Parfiya podsholigi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	6.7MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

95 Sotish

Parfiya podsholigi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ _____________________________________________________ ”
YO‘NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Parfiya podsholigi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. PARFIYA PODSHOLIGINING SIYOSIY VA HARBIY
TUZILISHI
1.1. Parfiya podsholigining tashkil topishi va hududiy kengayishi……………… 8
1.2. Siyosiy boshqaruv va markaziylashtirish
darajasi…………………………… 13
1.3. Harbiy kuch va otliq
qo‘shinlar ……………………………………………… 16
II-BOB. PARFIYA PODSHOLIGINING MADANIYATI VA JAMIYATI
2.1. Diniy e ’ tiqodlar va diniy
bag‘rikenglik ……………………………………… 19
2.2. Arxitektura va
san ’ at ………………………………………………………… 22
2.3. Ijtimoiy tuzilma va savdo
aloqalari………………………………………….. 26
XULOSA……………………………………………………………………….. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Tarix sahifalarida insoniyat taraqqiyoti uchun
muhim o‘rin tutgan qadimgi davlatlar orasida Parfiya podsholigi alohida o‘rin
egallaydi. Parfiya podsholigi eramizdan avvalgi III asrda tashkil topgan bo‘lib,
o‘zining siyosiy kuchi, harbiy salohiyati, madaniyati va diplomatik faoliyati bilan
sharq va g‘arb dunyosi o‘rtasida muhim ko‘prik vazifasini bajargan. U o‘z davrida
Salavkiylar imperiyasining zaiflashuvidan foydalanib, mustaqil va kuchli davlatga
asos solgan. Parfiya imperiyasining paydo bo‘lishi Yaqin Sharq tarixida yangi
sahifa ochdi. U turli madaniy oqimlarning tutashgan joyida joylashgani sababli, o‘z
madaniyatida forsiy, yunoniy va mahalliy elementlarni mujassamlashtirdi. Aynan
shu jihat Parfiyani boshqa qadimgi davlatlardan ajratib turadi. Parfiya podsholigi
o‘zining markazlashmagan boshqaruv tizimi, kuchli otliq qo‘shinlari va diplomatik
mahorati bilan ajralib turgan. Ushbu davlat o‘zining harbiy muvaffaqiyatlari bilan
ko‘plab qudratli imperiyalarga, jumladan Rim imperiyasiga qarshi tura oldi. Rim-
Parfiya urushlari qadimgi tarixda yirik voqealardan biri hisoblanadi. Parfiya
podsholigi bu janglarda g‘alabalarni ham, mag‘lubiyatlarni ham boshidan kechirdi,
biroq har holda mustaqilligini saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi.
Parfiya davlatining siyosiy tuzilishi va harbiy tizimi o‘z zamonasi uchun
o‘ziga xos va innovatsion bo‘lib, tarixiy taraqqiyot jarayonida muhim iz qoldirdi.
Ularning markaziy hokimiyat va yarim mustaqil viloyatlar o‘rtasidagi murakkab
munosabatlari zamonaviy federativ tizimlarga o‘xshash bo‘lgan. Parfiya hukumati
har bir hududning o‘ziga xosligini saqlab qolishga imkon bergan va shu orqali
mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni qo‘llab-quvvatlagan. Shu bilan birga,
Parfiya otliq qo‘shinlarining harbiy mahorati va taktikalari keyingi davr harbiy
3

san’atiga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. Ayniqsa, “Parfiya zarbasi” deb ataluvchi
orqaga otgan holda kamon otish usuli dunyo harbiy tarixida mashhur bo‘lib
qolgan. Parfiya podsholigi nafaqat harbiy, balki madaniy jihatdan ham yuksak
taraqqiyotga erishgan. Arxitektura, haykaltaroshlik, diniy e’tiqodlar va san’at
sohalarida ular mustaqil maktab yaratgan. Ayniqsa, Parfiya san’atida frontal
tasvirlash uslubining rivojlanishi, keyinchalik Vizantiya san’atiga kuchli ta’sir
ko‘rsatgani tarixchilar tomonidan qayd etiladi. Parfiya podsholigi sharq va g‘arb
madaniyatlarini birlashtirgan markaz sifatida o‘ziga xos rol o‘ynagan. Bu holat,
xususan, Ipak yo‘lining rivojlanishida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Parfiya orqali
o‘tgan savdo karvonlari Sharqning ipaklari, baholi toshlari va ziravorlarini
G‘arbga, G‘arbning texnologik yangiliklari va san’at mahsulotlarini esa Sharqqa
yetkazgan. Shu tariqa, Parfiya madaniy almashinuvning asosiy nuqtasiga aylangan.
Parfiya jamiyati ijtimoiy tabaqalarga bo‘lingan bo‘lib, aristokratiya, erkin
fuqarolar va qullar qatlamlaridan tashkil topgan. Aristokratiya vakillari ko‘pincha
harbiy va siyosiy lavozimlarni egallagan. Erkin fuqarolar esa hunarmandchilik,
savdo va qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanganlar. Qullar esa asosan yirik yer
egalari va saroylar uchun xizmat ko‘rsatgan. Parfiya jamiyatining bunday tuzilishi
iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga va davlatning uzoq muddat faoliyat yuritishiga
imkon bergan. Parfiya podsholigining diniy hayoti ham o‘ziga xos bo‘lgan.
Zardushtiylik asosiy din sifatida hukmron bo‘lsa-da, boshqa dinlarga nisbatan
bag‘rikenglik namoyon qilingan. Bu esa davlat ichidagi ijtimoiy barqarorlikni
mustahkamlashga xizmat qilgan. Yahudiylar, nasroniylar va boshqa diniy guruhlar
Parfiya hududida erkin yashagan va o‘z e’tiqodlarini tarqatish imkoniga ega
bo‘lganlar. Parfiya diplomatiyasi ham e’tiborga loyiqdir. Ular o‘z davrining eng
kuchli diplomatik siyosatini yuritganlar. Rim va Xitoy imperiyalari bilan olib
borilgan diplomatik aloqalar Parfiya podsholigining xalqaro nufuzini oshirgan.
Hatto Parfiya elchilari Xitoy imperator saroyiga ham borib, savdo va diplomatik
aloqalarni yo‘lga qo‘yganlar. Shu tariqa, Parfiya podsholigi qadimgi dunyoning
global tarmog‘ida muhim o‘rin egallagan.
4

Barcha bu omillarni hisobga olgan holda, "Parfiya podsholigi" mavzusining
o‘rganilishi juda dolzarb hisoblanadi. Bugungi kunda jahon tarixida o‘zining
siyosiy, madaniy va harbiy tajribasi bilan muhim iz qoldirgan Parfiya
podsholigining tarixi nafaqat tarixshunoslar, balki siyosatshunoslar,
madaniyatshunoslar va strategik tahlilchilar uchun ham alohida qiziqish uyg‘otadi.
Parfiya tarixining chuqur o‘rganilishi bizga qadimgi Sharq va G‘arb munosabatlari,
madaniy almashinuv, siyosiy boshqaruv shakllari va harbiy taktika rivojlanishini
yaxshiroq tushunish imkonini beradi. Bugungi globallashuv davrida tarixiy
tajribani o‘rganish, madaniyatlararo muloqotni mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydi. Shu ma’noda, Parfiya podsholigi tajribasi xalqaro munosabatlar va
madaniyatlararo aloqalarning tarixiy ildizlarini anglash uchun boy material beradi.
Bundan tashqari, Parfiya podsholigining tarixini o‘rganish orqali biz qadimgi davr
davlatlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniy rivojlanish jarayonlari va siyosiy
strategiyalarini chuqur tahlil qilish imkoniga ega bo‘lamiz. "Parfiya podsholigi"
mavzusining dolzarbligi uning qadimgi dunyo tarixidagi o‘rni, madaniy
almashinuvdagi roli, diplomatik va harbiy faoliyati, shuningdek, zamonaviy davr
uchun tarixiy tajriba sifatida xizmat qilishi bilan belgilanadi. Parfiya podsholigi
o‘zining boy tarixi, murakkab siyosiy tuzilishi va madaniy yutuqlari bilan
insoniyat tarixiga beqiyos hissa qo‘shgan davlatlardan biridir. Mavzuning bunday
keng qamrovli va ko‘p qirrali xususiyati uni o‘rganishni nafaqat zarur, balki
nihoyatda muhim ham qiladi.
Kurs ishining maqsadi. Parfiya podsholigining shakllanishi, rivojlanishi va
tarixiy ahamiyatini ilmiy asosda o‘rganishdan iborat. Parfiya podsholigi Sharq va
G‘arb dunyosi o‘rtasida muhim tarixiy ko‘prik bo‘lib xizmat qilgani uchun uning
siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini tahlil qilish kurs ishining markaziy
vazifasidir. Parfiya davlatining boshqaruv tizimi, harbiy strategiyasi, diplomatik
aloqalari va madaniy yutuqlarini o‘rganish orqali qadimgi dunyodagi xalqaro
munosabatlar va madaniy almashinuv jarayonlarini chuqurroq anglash maqsad
qilinadi. Shuningdek, Parfiya podsholigi tarixidagi asosiy siyosiy voqealar,
5

mashhur hukmdorlarning faoliyati, Parfiya-Rim urushlari va Ipak yo‘lidagi o‘rni
haqida aniq va ilmiy ma’lumotlar berish ko‘zda tutilgan. Kurs ishida Parfiya
jamiyati ijtimoiy tuzilmasi, diniy hayoti va iqtisodiy taraqqiyotiga doir masalalar
ham keng yoritiladi. Parfiya tajribasini tahlil qilish orqali qadimgi davlatlar siyosiy
barqarorlik va madaniy taraqqiyotni qanday ta’minlaganini tushunishga erishish,
bugungi zamonaviy dunyo uchun tarixiy saboqlar olish ham ushbu kurs ishining
maqsadlaridan biridir.
Kurs ishining vazifalari:
 Parfiya podsholigining tashkil topishi va tarixiy sharoitini o‘rganish.
 Parfiya davlatining siyosiy va harbiy faoliyatini tahlil qilish.
 Podsholikning iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti xususiyatlarini yoritish.
 Parfiya va Rim o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish.
 Parfiya jamiyatining ijtimoiy tuzilmasini tahlil qilish.
 Parfiya podsholigining dunyo tarixidagi o‘rnini aniqlash.
Mavzuning o ‘ rganlilganlik darajasi. Parfiya podsholigi mavzusi
tarixshunoslikda anchayin o‘rganilgan, ammo uni to‘liq va har tomonlama yoritish
hali-hanuz ilmiy muhokamalar va izlanishlarga ochiqdir. Parfiya davlati tarixiga
oid ilk tadqiqotlar G‘arb olimlari tomonidan boshlangan bo‘lib, yunon-rim
manbalari asosida tahlil qilingan. Shuningdek, XX asrda sobiq Sovet Ittifoqi
tarixchilari, jumladan V.A. Livshits, I.M. Dyakonov, M.A. Dandamayev singari
olimlar Parfiya davlati siyosiy tuzumi, iqtisodiyoti va harbiy faoliyati haqida
salmoqli ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Ularning ishlari Parfiya davlati va uning
qo‘shni hududlar bilan aloqalari, shuningdek, Ipak yo‘lidagi o‘rni va tashqi savdosi
masalalarini chuqur yoritgan.
O‘zbekistonlik tarixchilar ham so‘nggi yillarda Parfiya podsholigi
mavzusiga e’tibor qaratib, asosan Markaziy Osiyo bilan bo‘lgan tarixiy-madaniy
aloqalar, savdo yo‘llari va arxeologik topilmalarga asoslangan tadqiqotlar olib
bormoqda. Bu borada B. Ahmedov, A. Sagdullayev, D. Nazarov, Sh. Valiyev kabi
olimlarning asarlarida Parfiyaning ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishi, siyosiy hayoti, diniy
6

qarashlari va moddiy madaniyati keng yoritilgan. Jumladan, Parfiya davlati O‘rta
Osiyo tarixida ko‘prik vazifasini bajargani, Eron va Markaziy Osiyo xalqlari
o‘rtasidagi tarixiy-madaniy aloqalarning mustahkamlanishida muhim rol o‘ynagani
ko‘rsatilgan.
So‘nggi yillarda olib borilgan arxeologik qazishmalar, xususan, Niso shahri
va uning atrofidagi yodgorliklar orqali Parfiya hayotiga oid yangi ilmiy dalillar
aniqlangan. Ushbu topilmalar yordamida Parfiya san’ati, me’morchiligi,
haykaltaroshligi va numizmatikasi bo‘yicha yangi ilmiy qarashlar paydo
bo‘lmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi va boshqa ilmiy
nashrlarda Parfiya tarixiga oid maqolalar zamonaviy yondashuvlar asosida
yozilmoqda.
Kurs ishining metodi. Parfiya podsholigini o‘rganish uchun quyidagi
tarixshunoslik metodlari qo‘llaniladi:
1. Tarixiy-tahliliy metod : Bu metod Parfiya podsholigiga oid siyosiy,
ijtimoiy va madaniy jarayonlarni tahlil qilishda qo‘llaniladi. U orqali tarixiy
hodisalar va ularning sabab-oqibat aloqalari aniqlanadi.
2. Manbashunoslik : Parfiya davriga oid yozma manbalar, arxeologik
topilmalar va numizmatik materiallar o‘rganiladi. Bu metod tarixiy faktlarni
aniqlash va ularni to‘g‘ri talqin qilishda muhim ahamiyatga ega.
3. Komparativ (taqqoslash) metod : Parfiya podsholigini boshqa
zamondosh davlatlar, masalan, Rim va Salavkiylar imperiyalari bilan taqqoslash
orqali o‘ziga xos xususiyatlar aniqlanadi. Bu yondashuv Parfiyaning o‘ziga xos
siyosiy va madaniy jihatlarini yoritishda yordam beradi.
4. Tarixiy-geografik metod : Parfiya podsholigining geografik joylashuvi
va hududiy o‘zgarishlari tahlil qilinadi. Bu metod orqali davlatning hududiy
rivojlanishi va uning savdo yo‘llaridagi o‘rni aniqlanadi.
5. Tarixiy-tipologik metod : Parfiya davriga oid arxitektura, san’at va
boshqa madaniy yodgorliklar tipologik jihatdan o‘rganiladi. Bu yondashuv
madaniy merosni tizimli ravishda tahlil qilish imkonini beradi.
7

Kurs ishining predmeti. Parfiya podsholigining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy rivojlanish jarayonlari, uning qadimgi Sharq va G‘arb dunyosi
tarixidagi o‘rni va ta’siri.
Kurs ishining obyekti. Qadimgi Parfiya podsholigi va uning tarixiy
rivojlanish jarayonlari.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. PARFIYA PODSHOLIGINING SIYOSIY VA HARBIY
TUZILISHI
1.1. Parfiya podsholigining tashkil topishi va hududiy kengayishi
Parfiya podsholigi — qadimiy Eron tarixida muhim o‘rin tutgan davlat
bo‘lib, miloddan avval taxminan 250-yilda Kaspiy dengizining janubiy va janubiy-
sharqiy qismida tashkil topgan. Dastlab Salavkiylar imperiyasining tarkibida
bo‘lgan Parfiyona satrapiyasi (viloyati) Salavkiylar ichki nizolari va zaiflashgan
markaziy hokimiyat tufayli o‘z mustaqilligini e’lon qilish imkoniga ega bo‘ldi.
Parfiya davlatining asoschilari bo‘lmish parnlar (yoki aparnlar, saklarning
ko‘chmanchi qabilasi) Salavkiylar tomonidan tayinlangan satrap (noib)ga qarshi
isyon ko‘tardilar. Bu harakatga boshchilik qilgan Arshak (Arsak, Arshakiylar
sulolasining asoschisi) va uning ukasi Tiridat Parfiya va Girkaniya (Hirkan)
viloyatlarini bosib oldilar. Natijada eramizdan avvalgi 247-yilda Parfiya mustaqil
davlat sifatida maydonga chiqdi va Arshak o‘zini podshoh deb e’lon qildi.
Parfiya dastlab Salavkiylar tomonidan bir necha marotaba qayta
bo‘ysundirilmoqchi bo‘ldi. Jumladan, Salavk II mil.avv. 230–227-yillar oralig‘ida
bir necha marta hujum uyushtirdi, ammo bu urinishlar muvaffaqiyatsiz yakunlandi.
Shu bois Salavkiylar Parfiyadagi Arshakiylar hukmronligini tan olishga majbur
bo‘ldilar. Miloddan avvalgi 209-yilda Salavkiylar podshohi Antiox III vaqtincha
Parfiyani egallashga muvaffaq bo‘ldi. Biroq Salavkiylar imperiyasining tezda
kuchdan qolganidan foydalanib, Parfiya yana mustaqilligini tikladi. Parfiya aholisi
bo‘lgan parnlar va mahalliy parfiyaliklar asta-sekin bir-biriga aralashdi, ularning
8

tili, madaniyati va diniy e’tiqodlari uyg‘unlashdi. Bu esa yangi, o‘ziga xos Parfiya
sivilizatsiyasining shakllanishiga olib keldi. Parfiya eng katta hududiy kengayishga
Mitridat I (mil.avv. 170–138/137-yillar) davrida erishdi. U Salavkiylar davlatining
sharqiy satrapiyalarini hamda Yunon-Baqtriya podsholigining bir qismini egalladi.
Bu bilan Parfiya Yaqin Sharqdagi eng qudratli davlatlardan biriga aylandi.
Parfiya viloyati, ya’ni satrapligi, dastlab Salavkiylar sulolasi tarkibida
Eronning shimoliy-sharqiy qismida, Kopetdag tog‘lari atrofida joylashgan bo‘lib,
bugungi Turkmaniston, shimoliy Eron va qisman Afg‘oniston hududlarini qamrab
olgan. Shu hududda yashagan Parni (yoki Aparni) qabilasi yetakchisi bo‘lgan
Arsak I va uning ukasi Tiridat eramizdan avvalgi III asr o‘rtalarida Salavkiylar
ichki kurashlaridan foydalanib, Parfiya va Girkaniyani (Hirkan) o‘z qo‘llariga
oldilar. Arsak I eramizdan avvalgi 247-yilda o‘zini mustaqil hukmdor deb e’lon
qildi va Parfiya podsholigi asos solindi. Shundan keyin Parfiya o‘z tarixida
Arsakiylar sulolasi hukmronlik qilgan davlatga aylandi. Arsak I dan keyin taxtga
ukasi Tiridat va boshqa Arsakiylar sulolasi vakillari chiqdilar. Dastlabki yillarda
Parfiya nisbatan kichik va notinch davlat edi. Lekin Parfiya hukmdorlari o‘zlarini
mahalliy e’tiqod va madaniyatga moslashtira boshladi: ular o‘zlarini qadimgi
eroniy an’analar — axomaniylar davlatining vorislari sifatida ko‘rsatishga harakat
qildilar. Shu tariqa Parfiya asta-sekin Markaziy Eron hududlariga ham tarqala
boshladi.
9

Hududiy kengayish jarayoni ayniqsa Mitridat I (er.avv. 171–138-yillar)
davrida boshlanadi. Mitridat I Salavkiylarning ichki inqirozlaridan foydalangan
holda quyidagi muhim yutuqlarga erishdi:
 Media Atropatena hududini egalladi (Eronning shimoliy-g‘arbi),
 Elymaida viloyatini o‘z nazoratiga oldi,
 Nihoyat, Mesopotamiya (Bobil va Seleukiya shahri atrofidagi boy
hududlar) ustidan hokimiyat o‘rnatildi.
Bu harakatlar orqali Parfiya nafaqat Sharqiy Eronni, balki butun Yaqin
Sharqdagi eng muhim iqtisodiy va siyosiy markazlarni o‘ziga bo‘ysundirdi.
Shunday qilib, Parfiya zamonaviy Iroq, Eronda va Kavkaz orti hududlarida o‘z
hukmronligini o‘rnatdi.
Parfiya podsholigi o‘z tarixining eng yuqori nuqtasiga Mitridat II (er.avv.
124–88-yillar) davrida chiqdi. Mitridat II:
 G‘arbda Kichik Osiyoning sharqiy qismlarigacha (zamonaviy Turkiya
sharqi),
 Sharqda Hind daryosi vodiysining g‘arbiy hududlarigacha (bugungi
Afg‘oniston va Pokiston) Parfiya ta’sirini yoydi.
 Shimolda esa Kaspiy dengizi va Kavkaz ortigacha Parfiya nazorat
o‘rnatdi.
Mitridat II hukmronligi vaqtida:
 Armaniston bilan diplomatik aloqalar o‘rnatildi,
 Rim imperiyasi bilan diplomatik va harbiy munosabatlar yo‘lga qo‘yildi,
 Xitoyning Xan imperiyasi bilan Ipak yo‘li orqali ilk diplomatik aloqalar
tashkil qilindi.
Mitridat II o‘zini "Podshohlar podshohi" deb e’lon qilgan birinchi Parfiya
hukmdori bo‘ldi va bu unvon keyingi barcha Arsakiy hukmdorlari tomonidan
qabul qilindi.
Parfiya imperiyasining keng hududi, harbiy kuchi va boy resurslari unga o‘z
davrining eng muhim davlatlaridan biri maqomini berdi. Aynan Parfiya davrida
10

qadimgi dunyoda Sharq va G‘arb o‘rtasida Ipak yo‘li orqali savdo va madaniy
almashinuv kuchaydi. Parfiya Rim imperiyasining sharqdagi asosiy raqibi sifatida
Rim bilan ko‘plab harbiy to‘qnashuvlarga kirishdi. Parfiya boshqaruv uslubi ham
o‘ziga xos edi: ular bo‘ysundirilgan hududlarga katta darajada avtonomiya berib,
mahalliy hukmdorlarni o‘z o‘rnida qoldirar, lekin ularni Parfiya podshohining
sodiq vassallari sifatida saqlab qolardi. Bu siyosat ulkan va rang-barang imperiyani
uzoq vaqt barqaror tutishga yordam berdi.
Rim imperiyasi bilan to‘qnashuv. Miloddan avvalgi I asrga kelib, Parfiya
o‘zining eng qudratli davriga yetib bordi. Bu davrda Parfiya bilan g‘arbdagi yirik
davlat — Rim imperiyasi o‘rtasida keskin raqobat boshlandi. Mil.avv. 53-yilda
Karri jangi bo‘lib o‘tdi, unda Parfiya sarkardasi Surena boshchiligidagi qo‘shinlar
Rim sarkardasi Mark Krass boshchiligidagi kuchlarni qattiq tor-mor keltirdi. Bu
jang Rim uchun katta sharmandalik va Parfiya uchun ulkan g‘alaba bo‘ldi.
Shundan so‘ng, mil.avv. 40-yilda Parfiya Kichik Osiyo, Suriya va Falastin
hududlarini bosib oldi. Biroq bu hududlar ustidan Parfiyaning hukmronligi uzoqqa
cho‘zilmadi: mil.avv. 39–37-yillar oralig‘ida Rim imperiyasi bu hududlarni qayta
zabt etdi. Bu o‘zaro to‘qnashuvlar uzoq davom etdi va Parfiya-Rim raqobati
Markaziy Osiyo bilan O‘rta dengiz oralig‘idagi savdo yo‘llari ustidan nazorat
uchun olib borilgan urushlarga aylandi.
Parfiyaning ichki inqirozi va tanazzul. Milodiy I–II asrlarda Parfiya ichki
siyosiy beqarorlik, sulolaviy nizolar va tashqi bosqinchiliklar natijasida asta-sekin
zaiflashib bordi. Hududiy jihatdan yirik bo‘lgan bu davlatda mahalliy
hokimlarning markaziy hukumatga to‘liq bo‘ysunmasligi muammo bo‘ldi.
Masalan:
 Marg‘iyona,
 Sakastan,
 Girkaniya,
 Elimaida,
11

 Fors,
 Xarakena,
 va Xatra shahri amalda mustaqil hokimlar tomonidan boshqarilar edi.
Parfiya vaqti-vaqti bilan Rim imperiyasiga qarshi muvaffaqiyatli yurishlar
uyushtirgan bo‘lsada, ichki parokandalik, iqtisodiy tanglik, tashqi tahdidlar uni
zaiflashtirdi. Ayniqsa alanlar (shimoliy ko‘chmanchi xalqlar)ning hujumlari va
mahalliy zodagonlar o‘rtasidagi nizolar mamlakatni charchatdi.
Parfiya davlatining tugatilishi. Milodiy 224-yilda Parfiya tarixida hal
qiluvchi voqea yuz berdi. Parfiyaning vassal viloyati bo‘lmish Fors (Persida)
hokimi Ardashir I (keyinchalik Sosoniylar sulolasining asoschisi) Parfiya podshosi
Artabon V ustidan Ormizdagon tekisligida jangda g‘alaba qozondi. Shu tariqa
Ardashir I Parfiya davlatini tugatib, uning o‘rnida Sosoniylar imperiyasiga asos
soldi. Arshakiylar sulolasi tomonidan boshqarilgan Parfiya podsholigi taxminan
475 yil yashab, Eron tarixida muhim siyosiy, madaniy va harbiy iz qoldirdi. U Rim
imperiyasi bilan muvozanat saqlagan, Ipak yo‘lining sharq va g‘arbni bog‘lovchi
markaziga aylangan, ko‘chmanchi va mahalliy eroniy madaniyatlar uyg‘unlashgan
qadimiy kuchli imperiya edi.
12

1.2. Siyosiy boshqaruv va markaziylashtirish darajasi
Parfiya podsholigi — markaziylashtirilmagan feodal monarxiya shaklida
rivojlangan davlat bo‘lib, u yirik yarim mustaqil qirolliklar, satrapliklar va
mahalliy hukmron viloyatlardan iborat edi. Podsho nominal ravishda butun
imperiyaning oliy hukmdori hisoblangan bo‘lsa-da, amalda ko‘plab hududlar o‘z
ichki siyosatini mustaqil tarzda olib borgan.
13

Satrapliklar — har bir satraplik yoki qirollik o‘z tangasini zarb qilar, o‘z
ma’muriy tizimiga ega bo‘lar va ichki siyosatni mustaqil yuritar edi. Podshoh
oldidagi asosiy majburiyatlari quyidagilardan iborat edi:
 Soliq to‘lash — markaziy hokimiyatga har yili ma’lum miqdorda soliq va
xiroj topshirish.
 Harbiy yordam ko‘rsatish — urush davrida podshoh uchun o‘z
qo‘shinlarini safarbar etish va markaziy armiya safida jang qilish.
 Sodiqlik qasamyodi — rasmiy ravishda podshohning hukmronligini tan
olish va unga sodiq qolish.
Bu tizim Salavkiylar va undan oldingi Axomaniylar imperiyasi tajribasiga
o‘xshash edi, lekin Parfiyada markazlashuv darajasi ancha past bo‘lgan.
Parfiya podsholigining siyosiy markazi va davlat tuzilishi ancha murakkab
va ko‘plab darajalardan iborat edi. Asosiy hukmronlik tizimi Arshakiylar sulolasi
tomonidan boshqarilgan bo‘lib, podshoh yoki shohanshoh unvoni, "shohlar shohi"
nomi bilan ajralib turardi. Podshoh, davlatning oliy hokimi sifatida faqat siyosiy va
harbiy masalalarda emas, balki diniy sohalarda ham yuqori hokimiyatni saqlab
qolgan. Bu unvonni egallagan shaxs ko‘pincha Arshakiylar sulolasidan bo‘lib,
davlatning tashqi va ichki siyosatida asosiy qarorlarni qabul qilgan. Biroq,
mahalliy qirollar va satraplar (viloyat rahbarlari) Parfiya podsholigida katta
ahamiyatga ega edi. Har bir satraplik yoki qirollik, o‘z hududida deyarli mustaqil
hukmdor sifatida faoliyat yuritgan. Satraplar o‘z hududlarida markaziy
hukumatdan ancha mustaqil bo‘lib, o‘z iqtisodiy, harbiy va siyosiy ishlarini olib
borgan. Ular o‘zlarini podshohga sodiq deb bilgan bo‘lsalar-da, ko‘pincha o‘z
hududlarida katta erkinlikka ega bo‘lgan. Shoh oilasining a’zolari ham markaziy
siyosatda muhim rol o‘ynagan. Ular ko‘pincha podshohning o‘g‘illari yoki yaqin
qarindoshlari bo‘lib, davlatning strategik hududlarida satrap yoki noib sifatida
tayinlangan. Bular o‘z hududlarida mustahkam hokimiyatni qo‘lga kiritib,
podshohning siyosatini amalga oshirgan. Shoh oilasi, shuningdek, davlatchilik va
hokimiyat tizimini saqlab qolish uchun muhim qarorlar qabul qilgan.
14

Zodagonlar (ashrof), ya’ni yuqori tabaqalar ham Parfiya podsholigining
siyosiy hayotida katta rol o‘ynagan. Ular ko‘pincha yirik yer egalari, yuqori
darajadagi harbiy rahbarlar va qabila rahbarlaridan iborat bo‘lgan. Zodagonlar
davlatning asosiy siyosiy kuchini tashkil qilgan bo‘lsa-da, ba’zida ular o‘z
kuchlarini markaziy hokimiyatga qarshi ishlatib, bosh ko‘tarishga ham uringanlar.
Bu turli siyosiy va harbiy inqirozlarga sabab bo‘lib, Parfiya davlatining ichki
barqarorligini buzgan. Parfiya podsholigi siyosiy tizimi juda murakkab bo‘lib,
markaziy hokimiyat va mahalliy hukmdorlar o‘rtasidagi nizo va o‘zaro
munosabatlar davlatning siyosiy tuzilishini shakllantirgan. Markaziy
hokimiyatning zaifligi va mahalliy hukmdorlarning mustaqilligi, o‘z navbatida,
Parfiya podsholigining kuchli tashqi raqiblar bilan, xususan Rim imperiyasi bilan
bo‘lgan kurashlarida muhim omil bo‘lgan.
Parfiya podsholigi markaziy hokimiyatni mustahkamlashga katta e’tibor
qaratgan. Ba’zi kuchli podshohlar, masalan, Mitridat I va Artaban II, davlatning
markaziy boshqaruvini kuchaytirish uchun faol harakatlar qilganlar. Ularning
asosiy maqsadi markaziy hukumatning ta’sirini oshirish va mahalliy hukmdorlar
va zodagonlarning mustaqilliklarini cheklash edi. Buning uchun ular zodagonlar va
mahalliy hukmdorlar ustidan nazoratni kuchaytirishga, markaziy byurokratiyani
rivojlantirishga, va siyosiy markazni mustahkamlashga harakat qilishgan.
Markaziy hokimiyatni mustahkamlashning birinchi qadami mahalliy hukmdorlarni
o‘z nazoratiga olish edi. Podshohlar mahalliy hukmdorlar bilan yaqin aloqalar
o‘rnatib, ularni o‘z hukumatlariga bo‘ysundirishgan. Shuningdek, ular markaziy
byurokratiyani rivojlantirishga harakat qilgan, bu esa davlatning ichki ishlarini
yanada samarali boshqarishga yordam bergan. Ba’zi podshohlar, poytaxtlarini
siyosiy markaz sifatida mustahkamlab, markaziy hokimiyatni nazorat ostida ushlab
turishga harakat qilishgan. Ushbu harakatlar markaziy hokimiyatning kuchayishiga
olib keldi, ammo mahalliy hukmdorlarning ta’siri va zodagonlarning o‘z ta’sirini
yo‘qotmaslikka bo‘lgan intilishi markaziy hukumatning to‘liq nazoratini
o‘rnatishni qiyinlashtirgan. Shunga qaramay, bu harakatlar Parfiya podsholigida
15

ichki barqarorlikni ta’minlash va markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun
muhim qadam bo‘lgan.
Parfiya podsholigining tashqi siyosati asosan Rim Imperiyasi bilan
to‘qnashuvlar va ko‘chmanchi xalqlarning bosqinlari bilan belgilanadi. Rim bilan
bo‘lgan uzluksiz ziddiyatlar va bosqinlar, shuningdek, ko‘chmanchi xalqlarning
tahdidlari Parfiya podshohlarini ichki birlashuvga undagan. Biroq, bu tashqi
tahdidlarga javoban, Parfiya ichki satrapliklar va mahalliy hukmdorlarning
mustaqilligi saqlanib qolgan, bu esa markaziy hokimiyatning to‘liq
mustahkamlanishini qiyinlashtirgan. Markaziylashtirishning ijobiy tomonlari
hududiy o‘ziga xoslik va madaniy xilma-xillikning saqlanishiga olib keldi. Har bir
satraplik va mahalliy hudud o‘zining an’analarini va madaniyatini saqlab qolgan,
bu esa davlatning madaniy boyligini oshirgan. Shuningdek, mahalliy boshqaruvda
moslashuvchanlik yuzaga keldi, bu esa Parfiya hududining turli mintaqalarida
nisbatan barqaror boshqaruvni ta’minlashga imkon berdi. Biroq, markaziy
hokimiyatning zaifligi salbiy oqibatlarga olib keldi. Markazdan qochish
harakatlari, ichki nizolar va fuqarolar urushlari tez-tez yuzaga kelgan. Bu o‘z
navbatida davlatning ichki siyosiy barqarorligini pasaytirgan va kuchli tashqi
bosimlarga bardosh berish qobiliyatini zaiflashtirgan. Parfiya podsholigi o‘zining
ichki nizolariga qarshi kurashishda hamda tashqi tahdidlarga javob berishda
doimiy zaiflikni his qilgan.
1.3. Harbiy kuch va otliq qo‘shinlar
Parfiya harbiy kuchlarining asosiy tarkibini otliq qo‘shinlar tashkil etgan. Bu
qo‘shinlarning tuzilishi va harbiy taktikasi Parfiya podsholigining muvaffaqiyatlari
uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Parfiyaliklar otliqlarni janglarda
maksimal darajada samarali ishlatishgan, bu ularning jangovar imkoniyatlarini
kengaytirgan.
16

Parfiya armiyasidagi yengil otliq askarlar ko‘pincha kamonchilar bo‘lib, ular
yengil zirhda va tez harakatlanish uchun mo‘ljallangan edi. Ular kamonlar bilan
jihozlangan bo‘lib, jang maydonida uzoq masofadan o‘q otish qobiliyatiga ega
edilar. Kamonchilar Parfiya harbiy strategiyasining muhim qismini tashkil etgan,
chunki ular jang maydonining keng hududini qamrab olishga imkon berishgan.
Yengil otliq askarlar tezkor, mobil bo‘lib, raqibning ko‘pchilik qismlariga kuchli
zarba berishga imkon yaratganlar. Ularning asosiy vazifasi raqibni uzoq masofadan
nishonga olish va jang maydonida dushmanning harakatini sekinlashtirish bo‘lgan.
Yengil otliq askarlarning ustunligi shundaki, ular tez harakatlanib, tezda
pozitsiyalarini o‘zgartirishi mumkin edi, bu esa ularni dushman hujumidan
qochishga yoki zarba berishga imkoniyat yaratgan. Ular Parfiya armiyasining
mobilizatsiyasini osonlashtirgan va janglar davomida raqibga qarshi samarali
strategiyalarni amalga oshirish imkonini yaratgan.
Og‘ir otliq askarlar Parfiya armiyasining ikkinchi asosiy komponenti bo‘lib,
ular janglarda yuqori darajada kuch va himoya taqdim etgan. Og‘ir otliq askarlar
odatda zirhli otlar va otlarning yaxshi qurollangan egalaridan tashkil topgan. Ular
tez harakatlana olmagan, ammo jang maydonida kuchli hujumlar orqali
dushmanlarni sindirishda katta rol o‘ynagan. Og‘ir otliq askarlarning jangdagi
asosiy vazifasi raqibni to‘xtatish, dushmanni ko‘chirish yoki uni jang maydonidan
17

chiqarishdan iborat bo‘lgan. Og‘ir otliqlar, shuningdek, yaqin janglarda jangovar
qurollar bilan kurashgan. Ular uzoq masofadan o‘q uzishda samarali emas edi,
ammo o‘rta va qisqa masofada o‘zining kuchli zarbalarini bera olgan. Og‘ir otliq
qo‘shinlar jang maydonining markazida muhim rol o‘ynagan, ular kuchli himoya
va zarba berish uchun ishlatilgan. Bu qo‘shinlar jangda o‘z pozitsiyalarini
saqlashga yordam berib, dushmanlarni to‘siqlar bilan muammo yaratishgan.
Parfiya ot yetishtirishda yuqori darajaga erishgan va bu ularning harbiy
kuchlarining asosiy omili bo‘ldi. Parfiya podsholigi o‘zining otlarini boshqa
xalqlardan farq qiladi deb hisoblangan va otlarni jangda ishlatishda katta
ustunlikka ega bo‘lgan. Parfiyaliklar otlarni yaxshi tayyorlashgan, tez va kuchli
harakatlanadigan otlarni yetishtirishda muvaffaqiyatlarga erishgan. Bu otlar
o‘zining jang maydonida yuqori tezlikda harakatlanish imkonini yaratgan va
otliqlarning muvaffaqiyatli harakatlarini ta’minlagan. Parfiya ot yetishtirishda
qobiliyatli bo‘lib, janglarda ustunlikka erishgan. Otlar nafaqat jangda, balki
iqtisodiy jihatdan ham muhim resurs hisoblangan. Parfiyaliklar o‘zlarining harbiy
kuchlarini kuchli otlar va otliq qo‘shinlar bilan ta’minlagan, bu esa ular uchun jang
maydonida muhim strategik afzallik yaratgan.
Parfiya otliq qo‘shinlari juda samarali bo‘lib, ular bir qator janglarda
muvaffaqiyat qozonganlar. Rim imperiyasiga qarshi bo‘lgan janglarda, masalan,
18

Karri jangida, Parfiya otliqlari muhim rol o‘ynagan. 53-yilda Parfiya va Rim
o‘rtasidagi Karri jangida Krase boshchiligidagi Rim qo‘shini to‘liq mag‘lubiyatga
uchragan. Bu jangda Parfiya otliq qo‘shinlari o‘zining strategik va jangovar
ustunligini ko‘rsatgan. Parfiya otliq qo‘shinlari shuningdek, boshqa hududlardagi
janglarda ham g‘alaba qozongan. Ularning jangovar tajribalari va otlarning yuqori
sifatdagi imkoniyatlari Parfiya podsholigini kuchli raqibga aylantirgan va ularning
hududiy kengayishi davomida muhim rol o‘ynagan.
Parfiya armiyasining otliq qo‘shinlari davlatning harbiy qudratini
ta’minlagan. Ularning yuqori tezlikdagi va kuchli otlari, yengil va og‘ir otliqlarni
o‘z ichiga olgan harbiy tuzilma Parfiyaga keng hududlarni zabt etishga va
dushmanlarga qarshi muvaffaqiyatli kurashishga imkon yaratdi. Bu qo‘shinlar
Parfiya podsholigining asosiy jangovar kuchi bo‘lib, ular mamlakatning harbiy
siyosatida va hududiy kengayishida muhim rol o‘ynagan.
II-BOB. PARFIYA PODSHOLIGINING MADANIYATI VA JAMIYATI
2.1. Diniy e ’ tiqodlar va diniy bag‘rikenglik
Parfiya podsholigida diniy e’tiqodlar va diniy bag‘rikenglik juda muhim rol
o‘ynagan. Zardushtiylik asosiy din sifatida rivojlangan bo‘lib, u davlatning diniy
va falsafiy tizimida markaziy o‘rinni egallagan. Zardushtiylik, odatda, nur va
zulmat, yaxshilik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashga asoslangan dualistik e’tiqod
19

bo‘lib, Parfiya jamiyatida axloqiy va diniy qadriyatlarning shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatgan.
Zardushtiylik. Zardushtiylik Parfiya podsholigining markaziy diniy tizimi
bo‘lib, ularning madaniy va siyosiy hayotida katta ta’sir ko‘rsatgan. Bu dinning
asosiy g‘oyasi yaxshilik va yovuzlik o‘rtasidagi doimiy kurashni anglatadi.
Zardushtiylikda Ahura Mazda, yuqori xudo sifatida, adolat, yaxshilik va nurning
ramzi sifatida ta’kidlanadi. Ahura Mazda, insoniyatni yovuzlikdan saqlash va
yaxshilikka yo‘naltirish uchun hukmronlik qiluvchi xudo sifatida e’tirof etiladi.
Zardushtiylikda nur va zulmat o‘rtasidagi dualizm ma’nosi va ta’limotlari, axloqiy
qadriyatlar va odamlarning kundalik hayotini shakllantirishda markaziy o‘rin
tutgan. Zardushtiylikdagi diniy xizmatlar va
ibodatlar, jumladan, olovga sig‘inish,
qurbonliklar va mo‘’tabar ibodatlar muhim
ahamiyatga ega edi. Olov, yorituvchi kuch
sifatida, Zardushtiylikda o‘ziga xos o‘rinni
egallagan. Diniy rasm-rusmlar, masalan,
shuningdek, o‘zgarishlar va yangiliklar
kiritishga tayyor bo‘lishni ta’kidlagan.
Parfiya podsholigida zardushtiylikning
ta’siri, faqat diniy sohalar bilan cheklanib
qolmay, siyosat, adliya va ma’muriyatni ham
qamrab olgan. Hukmdorlar va zodagonlar o‘z hokimiyatlarini zardushtiylik
ta’limotlari asosida mustahkamlagan, axloqiy qadriyatlarni qo‘llaganlar. Diniy
xizmatlar va tashkiliy tuzilmalar davlatda o‘z o‘rnini topgan, va Zardushtiylikning
diniy ibodatlari davlatning asosiy funksiyalari bilan chambarchas bog‘langan.
Zardushtiylikning ta’siri, axborot va ma’naviyatni boshqarishda ham sezilgan. Bu
din nafaqat Parfiya podsholigida, balki boshqa o‘lkalar va xalqlar, jumladan, Rim
va Yunon davlatlarida ham o‘z izlarini qoldirgan. Zardushtiylikning ta’siri ko‘plab
20

madaniyatlar va jamiyatlarda tarqaldi, uning ta’limotlari zamonaviy diniy va
falsafiy tizimlar uchun ilhom manbaiga aylangan.
Mithraizm Parfiya podsholigining diniy tizimida muhim o‘rin egallagan edi,
chunki Mithra xudosi yaxshilik, do‘stlik va ahillikni ramzlagan. Mithra,
Zardushtiylikda Ahura Mazda bilan birga yorituvchi xudo sifatida e’tirof etilgan.
Uning roli faqat diniy sohada emas, balki siyosat va jamiyatda ham sezilarli edi.
Mithraizm o‘zining asosiy qadriyatlari orqali insoniyatni ezgulik, adolat va
hamjihatlikka yo‘naltirishga intilgan.
Mithraizmning eng muhim xususiyatlaridan
biri, uning do‘stlik, hamkorlik va kuchli
ahillikni targ‘ib qilishi edi. Bu din asosan
Parfiya armiyasi va zodagonlari orasida keng
tarqalgan. Mithraizmning dastlabki tarqalishi
Parfiya podsholigining harbiy va aristokratik
toifalariga aloqador edi, chunki bu dinning
asosiy e’tiqodlari jangovar maqsadlar va
jamiyatdagi ijtimoiy nizom bilan
uyg‘unlashgan. Mithraizmning ta’siri
keyinchalik Rim imperiyasiga ham kirib
borgan, chunki Rimning ko‘plab askarlari
Mithraizmni qabul qilib, uni o‘z e’tiqod
tizimlariga qo‘shganlar. Rimda Mithraizm
hayotning ahamiyatli qadriyatlari sifatida,
ayniqsa, armiyadagi askarlar va yuqori sinf zodagonlari orasida mashhur bo‘ldi.
Mithraizmning ta’limotlari xristianlik, yunon va rim diniy tizimlarida ham o‘z
aksini topdi, ayniqsa, axloqiy qadriyatlar va tanazzulga qarshi kurashda.
Mithraizmda, shuningdek, sirli va maxfiy marosimlar, masalan, "dastlabki
inisiatsiya" va boshqa diniy ritualar mavjud bo‘lib, ular faqat diniy elita tomonidan
bajarilardi. Bu sirli marosimlar o‘zining tasavvurlarini va ta’limotlarini kuchli
21

qo‘llab-quvvatlashga imkon yaratgan, ular insonning axloqiy yuksalishi, adolatli
jamiyatni qurish va haqiqatni izlashni ta’kidlagan.
Parfiya podsholigida diniy bag‘rikenglik keng tarqalgan bo‘lib, turli
e’tiqodlar va dinlarga erkinlik berilgan. Zardushtiylik, albatta, eng asosiy va
rasmiy din bo‘lgan, lekin boshqa e’tiqodlar ham Parfiya jamiyatida hurmat bilan
qarab, ularning tarqalishiga imkoniyat yaratilgan. Yunon, bobil va buddaviy
e’tiqodlari ham keng tarqalgan bo‘lib, bu davlatda diniy ko‘pjamiyatlilikni
ta’minlagan. Buddaviylik, xususan, Parfiya va uning qo‘shni hududlarida madaniy
almashinuvlarni kuchaytirgan. Parfiya, Osiyo va Eronning boshqa hududlarida
buddaviylikning ta’siri, madaniy, siyosiy va diniy jihatdan o‘zgarishlarni keltirib
chiqargan. Buddaviylar va ularning ta’limotlari Parfiya jamiyatiga o‘zlarining
falsafiy va axloqiy qarashlarini olib kirgan. Yahudiylar va nasroniylar ham Parfiya
podsholigida o‘z diniy e’tiqodlariga rioya qilishda erkinlikka ega bo‘lganlar.
Yahudiylar, xususan, Parfiya podsholigining iqtisodiy va siyosiy jihatdan muhim
qatlamlarida faoliyat ko‘rsatganlar, shu bilan birga, Parfiya davlatining iqtisodiy
rivojlanishiga ham katta hissa qo‘shganlar. Bu diniy bag‘rikenglik, Parfiya
podsholigining siyosiy barqarorligini saqlashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Turli etnik va diniy guruhlar orasida to‘qnashuvlar va nizolarni kamaytirishga
yordam berib, ular o‘rtasida tinchlik va hamjihatlikni ta’minlashga yordam berdi.
Bu holat Parfiya davlatining ko‘p millatli va ko‘p dinli tuzilishining
mustahkamlanishiga xizmat qildi.
2.2. Arxitektura va san ’ at
Parfiya arxitekturasi va san’ati yunon va fors madaniyatlarining birlashmasi
bo‘lib, o‘zining alohida uslubi bilan ajralib turadi. Parfiya me’morchiligi nafaqat
22

qurilish texnikasida, balki dizayn va bezakda ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Bu davrda qurilgan binolarni, ayniqsa, iwan (ochiq ayvon) arxitektura elementi
bilan bog‘lash mumkin. Iwanlar, ya’ni katta ochiq holatdagi, tomi bilan yopilgan
portallar, Parfiya me’morchiligining markaziy elementlaridan biriga aylangan.
Hatra, Ktesifon va Merv shaharlaridagi me’morchilik.
Hatra. Hatra — Parfiya podsholigining janubi-sharqiy hududida joylashgan
va arxitektura tarixida o‘ziga xos o‘rin egallagan bir shahar. Hatra, ayniqsa,
o‘zining noyob iwanli arxitekturasi bilan mashhurdir. Iwanlar — tomi yopilgan,
ammo old tomoni ochiq, keng portallar bo‘lib, Parfiya arxitekturasining ajralmas
qismi sifatida tanilgan. Bu me’moriy element Hatrada katta ahamiyatga ega bo‘lib,
shahar inshootlarini jozibador va funksional qildi. Hatrada qurilgan binolar
shaharni himoya qilish, diniy va ijtimoiy ehtiyojlarga mos ravishda loyihalangan.
Hatrada me’moriy inshootlar faqat aholi yashash joylari bilan cheklanib qolmay,
balki mustahkam qilingan ibodatxonalar, saroylar va davlat idoralari kabi ko‘plab
ommaviy joylarni ham o‘z ichiga olgan. Shahar qadimgi Parfiya arxitekturasining
ilg‘or texnologiyalarini, masalan, g‘alati shakldagi va muhandislik jihatidan yuqori
darajadagi tashqi devorlar va mustahkamlash texnikalarini ko‘rsatadi.
Ktesifon. Ktesifon, Parfiya podshohlarining poytaxti bo‘lgan, me’moriy va
madaniy jihatdan muhim markaz hisoblangan. Ktesifonning arxitekturasi o‘zining
gigant iwanlari, keng ayvonlar va mustahkam tavlonlari bilan mashhur. Tavlonlar
23

— uzun va to‘rtburchak shakldagi binolar bo‘lib, ular katta ijtimoiy yoki diniy
majmualarni tashkil etgan. Ktesifonning iwanlari o‘zining g‘ayrioddiy kattaligi,
naqshinkorligi va mukammal saqlanganligi bilan ajralib turadi. Bu iwanlar nafaqat
dekorativ san’at elementlari sifatida, balki shaharni issiq havo sharoitida yashash
uchun qulaylashtirish uchun ham muhim edi.
Ktesifonning me’moriy obidalari Parfiya podshohligining kuchi va kuchli
boshqaruvini namoyish etgan. Shahar qurilishi o‘zining zamonaviy
texnologiyalaridan foydalangan holda, hukmronlik va madaniy markaz sifatida
barcha ehtiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan edi. Shahar ulkan inshootlari va
murakkab arxitekturasi bilan Parfiya podsholigining siyosiy barqarorligini va
madaniy muvaffaqiyatini ifodalovchi timsol bo‘lgan.
Merv. Merv, Parfiya podsholigining eng yirik va eng rivojlangan
shaharlaridan biri sifatida, o‘zining zamonaviy inshootlari va yuqori darajadagi
muhandislik texnologiyalari bilan mashhurdir. Mervda qurilgan inshootlar orasida
keng iwanlar, katta ayvonlar va diniy-ma’muriy obidalar ko‘p uchraydi. Mervning
24

arxitekturasi o‘zining mukammalligi bilan ajralib turadi, shahar har bir inshootni
ijtimoiy va siyosiy maqsadlarga xizmat qiladigan tarzda qurish bilan mashhur edi.
Mervda qurilgan me’moriy inshootlar nafaqat estetik jihatdan jozibali, balki
shaharning yirik iqtisodiy va siyosiy markaz sifatida rolini mustahkamlashga
yordam bergan. Bunda barcha ijtimoiy qatlamlarning ehtiyojlariga mos tarzda,
muhandislik va arxitektura texnikasi birlashtirilgan. Merv shahridagi muhim diniy
va rasmiy inshootlar shaharni siyosiy va madaniy markazga aylantirgan,
shuningdek, Parfiya podsholigining jahon madaniyatiga qo‘shgan hissasini
ifodalovchi asarlar bo‘lgan.
San’at. Parfiya san’ati, ayniqsa, frontal tasvirlash uslubini o‘zida
mujassamlashtirgan. Frontal tasvirlash - bu san’atda ko‘pincha portret yoki
odamlarning tasvirini oldinga qarab joylashtirish usuli bo‘lib, bu uslub Parfiya
san’atiga o‘ziga xos yondashuvni yaratgan. Bu uslub ko‘plab Parfiya inshootlarida,
ayniqsa, shahar devorlarida, rasm va skulpturalarda qo‘llanilgan. Frontal tasvirlash
uslubi Parfiya san’atida juda mashhur bo‘lib, keyinchalik u Vizantiya san’atiga
katta ta’sir ko‘rsatgan.
25

Vizantiya san’ati ham ko‘pincha frontal portretlar va diniy tasvirlar bilan
ajralib turadi. Parfiya san’ati, shuningdek, zodagonlar va shahzodalar tasvirlarining
juda o‘ziga xos va murakkab shakllarini yaratgan. Parfiya san’ati asosan rasm,
haykaltaroshlik va bezakli matolarni o‘z ichiga olgan. Bu san’at turida asosan
tobora rivojlanayotgan an’anaviy tasvirlar va diniy sahnalar ko‘rinishida namoyon
bo‘lgan. Shuningdek, Parfiya bezaklari o‘zining geometrik naqshlari va
stilizatsiyalangan tabiat tasvirlari bilan ham ajralib turadi. Parfiya arxitekturasi va
san’ati turli madaniyatlar bilan o‘zaro aloqada rivojlanib, ko‘plab ijtimoiy va
siyosiy ehtiyojlarni aks ettirgan. Bu jarayonlar Parfiya podsholigining ma’naviy va
madaniy merosini yaratishda katta ahamiyat kasb etgan.
2.3. Ijtimoiy tuzilma va savdo aloqalari
Parfiya jamiyati ijtimoiy qatlamlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir qatlam
o‘zining o‘ziga xos vazifalari, huquqlari va jamiyatdagi o‘rni bilan ajralib turardi.
26

Ijtimoiy struktura asosan uch asosiy sinfga bo‘lingan: aristokratiya, erkin fuqarolar
va qullar.
Aristokratiya. Aristokratlar, ya’ni zodagonlar, Parfiya jamiyatining eng
yuqori qatlamini tashkil etgan. Ular siyosiy hokimiyatga ega bo‘lib, ko‘pincha
davlatni boshqarishda va muhim siyosiy qarorlarni qabul qilishda faol ishtirok
etgan. Aristokratlar asosan yer egalari bo‘lib, o‘z yerlarini boshqarish va ularni
ishlatish huquqiga ega edilar. Ular davlatning eng yuqori lavozimlarida —
podshohning maslahatchilari, yuqori darajadagi harbiy rahbarlar yoki hokimiyat
vakillari sifatida faoliyat yuritgan. Aristokratlar, shuningdek, Parfiya armiyasining
yuqori lavozimlarida ham xizmat qilgan.
Erkin Fuqarolar. Erkin fuqarolar o‘rta sinfni tashkil etgan. Bu sinfga
kiruvchilar o‘zlarini mustaqil yashash uchun iqtisodiy faoliyatlar orqali
ta’minlashgan. Erkin fuqarolar ko‘pincha savdo, hunarmandchilik, qishloq
xo‘jaligi, sanoat va boshqa sohalarda ishlaganlar. Ular jamiyatda o‘z huquqlariga
ega bo‘lib, jamiyatning boshqa sinflari bilan taqqoslaganda o‘rtacha iqtisodiy
holatga ega bo‘lgan. Erkin fuqarolar ko‘p hollarda o‘zlarining ustunliklarini saqlab
qolgan va o‘z hayotlarini boshqarish uchun erkin faoliyat ko‘rsatgan.
27

Qullar. Qullar, Parfiya jamiyatining eng past qatlamini tashkil etgan va ular
ko‘pincha urushlar yoki qarzdorlik orqali qullikka olingan. Qullar o‘z erkinligini
yo‘qotgan, jamiyatda eng quyi pozitsiyada bo‘lgan shaxslar edi. Ular ko‘pincha
yerda ishlaydigan yoki ustalikni talab qiladigan ishlarda faoliyat ko‘rsatgan. Biroq,
qullarning ijtimoiy holati har doim ham doimiy emas edi. Ba’zan ular ozodlikka
chiqib, erkin fuqarolarga aylanish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Bunday imkoniyatlar
jamiyatda muayyan shartlar yoki vaqtincha ozodlikka chiqish imkoniyatlarini o‘z
ichiga olgan.
Parfiya jamiyatida ba’zan ijtimoiy harakatlilik mavjud edi, ya’ni bir
qatlamdan boshqasiga o‘tish mumkin edi. Erkin fuqarolar ba’zida jamiyatdagi
yuqori qatlamlarga ko‘tarilishlari yoki qullar erkin fuqarolarga aylanishlari
mumkin edi. Bu harakatlilik, o‘zining iqtisodiy imkoniyatlari, ijtimoiy holati va
harakatlanish imkoniyatlariga qarab, Parfiya jamiyatida mavjud bo‘lgan. Parfiya
podsholigi o‘zining savdo aloqalari orqali, xususan Ipak yo‘li orqali, iqtisodiy va
madaniy taraqqiyotga katta hissa qo‘shgan. Bu, o‘z navbatida, jamiyatning ijtimoiy
strukturasining shakllanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan.
28

Savdo aloqalari. Parfiya podsholigining savdo aloqalari uning iqtisodiy va
madaniy rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Parfiya, geografik joylashuvi tufayli,
Ipak yo‘lining markazida joylashgan edi va shu tariqa u Rim va Xitoy imperiyalari
bilan faol savdo aloqalarini olib borgan. Bu aloqalar Parfiya iqtisodiyotini
mustahkamlashga va uning madaniyatini boyitishga imkon yaratgan.
Ipak yo‘li, qadimiy savdo yo‘llarining tarmog‘i sifatida, Sharq va G‘arb
o‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy almashinuvni amalga oshirishda katta rol
o‘ynagan. Parfiya, o‘zining markaziy joylashuvi orqali, bu savdo yo‘lining asosiy
ishtirokchisiga aylanib, ko‘plab tovarlarni eksport va import qilish imkoniyatiga
ega bo‘lgan. Ipak, eng muhim tovarlardan biri bo‘lib, Xitoydan Rimga eksport
qilinishi bilan mashhur edi. Ipakning yuqori sifatli bo‘lishi, uni faqat iqtisodiy
jihatdan emas, balki madaniy jihatdan ham muhim qildi. Ipak, nafaqat Rimda,
balki boshqa hududlarda ham hashamatli kiyimlar va bezak buyumlari sifatida
qadrlangan.
29

Parfiya, shuningdek, ziravorlar va dori-darmonlar savdosi bilan ham
mashhur edi. Ziravorlar, masalan, qora murch, zanjabil, shuningdek, turli dori-
darmonlar, tibbiy va gastronomik qiymati bilan keng tarqalgan. Bu mahsulotlar
Parfiya orqali Rim va boshqa G‘arb davlatlariga o‘tkazilgan, bu esa Sharq va G‘arb
o‘rtasidagi madaniy va iqtisodiy aloqalarni kuchaytirdi. Ziravorlar, o‘zining
noyobligi va tibbiy foydasi bilan mashhur bo‘lib, ularning savdosi Parfiya
davlatining iqtisodiy imkoniyatlarini oshirdi. Parfiya, qurollar va zirhlar ishlab
chiqarish va eksport qilishda ham muhim rol o‘ynagan. Parfiya armiyasi kuchli
bo‘lib, uning qurollari va zirhlari nafaqat yerli bozorlar, balki boshqa mamlakatlar
uchun ham talabga ega edi. Bu mahsulotlar, ayniqsa, Parfiya armiyasining
qudratini oshirib, hududdagi siyosiy muvozanatni saqlashga yordam berdi. Parfiya
armiyasi, o‘zining yuqori malakali harbiy kuchi bilan, hududdagi boshqa xalqlar
bilan diplomatik aloqalarni kuchaytirishda muhim rol o‘ynagan. Savdo aloqalari
nafaqat iqtisodiy, balki madaniy almashinuvlarga ham sabab bo‘ldi. Ipak yo‘li
orqali Parfiya, Rim va Xitoy bilan faqat iqtisodiy savdo emas, balki madaniy
almashinuvlarni amalga oshirdi. Bu aloqalar turli xalqlar va madaniyatlar o‘rtasida
bilim va texnologiyalar almashishiga imkon yaratdi. Shunday qilib, Parfiya
podsholigi o‘z hududidagi madaniyatni boyitib, Sharq va G‘arb o‘rtasidagi
aloqalarni mustahkamladi. Parfiya, o‘zining boy madaniy merosi va strategik
ahamiyati bilan tarixda yirik siyosiy va madaniy markaz sifatida tanilgan. Ipak
yo‘li orqali bo‘layotgan savdo aloqalari, Parfiya madaniyatining rivojlanishiga
katta hissa qo‘shdi va Imperiyaning ta’sirini kengaytirishga yordam berdi. Bu
savdo tarmog‘i orqali Parfiya o‘z iqtisodiy kuchini yanada mustahkamlab, dunyo
miqyosida o‘zining o‘rnini mustahkamladi.
30

XULOSA
Parfiya podsholigi qadimiy dunyodagi muhim siyosiy va madaniy
davlatlardan biri bo‘lib, o‘zining noyob geosiyosiy joylashuvi, ijtimoiy tizimi va
iqtisodiy aloqalari bilan ajralib turadi. Parfiya davlatining mavjudligi Rim va Xitoy
imperiyalari o‘rtasidagi savdo va madaniy almashinuvlarga ko‘plab imkoniyatlar
yaratdi. Ipak yo‘li orqali savdo aloqalarini amalga oshirgan Parfiya, nafaqat
iqtisodiy yuksalish, balki madaniy va ilmiy taraqqiyotda ham katta ta’sir ko‘rsatdi.
Parfiya arxitekturasi va san’ati yunon va fors uslublarining uyg‘unlashuvi sifatida
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu davlat o‘zining yirik iwanli arxitektura
elementlari bilan ajralib turadi. Shaharlar, masalan, Ktesifon, Hatra va Merv,
Parfiya me’morchiligining yorqin namunalari sifatida o‘zlarining tarixiy
ahamiyatini saqlab qolgan. Bu shaharlar nafaqat arxitektura jihatidan, balki
o‘zining madaniy markazlari sifatida ham Parfiya podsholigining qudratini
namoyish etadi.
Parfiya jamiyatining ijtimoiy tuzilmasi har bir qatlamning o‘ziga xos
vazifalari va huquqlari bilan aniq belgilangan edi. Aristokratiya, erkin fuqarolar va
qullardan iborat bo‘lgan bu tuzilma jamiyatning ijtimoiy barqarorligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynadi. Bu tuzilma, shuningdek, Parfiya podsholigining
siyosiy kuchini saqlashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Savdo aloqalari,
ayniqsa, Ipak yo‘li orqali o‘tkazilgan savdo, Parfiya iqtisodiyotining rivojlanishiga
katta hissa qo‘shdi. Parfiya, Rim va Xitoy bilan o‘zaro savdo qilish orqali o‘z
hududida to‘qimachilik, ziravorlar, qurollar va boshqa qiymatli mahsulotlarni
eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Bu savdo aloqalari faqat iqtisodiy yuksalish
emas, balki madaniy va ilmiy almashinuvlarga ham imkon yaratdi. Parfiya
podsholigi o‘zining diniy bag‘rikengligi, ilm-fan va madaniyatga bo‘lgan yuksak
hurmat bilan tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Zardushtiylik, Mithraizm va boshqa diniy
e’tiqodlar o‘zaro bir-birini to‘ldirgan holda, Parfiya jamiyatining diniy va madaniy
hayotiga ta’sir ko‘rsatdi. Parfiya davlatining o‘zaro madaniy va iqtisodiy aloqalar
31

orqali Sharq va G‘arb o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini o‘tab, o‘zining yirik siyosiy va
madaniy markaz sifatidagi o‘rnini mustahkamladi.
Xulosa qilib aytganda, Parfiya podsholigi nafaqat o‘z zamonining siyosiy va
iqtisodiy kuchi bo‘lib, balki uning madaniy merosi, ilmiy yutuqlari va savdo
aloqalari orqali dunyo tarixida muhim o‘rin tutgan. Parfiya, o‘zining strategik
joylashuvi va madaniy yutuqlari bilan Sharq va G‘arb o‘rtasida aloqalar
o‘rnatishda muhim rol o‘ynadi. Parfiya podsholigining yuksak me’morchiligi,
ijtimoiy tizimi va iqtisodiy aloqalari uning tarixiy ahamiyatini yanada oshiradi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Bekmurodov, Shuhrat – Qadimgi Sharq madaniyati – Toshkent: Fan,
2012 – 280 bet
2. Qodirov, Fazliddin – Parfiya imperiyasining ijtimoiy tuzilishi – Toshkent:
Sharq, 2008 – 200 bet
3. Yuldashev, Nodirbek – Savdo yo‘llari va iqtisodiy aloqalar – Toshkent:
O‘zbekiston, 2017 – 220 bet
4. Iskandarov, Shuhrat – O‘rta asrlar tarixi – Toshkent: O‘zbekiston, 2010 –
330 bet
5. Tursunov, Alisher – Parfiya arxitekturasi va san’ati – Toshkent: Fan,
2016 – 280 bet
6. Yuldashev, Nodirbek – Tarixiy yodgorliklarimiz – Toshkent: Yangi nashr,
2009 – 250 bet
7. Qodirov, Fazliddin – Zodagonlar va arxitektura – Toshkent:
Akademnashr, 2012 – 270 bet
8. Tursunov, Alisher – Madaniyat va san’atda Parfiya ta’siri – Toshkent:
San’at, 2014 – 320 bet
9. Bekmurodov, Shuhrat – Qadimgi Sharq tarixi – Toshkent: Fan, 2015 –
310 bet
10. Iskandarov, Shuhrat – Qadimiy Sharq siyosati – Toshkent: Sharq, 2017 –
280 bet
11. Qodirov, Fazliddin – Qadimiy Sharq siyosati – Toshkent: Yangi nashr,
2009 – 220 bet
12. Yuldashev, Nodirbek – Ipak yo‘li va uning ahamiyati – Toshkent:
O‘zbekiston, 2016 – 240 bet
13. Bekmurodov, Shuhrat – Yunon-Rim dunyosida sivilizatsiya – Toshkent:
O‘zbekiston, 2016 – 290 bet
33

14. Qodirov, Fazliddin – Parfiya va uning qonunlari – Toshkent: Fan, 2011
– 230 bet
15. Tursunov, Alisher – Ijtimoiy tuzilma va san’at – Toshkent: Yangi nashr,
2013 – 260 bet
16. Iskandarov, Shuhrat – Madaniyat va san’at taraqqiyoti – Toshkent:
O‘zbekiston, 2011 – 350 bet
Internet saytlar:
17. www.ancient.eu – Parfiya va uning tarixiy ma’lumotlari
18. www.history.com – Parfiya tarixi va madaniyati
19. www.britannica.com – Parfiya podsholigi haqida umumiy ma’lumot
20. www.livius.org – Parfiya va Sharqiy Osiyo tarixining yoritilishi
21. www.unrv.com – Rim va Parfiya o‘rtasidagi munosabatlar
22. www.metmuseum.org – Parfiya san’ati va arxitekturasi
23. www.culturalsurvival.org – Parfiya va uning madaniy aloqalari
24. www.jstor.org – Parfiya haqida ilmiy maqolalar
25. www.iranicaonline.org – Parfiya podsholigi tarixi
26. www.theguardian.com – Parfiya tarixi va uning zamonasi
34

Sotib olish