Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 63.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Pedagogik fanlar mazmunini tanlab olish tamoyillari

Sotib olish
Pedagogik fanlar mazmunini tanlab olish tamoyillari MUNDARIJA KIRISH I-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING NAZARIY AHAMIYATI 1.1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni 1.2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari I bob bo’yicha xulosa II-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING USLUBIY JIHATLARI 2.1. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalari 2.2. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlari II bob bo’yicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bizga ma’lumki har bir oilaning, har bir insonning ya’ni jamiyatning asosiy vazifasi qobiliyatli farzandlarni o‘stirish, ularni jismonan va ma’nan yetuk, ota-onaga, vatanga sodiq insonlar qilib tarbiyalashdan iborat. Shunday ekan, bolaning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uning ijtimoiy hayoti davomida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalariga biz kattalar mas’uldirmiz. Hozirgi globallashuv jarayonida maktabgacha ta’lim sohasida Uchinchi Renessansning bosh xalqasi sifatida qo‘llab islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu borada Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 19 oktabrda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishda ta’kidlaganidek: “Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan biron bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta’lim tizimidan boshlanadi.” 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 30.12.2020 yil. https://president.uz/uz/lists/view/4057 2 Maktabgacha yoshdagi bolaning ma’naviy – axloqiy sohasini boyitishning ijtimoiy-pedagogik darajadagi dolzarbligi ma’naviy – axloqiy qadriyatlardan xabardorligi va qabul qilinmaganligi hamda maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilari va ota-onalarning ushbu extiyojni amalga oshirishga tayyor emasligi bilan bog‘liq ijtimoiy extiyoj o‘rtasidagi tafovut bilan belgilanadi. Shuning uchun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga 2020 yil 29 dekabrda qilgan Murojaatnomasida “Kelgusi yillarda maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirish borasidagi strategik maqsadimiz – bog‘cha yoshidagi har bir bolani ushbu ta’lim yo‘nalishi bilan to‘liq qamrab olish uchun zarur sharoitlar yaratishdan iborat” deb ta’kidlagan edi. 2 Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Mavzuni o‘rganish jarayonida muammoning nazariy va uslubiy ishlanganlik darajasini o‘rganish maktabgacha yoshdagi bolalarning bir guruh pedagoglar psixologlar tomonidan yetarli darajada tadqiq etilganligini ko‘rsatadi. Kurs ishining obyekti: Maktabgacha ta’lim va tarbiya tashkilotlarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat jarayoni. Kurs ishining predmeti: “Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan tashkil etiladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat” mavzusini o‘rganishning mazmuni, metodi va shakllari. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan tashkil etiladigan ijtimoiy- pedagogik faoliyatni olib borishdan iborat. Bolalarning shakllanishiga va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish. Bolalarning turli faoliyat tajribalarini amalga oshirishda yordam berish va qarama – qarshiliklarni yengishda duch keladigan muammolarni hal etish bosh maqsad qilib qo‘yilgan. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 29.12.2020 yil. https :// president . uz / uz / lists / view /4057 3 Kurs ishining vazifalari: 1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni va ahamiyatini ochib berish 2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish 3. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalarini aniqlash 4. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlarini ko‘rsatish 5. Ish yakunida umumiy xulosalar berish Kurs ishining ahamiyati: O‘sib kelayotgan yosh avlodning dunyoqarashini, ijodiy salohiyatini, mustaqil fikrlashi va kreativlik qobiliyatining rivojlanishini, psixologik xususiyatlarini mukammal o‘rganish va hayotga tadbiq etgan holda jahon talablariga mos aqliy salohiyat egalari bo‘lib yetishishlariga ko‘maklashish. Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. I-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING NAZARIY AHAMIYATI 1.1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni Sharq mutafakkirlarining merosida ta’lim tarbiya masalalari muhim o rinʻ egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida oilada bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish yo llari ko rsatib berilgan. ʻ ʻ Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilmog i va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat bo lmog i lozim ʻ ʻ ʻ degan xulosaga kelgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn Sino merosida yoritilganini ko rishimiz mumkin. ʻ 4 Beruniy ota-onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o yinlarʻ uyushtirishlari, ular bilan o zaro suhbatlar o tkazishlari maqsadga muvofiq deb ʻ ʻ maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish to g risidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik g oyasi yotadi. U har ʻ ʻ ʻ bir ota –ona o z farzandlariga ana shu g oyani singdirishi zarur degan xulosaga ʻ ʻ keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan to g ri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota-onalar o z ʻ ʻ ʻ farzandlariga o qtirishlari lozim. ʻ Bola tarbiyasi masalalari bo yicha Abu Ali ibn Sino “Tadbir almanozil” ʻ nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bolalarni tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga to xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ʻ ham kasb va xunarga o rgatish borasida muxim fikrlar bayon etadi. Ibn Sino ʻ tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng o rin berilgan. Oilada ʻ farzand tarbiyasini to g ri yo lga qo yishning asosiy vositasi uning manaviy ʻ ʻ ʻ ʻ olamida etiqodni shakllantirish deb xisoblagan edi olim. 3 Yusuf Xos Xojib “Qutudg u bilig” asarida oilaviy maishiy turmush ʻ muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota–onalar nazoratda bo lgan bolaning ʻ ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to g ri yo l farzandlarining ʻ ʻ ʻ kelajakni, kamoloti uchun psixologiyasida muhimdir. Mirzo ulug bekning qarashlarida bolaning bilim olishga bo lgan qiziqishi ʻ ʻ havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim o rin tutadi. Kaykovus ʻ “Qobusnoma” pandnomasida o z farzanding sening haqingda qanday bo lishini ʻ ʻ 3 3 Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “ Maktabgacha pedagogika o ‘ quv qo ‘ llanma ” Toshkent 2022 5 iishlasang, sen ham ota–ona haqida shunday bo lg il deb yoshlarni ota–onasiniʻ ʻ hurmat qilishga e’zozlashga, mehr –oqibatli bo lishga da’vat etadi. ʻ Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham munosib o rin egallaydi. U o zining qator asarlarida ʻ ʻ ta’lim –tarbiya masalalari umuminsoniyg oya ekanligini ta’kidlaydi. ʻ Ya.A.Komenskiy o zining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash ʻ bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota –onalar uchun quyidagi vazifalarni ko rsatadi: ʻ 1. Bolalarda maktabga borganda o z tengdoshlari bilan o qigan va ʻ ʻ o ynagan xursandchilik hissini tug dirish; ʻ ʻ 2. Bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish; 3. Bolalar bo lajak o qituvchilarga nisbatan hurmat va ishonchni ʻ ʻ shakllantirish.Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo lishi ma’lum ʻ darajada nasliy omillar bilan ham bog liqdir. ʻ 4 Bolalar temperamenti xususiyatlariga ko ra ham bir–birlaridan ajralib ʻ turadilar: -xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning o zgaruvchan sharoitlariga tez ʻ moslasha oladigan o z bolalar sangvennik timperamentga mansub; ʻ -qo shimcha noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgap, sust bolalar ʻ –melanxolik temperamentga kiradilar; - xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar flegmatik; -jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar xolerik hisoblanadilar. 4 Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “ Maktabgacha pedagogika o ‘ quv qo ‘ llanma ” Toshkent 2022 6 Bolalar kattalarning yordamiga muxtoj bo lishiga ham qarab bir-birlaridanʻ farq qiladilar. Ba’zi bolalar biror hatti-harakatni bajarishni bir necha marta ko rsatish, tushuntirish kerak. Bolalar o zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga ʻ ʻ qarab ham bir–birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va mukammal bo lib rivojlangan bo lishi darkor. Bolalarga ʻ ʻ qanchalik yaxshi bilim bersak, o ylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida, ʻ yetuk inson bo lib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his- ʻ tuyg ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qo’llasa, yaxshi xulq ʻ namunalarini o rgatish ancha oson kechadi. ʻ Shaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ro‘y beradi, inson tarbiyasi xalq baxt-saodati yo‘lidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy vazifalarni hal etishda amaliy ishtirokida yuzaga keladi. Shaxsni shakllantirishga uch omil: tarbiya, ijtimoiy muhit va irsiyat ta’sir ko‘rsatadi. Shaxsni shakllantirishga ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhit shaxsni rivojlantirishda ustun ahamiyatga ega: ishlab chiqarishning taraqqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyoqarashi xususiyatini belgilab beradi. U shaxsni shakllantirishda muhim omil hisoblanadi. Tabiiy muhit ham shaxsning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning o‘rni bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta’lim sharoitida insoniyatning ijtimoiy-tarixiy tajribasini o‘zlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil faoliyat turlarida ro‘y beradi. Bolaning ijtimoiy tajribasini o'zlashtirish uzoq davom etadigan murakkab jarayondir. Qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan, mazmun, hajm va umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bo‘lgan insoniy tajribani o‘zlashtirishi kerak bo‘lsa, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani o‘zlashtirish usullarini hali egallamagan bo‘ladi. Tarbiyaning o‘zgarishi bolaning «eng yaqin rivojlanish zonalari» (L.S. Vigotskiy) 7 bilan bog‘liq bo’lib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar, ko‘nikmalar, faoliyat turlari va hokazolarni o‘zlashtirishga ruhiy-fiziologik imkoniyatlar paydo bo‘lishi bilan ajralib turadi. Tarbiya va ta’lim eng yaqin rivojlanish zonasiga asoslanib, bugungi rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishi uni olg‘a harakatlantiradi. Inson shaxsining rivojlanishi bir qancha bosqichdan o‘tadi. Har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mustahkam bog’liq bo‘ladi, avval erishilgan bosqich yanada yuqoriroq bosqichning tuzilishiga uzviy tarzda qo‘shiladi. Ilk yosh bosqichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun doimiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning yetakchilik roli pedagogning ham yetakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun mas’uliyatini qaror toptiradi. Taniqli pedagog A.S. Makarenko pedagogning roli va mas’uliyatini ta’kidlab, shunday yozgan edi: «Tarbiyaviy ta’sirning g‘oyat qudratli ta’sir ko‘rsata olishiga ishonchim komil. 5 Agar odam yomon tarbiyalangan bo‘lsa, bunda faqat tarbiyachilar aybdorligiga aminman. Agar bola yaxshi bo‘lsa, buning uchun u o‘z bolaligida tarbiya topganidan qarzdordir». Maktabgacha yoshdagi bolalarning yoshga doir pedagogik va psixologik xususiyatlari va ularning bola sog’lom rivojlanishidagi ahamiyati kattadir. Asosan 3 dan 7 yoshgacha bo‘lgan davr bog‘cha yoshi davri yoki maktabgacha yosh davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o‘zgarishlari bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga: (3-4 yosh) kichik maktabgacha davr, (kichik bog‘cha yoshi), (4-5 yosh) o‘rta maktabgacha davr, (o‘rta bog‘cha yoshi) , (6-7 yosh) katta maktabgacha davr (katta bog‘cha yoshi)ga ajratish mumkin. Bola rivojlanish jarayonida kishilik avlodi tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan munosabatga kirishadi. Bola insoniyat qo‘lga 5 R.A.Mavlanova, M.A.Arabova, G‘.Salohitdinova 8 kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o‘zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, ular yordamida amalga oshiriladigan hatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o‘sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog‘i kerak. Asosan, shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bog‘cha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya, ularning murakkab harakatlarini o‘zlashtirish, elementar gigiena, madaniy va mehnat malakalarini shakllantirish, nutqini rivojlantirish hamda ijtimoiy axloq va estetik didining dastlabki kurtaklarini hosil qilishga qaratilishi lozim. Mashhur rus pedagogi Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha yoshidagi davr shunday bir bosqichki, bu davrda bolalarda xarakter xislatlarining namunalari shakllanib, axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi. Bog‘cha yoshdagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri, ularning harakatchanligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatining asosiy qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va surunkaliligidan toliqadi. Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola axloq me’yorlari, kishilarni anglashi, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola endi o‘z gavdasini yaxshi boshqara oladi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi, u yangiliklarni egallashga nisbatan o‘z bilganlarini mustahkamlashga ehtiyoj sezadi, o‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik, shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir. 9 Bog‘cha yoshidagi bolalarning ehtiyojlari va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. 3-7 yoshli davrida bolalarning asosiy faoliyati quyidagi ketma- ketlikda kechadi: -predmetlarni o‘rganishi; -individual predmetli o‘yinlar, jamoa syujetli-rolli o‘yinlar; -individual va guruhiy ijod; -musobaqa o‘yinlari; -muloqot o‘yinlari; -uy mehnati. Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va haddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo‘lish ehtiyoji tug‘iladi. Ular tor doiradan kengroq doiradagi munosabatlarga intila boshlaydilar. Ular endi bog‘chadagi o‘rtoqlari va qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib o‘ynashga harakat qiladilar.Hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana biri, uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib, uni har tomonlama bilib olishga intilishidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli kattadir, qiziqish xuddi ehtiyoj kabi, bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik hodisa desa bo‘ladi. Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishga intiladi va uzoq vaqt davomida qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlarni o‘stirishga va mustahkamlashiga yordam beradi. 10 3-7 yoshli bolalarning psixik rivojlanishida badiiy-ijodiy faoliyat turi bo‘lgan musiqaning ahamiyati ham juda kattadir. Musiqa orqali bolalar ashula aytishga, musiqa ohangiga mos ritmik harakatlar qilishga o‘rganadilar. Maktabgacha yoshidagi bolalar o‘yinining psixologik xususiyatlari. Ma’lumki, bolaning yoshi ulg‘ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati oshgan sari, uning atrofidagi narsa va hodisalar bo‘yicha dunyoqarashi kengayib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati o‘yindir. Bu yoshdagi bolalarning o‘yinlarini uchga bo‘lish mumkin:  predmetli o‘yinlar (15-20 minut o‘ynaladi);  syujetli-rolli o‘yinlar (30-60 minut o‘ynaladi);  qoidali o‘yinlar (1soatdan-2kungacha davom etishi mumkin). Bog‘cha yoshidagi bolalarning o‘yin faoliyatlari masalasi asrlar davomida juda ko‘p olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Bog‘cha yoshidagi bolalar o‘zlarining o‘yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg‘a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita amaliy munosobatda bo‘lishga intiladi. Bu o‘rinda shu narsa harakterliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o‘zining haddi sig‘adigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bo‘lgan, o‘zining kuchi ham yetmaydigan, haddi sig‘maydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda bo‘lishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni o‘zi haydagisi, xaqiqiy otga minib yurgisi, uchuvchi bo‘lib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bo‘lgisi keladi. Tabiiyki bola o‘zidagi bunday ehtiyojlarning birontasini ham haqiqiy yo‘l bilan qondira olmaydi. Bu o‘rinda savol tug‘iladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-qarshilik 11 qanday yo‘l bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyat orqali, ya’ni, bolaning o‘yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buni quyidagicha izohlab berish mumkin: - birinchidan, bolalarning o‘yin faoliyati qandaydir moddiy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni o‘yinga undovchi sabab (motiv) kelib chiqadigan natija bilan emas, balki shu o‘yin jarayonidagi turli harakatlarning mazmuniga bog‘liqdir; - ikkinchidan, bolalar o‘yin jarayonida o‘z ixtiyorlaridagi narsalarni, o‘zlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub bo‘lgan narsalarga aylantirib, xohlaganlaricha erkin faoliyatda bo‘ladilar. Bolalarning o‘yin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-bir vositadir. 1.2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning maqsadi jamiyat taraqqiyoti, rivojlanishi, yo‘nalishi, ijtimoiy munosabatlar mazmunidan kelib chiqib belgilanadi. Bugungi kunda O zbekiston Respublikasidaʻ tashkil etilayotgan tarbiyaning asosiy maqsadi barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishdan iboratdir. Tarbiyaning maqsadi natijasi barkamol avlodni shakllantirishdir. Bu jarayon ikki tomonlama bo lib, uyushtirish va rahbarlikni, shuningdek, o quvchi ʻ ʻ shaxsning o zi tomonidan faollik ko rsatishni taqozo etadi. Bu jarayonda pedagog ʻ ʻ yetakchi vazifani bajaradi. Chunki ijtimoiy tarbiyaning umumiy maqsadlari, 12 mohiyatini tushunadi, maqsad yo lida amalga oshirilayotgan vazifalar tizimidanʻ yaxshi xabardor, tarbiya shakllari, metodlar va vositalarni asosli, ilmiy tarzda tanlab oladi va tarbiyaga tadbiq etadi. Inson shaxsi ko p sonli omillar ta’siri natijasida shakllanadi va rivojlanadi: ʻ ob’ektiv va sub’ektiv, tabiiy va ijtimoiy, ichki va tashqi, odamlarning ongi va shuuriga bog liq bo lgan va bo lmagan. Shu sababli insonning o zi ham tashqi ʻ ʻ ʻ ʻ ta’sirni shunchaki aks ettiruvchi sust mavjudot emas. U o zining shaxsiy ʻ shakllanishi va rivojlanishi sub’ektidir. Tarbiya – shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bo lib, tarbiyalanuvchining shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir ʻ etish imkonini beradi. Tarbiya - shaxsda muayyan jismoniy, ruhiy, axloqiy, ma’naviy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan amaliy pedagogik jarayon; insonning jamiyatda yashashi uchun zarur bo lgan hissiyotlarga ega bo lishini ta’minlash yo lida ʻ ʻ ʻ ko riladigan chora-tadbirlar yig indisi [6]. ʻ ʻ Demak, tarbiya ijtimoiy hodisa bo lib, insoning shaxs bo lib shakllanishini ʻ ʻ ta’minlaydigan eng qadimiy va abadiy ma’naviy qadriyatdir. Tarbiya insoniyat paydo bo lishi bilan birga paydo bo lgan bo lib, u-siz alohida shaxs ham, kishilik ʻ ʻ ʻ jamiyati ham faoliyat ko rsata olmaydi. Chunki, tarbiya inson va jamiyatning ʻ mavjudligini ta’minlaydigan qadriyat bo lib, u avloddan, avlodga o tib boraveradi. ʻ ʻ Tarbiya yordamida inson shaxsining ma’naviy jihatlarini qaror toptirish ko zda tutiladi. Dunyoqarash, e’tiqod ezgulik, go zallik, yaxshilik, odatlilik va ʻ ʻ ko nikmalarning shaxs sifatiga aylantirilishi tarbiya yordamida amalga oshiriladi. ʻ Tarbiya jarayoni o zaro bog liq bo lgan ikki faoliyatni tarbiyachi va ʻ ʻ ʻ tarbiyalanuvchi faoliyatini o z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida tarbiyalanuvchining ʻ ongi shakllanib boradi. His-tuyg ulari rivojlanadi, ijtimoiy hayot uchun zarur ʻ 13 bo lgan va ijtimoiy aloqalarni tashkil etishga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosilʻ bo ladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayoti va faoliyatini pedagogik jihatdan ʻ to g ri uyushtirish g oyat muhimdir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan ʻ ʻ ʻ kelayotgan tarbiyaviy ta’sirlarga nisbatan ma’lum munosabatda bo ladi. Bu ʻ munosabat shaxsning ichki ehtiyoj va xoxishlarini ifodalaydi. Psixolog va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xoh salbiy, xoh ijobiy) ta’siri bolaning ularga munosabati, bog liqligini ko rsatadi. Bola faoliyatini ʻ ʻ uyushtirish emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qanday anglashni baholashi, his qilishni anglashi e’tiborga molikdir. Ulardan o zi uchun ʻ nimalarni maqsad qilib olayotganligini bilishi zarur. Bularning barchasi turli kishilar bilan aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar jarayonida murakkablashib boradi. Tarbiya jarayoni o quvchining ongini emas, balki his-tuyg ularini ham ʻ ʻ o stirib borishi, unda jamiyatning shaxsga qo yadigan axloqiy talablariga muvofiq ʻ ʻ keladigan huquqiy malaka va odatlarni hosil qilishi lozim. Bunga erishish uchun o quvchining ongiga, hissiyotiga va irodasiga ta’sir yetib boriladi. Agar bularning ʻ birortasi e’tibordan chetda qolsa, maqsadga erishish qiyinlashadi. Tarbiya jarayoniga o qituvchi rahbarlik qiladi. O quvchilar faoliyatini belgilaydi, ularni ʻ ʻ ijtimoiy jarayonda ishtirok etishlari uchun shart-sharoit yaratadi. Tarbiyani samarali yo lga qo yish uchun uning harakatlantiruvchi kuchini – ʻ ʻ tarbiya jarayonining manbasini yaxshi bilish va hisobga olish muhimdir. Bir so z ʻ bilan aytganda tarbiya jarayoni – har bir insonning hayotda yashashi (umumiy faoliyat, ta’lim, tarbiya) jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining ijobiy ko nikmasini o zida shakllantirish va o zgalarga berish ʻ ʻ ʻ jarayonidir. Tarbiya jarayonida ichki va tashqi qarama-qarshiliklar mavjud bo lib, ʻ u bevosita tarbiyalanganlik darajasiga bog liq bo ladi. Tarbiyada o quvchilarning ʻ ʻ ʻ 14 tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak bo ladi. Bu jihat unutilsa,ʻ qarama-qarshiliklar kuchayadi. Tarbiyalanganlik – milliy urf-odatlar, qadriyatlarga e’tiqod bilan rioya qiladigan, noqonuniy ishlardan o zini tiya oladigan, o z hatti-harakatlari bilan ʻ ʻ o zgalar nafratini qo zg amaydigan xulq-atvordir. Faoliyat jarayonida hosil ʻ ʻ ʻ bo lgan malaka va odatlar axloq me’yorlariga rioya qilishni yengillashtiradi. ʻ Demak, tarbiyachi bola shaxsining tez rivojlanadigan davri o quvchilik ʻ yillarida uning ongiga turli-tuman faoliyat (o qish, mehnat, o yin sport, badiiy ʻ ʻ havaskorlik) yordami bilan maxsus ta’sir etishi mumkin. Tarbiya yaxlit jarayonda amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi. Tarbiya pedagogikadagi asosiy tushunchalardan biri sanaladi. Jamiyat va pedagogikaning tarixiy rivoji davomida mazkur kategoriyani tushuntirishga turlicha yondashuvlar yuzaga keldi. Eng avvalo, yuqorida ta’kidlab o tganimizdek, ʻ keng va tor ma’nodagi tarbiya farqlanadi. Keng ma’noda tarbiya shaxsga jamiyatning ta’sir etishi, ijtimoiy hodisa sifatida qaraladi. Mazkur holatda tarbiya ijtimoiylashtirish bilan uyg unlashadi. ʻ Tor ma’nodagi tarbiya deganda, pedagogik jarayon sharoitida ta’lim maqsadini amalga oshirish uchun pedagog va tarbiyalanuvchilarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi. Ushbu holatda pedagoglarning tarbiyaviy faoliyati tarbiyaviy ish deb ataladi. Tarbiya mazmuni deganda, qo yilgan maqsad va vazifalar bilan ʻ bog liqlikda ta’lim oluvchilarning egallashi lozim bo lgan bilim, malaka, e’tiqod, ʻ ʻ shaxs sifati va xarakteri, xulq-atvor tizimi tushuniladi. Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish. Tarbiyaning umumiy vazifalari: 15 jamiyat a’zolarining maqsadga yo naltirilgan rivojlanishi hamda ularningʻ qator ehtiyojlarini qondirish uchun shart-sharoit yaratish; jamiyat rivoji uchun zarur bo lgan ijtimoiy madaniyatga mos yetarlicha ʻ hajmdagi “inson kapitali”ni tayyorlash; madaniyatlarni uzatib turish orqali ijtimoiy hayotning barqarorligini ta’minlash; ma’lum jins yoshi va ijtimoiy-kasbiy guruhlarning qiziqishlarini hisobga olgan holda ijtimoiy munosabatlar doirasida jamiyat a’zolarining harakatini tartibga solish, tushuniladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ijtimoiy ish olib borish va ta’lim tarbiya berish masalalarini Abu Ali ibn Sino asarlarida yoritilganligini ko‘rishimiz mumkin. Beruniy ota –onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli o yinlar uyushtirishlari, ular bilan o zaro suhbatlar o tkazishlari maqsadga muvofiq ʻ ʻ ʻ deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish to g risidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik g oyasi ʻ ʻ ʻ yotadi. U har bir ota –ona o z farzandlariga ana shu g oyani singdirishi zarur degan ʻ ʻ xulosaga keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan to g ri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota-onalar o z ʻ ʻ ʻ farzandlariga oqtirishlari lozim. Bola tarbiyasi masalalari bo yicha Abu Ali ibn ʻ Sino “Tadbir almanozil” nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bolalarni tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga to‘xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va hunarga o rgatish borasida muhim fikrlar bayon ʻ etadi. 16 Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng o rinʻ berilgan. Oilada farzand tarbiyasini to g ri yo lga qo yishning asosiy vositasi uning ʻ ʻ ʻ ʻ ma’naviy olamida e’tiqodni shakllantirish deb hisoblagan edi olim. Yusuf Xos Xojib “Qutadg u bilig” asarida oilaviy maishiy turmush ʻ muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota-onalar nazoratda bo lgan bolaning ʻ ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan to g ri yo l farzandlarining ʻ ʻ ʻ kelajagi, kamoloti uchun muhimdir. Mirzo Ulug bekning qarashlarida bolaning ʻ bilim olishga bo lgan qiziqishi havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit ʻ muhim o rin tutadi. Kaykovus “Qobusnoma” pandnomasida o z farzandining ʻ ʻ sening haqingda qanday bo lishini xohlasang, sen ham ota-ona haqida shunday ʻ bo lg il deb yoshlarni ota-onasini hurmat qilishga e’zozlashga, mehr –oqibatli ʻ ʻ bo lishga da’vat etadi. Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir masalasi Alisher ʻ Navoiy merosida ham munosib o rin egallaydi. U o zining qator asarlarida ta’lim- ʻ ʻ tarbiya masalalari umuminsoniy g oya ekanligini ta’kidlaydi. ʻ Ya.A.Komenskiy o zining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash ʻ bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota-onalar uchun quyidagi vazifalarni ko rsatadi: ʻ 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda maktabga borganda o z tengdoshlari ʻ bilan o qigan va o ynagan xursandchilik hissini tug dirish; ʻ ʻ ʻ 2. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish; 3. Maktabgacha yoshdagi bolalar bo lajak o qituvchilarga nisbatan hurmat ʻ ʻ va ishonchni shakllantirish. 17 Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon bo lishi ma’lumʻ darajada nasliy omillar bilan ham bog liqdir. Bolalar o z temperamenti ʻ ʻ xususiyatlariga ko ra ham bir-birlaridan ajralib turadilar: ʻ - xushchaqchaq, sergap, quvnoq, xayotning o zgaruvchan sharoitlariga tez ʻ moslasha oladigan bolalar sangvennik temperamentga mansub; - qo shimcha noxush kayfiyatda yuradigan, ta’sirchan, kamgap, sust bolalar ʻ – melanxolik temperamentga kiradilar; - xotirjam, befarq, kamharakat, nutqi sust bolalar –flegmatik; - jaxldor, betoqat, serzarda, xarakatchan bolalar –xolerik hisoblanadilar. Bolalar kattalarning yordamiga muhtoj bo lishiga ham qarab bir-birlaridan ʻ farq qiladilar. Ba’zi bolalar biror hatti-harakatni bajarishni bir necha marta ko rsatish, tushuntirish kerak. Bolalar o zlarini qiziquvchanlik, aqliy faolliklariga ʻ ʻ qarab ham bir –birlaridan ajralib turadilar. Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligi keng va mukammal bo lib rivojlangan bo lishi darkor. Bolalarga ʻ ʻ qanchalik yaxshi bilim bersak, o ylaymizki ular kelajakda Vatanga sadoqat ruhida, ʻ yetuk inson bo lib yetishadilar. Demak, tarbiyachi bola shaxsida axloqiy his- ʻ tuyg ularni tarbiyalash uchun hamma vosita va metodlarni qo‘llasa, yaxshi xulq ʻ namunalarini o rgatish ancha oson kechadi. ʻ Ibn Sino insonlarni kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan bilim egallashga da’vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo‘ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, ular yetuk bo‘lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o‘qitish zarur deb biladi. U ta’limda quyidagi talablarga rioya etish zarurligini ta’kidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilmaslik, ta’limda yengildan og‘iriga borish orqali bilim berish, olib boriladigan mashqlar bolaning yoshiga mos bo‘lishi, o‘qitishda jamoa bo‘lib o‘qitishga e’tibor berish, 18 ta’lim berishda bola qiziqishini va qobiliyatini hisobga olish, o‘qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish. Abu Ali ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushohada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich. O‘zlashtirilgan bilim, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda u haqiqiy aql deyiladi. Olim aqlni 3 bosqichga bo‘lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin hali harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan. Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni o‘rganayotgan bolalarning aqli tasavvur qilinadi. Uchinchi bosqichda inson aql shakllarini va ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan bo‘ladi. Ibn Sino aql deganda insoning tug‘ma iste’dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi. I – bob bo‘yicha xulosa Birinchi bob bo‘yicha xulosa qiladigan bo‘lsak, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni turli metod va usullar yordamida maktab ta’limiga muvaffaqiyatli tayyorlaydi. 6-7 yoshli bolalarning rivojlanish sohalari kompetensiyalar 6 asosida rivojlantiriladi. Yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda ta’limiy o‘yin faoliyatlari tashkil etiladi, ya’ni 6-7 yoshli bolaning maktabga tayyorgarlik xaritasi tuziladi. Rivojlanishida jismoniy yoki psixik nuqsonlari bo‘lgan bolalarning ijtimoiy tajribasi, tasavvuri va ko‘nikmalarini 6 Kompetensiya inglizcha “competence” tushunchasining lug’aviy ma’nosi “qobiliyat” demakdir, biroq bilim, ko‘nikma, mahorat va qobiliyatni ifoda etishga xizmat qiladi. M.Artikova “Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tendensiyalari” to‘plami 19 rivojlantirishning ijtimoiy-pedagogik shart-sharoitlari alohida e’tiborga olinadi. Bolalarning ota-onalari bilan suhbat o‘tkaziladi. Shuningdek bolalarning o‘z imkoniyatlari va yoshi bilan bog‘liq jismoniy rivojlanishi ham ta’minlanadi. Shuning uchun guruhda bolalar bilan sog‘lomlashtirish tadbirlarini muntazam o’tkazib turish yahshi natijani beradi. Natijada bolalarning ta’lim jarayonida hayoti, sog‘lig‘i va xavfsizligi ta’minlanadi. Masalan, ertalabki badantarbiya, jismoniy mashg‘ulotlar, harakatli o‘yinlar, sport tadbirlarini tashkil etish bolalarni sog‘lomlashtirishga yahshi yordam beradi. II-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING USLUBIY JIHATLARI 2.1. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalari Ta’lim usullari-bu pedagog professional ravishda egalik qilishi shart bo‘lgan o‘quv jarayonining muhim va juda murakkab tarkibiy qismlari.Pedagogikadagi ko‘plab tushunchalar singari ta’lim va tarbiya usullari ham turli yo‘llar bilan shakllantirilgan. Biz bir nechta misollarni keltiramiz (bu olimlarning fikri, turli vaqtlarda nashr etilgan pedagogika darsliklarning mualliflari). G.I.Shukina: Ta’lim usullari-bu bolaning ongiga, xulq atvoriga, ularda zarur fazilatlarni shakllantirishga, o‘z tajribalarini foydali faoliyat va xilma-xil munosabatlar bilan boyitishga maqsadli pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullari. 20 Ta’lim usullari faqat “teginish vositasi” bo‘lishi mumkin (A.S.Makarenko) agar o‘qituvchi ularni birlashtirishning eng yaxshi variantini to‘g’ri topsa, agar u bolalarning rivojlanish darajasi va tarbiyasi, ularning yosh xususiyatlari, qiziqishlari, intilishlarini hisobga olsa. Ta’lim usullarini tanlashda bolalarning xulq-atvori va faoliyatining sabablarini bilish ayniqsa muhimdir. Bu yerda bolalarni oddiy kuzatish yetarli emas, maxsus diagnostika usullari kerak bo‘ladi. Turli pedagogik vaziyatlarda ta'lim usullari doimo o‘zgarib turishi kerak, bunda ta’lim jarayoniga professional va ijobiy yondashuv namoyon bo‘ladi. Pedagogika nazariyasida ta’lim usullarining tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib, u usullarning o‘ziga xos xususiyatlariga va ularni o‘quv jarayonida o‘ziga xos xususiyatlariga asoslanadi.Ta’lim usullari ta’limga faol yondashishga va faoliyatning tuzilishiga asoslanadi. Psixolog L.L.Lyublinskaya Faoliyat tarkibidagi quyidagi asosiy aloqalarni aniqlaydi. -maqsad-inson nimani xoxlaydi; -insonni harakatga undaydigan sabab, buning uchun odam harakat qiladi; -maqsadga erishish uchun ishlatiladigan vositalar; -moddiy sohada yoki ma’naviy faoliyat natijalari; -insonning faoliyat natijalari va jarayoniga munosabati; Faoliyat tarkibida allaqachon ma’lum ta’lim imkoniyatlari mavjud. Faoliyatning ushbu tuzilishiga asoslanib, ta’lim usullarining to‘rt guruxi ajralib turadi: 1. Shaxs ongini shakllantirish usullari (qarashlar, baholashlar, hukmlar) 2. Faoliyatni tashkil etish usullari, aloqa, xulq-atvor tajribasi. 3. Faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish va rag‘batlantirish usullari. 21 4. Faoliyat va xulq-atvorni boshqarish, o‘zini-o‘zi boshqarish va o‘zini-o‘zi baholash usullari. 7 Maktabgacha yoshdagi bolalar doimiy ravishda turli tadbirlarda qatnashadilar. Ular kichik guruxlarda o‘ynashlari, yakka tartibda va tengdoshlari bilan qum uylari va qal’alar qurishlari, sport o‘yinlarini yaxshi ko‘rishlari, kognitiv nutq va matematik musobaqalarda o‘yinlarda faol ishtirok etishlari mumkin. Faoliyat va xulq-atvorni rag‘batlantirish usullariga quyidagilar kiradi:rag‘batlantirish, jazolash, raqobat. Ushbu usullar orasida maktabgacha tashkilotida eng keng tarqalgan- rag‘batlantirish va jazolash. Nazorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, shuningdek o‘zini-o‘zi baholash usullari. Ushbu bosqichda bolaga o‘zini baholash,o‘z harakatlarini talablar bilan bog’lash o‘rgatiladi. Shunday qilib, haqiqiy pedagogik jarayonni tahlil qilish ta’lim usullari bir- biridan alohida qo‘llanilmasligini ko‘rishga imkon beradi, ularning barchasi bir- biri bilan bog’liq va vaziyatga qarab, ba’zi usullar boshqalarga o‘tadi.Shu bilan birga, yetakchi usul har doim ajralib turadi, qolganlari esa uni to‘ldiradi. Pedagogik nazariyada ta’lim usullarining tasnifi ishlab chiqilgan bo‘lib, u usullarning o‘ziga xos xususiyatlariga va ularni o‘quv jarayonida qo‘llashning o‘ziga xos xususiyatlariga asoslanadi. Ushbu usullarning barchasi yordamida bolalarni tarbiyalash ta’minlanadi: bolalarning hatti-harakatlari tuzatiladi, shaxsiy fazilatlar shakllanadi, hayotiy tajribalar ishlab chiqiladi. Shuni aytish kerakki, ularning barchasi insonni ijtimoiy birlik sifatida to‘liq rivojlantirish va tarbiyalashga qaratilgan. 7 Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “Maktabgacha pedagogika o‘quv qo‘llanma” Toshkent 2022 22 Yu.K.Babanskiy: “ta’lim usuli-bu har tomonlama rivojlangan shaxsni maqsadli shakllantirish mazmuni, maqsadlari, vazifalari, mazmunini amalga oshirish uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchining o‘zaro bog’liq faoliyatning umumlashtirilgan usulidir”. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashda ta'lim jarayonining umumiy qonuniyatlari ham, maktabgacha yoshdagi bolalik davridagi bolaning rivojlanishining o‘ziga xosligi ham boshqariladi. Ta'lim bolaning hatti-harakati, faoliyati va dunyoga munosabatini belgilaydigan mustaqillik, kognitiv va kommunikativ faollik, ijtimoiy ishonch va qadriyat yo‘nalishlarini rivojlantirishga qaratilgan". Bolaning faoliyatdagi faol mavqei uni faqat tarbiya ob’ektiga emas, shu bilan birga tarbiya sub’ektiga ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning yetakchilik rolini belgilaydi. Bolalarning rivojlanishi va tarbiyalanishining yosh bilan bog‘liq davrlarida faoliyatning turli xillari yonma- yon bo‘ladi va o‘zaro ta’sir ko‘rsatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bo‘lmaydi: har bir bosqichda faoliyatning yetakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojlanishidagi asosiy yutuqlar namoyon bo‘ladi. Har bir faoliyat ehtiyoj, sabablar, faoliyat maqsadi, mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshiriladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy ma’lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki asta-sekin va katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma-xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffaqiyat oiladagi, bolalar bog‘chasidagi tarbiya va ta’lim sharoitlariga bog‘liq, bo‘ladi. (A. N. Leontev va boshqalar). Bolaning dastlabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va atrofdagi narsalarga munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi. 23 Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy- predmetli muomalasining) eng oddiy turlari unda taassurotlarga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantiradi, tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi harakat usullarini egallab borgan sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib qo‘yilgan zaminga, taqlid qilishga ham borliq bo‘ladi. Hayotning dastlabki yillarida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni o‘z ichiga oladigan yo‘l-yo‘riq tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari bo‘ladi. Tarbiyachilar bolalar bilan muomalada bo‘lar ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar. Shunday yo‘l bilan bolalar o‘ziga xos buyumlar bilan bog‘liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o‘zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi. Buyumlar bilan bog‘liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim ta’limtashkilotida ham ikki va uch yoshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq- atvor sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to‘g‘risida dastlabki bilimlarni o‘zlashtiradilar. Bola ikki yarim yoshga to‘lganda buyumlar bilan bog‘liq faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o‘yin va tasviriy faoliyatga o‘tish uchun asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o‘zini-o‘zi anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o‘zini atrofdagi odamlardan ajratadigan, o‘z imkoniyatlarini anglab yetadigan bo‘la boshlaydi. Mustaqillik rivojlanishining ana shu bosqichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman cheklashga intiladilar. O‘zini-o‘zi anglashning dastlabki shakllari xulq-atvor sabablarini shakllantirishning boshlanishi bo‘ladi. 24 Ilmiy tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, maktabgacha tarbiya yoshida yetakchi bo‘ladigan o‘yin faoliyatida maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi rivojlanadi. Tarbiyachilar rahbarligidagi o‘yinlar chog‘ida bolalar turli harakat usullarini, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatlarini, o‘xshashlikka va bir xillikka oid aloqalarni anglab yetadilar, tushunchalarni egallaydilar. Harakatli o‘yinlar harakatlarning rivojlanishiga, makonda yo‘l-yo‘riq topishga yordam beradi. Birgalikdagi o‘yinlarda bolalar odamlar o‘rtasidagi munosabatlarni, harakatlarni muvofiqlashtirishning ahamiyatini anglab yetadilar va o‘zlashtiradilar, atrofdagi narsalar to‘g‘risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim berishning samarali usullaridan biri – bu aqliy tarbiyani tashkil etilishidir. Aql - keng ma'noda sezish va idrok etishdan boshlanib tafakkur va hayotni o‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig'indisidir. Aqliy tarbiya - bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta’sir ko‘rsatish. U yosh avlodning insoniyat to‘plagan bilimlar, malaka va ko‘nikmalarda, qoidalarda o‘z ifodasini topgan ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro‘y beradi. Bu ta’sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta'minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o‘z ichiga oladi. Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida namoyon bo‘ladi. Ular aqliy faoliyatning jo‘shqinligida, mustaqil ijodiy bilishga intilishda o‘z ifodasini topadi. Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma'lum maqsadga qaratilgan bo‘lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan belgilanadi. 25 Aqliy tarbiyasi yetuk, o‘tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik - bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki, u har kimga ham nasib etavermaydi. Shuning uchun bolsa kerak, xalq donoligida «Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bolmas», deyiladi. Insoniyat paydo bolgandan beri odamlar orasida yetishib chiqqan barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o‘z davrining e'tiborli kishilari darajasiga ko‘tarilganlar. Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Mahmud Koshg‘ariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, g‘arb olimlaridan Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, J.J.Russo va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar. Tarixan ta’lim-tarbiya maxsus inson faoliyati sifatida shakllanib borish barobarida, ta’lim-tarbiya yakunida tarbiyalanuvchining sifatlari, yani ta’limiy maqsadlar ham aniqlanib bordi. Xitoyning Samarqanddagi elchisi Vey Sizinning hisobotlarida: «Samarqand aholisi mohir savdogarlardir. O‘g'il bola besh yoshga to‘lar ekan, unga savod o‘rgata boshlaydilar», - deb qayd qilingan. Farobiy ta’limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni yetishtirishdan iborat deb biladi. Beruniyning bilimlarni egallash yo‘llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O‘quvchilarga bilim berishda ularni zeriktirmaslik; uzviylik, izchillik, yangi mavzularni qiziqarli, asosan ko‘rgazmali bayon etish va hokazolarga e’tibor berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o‘zi sezishi mumkin bo‘lmagan holatlardan, behuda raqobatdan, shon- 26 shuhratdan saqlanish zarurligini ayta- di. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi. Bu irsiyat, muhit, tarbiyadir. O‘z davrining yirik ma’rifatchilaridan hisoblangan Abdulla Avloniy ham yoshlarni ilmli bo‘lishga chaqiradi. U aql va ilmni ulug‘laydi hamda «Aql insonning piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi. Yer yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo‘ynidan bog'lab iplari uchini qoilariga bergan insonlarning aqlidir». Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarga ta’lim berish g'oyasi birinchi bo‘lib chet el pedagogikasida chex pedagogi Yan Amos Komenskiy [1592-1670] tomonidan yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ta’lim- tarbiya berish mumkinligini ko‘rsatib berdi. Shu davrda bolani yoshini e’tiborga olgan holda kishi o‘rganishi lozim bo‘lgan hamma narsaga o‘rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga, ya'ni biz ta'lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim, ko‘nikma va malakalarni singdirishimiz mumkin. U 19 bo‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini tuzdi. Y.A.Komenskiy «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni ta’lim-tarbiyasiga, o‘qish metodikasiga katta e’tibor bergan. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o‘quv mehnat, samarali faoliyatlar jarayonida (rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. Hozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o‘zlashtirib olish, ularni jamg'arish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo‘lgan bilish faoliyati usul- larini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 27 Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda birinchidan bolaning imkoniyatlaridan to‘g'ri foydalanish, ikkinchidan bola organizmining umumiy charchashiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha zo‘riqish bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o‘rganish bilan shug'ullanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko‘nikmalarini yanada chuqurlashtirish, hajmini kengaytirish maqsadga muvofiq. Maktabgacha ta'lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to‘g'risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo‘lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali bog'lanishlarni bilib oladigan bo‘lib qoladilar. Ularda o‘quv faoliyatining dastlabki ko‘rsatkichlari shakllanadi. Shuning uchun bog'cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Maktabgacha ta’lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta’limi boladi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi. Kichik Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun ko‘rgazmali-harakatli, ko‘rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, 28 chuqur anglab olish, ularni muhim bo‘lgan va muhim bo‘lmagan tomonlarini ajratishga o‘rgatish lozim. Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqea- hodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his qilib, diqqat bilan tomosha qilishni kiizatishda namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi ku- zatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo‘lgan savollarga o‘z vaqtida javob berishga harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo‘llab, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo‘l qo‘ymaydi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog'chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirish vazifasi turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik fahm-farosatlilik, tanqidiy ko‘z bilan qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolaning bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o‘simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo‘yicha sistemali mashg'ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o‘simliklar yoki hayvonlar to‘g'risida ma'lum bir tasavvurga ega bo‘ladilar. 29 So‘ngra bolalardagi aqliy-ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilan quyidagi mashg'ulotlarni o‘tkazishni rejalashtirishi mumkin: «Paxta o‘simligini, momaqaymoq o‘simligi bilan solishtirish», «Qafasdagi ikki xil qushni bir-biriga solishtirish» didaktik o‘yini va shunga o‘xshash tadbirlar o'tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda foydalanishga o‘rgatish zarur. Ilk va bog'cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo‘lgan qiziqish juda tez o‘sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishini harakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo‘lgan har qanday xoxishini sezishlari va rag'batlantirib borishlari kerak. Bolani maktab ta'limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani bilimlarini egallab olishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko‘nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o‘qishlari uchun bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo‘lib xizmat qiladi. Odamning aqliy faoliyati-bu umumiy ham maxsus aqliy harakatlar xilma- xil sistemalarining katta miqdoridir. Ko‘pgina vazifalarni hal etishda qo‘llaniladigan keng ko‘lamdagi aqliy harakatlarni shakllantirish ayniqsa, muhimdir. Bunday harakatlarga tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta’minlaydi. Aqliy faoliyatning moslashuvchanligi va jo‘shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda ko‘ra bilishni shakllantirishga yordam beradi, «Aqliy mehnat madaniyati» tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o‘rtaga qo‘yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil amalga oshirish natijalari- ni baholash mahorati kiradi. 30 Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko‘nikmalarini, kitob bilan ishlash ko‘nikmalarini egallash darajasi, ilmiy bilish usullari va metodlarini, turli yordamchi vositalardan foydalanish bilan ham bog'liqdir. Aqliy tarbiya vazifalaridan har biri maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo‘lgan bir qancha vazifalarni o‘z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini bolaning aqliy ko‘rsatkichining yuqoriligida ko‘rish mumkin. Mashg‘ulot ta'lim tashkilotida bolalarga ta’lim berishning asosiy shaklidir. Mashg'ulot pedagogning bolalarni kerakli bilim va malakalardan frontal holda xabardor qilishidir. Tarbiyachi bolalarga ta'lim berishni kun davomida amalga oshiradi: ularning bilimlarini boyitadi, madaniy, gigenik, xulq madaniyati, gaplashish nutqi, sanoq-hisob harakatlari kabi turli-tuman malaka va ko‘nikmalarini shakllantirib boradi. Ammo ta’lim berishda bosh rolni mashg'ulot egallaydi. Mashg'ulotlar maktabgacha ta'lim tashkilotida ta’limni tashkil etish shaklidir. . Ta’lim shakli deganda ta’lim beruvchi pedagog va bolalarning maxsus tashkil etilgan faoliyati tushuniladi va kun tartibida ma’lum bir vaqtda o‘tkaziladi. Ta’lim shakli bolalar soni, pedagog va bolalar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir xususiyatiga, o‘tkazish joyiga shuningdek, kun tarkibida egallagan o‘rniga qarab bir-biridan farq qiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida ta'limning frontal (umumiy), jamoaviy va yakka tartibdagi shakllaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, bolalarga ta’lim berish ishlari ekskursiya, didaktik o‘yinlar orqali kun davomida bolalarning 31 mashg'ulotdan tashqari har xil faoliyatlarida, ularning o‘yinlariga rahbarlik qilish jarayonida amalga oshirilib boriladi. Mashg‘ulot maktabgacha ta'lim yoshidagi hamma bolalar uchun majburiydir: unda dastur mazmuni belgilab berilgan, kun tartibida unga ma'lum o‘rin va vaqt ajratjlgan. Mashg‘ulot tarbiyachi rahbarligida o‘tkaziladi, tarbiyachi mashg‘ulotda bolalarni yangi bilimlardan xabardor qiladi, bolalarning amaliy mashg'ulotlarini tashkil etadi. O‘quv materialining mazmuni asta-sekin murakkablashtirilib boriladi. Mashg'ulot bolalarni maktabga tayyorlashda katta ahamiyatga ega. Mashg'ulot orqali bolalar o‘quv malakasini egallab oladilar. Ularda barqaror diqqat, irodani, diqqatni jalb eta olish kabi qobiliyatlar rivojlanadi. Izchillik bilan ta'lim berish nati- jasida bilimga qiziqishlar rivojlana boradi. Bolalarga bilim berishning jamoa usulida olib borish katta ahamiyatga ega: birgalikdagi faoliyatda bolalar bir-birlariga faol ta’sir etishadi, o‘z tashabbusi, topog'onligini namoyon qilish imkoniyati tug'iladi. Bolalar oldiga umumiy zo‘r berish-ning talab etuvchi vazifa qo‘yilganda birgalikda qayg'urishadi, jamoatchilik hissi shakllanadi. Ekskursiyalar, rasm qirqib yopishtirish, qurish yasash ishlarini birgalikda bajarish, umumiy raqs-o‘yinlarini ijro etish, badiiy asarlarni eshitish, o‘qishda paydo bo‘lgan birgalikdagi kechinmalar bolalarning birlashgan do‘stona jamoasini yaratishga yordam beradi. Mashg'ulotda ta'lim berish orqali bolalarda maktabdagi o‘qishga qiziqish tarbiyalanadi, javobgarlik hissi, o‘zini tuta olish, mehnat qilishga intilish odati, topshirilgan ishni bajarish kabi to'g'ri sifatlar hosil qilinadi. Bolalarni maktab ta’limiga ruhiy jihatdan tayyorlashni ularning boshlang‘ich sinflarda dastur materialni yaxshi o‘zlashtirib olishlarini ta’minlovchi bilim va malakalar mashg'ulotlar jarayonida hosil qilinadi. 32 Mashg‘ulotlarda bolalarda mustaqil fikr yuritish malakasi tarkib toptiriladi, tarbiyachilarga quloq solish, ularning fikriga ergashish, hikoya qilinayotgan hikoyalardan voqeadagi asosiy g‘oyalarni ajrata olish, qisqacha umumlashtirish kabi malakalarni rivojlantirishga katta e’tibor beriladi. Mashg‘ulotda tarbiya vazifalari hal etiladi. Mashg'ulot bolalarning yosh va o‘ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib ma'lum izchillikda olib boriladi. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim-tarbiya dasturida har bir yosh guruhda hafta davomida o‘tkaziladigan mashg'ulotlar soni va vaqti belgilab qo‘yilgan. Tayyorlov guruhlarida mashg'ulotlar orqali bolalarda tashabbuskorlik va mustaqillik, bilimga qiziquvchanlik, faol tafakkur qilish, taqqoslash, umumlashtirish, xulosalar chiqarish kabi malakalar tarbiyalab boriladi. Bolalarda kuzatuvchanlik, javobgarlik, hissi takomillashtirilib boriladi, ularda mehnat qilish malakasi va xoxishi tarbiyalanadi. Bolalarni mustaqillikka o‘rgatish ishi muntazam amalga oshirib boriladi. MTTda kichkintoylarni tevarak-atrofdagi hayot, tabiat bilan tanishtirish, ularning nutqini, eng oddiy matematik tasavvurlarini o‘stirish mashg‘ulotlari, musiqa mashg'ulotlari, qurish-yasash, jismoniy tarbiya mashg'ulotlari olib boriladi. Mashg‘ulotlarda ta'lim berish bolalardan aqliy va jismoniy zo‘r berishni talab etadi, ya'ni u bolani aktiv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib bola ma'lum natijaga erishish uchun intiladi, bu esa boladan uzoq davomli ixtiyoriy diqqatni talab etadi. Shuning uchun mashg'ulotga tayyorlanishda bolalar yoshini, imkoniyatini e’tiborga olish zarur: mashg'ulotning vaqtini, kun tartibidagi o‘rnini dasturning har xil bo‘limlarini to‘g‘ri al- mashtirib turishni oldindan o‘ylab, aniq belgilab olish zarur. Mashg‘ulotlarni kuning birinchi yarmida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir, chunki birinchidan, bola ertalabki soatlarda aqliy vazifani yaxshi bajara oladi, xona tabiiy yorug'lik bilan yaxshi ta’minlangan bo‘ladi. 33 Har bir yosh guruhida necha marta mashg‘ulot o‘tkazilishi, uning mazmuni va har bir mashg‘ulot yosh guruhlari bo‘yicha necha daqiqa davom etishi MTT tarbiya dasturida ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda belgilab berilgan. Birinchi kichik guruhda mashg‘ulot bolalarni ikki guruhga bo‘lgan holda o‘tiladi. Guruhlardagi bolalar soni har doim bir xil bo‘ladi. Mashg‘ulot jadvalini tuzganda haftada bolalarning ish qobiliyati yuqoriroq bo‘ladigan kun tanlanadi. Ma’lumki haf- taning o‘rtalarida (seshanba, chorshanba, payshanba) bolalarning ish qobiliyati yuqori bo‘lar ekan, bu kunlarga bolalarning aktiv faoliyatini talab etuvchi murakkabroq mashg'ulot tanlanadi (elementar matematika, nutqni rivojlantirish, savodga o‘rgatish va h.k) jadval tuzganda bu mashg‘ulotlarni birinchi qo‘yish kerak, bolalardan ko‘p harakat qilishni, hissiy nagruzkani talab etuvchi mashg'ulotlar (musiqa, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat) ikkinchi qilib qo‘yiladi. Bolalar o‘zlashtirib oladigan bilimlar mazmuni tarbiyalovchi bo‘lishi kerak. Maktabgacha ta'lim tashkiloti dasturi Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda tabiat haqidagi bilimlarning (bular tabiatga muhabbat uyg'otadi, o‘simliklar va hayvonlarga g'amxo‘rlik bilan qarash hissini tarbiyalaydi), tarkib toptirishni nazarda tutadi: bilimlarni o‘zlashtirib olish asosida bolalarda jonajon shahriga, o‘z vataniga, xalqiga muhabbat, ulug' kishilarga muhabbat va hurmat, o‘lkaning ijtimoiy hayotiga qiziqish paydo bo‘ladi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ijtimoiy hodisalar, voqealar to‘g'risida, umumlashgan tasavvurlar tarkib topadi. Masalan, qo‘shni o‘lkalardagi bolalarning hayoti, oddiy kishilarning mehnati, boshqa xalqlarning hayoti va do‘stligi haqidagi dastlabki tasavvurlar vujudga keladi. Tarbiyachi yangi mashg'ulotlarning mazmunini belgilar ekan, ular 34 u yoki bu mashg'ulotlarda o‘zlashtirilgan bilimlar bilan qanday bog'lanishini o‘ylab ko‘radi. Mashg'ulot quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Bolalarga yangi bilim beruvchi mashg'ulotlarni o‘tkazishdan maqsad ularni yangi ilmlardan xabardor qilish, tevarak-atrofdagi narsa va buyumlar, voqealar to‘g‘risidagi bilimlarini aniqlash va kengaytirishdir. Bunday mashg'ulotlarga yangi ob’yektni kuzatish, hikoya qilib so‘zlab berish va boshqalar kiradi. Mazkur mashg'ulotlar hamma yosh guruhlarida o‘tkaziladi. 2. Bolalarning to‘plagan bilim va tajribalarini mustahkamlovchi va sistemaga soluvchi mashg'ulotlar. Undan ko‘zlangan asosiy maqsad idrok etilgan narsalarning anglab olish va dastlabki umumlashtirishga o‘rgatishdir. Buning uchun tanish ob’yekt kuzatiladi, ikki narsa, solishtiriladi (xona o‘simliklari, daraxtlar, hayvonlar), didaktik o‘yinlar, suhbatlar o‘tkaziladi. Bunday mashg'ulotni o‘tkazish orqali tarbiyachi bolalar nimani yaxshi o‘zlashtirib olganu, nima yaxshi o‘zlashtirilmaganini bilib oladi. 3. Bolalarning bilimini sinovchi mashg'ulotlar. Bunday mashg'ulotlardan maqsad tarbiyachi bolalar dastur bo‘yicha o'zlashtirilishi lozim bo‘lgan bilim va malakalarni o‘zlashtirib oladilarmi-yo‘qmi, shuni bilib oladi va o‘zining bo‘lajak ish mazmuni, metodini belgilaydi. 2.2. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlari Adaptatsiya – organizmning tashqi muhit bilan adekvat aloqalarning shakllanish xususiyati. Shuningdek, adaptatsiya bu organizm faoliyatini tashqi muhit ehtiyojlariga qarab o‘zgartirish qobiliyati hamdir. Barcha tirik mavjudotlar o‘zgaruvchan, atrof-muhitga doimiy adaptatsiyani ta’minlovchi mexanizmlarga ega. Bu qobiliyat gomeostaz asosida ro‘y beradi. 35 Biroq atrof-muhitning bunday o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra bilish va unga ko‘nika olish faqat insonga xosdir. Insonning bu yuqori adaptativ qobiliyati tug‘ma bo‘lmay, insonning muhit bilan doimiy aloqasining oqibati sifatida rivojlanib keladi. Insonda adaptatsion mexanizmlarda hal qiluvchi rolni ijtimoiy omillar o‘ynaydi. Ilmiy-texnikaviy rivojlanish, urbanizatsiyaning tezlashishi tabiat va kosmosni faol o‘zlashtirish, aloqa vositalarining kengayishi va kompyuterlashtirish, davlatlararo integratsiya jarayonlari insonda o‘zgaruvchan muhit sharoitlariga tez ko‘nika olish qobiliyatini shakllantirish masalasini muhimlashtiradi. Bu qobiliyat shaxs rivojining yanada hal qiluvchi ahamiyatga ega komponentiga aylanmoqda. Insonning tug‘ilishi adaptatsiya borasidagi ilk sinovdir. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ham ko‘nikish mexanizmlari mavjud bo‘ladi. Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyati oliy nerv faoliyatining rivojlanishiga bog‘liq ravishda postanal antogenezda shakllanadi. Bu jarayon hayotning ilk uch yilida ayniqsa jadal kechadi. Shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasi uchun yangi ijtimoiy muhitdagi aloqa va me’yorlar haqidagi ma’lumot muhim ahamiyatga ega. Yangi ijtimoiy talablarga ko‘nikish bir qancha ruhiy-hissiy qiyinchiliklarni ham keltirib chiqaradi. Bola ijtimoiy adaptatsiyani o‘z tajribasi asosida ta’lim-tarbiya jarayonida o‘rganadi. Ijtimoiy adaptatsiya qobiliyatini hosil qilish ko‘nikish imkoniyatini kengaytiradi. Shu bilan birga bolaning ko‘nikish imkoniyatlarida inqirozli holatlar ham paydo bo‘ladi. Bu imkoniyatlar esa boshqalar bilan aloqalarning rivojlanishi, bola miyasida axborotlarni qayta ishlashga bog‘liq bo‘ladi. Bolada aniq bir mikroijtimoiy muhitning shartlari sifatida shakllanadigan yurish-turish shakllari ijtimoiy adaptatsiyaning fiziologik holati hisoblanadi. Bu 36 sharoitlar o‘zgarganida, masalan, bolalar muassasasiga kirganda yurish-turishining ham o‘zgarishi talab qilinadi. Turli yosh davrlarida bu turli darajadagi qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bolalarning ta’lim muassasalaridagi adaptatsiyalarining asosiy xususiyati bolada oilasida shakllanadigan ota-onasi bilan munosabati va safdoshlar bilan shakllanadigan munosabatlari orasidagi farqdir. Bolaning bolalar muassasasi jamoasiga ko‘nikishida bola doim uyda, oilasida o‘tkazgan davrlarida shakllangan ota-onasi bilan munosabatlarining buzilishi haqida gap ketmaydi. Bunda yaqin insonlari bilan ayrimli va oilaviy xarakterga ega bo‘lmagan yangi aloqalarning shakllanishi nazarda tutilmoqda. Bolaning yangi muhit sharoitlari bilan tanishganidanoq oldiga qo‘yilgan talablar shubhasiz u yoki bu darajadagi qiyin masala hisoblanadi. Murakkablik darajasi bolaning individual hususiyatlariga bog‘liq. Faqatgina ba’zi hollarda murakkablik darajasi bola imkoniyatlaridan oshib ketadi. Shuning uchun bolaga bu murakkabliklarni yengishga yordam beradigan yo‘llarni qidirish lozim, chunki, ayni shu paytning o‘zida uning ijtimoiy aloqalarining kengayishi ham sodir bo‘ladi. Ijtimoiy adaptatsiya bolaning ruhiyatida qizg‘inlikni paydo qilmasdan iloji yo‘q. Buning ilk namoyon bo‘lish shakllari emotsinal holatning buzilishidir. Ijtimoiy pedagog bolalarning ko‘nikish darajasini aniqlashi uchun quyidagi tasnifga tayanishi lozim: 1. Yengil adaptatsiya – bolaning yurish-turishi 10-15 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Bola MTMga qatnay boshlaganidan so‘ng bir oy o‘tgach, o‘zini me’yorda tuta boshlaydi. 2. O‘rta adaptatsiya – bolaning yurish-turishi yoki emotsional holatidagi o‘zgarishlar 15-30 kun ichida me’yoriy holatga qaytadi. Agar avval unda ozish 37 kuzatilgan bo‘lsa, keyinchalik u o‘z vaznini tiklab oladi. MTMga qatnay boshlashidan bir oy mobaynida bir marotaba yengil kasallikka chalinadi va 7-10 kun MTMga kelmasligi mumkin. 3. Og‘ir adaptatsiya shunda namoyon bo‘ladiki bolalarda tez-tez qaytadan kasal bo‘lish kuzatiladi va u kasalliklar ba’zi hollarda jiddiy tus olishi mumkin (bronxit, pnevmaniya). Bu holatda adaptatsiya bir oydan ziyod vaqtga cho‘ziladi, rivojlanish va sog‘liq ko‘rsatgichlarida noxush holatlar ham namoyon bo‘ladi. Adaptatsiyaning noxush holatlarini maksimal bartaraf etish uchun ijtimoiy pedagog 9 oylikdan 1,5 yoshgacha bo‘lgan bolalar mikro ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlarni og‘ir o‘tkazishlarini inobatga olishi lozim. Shuningdek, adaptatsiya jarayonini oilaviy tarbiyaning quyidagi kamchiliklari ham og‘irlashtirishi mumkin: 8 noto‘g‘ri ovqatlanish; bolani noto‘g‘ri belash; salbiy odatlar; yoshiga mos kelmaydigan ko‘nikmalar; Ijtimoiy pedagog faoliyati uch bosqichdan iborat bo‘lishi kerak: tashxis, tayyorlov, amaliyot. Ijtimoiy-gigienik jihatlarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda emizikli va maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptatsiya davrida bir qator muhim parametrlarni, ya’ni kasallanish, yurish-turish, ruhiy rivojlanishidagi o‘zgarishlarni e’tiborga olish kerakligi ta’kidlanadi. Birinchi bosqich patronaji xaritasi: 1. Ota-onasi haqida ma’lumotlar : 8 N.Egamberdiyeva “Ijtimoiy pedagogika” A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti Toshkent 2009 38  otasi (F.I.Sh., tug‘ilgan yili, mansabi, ish joyi);  onasi (F.I.Sh., tug‘ilgan yili, mansabi, ish joyi);  onasida homilaning kechishi va bola tug‘ilishi. 2. Maishiy sharoitlari:  istiqomat qiluvchilar soni;  yashash joyiga baho berish (qulayliklari);  yuvinish moslamalari;  yashash joyi havosining tozaligi;  bola bilan birga yashayotgan bolalar qaysi muassasalarga qatnashadi? 3. Bola haqida ma’lumotlar: yoshi; sog‘ligi; bolaga kim g‘amxo‘rlik qiladi? bolaning kun tartibi qanaqa? u alohida xona, krovatga egami? 4. Bedorlik vaqti:  bola bedorlik vaqtini qanday o‘tkazadi?  uyg‘oqlik davrining uzunligi;  sevimli o‘yinchoqlari;  kiyinish-yechinish, yuvinish jarayonlariga munosabati;  kattalarning bolaga munosabatlari;  bolaning kattalarga munosabati;  bola bilan tez-tez sayr qilishadimi? 5. Ovqatlanish: 39  ovqatlanish tartibiga amal qilinadimi?  bola nima yeydi?  nima yordamida ovqatlantirishadi (butilkami, qoshiqdami)  bolaning ishtaxasi, faolligi. 7. Uyqu:  bolani uxlatishda o‘zini tutishi;  uyqudagi kiyimi;  bola qanday uxlab qoladi (tez, tinch)?  kuniga necha marta, qancha uxlaydi?  uyqu xarakteri va uzunligi;  qanday uyg‘onadi (tinch, yig‘i bilan)?  bola kunduzi qaerda uxlaydi (kravat, xona, ko‘cha)?  tunda qanday uxlaydi?  bolani uxlatish uchun unga so‘rg‘ich berishadimi? Adaptatsiya varaqasida bolaning hissiy holati, uni ishtahasi, uyqusi inobatga olinadi. Shuningdek, unda kattalar, boshqa bolalar bilan munosabati, individual xususiyatlar ham qayd etiladi. Bu usuldan foydalanilganda adaptatsiya bosqichining tugashi deb shartli ravishda bola yurish – turishining normallashuvi olinadi. Tayyorlov bosqichi o‘z ichiga ijtimoiy pedagog tomonidan muayyan vaziyat asosida qabul qilinadigan bir qancha chora-tadbirlarni qamrab oladi: 1. Og‘ir adaptatsiya sabablarini aniqlash. 2. Tuman pediatri, tibbiy xodimlar, psixolog, ta’lim muassasi tarbiyachilari bilan aloqa va hamkorlik o‘rnatish. 3. Bolalarning MTM, bolalar bog‘chalariga kirishlaridan avval sog‘lomlashtirish chora-tadbirlarini nazorat qilish. 40 4. Bolalarga ijtimoiy pedagogik yordam rejasini tuzish. 5. Bolaning ta’lim muassasalarida yengil adaptatsiyasi uchun oilalar bilan aloqalar o‘rnatish. 6. Maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptatsiyasi uchun ijtimoiy pedagogik, ijtimoiy ruhiy, tibbiy chora-tadbirlarni aniqlash. 41 II – bob bo‘yicha xulosa Ikkinchi bob maktabgacha ta’limda tarbiya berish usullari, vositalari va maktabgacha yoshdagi bolalarning adaptatsion bosqichlariga bag’ishlanadi, bunda bolalarni har tomonlama rivojlantirish, intellektual, ma’naviy, ahloqiy, etik va estetik jihatdan tarbiyalash kabilar asosiy mezon hisoblangan. Buning uchun bolalarning qiziqishlariga e’tibor qaratildi, ularning ijodiy qobiliyatlarini ro‘yobga chiqarish yoritildi. Albatta, bunda ota-onalar bilan hamkorlikda ish olib borish va bolalar uchun xavsiz shart-sharoitlar yaratish talab etiladi. Bolalarning moslashuvi va erkin rivojlanishi uchun yaxshi muhitni yaratish bildiriladi. Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyalash metodikasi asosida sog‘- lomlashtirish va chiniqtirish ishlarini ham olib borish bildiriladi. Ya’ni ertalabki badan tarbiya, sport tadbirlarini tashkil etish, harakatli o‘yinlar, jismoniy mashg‘ulotlarni tashkillashtirish ko‘rsatiladi. 42 Xulosa Ikkala bob bo‘yicha xulosa qiladigan bo‘lsak, bola dunyoga kelgan kundan boshlab, uni maktabga borganga qadar bo‘lgan davrda har tomonlama yetuk barkamol etib tarbiyalash qonuniyatlarini o‘rganish maktabgacha ta’lim pedagogikasining vazifasidir. Maktabgacha ta’lim pedagogikasining nazariyasi va amaliyoti maktabgacha yoshdagi bolalarga har tomonlama tarbiya berishning maqsadi, bolaning imkoniyatlari va uning ilk yoshdan boshlab tarbiyalashning roli, maktabgacha tarbiyani hayot, zamon bilan bog‘lab olib borishning zarurligi, bolaning shakllanishida ijtimoiy muhitning hal qiluvchi ahamiyati o‘rganildi. O‘zbekiston Respublikasida demokratik, insonparvar hamda huquqiy jamiyatni barpo etish maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama uyg‘un rivojlantirish, ularni maktab ta’limiga tayyorlash muvaffaqiyatli amalga oshirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, bolalar aqliy qobiliyatlari, olijanob axloqiy qiyofalari, estetik didlari, sinchkovliklari va qiziquvchanliklari bilan ajralib turishlari kerak. Buning uchun bolalar ijodining manbalari va omillarini chuqur bilish va takomillashtirishning to‘g‘ri yo‘llari ko‘rasatildi. Quyidagilar xulosa qilinadi: 1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni va ahamiyati yoritildi. 2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari o‘rganildi. 3. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalari ko‘rsatildi. 4. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlari aniqlandi. 5. Bob bo‘yicha xulosalar berildi. 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI Prezident farmonlari, qarorlari va asarlari : 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – T.: “O‘zbekiston”, 2017 Huquqiy-meyoriy hujjatlar: 3 . O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2012. 4 . O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risida Qonuni. 2020-yil 23- sentyabr. O‘RQ-637-son 5. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr. Darslik va o‘quv adabiyotlar: 6 . Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “Maktabgacha pedagogika o‘quv qo‘llanma” Toshkent 2022 7. R.A.Mavlanova, M.A.Arabova, G‘.Salohitdinova “Pedagogik texnologiya” o‘quv qo‘llanma Toshkent – “Fan” nashriyoti 2008 8. K.Turg‘unboyev, M.Tolipov, I.Oxunov “Ijtimoiy pedagogika asoslari” 2008 9. N.Egamberdiyeva “Ijtimoiy pedagogika” A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti Toshkent 2009 44 10. M.Artikova “Maktabgacha ta’lim sohasida ta’lim samaradorligini oshirishning zamonaviy tendensiyalari” to‘plami Andijon 2021 Internet saytlari : www.gov.uz. www.lex.uz. www.publicfinance.uz. www.stat.uz . www.ziyonet. 45

Pedagogik fanlar mazmunini tanlab olish tamoyillari 

MUNDARIJA

KIRISH

I-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING NAZARIY AHAMIYATI

1.1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni

1.2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlari

I bob bo’yicha xulosa

II-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING USLUBIY JIHATLARI

2.1. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalari

2.2. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlari

II bob bo’yicha xulosa

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kirish

           Mavzuning dolzarbligi: Bizga ma’lumki har bir oilaning, har bir insonning ya’ni jamiyatning asosiy vazifasi qobiliyatli farzandlarni o‘stirish, ularni jismonan va ma’nan yetuk, ota-onaga, vatanga sodiq insonlar qilib tarbiyalashdan iborat.  Shunday ekan, bolaning barkamol shaxs sifatida shakllanishi uning ijtimoiy hayoti davomida egallagan bilim, ko‘nikma va malakalariga biz kattalar mas’uldirmiz.

           Hozirgi globallashuv jarayonida maktabgacha ta’lim sohasida Uchinchi Renessansning bosh xalqasi sifatida qo‘llab islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu borada Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2019 yil 19 oktabrda maktabgacha ta’lim tizimini tubdan takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishda ta’kidlaganidek: “Qaysi sohani olmaylik, biz zamonaviy yetuk kadrlarni tarbiyalamasdan biron bir o‘zgarishga, farovon hayotga erisha olmaymiz. Bunday kadrlarni, millatning sog‘lom genofondini tayyorlash, avvalo, maktabgacha ta’lim tizimidan boshlanadi.”[1]

Maktabgacha yoshdagi bolaning ma’naviy – axloqiy sohasini boyitishning ijtimoiy-pedagogik darajadagi dolzarbligi ma’naviy – axloqiy qadriyatlardan xabardorligi va qabul qilinmaganligi hamda maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachilari va ota-onalarning ushbu extiyojni amalga oshirishga tayyor emasligi bilan bog‘liq ijtimoiy extiyoj o‘rtasidagi tafovut bilan belgilanadi. 

Shuning uchun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga 2020 yil 29 dekabrda qilgan Murojaatnomasida “Kelgusi yillarda maktabgacha ta’lim sohasini rivojlantirish borasidagi strategik maqsadimiz – bog‘cha yoshidagi har bir bolani ushbu ta’lim yo‘nalishi bilan to‘liq qamrab olish uchun zarur sharoitlar yaratishdan iborat” deb ta’kidlagan edi.[2]

Muammoning o‘rganilganlik darajasi: Mavzuni o‘rganish jarayonida muammoning nazariy va uslubiy ishlanganlik darajasini o‘rganish maktabgacha yoshdagi bolalarning bir guruh pedagoglar psixologlar tomonidan yetarli darajada tadqiq etilganligini ko‘rsatadi. 

Kurs ishining obyekti: Maktabgacha ta’lim va tarbiya tashkilotlarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat jarayoni.

Kurs ishining predmeti: “Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan tashkil etiladigan ijtimoiy-pedagogik faoliyat” mavzusini o‘rganishning mazmuni, metodi va shakllari.

         Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan tashkil 

etiladigan ijtimoiy- pedagogik faoliyatni olib borishdan iborat. Bolalarning shakllanishiga va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish. Bolalarning turli faoliyat tajribalarini amalga oshirishda yordam berish va qarama – qarshiliklarni yengishda duch keladigan muammolarni hal etish bosh maqsad qilib qo‘yilgan. 

         Kurs ishining vazifalari:

1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni va ahamiyatini ochib berish

2. Mavzuni o‘rganishning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritish

3. Mavzuni o‘rganishning metodlari, shakllari va vositalarini aniqlash

         4. Mavzuni o‘rganishning adaptatsion bosqichlarini ko‘rsatish

         5. Ish yakunida umumiy xulosalar berish

         Kurs ishining ahamiyati: O‘sib kelayotgan yosh avlodning dunyoqarashini, ijodiy salohiyatini, mustaqil fikrlashi va kreativlik qobiliyatining rivojlanishini, psixologik xususiyatlarini mukammal o‘rganish va hayotga tadbiq etgan holda jahon talablariga mos aqliy salohiyat egalari bo‘lib yetishishlariga ko‘maklashish. 

         Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. 

 

I-BOB. “MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR BILAN TASHKIL ETILADIGAN IJTIMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYAT” MAVZUSINI O‘RGANISHNING NAZARIY AHAMIYATI

1.1. Mavzuni o‘rganishning o‘rni

Sharq mutafakkirlarining merosida ta’lim tarbiya masalalari muhim oʻrin egallaydi. Ayniqsa, ular oila va oilada farzand tarbiyasiga katta e’tibor berganlar. Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Kaykovus, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlarning asarlarida oilada bola tarbiyasi masalalari va ularni hal etish yoʻllari koʻrsatib berilgan.

Abu Nasr Farobiyning fikricha bola tarbiyasi bir maqsadga qaratilgan holda olib borilmogʻi va u aqliy va axloqiy tarbiya birligidan iborat boʻlmogʻi lozim degan xulosaga kelgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim tarbiya berish masalalari Abu Ali ibn Sino merosida yoritilganini koʻrishimiz mumkin.

Beruniy ota-onalarning bolalari bilan birga harakat qilishlari, turli oʻyinlar uyushtirishlari, ular bilan oʻzaro suhbatlar oʻtkazishlari maqsadga muvofiq deb maslahat beradi. Beruniy tarbiyaning maqsadi va vazifalari haqidagi, shaxsning rivojlanish toʻgʻrisidagi fikrlarining zamirida insonparvarlik gʻoyasi yotadi. U har bir ota –ona oʻz farzandlariga ana shu gʻoyani singdirishi zarur degan xulosaga keladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar hayotini muhim uyushtirish, ularni vaqtdan toʻgʻri va unumli foydalanishning asosiy garovi ekanligini ota-onalar oʻz farzandlariga oʻqtirishlari lozim.

Bola tarbiyasi masalalari boʻyicha Abu Ali ibn Sino “Tadbir almanozil” nomli asarini yozgan. Unda olim ota-onaning bolalarni tarbiyalashdagi vazifalarini yoritilgan. Asarda oilada onaning vazifasi va burchiga, oila munosabatlariga toʻxtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan farzandlarini ham kasb va xunarga oʻrgatish borasida muxim fikrlar bayon etadi. Ibn Sino tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy masalalarga keng oʻrin berilgan. Oilada farzand tarbiyasini toʻgʻri yoʻlga qoʻyishning asosiy vositasi uning manaviy olamida etiqodni shakllantirish deb xisoblagan edi olim. [3]

Yusuf Xos Xojib “Qutudgʻu bilig” asarida oilaviy maishiy turmush muammolariga ham katta e’tibor beradi. Ota–onalar nazoratda boʻlgan bolaning ma’suliyat hissi rivoj topadi. Shu sababli ham bola tarbiyasida ota –onaning mavqyei alohida ahamiyatga egadir. Ular tanlagan toʻgʻri yoʻl farzandlarining kelajakni, kamoloti uchun psixologiyasida muhimdir.

Mirzo ulugʻbekning qarashlarida bolaning bilim olishga boʻlgan qiziqishi havasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim oʻrin tutadi. Kaykovus “Qobusnoma” pandnomasida oʻz farzanding sening haqingda qanday boʻlishini iishlasang, sen ham ota–ona haqida shunday boʻlgʻil deb yoshlarni ota–onasini hurmat qilishga e’zozlashga, mehr –oqibatli boʻlishga da’vat etadi.

Bola tarbiyasi masalasi buyuk mutafakkir masalasi buyuk mutafakkir Alisher Navoiy merosida ham munosib oʻrin egallaydi. U oʻzining qator asarlarida ta’lim –tarbiya masalalari umuminsoniygʻoya ekanligini ta’kidlaydi.

Ya.A.Komenskiy oʻzining “Onalar maktabi” kitobini maktabga tayyorlash bobida, shunday yozadi, barcha insonlar bajaradigan ishlar, ma’lum bir tayyorgarlikni talab qiladi. Komenskiy ota –onalar uchun quyidagi vazifalarni koʻrsatadi:

1. Bolalarda maktabga borganda oʻz tengdoshlari bilan oʻqigan va oʻynagan xursandchilik hissini tugʻdirish;

2. Bolalarni maktabdagi ta’limning mohiyatini tushuntirish, maktabdagi faoliyat turlari bilan tunishtirish;

3. Bolalar boʻlajak oʻqituvchilarga nisbatan hurmat va ishonchni shakllantirish.Ta’lim jarayonida bola imkoniyatlarining namoyon boʻlishi ma’lum darajada nasliy omillar bilan ham bogʻliqdir. [4]


 

[1] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 30.12.2020 yil.  https://president.uz/uz/lists/view/4057

[2] O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi 29.12.2020 yil.  https://president.uz/uz/lists/view/4057

3Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “Maktabgacha pedagogika o‘quv qo‘llanma” Toshkent 2022

[4] Mirzayeva Dilfuza Shavkatovna “Maktabgacha pedagogika o‘quv qo‘llanma” Toshkent 2022

Sotib olish