirishda ham muhim rol o‘ynaydi.
Men uchun bu kurs ishi nafaqat nazariy o‘rganish, balki amaliyotda foydali
bo‘ladigan yondashuvlarni tahlil qilish imkonini berdi. Kelgusida ushbu sohada
tajriba asosida yanada kengroq metodik yondashuvlar ishlab chiqilishi va
amaliyotga tatbiq qilinishi zarur, deb hisoblayman.
Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari:
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). PF–5712-son Farmon: Ta’lim-
tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida. 2021-

40yil 26-mart. Toshkent: Prezident matbuot xizmati.
https://lex.uz/docs/5345201
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2020). PQ–4884-son Qaror: Ta’lim-
tarbiya tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida. 2020-yil 6-
noyabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati.
https://lex.uz/docs/5062766
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2017). Umumiy o‘rta
ta’limning davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risidagi qaror. 2017-yil 6-
aprel. Toshkent: Adliya vazirligi hujjatlari.
https://lex.uz/docs/3187732
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PQ–4479-son Qaror:
O‘zbekiston Respublikasida davlat tilining nufuzini oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident matbuot xizmati.
https://lex.uz/docs/4577632
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). O‘zbekiston Respublikasida
Davlat tili haqidagi qonun qabul qilinganining 30 yilligini nishonlash to‘g‘risida
qaror. 2019-yil 21-oktabr. Toshkent: Prezident qarorlari majmuasi.
https://lex.uz/docs/4577631
Ilmiy adabiyotlar
1) Abdulhayev Botirjon, Morfemika asoslari, “Sharq” nashriyoti, Toshkent,
2018, 45 - 67 - b.
2) Ahmadqulova Gulchehra, Boshlang‘ich ta’limda ona tilini o‘qitish
metodlari, “O‘qituvchi” nashriyoti, 2019, 123 - 145 - b.

413) Azimova Nilufar, Tilshunoslik va metodika, “ZiyoNET press”, Toshkent,
2020, 78 - 101 - b.
4) Bo‘riyev Sardor, Ona tili darsi uchun interfaol metodlar, “Fan va tarbiya”,
2021, 54 - 76 - b.
5) Dostonov Oybek, Lingvistik pedagogika, “Sharq” nashriyoti, 2017,
92 - 115 - b.
6) Ergashev Rasul, Morfemik va sintaktik tahlil, “Akademnashr”, Toshkent,
2018, 34 - 59 - b.
7) Fozilova Madina, Til va ma’naviyat, “ZiyoNET press”, 2022, 150 - 172 - b.
8) G‘ulomov Jahongir, General metodika: Morfem, morfema, “O‘qituvchi”,
Toshkent, 2019, 67 - 89 - b.
9) Ibodova Sevara, Boshlang‘ich sinflarda morfemika, “Fan va tarbiya”, 2020,
115 - 137 - b.
10) Juraqulova Zebo, Morfemani o‘rgatish usullari, “Akademnashr”, 2017,
24 - 47 - b.
11) Kadirov Shavkat, Ona tili fanini o‘qitish metodikasi, “Sharq”, Toshkent,
2021, 101 - 123 - b.
12) Latipov Nodir, Kompyuter vositalari yordamida til o‘qitish, “ZiyoNET
press”, 2022, 81 - 100 - b.
13) Mirzaeva Dilshoda, Pedagogik innovatsiyalar: ona tili, “Fan va tarbiya”,
2018, 135 - 158 - b.
14) Nasriddinov Kamol, Zamonaviy dars metodikalari, “Akademnashr”, 2019,
57 - 79 - b.
15) Oxunova Sanobar, Didaktik o‘yinlar ona tilida, “O‘qituvchi”, Toshkent,
2020, 142 - 165 - b.
16) Raxmonov Farruh, Tilshunoslikda nazariy va amaliy yondashuvlar,
“Sharq”, 2023, 33 - 55 - b.
17) Salimov Jaloliddin, Integratsiyalashgan o‘qitish texnologiyalari, “ZiyoNET
press”, 2021, 98 - 121 - b.

4218) Toshbo‘rijonov Ulug‘bek, Savodxonlik va grammatik kultu ra, “Fan va
tarbiya”, Toshkent, 2022, 66 - 88 - b.
19) Umarova Shahnoza, Boshlang‘ich sinf pedagogikasi, “Akademnashr”,
2017, 112 - 134 - b.
20) Yunusova Ozoda, Til o‘qitishda o‘yin metodlari, “O‘qituvchi”, 2018,
74 - 96 - b.
Foydalanilgan internet manbalar
1. https://scienceweb.uz/library/book/30571
2. https://ziyouz.uz/ilm-va-fan/ona-tili-darslari/hozirgi-o-zbek-tili-
morfologiya/
3. https://ziyonet.uz/
4. https://zenodo.org/record/7028784
5. https://arxiv.uz/uz/documents/46759

Ona tilini o‘qitishda Morfemika bo‘limini o‘qitish metodikasi kurs ish

Sotib olish