• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 43.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Сентябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari

metodlar orqali o’quvchilar faqat bilim emas, balki zamonaviy jamiyatda faol va muvaffaqiyatli bo’lish uchun zarur bo’lgan kompetensiyalarni egallaydilar. Shuning uchun ham pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarga keng e’tibor qaratish, ularni to’g’ri va samarali qo’llash bugungi kun ta’limining muhim talabi bo’lib qolmoqda. Zamonaviy pedagogikada o’quvchining faolligini oshirish, ularni mustaqil fikrlashga, tanqidiy yondashishga va yangilik yaratishga undash ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. An’anaviy dars usullarida ko’pincha o’quvchilar bilimni tayyor holda qabul qiladilar, ya’ni ular tayyor ma’lumotni eslab qolish va qayta ifodalash orqali baholanadilar. Bu esa mustaqil fikrlash va ijodiy yondashuv ko’nikmalarini to’laqonli shakllantirishga imkon bermaydi. Aksincha, noan’anaviy metodlar — loyihaviy faoliyat, interfaol o’yinlar, muammoli vaziyatlar asosida mashg’ulot o’tkazish, rol o’ynash, bahs-munozara tashkil etish kabi yondashuvlar — o’quvchilarning aqliy faolligini, mustaqil xulosa chiqarish qobiliyatini oshiradi. Mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirish uchun avvalo unga savollar berilishi, tanlash imkoniyati yaratilishi, bahslashish, fikr almashish, tanqid qilish va o’z nuqtayi nazarini himoya qilishga sharoit yaratilishi kerak. Noan’anaviy metodlar shu kabi vaziyatlarni pedagogik jihatdan to’g’ri tashkil qilish imkonini beradi. Masalan, “Rolga kirish” metodida o’quvchilar ijtimoiy yoki tarixiy obrazlar, kasb egalari rolini bajarish orqali muammoga boshqacha nigoh bilan yondashishni o’rganadilar. Bunday holatda ular o’z fikrini asoslash, qarshi fikrlarni tahlil qilish va muayyan qarorga kelish malakalarini mustahkamlaydilar. Bundan tashqari, “Baliq skeleti”, “Klaster”, “Insert”, “Aqliy hujum” kabi metodlar orqali o’quvchilar mavzuni har tomonlama o’rganishga, o’z qarashlarini mustaqil shakllantirishga, individual fikr va takliflar berishga intiladi. Bu esa ularning shaxsiy rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Shuningdek, ijodiy yondashuvni shakllantirishda loyihaviy usullar alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki loyiha asosida ishlash o’quvchini izlanishga, ma’lumot to’plashga, uni tahlil qilishga, xulosa chiqarishga va o’z 19 doirasini kengaytiradi, ularda tanqidiy fikrlash ko’nikmasini shakllantiradi. Bunday metodlar ayniqsa axborot texnologiyalari bilan integratsiyada o’zining maksimal natijasini ko’rsatadi. Interaktiv metodlar orqali o’quvchilar nafaqat bilim olishadi, balki o’zaro fikr almashadilar, muammoli vaziyatlardan chiqish yo’llarini izlaydilar, guruhlarda ishlashni o’rganadilar. Shu tarzda ular nafaqat fan mazmunini, balki ijtimoiy ko’nikmalarni ham egallaydilar. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarda mustaqil izlanishga qiziqish uyg’otish, ularni bilimni tayyor shaklda emas, balki o’z mehnati evaziga egallashga undashdan iborat. Bu esa noan’anaviy metodlarning asosiy vazifasi va afzalligi hisoblanadi. Ayniqsa, zamonaviy ta’limda o’quvchi markaziga asoslangan yondashuvda bu uslublarning roli beqiyosdir. Noan’anaviy metodlar o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda ularni yanada faolroq, mas’uliyatliroq va ijtimoiylashgan shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Ta’lim jarayonida bu metodlardan samarali foydalanish uchun o’qituvchi o’z kasbiy mahoratini doimiy oshirib borishi, metodik vositalardan unumli foydalanishi lozim. Noan’anaviy metodlarning samaradorligini baholashda esa faqatgina o’quv natijalari emas, balki o’quvchilarning motivatsiyasi, darsga bo’lgan munosabati, ishtirok faolligi kabi ko’rsatkichlar ham inobatga olinadi. Bularning barchasi ta’lim jarayonining sifatli bo’lishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Shu boisdan pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarning o’rni tobora ortib bormoqda. Bu metodlar ta’limni qiziqarli, mazmunli va samarali qilishga xizmat qiladi. O’qituvchi ushbu metodlar orqali har bir o’quvchining bilim olish faoliyatini rag’batlantiradi, mustaqil fikrlashga, izlanishga va ijodiy yondashishga yo’naltiradi. Shu sababli, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg’unlashgan holda pedagogik jarayonni yangi bosqichga olib chiqadi va uning samaradorligini oshiradi. Noan’anaviy ta’lim metodlarining davomiy qo’llanilishi ta’limning shakli va mazmunini sezilarli darajada boyitadi. Bu metodlar orqali darslar shunchaki bilim berish jarayoniga emas, balki o’quvchining fikrlash faoliyatini 10 Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari o’zining ko’p qirrali afzalliklari bilan ta’lim sifatini oshirishda, o’quvchilarda shaxsiy va ijtimoiy kompetensiyalarni shakllantirishda, bilimlarni puxta egallashda va ularni amaliyotda qo’llash malakasini rivojlantirishda beqiyos vosita hisoblanadi. Shu boisdan, har bir zamonaviy pedagog bu metodlarni o’z kasbiy faoliyatida puxta egallashi va samarali qo’llay olishi muhim vazifa bo’lib qolmoqda. Noan’anaviy ta’lim metodlari an’anaviy usullarga nisbatan bir qancha ustunliklarga ega bo’lib, zamonaviy ta’lim jarayonining talablari asosida shakllangan. Ularning eng muhim afzalligi – bu o’quvchini markazga qo’yish, ya’ni ta’lim jarayonida passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantirishdir. Interfaol, muammoli, rolli o’yinlar, aqliy hujum, klaster, “B-B-B” kabi usullar o’quvchilarda mustaqil fikrlash, tahlil qilish, xulosa chiqarish, muammoni anglash va uni yechishga yo’naltirish ko’nikmalarini shakllantiradi. Noan’anaviy metodlar har bir o’quvchining shaxsiy fikrini bildirishga rag’batlantiradi. Ular jamoaviy ishlash ko’nikmalarini mustahkamlaydi, o’zaro fikr almashish, tanqidiy yondashuv va alternativ qarorlarni ko’rib chiqish imkonini beradi. Ayniqsa, kichik guruhlarda ishlash, juftlikda muammoli vaziyatni muhokama qilish, interfaol muhitda ta’lim olish o’quvchining o’zlashtirish darajasini sezilarli darajada oshiradi. Samaradorlik jihatidan noan’anaviy metodlar shunchaki nazariy bilimlar bilan cheklanib qolmay, balki o’rgatilayotgan mavzuni hayotiy misollar, amaliy mashg’ulotlar orqali chuqurroq tushunishga olib keladi. Masalan, “Aqliy hujum” usulidan foydalanganda o’quvchilar fikrini tez, erkin va keng ifodalashga intiladi. Bu esa ularning mantiqiy va tahliliy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, noan’anaviy metodlar orqali o’qitilgan guruh o’quvchilari an’anaviy metodda ta’lim olgan guruhlarga nisbatan darsga ko’proq qiziqadi, mavzuni chuqurroq o’zlashtiradi, mustaqil ishlashga 16 Aqliy hujum (brainstorming) metodi orqali o’quvchilar kichik guruhlarga bo’lingan holda, biror muammoni yechishga oid g’oyalarni tezkorlik bilan ilgari suradi. Bu metod ijodiy fikrlashni rivojlantiradi, o’z fikrini erkin ifoda etishga imkon yaratadi. Rollar o’yinlari esa o’quvchilarning voqealarni jonlantirish, turli holatlarni dramatik shaklda ifodalash orqali o’z bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday darslarda o’quvchilar o’zlariga berilgan roldan kelib chiqib muammoni his etadi, uni his-tuyg’ulari bilan idrok etadi. Bu usul ayniqsa, ijtimoiy fanlar, adabiyot, tarix, huquq kabi sohalarda foydalidir. Keys-stadi metodi muayyan hayotiy vaziyat (case)ni tahlil qilishga asoslanadi. O’quvchilarga real yoki sun’iy yaratilgan holat taqdim etiladi va ular bu vaziyatga oid yechimlarni ishlab chiqadilar. Bu metod tahliliy fikrlashni, xulosalashni, jamoaviy qaror qabul qilishni o’rgatadi. Insert metodi orqali o’quvchilar matn ustida ishlashda o’z bilganlarini, yangiliklarni, tushunarsiz joylarni belgilar yordamida ajratib, matnni chuqur tahlil qiladi. Bu usul matn bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantiradi. Klaster metodi – o’quvchilarning biror mavzu bo’yicha fikrlarini mantiqiy tartibda ifodalashga yordam beradi. Klaster tuzish orqali asosiy g’oyalar va ularga aloqador fikrlar aniqlanadi, vizual tarzda ko’rsatiladi. Bu, ayniqsa, mavzuni umumlashtirish va darsni yakunlashda foydali hisoblanadi. Debat usuli o’quvchilarni ikki guruhga ajratib, qarama-qarshi fikrlarni asoslab chiqishga undaydi. Bu metod orqali o’quvchilar dalillar keltirish, o’z fikrini himoya qilish, tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Guruhli ishlash – bu metod o’quvchilarni kichik guruhlarda biror muammoni hal qilishga yo’naltiradi. Har bir guruh a’zosi o’z vazifasiga ega bo’lib, o’zaro hamkorlikda ishlaydi. Bu usul muloqot madaniyatini, jamoada ishlash ko’nikmasini shakllantiradi. Noan’anaviy metodlarning o’quvchilarga ta’siri juda ijobiydir. Ular o’zlashtirish ko’rsatkichlarini oshiradi, motivatsiyani kuchaytiradi, mustaqil 7 bilim o’zlashtirish darajasi yuqori bo’ladi va uzoq muddatga eslab qolish imkoniyati kuchayadi. Uchinchidan, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning kommunikativ salohiyati rivojlanadi. Guruhda ishlash, rol o’ynash, keyslarni tahlil qilish, interaktiv topshiriqlar bajarish jarayonida ular bir-birlari bilan fikr almashadi, qarama-qarshi fikrlarni hurmat qilishni, murosaga kelishni o’rganadi. Bu esa ularning hayotiy va ijtimoiy ko’nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. To’rtinchidan, bu metodlar orqali o’quvchilar ijodiy faoliyatga jalb etiladi. Ularga mustaqil izlanish olib borish, yangi yechimlar taklif qilish, muammoni boshqacha yo’llar bilan hal qilish imkoniyati beriladi. Bu esa ularda kreativ tafakkurni shakllantiradi va har qanday hayotiy vaziyatda mustaqil qaror qabul qilishga tayyorlaydi. Beshinchidan, noan’anaviy metodlar o’quvchining bilim olishdagi motivatsiyasini oshiradi. Har xil o’yinlar, musobaqalar, loyihalar, interfaol topshiriqlar darsni qiziqarli qiladi, bu esa o’quvchini darsga jalb qilishda muhim rol o’ynaydi. U darsga intilish bilan qatnashadi, bu esa o’z-o’zidan ta’lim sifati va samaradorligiga ijobiy ta’sir qiladi. Shuningdek, noan’anaviy metodlar yordamida o’quvchilar o’zlarini baholash, o’z faoliyatini tahlil qilish, boshqalarning fikrini tahlil qilish, shuningdek, tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga ega bo’ladilar. Bu kompetensiyalar esa zamonaviy jamiyatda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun muhim hisoblanadi. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, noan’anaviy metodlardan foydalangan holda olib borilgan darslarda o’quvchilar nafaqat darslik materialini yaxshi o’zlashtiradilar, balki ularni kundalik hayotda qo’llashni, tahlil qilishni, bog’liqliklarni aniqlashni va umumlashtirishni ham o’rganadilar. Bu holat pedagogik jarayonning natijadorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi. 15 ishini himoya qilishga o’rgatadi. Ijodiy yondashuv esa faqat nazariy bilimlar emas, balki ularni amaliyotda qo’llay olish, yangi g’oyalarni ilgari surish, odatiy bo’lmagan holatlarga innovatsion yechimlar topish orqali yuzaga chiqadi. Noan’anaviy metodlar o’quvchida ana shu ko’nikmalarni tizimli va faol tarzda rivojlantiradi. Ta’lim jarayonida faollikning oshishi, o’quvchining o’ziga ishonchi ortishi, natijaviylikka intilishi, o’zining har bir ishtirokini qadrlashi noan’anaviy metodlarning asosiy samaralaridandir. Shu boisdan, pedagogik faoliyatda bu metodlardan oqilona va maqsadga muvofiq foydalanish orqali o’quvchilarda mustaqil fikrlash, tanqidiy tahlil qilish, ijodiy qaror qabul qilish kabi muhim kompetensiyalar samarali shakllantiriladi. Bu esa zamonaviy ta’limda shaxsga yo’naltirilgan yondashuvni hayotga tatbiq etishning muhim omillaridan biridir. Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish Zamonaviy ta’lim jarayonida innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O qituvchidan faqatgina bilim berish emas, balki ta’lim oluvchilarda mustaqilʻ fikrlash, tanqidiy mulohaza yuritish, ijtimoiy faollik va ijodiy yondashuvni shakllantirish talab etiladi. Shu sababli pedagogik tajriba asosida ilg or ʻ uslublarni qo llash o’quvchilarning shaxsiy rivojlanishini ta’minlaydi. ʻ Noan’anaviy metodlar – bu an’anaviy dars shakllaridan farqli, o quvchining ʻ faol ishtirokini ta’minlovchi, mustaqil fikr yuritishga yo naltirilgan metodlar ʻ majmuasidir. Bunday metodlar jumlasiga klaster usuli, aqliy hujum, konseptual xaritalar, muammoli ta’lim, keys-stadi, rol o yinlari, interfaol treninglar, ʻ debatlar va boshqalar kiradi. Bu metodlar o’quvchilarni passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Pedagogik tajriba shuni ko rsatmoqdaki, ʻ noan’anaviy metodlar o’quvchilar o’rtasida motivatsiyani oshiradi, ular orasida sog lom raqobatni yuzaga keltiradi hamda darsni qiziqarli va interaktiv shaklga ʻ keltiradi. Interfaol metodlarning joriy etilishi orqali o’quvchilar mustaqil qaror 20 qabul qilish, fikr almashish, guruhda ishlash kabi ko’nikmalarni rivojlantiradilar. Ayniqsa, aqliy hujum, keys usuli, munozara va rolli o’yinlar orqali o’quvchilar bilimlarni chuqurroq o’zlashtiradi. Tajriba asosida shuni aytish mumkinki, an’anaviy darslarda o’quvchilar ko’pincha faollik ko’rsatmasalar-da, noan’anaviy yondashuvlarda har bir o’quvchi o’z fikrini erkin bildirishga intiladi. Noan’anaviy metodlarni joriy etishda o’qituvchi o’zining ijodiy qobiliyatini ishga soladi, dars materialini tahlil qilish, mantiqiy ketma-ketlikda yetkazish, shuningdek, o’quvchilarning fikrini umumlashtirish ko’nikmasiga ega bo’lishi lozim. O’qituvchi tomonidan o’z vaqtida, to’g’ri tanlangan metodlar dars samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Shuningdek, innovatsion texnologiyalar asosida yaratilgan ta’lim vositalari – elektron darsliklar, taqdimotlar, test tizimlari, onlayn platformalar va interaktiv ilovalar o’quvchilarni ta’limga yanada yaqinlashtiradi. Har bir metodni qo’llashda ularning mazmuni, mavzu xususiyati, guruhning tayyorgarlik darajasi inobatga olinadi. Innovatsion yondashuvlar shuni ko’rsatmoqdaki, noan’anaviy metodlar yordamida dars mazmuni osonroq o’zlashtiriladi, ta’lim oluvchilarda mustaqil izlanish, o’rganishga intilish va tahlil qilish ko’nikmalari shakllanadi. Shu sababli, hozirgi kunda har bir pedagog o’z faoliyatida zamonaviy va noan’anaviy metodlarni uyg’unlashtirgan holda foydalana olishi zarur. O’quvchilarning shaxsiy ehtiyojlari, ularning ijtimoiy tajribalari, dunyoqarashi, qiziqishlari ham metod tanlashda muhim omil hisoblanadi. Ta’limda individual yondashuv va differensiallashgan metodlar orqali noan’anaviy metodlardan unumli foydalanish mumkin. Darsning har bir bosqichida o’quvchilarning fikrini eshitish, savollarga ochiq muloqotda yondashish ularni mustaqil o’ylashga o’rgatadi. Noan’anaviy metodlar shunchaki yangilik emas, balki zamonaviy pedagogikaning ajralmas qismidir. Shu sababli, ularni har bir dars jarayoniga moslashtirib, pedagogik tajriba asosida amaliyotda samarali joriy etish ta’lim sifatini oshiradi. 21 Shuni alohida ta’kidlash kerakki, noan’anaviy metodlar pedagogik jarayonga yangilik va ijodkorlik olib kiradi. Har bir darsga ijodiy yondashish, uni bir tomondan ma’lumot beruvchi, ikkinchi tomondan esa hayotiy muammolarni hal qiluvchi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiruvchi faoliyat shakliga aylantiradi. Bu metodlar orqali o’quvchilarning darsga bo’lgan munosabati ijobiy tomonga o’zgaradi, ular uchun dars majburiylikdan ko’ra qiziqarli muloqot maydoniga aylanadi. Bugungi kunda ta’lim muassasalarida innovatsion texnologiyalarning jadal rivojlanishi bilan noan’anaviy metodlar yanada boyib bormoqda. Raqamli platformalar, multimedia vositalari, onlayn testlar, interaktiv taqdimotlar noan’anaviy metodlarning zamonaviy ko’rinishlarini shakllantirgan. Masalan, quizlar, kahoot, jamboard, mentimeter kabi raqamli vositalar o’quvchilarning fikrlarini real vaqt rejimida ifodalash imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlar nafaqat darsning shakli va uslubini yangilaydi, balki o’quvchilarning bilimni egallashga bo’lgan yondashuvini ham o’zgartiradi. Bu metodlar shaxsga yo’naltirilgan ta’lim konsepsiyasini amalda qo’llash imkonini yaratadi. O’quvchi markazida bo’lgan pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlar shubhasiz muhim o’rin tutadi. Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlarning samaradorligi Pedagogik jarayonning muvaffaqiyati ko’p jihatdan ta’lim metodlarining tanlanishiga va ularning to’g’ri qo’llanilishiga bog’liqdir. An’anaviy usullar o’z vaqtida samarali bo’lgan bo’lsa-da, zamonaviy axborot asrida bu metodlar o’quvchilarning mustaqil fikrlashi, ijodiy yondashuvi va faol ishtirokini ta’minlashda yetarli bo’lmasligi mumkin. Shu sababli noan’anaviy ta’lim metodlari bugungi kunda pedagogik amaliyotda keng qo’llanilmoqda va o’zining yuqori samaradorligi bilan ajralib turadi. Noan’anaviy metodlar o’quvchilarning qiziqishini uyg’otadi, ularni faollikka chorlaydi va dars jarayonini jonlantiradi. Masalan, “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Blits-so’rov”, “Venn diagrammasi”, “Rol o’ynash” kabi metodlar o’quvchilarning fikrlash 9 shakllantirishga, uning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarishga yo’naltiriladi. Ayniqsa, mustaqil fikrlash, muammoli vaziyatlarda qaror qabul qilish, o’z fikrini asoslab bera olish kabi hayotiy ko’nikmalarni rivojlantirishda noan’anaviy metodlar alohida o’rin tutadi. Ular orqali o’quvchilar faqat nazariy bilimlarni emas, balki amaliy tajriba va hayotiy saboqlarni ham oladilar. Noan’anaviy metodlardan foydalanish jarayonida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi an’anaviy vertikal munosabat o’rniga gorizontal hamkorlik shakllanadi. Bu esa o’z navbatida o’quvchining shaxs sifatida rivojlanishiga, uning o’ziga bo’lgan ishonchini mustahkamlashga olib keladi. O’qituvchi esa murabbiy, yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi rolida namoyon bo’ladi. Bunday sharoitda ta’lim jarayoni interfaol va demokratik ruhda kechadi. O’quvchilar fikrlarini erkin ifoda etishadi, turli vaziyatlarga nisbatan o’z nuqtayi nazarlarini bildirishadi, ijodiy loyihalarda faol qatnashishadi. Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning turli intellektual qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish imkoniyati yuzaga keladi. Har bir o’quvchi o’z qiziqishi, qobiliyati va bilim darajasiga qarab faoliyat yuritadi. Bu esa shaxsga yo’naltirilgan ta’limni amalga oshirishga xizmat qiladi. O’quvchilar guruhlar bilan ishlashni o’rganadilar, o’z fikrlarini asoslash, muhokama qilish, boshqalarni tinglash, fikr bildirish madaniyatini egallaydilar. Noan’anaviy metodlarning yana bir muhim jihati – bu metodlar orqali darslarning monoton, zerikarli kechishining oldi olinadi. Dars jarayoni jonli, qiziqarli va samarali o’tadi. Ayniqsa, o’quvchilarning e’tiborini jamlash, darsga bo’lgan qiziqishini oshirishda interaktiv o’yinlar, muammoli savollar, keyslar, loyihalar, vizual taqdimotlar katta ahamiyatga ega. Bu vositalar orqali o’quvchi nafaqat tinglovchi, balki faol ishtirokchi sifatida dars jarayonida qatnashadi. Shuningdek, noan’anaviy metodlar pedagogik innovatsiyalar bilan uyg’unlashgan holda, o’quvchilarning axborot texnologiyalaridan foydalana olish qobiliyatini ham rivojlantiradi. Elektron platformalardan foydalangan holda interaktiv mashg’ulotlar, onlayn baholash tizimlari, virtual muhitda guruh 11 O’quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy metodlarning o’rni Zamonaviy ta’lim jarayonida o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish muhim vazifalardan biridir. An’anaviy usullarda o’qituvchi asosan ma’lumot beruvchi, topshiriqlarni nazorat qiluvchi, bilim manbai rolini o’ynagan bo’lsa, noan’anaviy metodlar ta’lim jarayonida o’quvchining faolligini oshirish, uni jarayonga faol ishtirokchi sifatida jalb qilishni ko’zlaydi. Bunda o’quvchining o’z fikrini erkin ifoda etishi, savol berish, fikrlar bildirish, muhokama qilish, mustaqil xulosa chiqarish kabi faoliyatlari rag’batlantiriladi. Noan’anaviy metodlar orasida muammoli ta’lim, interfaol usullar, loyiha asosida o’qitish, rolli o’yinlar, aqliy hujum, klaster, “aqliy hujum”, “blits so’rov”, “davom ettiring”, “munozara”, “qarshi fikr” kabi usullar keng qo’llaniladi. Bu metodlarning asosiy ustunligi shundaki, ular o’quvchida tanqidiy fikrlash, o’z nuqtayi nazarini asoslay olish, qaror qabul qilish, muammolarni hal etish kabi zamonaviy kompetensiyalarni shakllantiradi. O’quvchilarning mustaqil fikrlashi ularning faqat bilim emas, balki hayotiy ko’nikmalar, muomala madaniyati, o’zini tutish va qaror qabul qilishga oid qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Noan’anaviy metodlar dars jarayonini bir yoqlama bilim berishdan ko’ra, ko’proq muloqotga, hamkorlikda o’rganishga, tanqidiy tahlil qilishga undaydi. O’qituvchi bu jarayonda yo’lboshchi, tashkilotchi, motivator rolini bajaradi. Masalan, munozara metodida o’quvchilar berilgan mavzu yuzasidan fikr bildiradilar, qarshi fikrlarni eshitadilar va o’z pozitsiyasini himoya qiladilar. Bu esa ularda mustaqil fikrlash, dalillar keltirish va tanqidiy tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Muammoli vaziyatlar yaratish orqali o’quvchilar o’zlari izlanadi, muammoni yechish yo’llarini topadi, bu esa ijodkorlik va innovatsion fikrlashga olib keladi. Loyiha asosida ishlash esa o’quvchilarning ijodkorlik, rejalashtirish, jamoaviy ishlash va liderlik qobiliyatlarini shakllantiradi. Xulosa qilib aytganda, o’quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy metodlar beqiyos ahamiyatga ega. Bu 18 fikr almashinuvi platformalari, raqamli prezentatsiyalar yordamida o’quvchilar o’z bilimlarini kengaytiradi va fikrlash doirasi kengayadi. Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish zamonaviy ta’limning muhim talabi hisoblanadi. Bu esa o’z navbatida ijtimoiy jihatdan faol, fikrini aniq ifoda eta oladigan, har tomonlama yetuk shaxsni shakllantirish imkonini beradi. Shuningdek, o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishda noan’anaviy metodlarning eng muhim jihatlaridan biri — o’quv jarayonini ijodiy faoliyatga yo’naltirishidir. Masalan, “rol o’ynash” metodida o’quvchilar turli hayotiy vaziyatlarga kirib borish orqali voqea va holatlarga har xil pozitsiyadan baho berishni o’rganadilar. Bu esa ularda empatiya, ijtimoiy ong, mas’uliyat hissi kabi muhim insoniy fazilatlarni ham tarbiyalaydi. Noan’anaviy metodlarning asosiy afzalliklaridan yana biri — bu o’qituvchining faqat bilim manbai emas, balki muhokama va izlanishlar yo’lboshchisi sifatida ishtirok etishidir. Bu holatda dars jarayoni o’quvchilar va o’qituvchi o’rtasidagi faol muloqot shaklida kechadi. Bunday yondashuv o’quvchilarni o’z fikrini erkin ifoda etishga, o’z g’oyasini himoya qilishga o’rgatadi. Shu tariqa ular mustaqil tahlil qilish, qaror qabul qilish, muqobil variantlarni ko’rib chiqish, o’z xatolaridan to’g’ri xulosa chiqarish kabi ko’nikmalarga ega bo’ladilar. Masalan, “aqliy hujum” metodi orqali guruh a’zolari biror muammoni yechish uchun o’zlarining eng turli fikrlarini bildirib boradilar. Bu metodning afzalligi shundaki, hech bir fikr inkor etilmaydi va har bir g’oya muhokama qilinadi. Bu esa o’quvchilarning o’z fikriga bo’lgan ishonchini oshiradi, ularni faollikka undaydi, ijtimoiy o’zaro munosabatlarda ishtirok etishga rag’batlantiradi. Mustaqil fikrlashni rivojlantirishda, shuningdek, baholash jarayoni ham muhim ahamiyat kasb etadi. An’anaviy baholash usullaridan farqli o’laroq, 24 noan’anaviy metodlarda o’z-o’zini baholash, o’zaro baholash, portfel baholash, ko’p mezonli baholash kabi zamonaviy shakllar keng qo’llaniladi. Bunday baholash shakllari o’quvchilarni o’z bilim va faoliyatiga tanqidiy qarash, yutuq va kamchiliklarini tahlil qilishga undaydi. Ayniqsa, XXI asr o’quvchisining shaxsiy rivojlanishida metakognitiv ko’nikmalar — ya’ni o’zi haqida fikr yuritish, o’z bilim darajasini aniqlash, o’zining o’qish strategiyasini shakllantirish — katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Noan’anaviy metodlar orqali bu ko’nikmalar samarali rivojlanadi, chunki ular o’quvchining faolligiga, mustaqilligiga, mas’uliyatiga va o’z o’zini anglashiga asoslanadi. Bularning barchasi pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarning beqiyos ahamiyatini tasdiqlaydi. Ular nafaqat ta’lim mazmunini boyitadi, balki o’quvchini hayotga tayyorlashda, uni faol, tashabbuskor, bilimdon va o’ziga ishongan shaxs sifatida shakllantirishda muhim vosita bo’lib xizmat qiladi. Shu boisdan har bir pedagog o’z faoliyatida innovatsion, ijodiy va noan’anaviy metodlarga e’tibor qaratishi lozim. Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar faoliyatini faollashtirish yo’llari Hozirgi davr ta’limi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri — o’quvchilarni dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirishdir. An’anaviy yondashuvlarda o’quvchi ko’proq passiv eshituvchi va ijrochi rolini o’ynagan bo’lsa, zamonaviy pedagogikada bu yondashuv tubdan o’zgarmoqda. Ayniqsa, noan’anaviy metodlar bu borada keng imkoniyatlarni yaratadi. Ular o’quvchining faolligini oshirish, uni mustaqil izlanishga undash, fikr yuritish, muammo yechish, qaror qabul qilish kabi ko’nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Noan’anaviy metodlar orqali ta’lim jarayonini tashkil qilishda asosiy e’tibor o’quvchining o’z-o’zini anglashiga, fikrini erkin ifoda etishiga, o’rgangan bilimlarini amaliyotda qo’llay olishiga qaratiladi. Masalan, loyihaviy 25 Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish Zamonaviy ta’lim tizimi oldida turgan asosiy vazifalardan biri – bu shaxsni har tomonlama rivojlantirish, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini shakllantirish, muammolarni tahlil qilish va ularga yechim topishga o’rgatishdir. Ana shunday maqsadlar uchun noan’anaviy metodlar alohida o’rin tutadi. Ular o’quvchi faoliyatini faollashtirish, mustaqil izlanish va bilimni amalda qo’llash ko’nikmalarini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi. Masalan, “akvarium”, “rol o’ynash”, “debate” kabi metodlar o’quvchilarning muloqot madaniyatini shakllantiradi, ular o’z fikrini asoslab ayta oladi, boshqalarning fikrini tinglashni va e’tiborga olishni o’rganadi. “Aqliy hujum” metodida esa muammo atrofida qisqa vaqtda ko’plab takliflar olinadi, bu esa o’quvchilarning tez fikrlash va ijodiy yondashuvlarini rag’batlantiradi. Noan’anaviy metodlarning samaradorligi o’qituvchining ularni qanday tashkil qilishi va o’quvchilarga qanday motivatsiya bera olishiga bevosita bog’liq. Tajriba asosida aniqlanishicha, darslarda innovatsion yondashuvlar qo’llanganda o’quvchilarning fanlarga bo’lgan qiziqishi ortadi, ularning mustaqil ishlashga intilishi kuchayadi. Noan’anaviy metodlar orqali axborotni qabul qilish jarayoni osonlashadi, o’rganilgan bilimlar esa uzoq vaqt esda qoladi. Shuningdek, ushbu metodlar o’quvchilarni baholashda ham yangicha yondashuvlarni joriy etish imkonini beradi. Masalan, loyihaviy ishlanmalar, portfoliolar, prezentatsiyalar orqali o’quvchi bilimini baholash nafaqat uning bilim darajasini, balki ijodkorlik va izlanish ko’nikmalarini ham aniqlashga yordam beradi. Shunday qilib, pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish ta’lim jarayonining sifatini oshirish, o’quvchilarni faollashtirish va ularda mustaqil fikrlash, ijodkorlik, mas’uliyat kabi muhim sifatlarni shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. 22 Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlardan samarali foydalanish nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki o’quvchining mustaqil fikrlovchi, faol, hayotga tayyor shaxs bo’lib shakllanishini ta’minlaydi. Bu esa, o’z navbatida, ta’limning asosiy maqsadlariga erishish yo’lida muhim qadamlardan biridir. Shu bois, zamonaviy pedagog har doim o’z ustida ishlashi, innovatsion metodlarni o’zlashtirishi, ularni did bilan qo’llay olishi va o’quvchiga yo’naltirilgan ta’lim tamoyillariga amal qilishi zarur. 30 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA'LIM, FAN VAʻ INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI O ZBEKISTON-FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI ʻ PEDAGOGIKA VA JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI Pedagogika kafedrasi Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari mavzusdagi "Pedagogik mahorat" fanidan KURS ISHI 1 ishlashga undaydi, kommunikativ salohiyatni rivojlantiradi. Ayniqsa, zamonaviy yoshlar uchun noan’anaviy yondashuvlar axborotga boy va interaktiv usullar orqali ta’lim olishning samarador usuli bo’lib xizmat qilmoqda. Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar dars jarayonida shunchaki tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi sifatida ishtirok etadilar. Bu esa ularning o’ziga bo’lgan ishonchini oshiradi, liderlik fazilatlarini shakllantiradi, mustaqil fikrlovchi shaxs bo’lib yetishishiga xizmat qiladi. Shu bilan birga, noan’anaviy metodlar darsni standart shakldan chiqib, o’quvchilarning individual qobiliyatlari va ehtiyojlariga moslashtirish imkonini beradi. Har bir o’quvchining o’ziga xos o’rganish uslubi mavjud bo’lib, noan’anaviy metodlar bu xilma-xillikni hisobga olgan holda, darsni tashkil etish imkonini yaratadi. Masalan, vizual o’quvchilar uchun konseptual xaritalar va klaster usullari, eshitish orqali yaxshi o’zlashtiruvchilar uchun muhokama va debat usullari, kinestetik (harakat orqali) o’rganuvchilar uchun rolli o’yinlar va amaliy loyihalar ayni muddao bo’ladi. Noan’anaviy metodlar o’qituvchidan ham yuqori darajadagi tayyorgarlikni talab etadi. O’qituvchi o’quvchilarning yosh xususiyatlari, psixologik holati, mavzuning murakkablik darajasi va mavjud sharoitni hisobga olgan holda, to’g’ri metod tanlashi lozim. Shu boisdan, zamonaviy o’qituvchidan nafaqat bilim, balki metodik mahorat, ijodkorlik, tashabbuskorlik kabi fazilatlar talab qilinadi. Yuqoridagi metodlar o’zaro kombinatsiyalangan holda qo’llanilganda, yanada samarali natijalar beradi. Masalan, muammoli vaziyatga asoslangan keys-stadi metodi davomida o’quvchilar guruhlarda ishlashi, rollarni taqsimlashi va yakuniy yechimni interaktiv taqdimot orqali ifodalashi mumkin. Bunday yondashuvlar nafaqat bilish faoliyatini, balki ijtimoiy, kommunikativ va axloqiy fazilatlarni ham rivojlantiradi. 8 – Noan’anaviy ta’lim metodlarining nazariy asoslarini o’rganish; – Amaliyotda keng qo’llanilayotgan noan’anaviy metodlar turlarini yoritish; – Noan’anaviy metodlar asosida dars jarayonini tashkil etishning afzalliklarini ochib berish; – Pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlar samaradorligini aniqlovchi mezonlarni belgilash; – O’qituvchilarning innovatsion metodlardan foydalanish tajribasini tahlil qilish. Kurs ishining obyekti – ta’lim jarayonida pedagogik faoliyat. Kurs ishining predmeti – pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlari va ularning qo’llanilish xususiyatlari. Kurs ishi quyidagi tarkibdan iborat: uch bobdan, har bir bobda uchta kichik bo’lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan. I bobda pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlari tushunchasi, ularning ahamiyati va nazariy asoslari haqida ma’lumotlar bayon etiladi. II bobda noan’anaviy metodlarning turlari, ularning didaktik imkoniyatlari va o’quvchilarga ta’sirchanligi haqida fikr yuritiladi. III bobda esa ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlardan foydalangan holda olib borilgan amaliy tajribalar tahlil qilinadi, ularning natijalari va takliflar ilgari suriladi. Mazkur kurs ishi zamonaviy pedagogik faoliyatni ilg’or tajriba va metodlar asosida takomillashtirish yo’llarini yoritib berishga xizmat qiladi. 4 uning shaxs sifatida shakllanishi, mustaqil fikr yuritishi, hayotda o’z yo’lini topishi uchun poydevor yaratadi. Yana bir muhim jihat shundaki, noan’anaviy metodlar orqali faollashtirilgan o’quvchi o’z bilimlarini real hayotiy holatlarga moslashtirishni o’rganadi. U darsda o’rganganini kundalik hayotda qo’llashga intiladi. Misol uchun, atrof-muhitni muhofaza qilish, sog’lom turmush tarziga rioya qilish, axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, kommunikativ ko’nikmalarni rivojlantirish kabilar noan’anaviy metodlar orqali o’zlashtirilganda ancha samarali bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar o’quvchilarning faoliyatini faollashtirishda, ularni zamon talablari asosida tayyorlashda, ijtimoiy va hayotiy kompetensiyalarini rivojlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, pedagogik faoliyatda bu metodlardan oqilona va tizimli tarzda foydalanish, ularni o’quv dasturiga moslashtirish, o’quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olib qo’llash ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. 28 KIRISH Hozirgi davrda ta’lim sohasida yuz berayotgan jadal o’zgarishlar, globallashuv, raqobatbardoshlik, innovatsion texnologiyalar va yangi pedagogik yondashuvlar bilan chambarchas bog’liqdir. Bugungi demokratik jamiyatda shaxsga yo’naltirilgan ta’lim, erkin fikrlaydigan, yangilikka intiluvchi, kreativ fikrlovchi shaxsni shakllantirish muhim ahamiyat kasb etmoqda. An’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy talablarga to’liq javob bera olmay qolgani tufayli, pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlaridan foydalanish zarurati kundan-kunga oshib bormoqda. Noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv, hayotiy masalalarni hal etish ko’nikmalarini shakllantirish mumkin. Shu boisdan, ta’lim jarayonida yangi yondashuvlar va metodlar, xususan noan’anaviy usullarning o’rni va ahamiyati alohida o’rganishga arziydi. Mazkur kurs ishi bugungi kunda pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlarining o’rni, ularning turlari, qo’llash xususiyatlari va samaradorligini aniqlashga qaratilgan. Ishda nazariy hamda amaliy jihatlar o’z aksini topgan bo’lib, ta’lim jarayonining sifatini oshirishda innovatsion yondashuvlar asosida olib borilgan izlanishlar muhim manba sifatida xizmat qiladi. Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, noan’anaviy ta’lim metodlari orqali o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishini oshirish, ularni faol fikrlashga undash va ta’lim samaradorligini ta’minlash mumkin. Bu metodlar nafaqat bilim berish, balki o’quvchining shaxsiy rivojlanishiga, ijtimoiylashuviga va kasbiy yo’nalishiga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pedagogik faoliyatda noan’anaviy metodlarning o’rni doimiy o’rganiladigan, tajribada tatbiq etiladigan va takomillashtirib boriladigan yo’nalishlardan biridir. Kurs ishining maqsadi – zamonaviy pedagogik faoliyatda noan’anaviy ta’lim metodlarining turlari, ularning o’ziga xos jihatlari, afzalliklari va ta’limdagi samaradorligini tahlil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilandi: 3 ishlari tashkil etilishi mumkin. Bu esa o’z navbatida ta’lim sifatining yangi bosqichga ko’tarilishiga sabab bo’ladi. Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy ta’lim tizimining ajralmas qismidir. Ular pedagogik jarayonni jonlantirish, o’quvchilarni ta’limning faol sub’yekti sifatida shakllantirish, ijodkor va mustaqil fikrlovchi shaxsni tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shu bois, har bir o’qituvchi bu metodlarni chuqur o’rganib, o’z amaliyotida samarali qo’llashi zarur. Bu nafaqat ta’lim samaradorligini oshiradi, balki o’quvchida hayotga tayyorlik, mas’uliyat va mustaqil fikrlash kabi muhim fazilatlarni shakllantiradi. Noan’anaviy ta’lim metodlarining turlari va ularning umumiy tavsifi Zamonaviy pedagogikada o’qitish metodlarining yangilanishi, ularning talabalarning intellektual va ijodiy salohiyatini oshirishga yo’naltirilishi o’quv jarayonining samaradorligini ta’minlashda asosiy vosita hisoblanadi. An’anaviy uslublardan farqli o’laroq, noan’anaviy ta’lim metodlari o’quvchining dars jarayonida faolligini oshirish, uni mustaqil fikrlashga, yangicha yondashuvga va ijodiy qarorlar qabul qilishga o’rgatadi. Ushbu metodlar turli shakl va mazmun jihatidan farqlanib, pedagogik faoliyatda keng qo’llaniladi. Noan’anaviy ta’lim metodlari ichida eng ko’p uchraydigan turlari quyidagilardan iborat: Interfaol metodlar: bu usullar o’quvchilarni faol ishtirok etishga jalb qiladi. Jumladan, "Aqliy hujum", "Rol o’ynash", "Debat", "Fishbone" (sabab- oqibat tahlili), "Cluster" kabi metodlar o’quvchilarning muammoni hal qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Muammoli ta’lim: bunda o’quvchiga tayyor bilim emas, balki muammo orqali mustaqil bilim olish imkoniyati yaratiladi. Muammoni tahlil qilish, fikr yuritish, xulosa chiqarish kabi bosqichlar orqali o’quvchi bilimni o’zlashtiradi. Bu usul o’quvchining ijodiy salohiyatini faollashtiradi. Loyihalash metodi (Project method): bu metod o’quvchilarni amaliy muammolar ustida ishlashga, tadqiqot olib borishga yo’naltiradi. Ular mavzuga 12 ta’lim metodida o’quvchi mustaqil yoki guruhda ishlagan holda, tanlangan muammoni hal etishga qaratilgan izlanishlar olib boradi. Bu jarayon davomida u rejalashtirish, ma’lumot yig’ish, tahlil qilish, umumlashtirish, yakuniy xulosa chiqarish, o’z ishi natijalarini taqdim etish kabi bosqichlarni o’zlashtiradi. Yana bir samarali usul bu – interaktiv o’yin texnologiyalari. Bunday yondashuvlar orqali o’quvchi darsni “o’rganiladigan mavzu” emas, balki “hayotiy vazifa” sifatida qabul qiladi. U o’zini faol ishtirokchi deb his qiladi. O’yin orqali o’rganish jarayoni qiziqarli, samarali va chuqur taassurotli bo’ladi. O’yin shaklidagi metodlar bilimni mustahkamlash, ijodiy fikrlashni rivojlantirish, jamoa bo’lib ishlashni o’rganishda ayniqsa foydalidir. Bundan tashqari, “aqlli savol-javob”, “fikrlar kartasi”, “klaster usuli”, “xaritaviy tafakkur” kabi zamonaviy metodlar yordamida ham o’quvchilarni faollikka undash mumkin. Bu usullar o’quvchilarni muhokama qilish, fikr almashish, fikrni mantiqan asoslash, o’rgangan ma’lumotlarni tizimlashtirishga o’rgatadi. Bu esa ularda tanqidiy fikrlash va tahliliy yondashuv ko’nikmalarini shakllantiradi. Muammoli o’qitish metodi ham o’quvchi faolligini oshirishda juda muhim vositadir. Bu metodda o’qituvchi darsning boshidayoq muammoni ilgari suradi, lekin uni yechmaydi. O’quvchilar o’sha muammoni yechish yo’lida bilim oladilar, izlanadilar, savollar beradilar va javob topishga harakat qiladilar. Bu esa ularni mustaqil fikr yuritishga, bilimlarni izlab topishga, darsga faol qatnashishga majbur etadi. Shuningdek, o’zaro baholash, refleksiya va portfel baholash kabi usullar orqali ham o’quvchilar o’z faoliyatini tahlil qilishga o’rgatiladi. Bunda ular nafaqat o’z kamchiliklarini, balki yutuqlarini ham anglab yetadilar, kelgusida qanday ishlash kerakligini tushunadilar. Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlar o’quvchilarni dars jarayoniga faol jalb qilish, ularning mustaqil fikrlash, izlanish, muloqot qilish, muammoni hal qilish, mas’uliyatni his qilish kabi shaxsiy va ijtimoiy 26 sifatini oshiradi, balki o’quvchilar bilimining mustahkam bo’lishini ham ta’minlaydi. Pedagogik faoliyatda bu metodlarning o’rni beqiyosdir. Ular o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish, qaror qabul qilish, muammoni hal etish, axborotni qayta ishlash, tahlil qilish va amaliy faoliyatga tadbiq etish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Ayniqsa, bugungi tezkor, axborotga boy jamiyatda bilimlar tez yangilanayotgan bir paytda, o’quvchilarni doimiy ravishda faol o’rganishga yo’naltirish – zamon talabi hisoblanadi. Noan’anaviy metodlar yordamida darsda o’qituvchi faqat bilim emas, balki madaniy muloqot, axloqiy tarbiya, ijtimoiy-psixologik rivojlanishga xizmat qiluvchi ko’nikmalarni ham shakllantiradi. Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy ta’lim metodlari zamonaviy ta’limning ajralmas bo’g’ini bo’lib, ularning pedagogik faoliyatdagi ahamiyati kundan-kunga ortib bormoqda. Shu bois, har bir o’qituvchi zamonaviy talablarga mos holda dars jarayonini takomillashtirish uchun ushbu metodlarni chuqur o’rganishi va amaliyotda qo’llashi zarur. 1.2. Noan’anaviy metodlarning turlari va ularning o’quvchilarga ta’siri Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlardan foydalanish darsning samaradorligini oshiradi, o’quvchilarning mavzuga qiziqishini kuchaytiradi va ularni faol ishtirok etishga undaydi. Bu metodlar orasida eng ko’p qo’llaniladiganlari quyidagilardir: muammoli ta’lim, aqliy hujum (brainstorming), rol o’yinlari, keys-stadi, insert, klaster, loyihalash (proyekt metodi), debat, interfaol muloqot, guruhli ishlash, konseptual xaritalar va boshqalar. Muammoli ta’lim – bu metod o’quvchiga tayyor bilimni bermasdan, balki uni mustaqil tarzda muammoni aniqlash va hal qilishga yo’naltiradi. Bu usulda o’quvchilar tahliliy fikrlashni o’rganadi, o’z bilimlarini amaliyotda qo’llay olishga harakat qiladi. 6 Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish Zamonaviy pedagogikada asosiy e’tibor o’quvchining bilimi emas, balki uning fikrlash doirasi, muammoga yondashuvi, izlanish qobiliyati va mustaqil qaror qabul qilish layoqatini shakllantirishga qaratilgan. Aynan shu maqsadda ta’limda noan’anaviy metodlardan foydalanish dolzarb hisoblanadi. Bunday metodlar o’quvchilarda mustaqil fikr yuritish, o’z fikrini asoslab berish, muqobil nuqtai nazarlarni qabul qilish va tahlil qilish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, “konseptual xarita” usuli orqali o’quvchilar o’z bilimlarini vizual tarzda tartibga soladi. Bu esa ularning mantiqiy bog’liqliklarni anglab yetishiga, tushunchalarni chuqurroq idrok etishiga yordam beradi. “Munozara” (debate) usuli esa tanqidiy va mantiqiy fikrlashni kuchaytiradi, har bir o’quvchi o’z nuqtai nazarini isbotlashga intiladi, bu jarayonda esa mustaqil xulosa chiqarishga o’rganadi. “Noan’anaviy metodlar” doirasida ko’p ishlatiladigan “muammo asosida o’qitish” yondashuvi ham o’quvchilarni passiv eshituvchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. O’quvchilar oldiga aniq bir muammo qo’yiladi va ular jamoada yoki yakka tartibda unga yechim topish ustida ishlaydi. Bu jarayonda tahlil qilish, rejalashtirish, taqqoslash, baholash kabi muhim intellektual jarayonlar faollashadi. Ta’limda mustaqil fikrlashni shakllantirishda yana bir samarali yondashuv – bu loyihaviy metoddir. Loyiha ustida ishlash orqali o’quvchi o’z bilim va ko’nikmalarini amaliyotda qo’llaydi, mustaqil izlanadi, kerakli ma’lumotlarni topadi, ularni tahlil qiladi va o’z fikrini ifodalaydi. Aynan shu jihatlari bilan loyiha usuli mustaqil fikrlash, tanqidiy yondashuv va ijtimoiy faollikni rivojlantiradi. Shuningdek, raqamli texnologiyalarni qo’llash orqali noan’anaviy metodlarning samaradorligi yanada ortadi. Masalan, interaktiv testlar, onlayn 23 yuqori pedagogik mahorat, rejalashtirish va boshqaruv kompetensiyalarini talab etadi. Xulosa qilib aytganda, noan’anaviy metodlarning turlari juda ko’p bo’lib, har biri o’z maqsadi, mazmuni va shakli bilan ajralib turadi. Ularni o’qitish jarayoniga to’g’ri va o’rinli tatbiq etish orqali o’quvchilarning nafaqat bilim saviyasi, balki shaxsiy va ijtimoiy kompetensiyalari ham rivojlanadi. Shu sababli, zamonaviy pedagogika amaliyotida noan’anaviy metodlar asosiy vositalardan biri sifatida qaralmoqda. 2.2. Noan’anaviy ta’lim metodlarining pedagogik faoliyatdagi afzalliklari va samaradorligi Zamonaviy ta’lim jarayoni o’quvchi shaxsining har tomonlama rivojlanishini ko’zda tutadi. Shu nuqtayi nazardan qaralganda, noan’anaviy ta’lim metodlarining joriy etilishi nafaqat dars mazmunini boyitadi, balki o’quvchilarning faolligi, mustaqil fikrlashi va ijodiy yondashuvini ham rag’batlantiradi. Mazkur metodlarning pedagogik faoliyatdagi afzalliklari va ularning ta’lim samaradorligiga ta’siri haqida atroflicha fikr yuritish maqsadga muvofiqdir. Avvalo, noan’anaviy metodlar o’qituvchining roli va vazifasini tubdan o’zgartiradi. An’anaviy modelda o’qituvchi asosiy bilim manbai va nazorat qiluvchi shaxs bo’lsa, noan’anaviy metodlarda u yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi va jarayonni boshqaruvchi sifatida ishtirok etadi. Bu esa o’qituvchidan yuqori pedagogik saviya, muloqot madaniyati, guruhlar bilan ishlash ko’nikmasini talab qiladi. Ikkinchidan, ushbu metodlar o’quvchini faol subyektga aylantiradi. U darsda passiv tinglovchi emas, balki bilim olish jarayonining bevosita ishtirokchisiga aylanadi. Masalan, “muammoli ta’lim” yoki “debat” metodlarida o’quvchi tahlil qiladi, bahs yuritadi, fikr bildiradi, xulosa chiqaradi. Natijada, 14 oid ma’lumot to’plash, tahlil qilish, umumlashtirish va taqdimot qilish orqali bilimga ega bo’ladilar. Bu esa o’z-o’zini rivojlantirish, maqsad qo’yish va unga erishish malakasini shakllantiradi. Case-study (Keyslar bilan ishlash): bu metod o’quvchilarga hayotiy vaziyatlarga oid muammoli holatlarni taqdim etadi. O’quvchi guruhda yoki individual tarzda holatni tahlil qilib, muammoning echimini izlaydi. Bu metod yuridik, iqtisodiy, tibbiy, psixologik kabi sohalarda ayniqsa samaralidir. Simulyatsiya va model asosidagi usullar: bu metodlar orqali o’quvchilarga real hayotga yaqinlashtirilgan pedagogik jarayonlar taqdim etiladi. Masalan, sud jarayoni, saylov, intervyu, yig’ilishlar kabi vaziyatlarni modellashtirib, o’quvchilar unga mos ravishda ishtirok etadilar. O’yin metodlari: bu turdagi metodlar o’quvchilarning darsga qiziqishini orttiradi, o’quv jarayonini jonlantiradi. Pedagogik o’yinlar, didaktik topshiriqlar, viktorinalar, krossvordlar, testlar orqali bilimlar mustahkamlanadi. Har bir metodning o’ziga xos afzalliklari mavjud. Masalan, “Aqliy hujum” orqali o’quvchilar bir vaqtning o’zida turli fikrlarni bildirishga o’rganadilar, “Debat” esa tanqidiy fikrlashni, o’z fikrini asoslay olishni o’rgatadi. “Rol o’ynash” esa empatiya, his-tuyg’u va ijtimoiy ko’nikmalarni rivojlantirishda muhim o’rin tutadi. “Loyihalash” va “Keys” metodlari esa murakkab muammolarni hal qilish orqali tahlil qilish va qaror qabul qilish qobiliyatini mustahkamlaydi. Noan’anaviy metodlar ko’pincha guruhlarda ishlashga asoslanadi. Bu esa jamoaviy hamkorlik, liderlik, mas’uliyat, muomala madaniyati kabi ijtimoiy kompetensiyalarni rivojlantiradi. O’quvchilar orasida sog’lom raqobatni vujudga keltirib, o’zaro bahs-munozara orqali fikr almashish imkonini beradi. Shu bois, o’qituvchi bu metodlardan foydalanishda o’z oldiga bir qancha maqsadlarni qo’yadi: o’quvchilarning bilimini chuqurlashtirish, ularni faol fikrlashga jalb qilish, mustaqil qaror qabul qilishga o’rgatish va eng muhimi – ularda hayotiy ko’nikmalarni shakllantirish. Bu vazifalar esa o’qituvchidan 13 XULOSA Zamonaviy ta’lim tizimida ta’lim mazmuni, usullari va metodlarining doimiy takomillashib borayotgani pedagogik faoliyatda ham yangicha yondashuvlarni talab qilmoqda. Ayniqsa, ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlardan foydalanish o’quvchilarni faollashtirish, ularda ijodiy fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish va muammoli vaziyatlarga samarali yechim topish ko’nikmalarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kurs ishida ta’limning noan’anaviy metodlariga oid nazariy va amaliy jihatlar chuqur tahlil qilindi. Jumladan, noan’anaviy metodlarning pedagogik mohiyati, ularning klassik metodlardan farqi, zamonaviy o’quv jarayoniga mosligi, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi o’zaro aloqani jonlantirishi hamda bilimlar sifati va samaradorligini oshirishi haqida fikr yuritildi. Bu metodlar orqali darslar mazmunan boyitilibgina qolmay, balki ta’limning maqsadi – har tomonlama yetuk, ijtimoiy faol, tanqidiy va ijodiy fikrlovchi, mustaqil qaror qabul qila oladigan shaxsni shakllantirishga xizmat qiladi. Noan’anaviy usullar o’quvchilarning darsdagi ishtirokini kuchaytiradi, ularning shaxsiy faolligini, nutqiy va ijtimoiy faoliyatini rivojlantiradi. Bunday metodlar orqali o’quvchi faqat bilim oluvchi emas, balki uni izlovchi, tahlil qiluvchi va amaliyotda qo’llay oluvchi shaxsga aylanadi. Ayniqsa, “aqlli muloqot”, keys-stadi, interaktiv rolli o’yinlar, muammoli topshiriqlar kabi metodlar o’quvchilarni qiziqtirish, ularning intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishda samaralidir. Shu bilan birga, pedagogning bu metodlardan foydalana olish malakasi ham muhim o’rin tutadi. O’qituvchining didi, tajribasi, darsni rejalashtirish mahorati, texnologiyalardan foydalana olish ko’nikmasi – bularning barchasi noan’anaviy metodlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda hal qiluvchi omillardir. 29 I BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA NOAN’ANAVIY METODLARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Noan’anaviy ta’lim metodlariga umumiy nazar Zamonaviy ta’lim jarayonida o’quvchilarning bilim olish faoliyatini faollashtirish, ularda mustaqil fikrlash, mantiqiy tahlil qilish, ijodiy yondashuvni shakllantirish eng muhim masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Bu maqsadlarga erishish uchun esa o’qituvchi an’anaviy metodlar bilan bir qatorda zamonaviy, noan’anaviy metodlardan ham samarali foydalanishi zarur. Noan’anaviy metodlar o’quvchilarni darsga jalb etish, ularning bilim olish jarayonidagi faolligini oshirish, o’rganayotgan materialga nisbatan mustaqil yondashuv hosil qilish imkonini beradi. Noan’anaviy ta’lim metodlari deganda, o’quvchi va o’qituvchi o’rtasida interfaol hamkorlikka asoslangan, an’anaviy yondashuvdan farqli, yangicha, samarali va innovatsion usullar tushuniladi. Ular o’z tarkibida kommunikativ, didaktik, axborot texnologiyalarini, amaliy faoliyat elementlarini o’z ichiga oladi. Masalan, muammoli ta’lim, loyihalash metodi, interfaol muloqotlar, rolli o’yinlar, munozaralar, brainstorming, aqliy hujum, klasterlar, insertlar, sinfda guruhli ishlash, debatlar, keys-stadi metodlari noan’anaviy ta’lim usullarining keng qo’llanilayotgan shakllaridandir. An’anaviy darslarda o’qituvchi ko’proq axborot beruvchi, boshqaruvchi bo’lsa, noan’anaviy metodlarda o’qituvchi koordinator, yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi vazifasini bajaradi. O’quvchi esa bilimni tayyor holatda emas, balki mustaqil, izlanish, bahs-munozara va faoliyat davomida egallaydi. Bunday yondashuv o’quvchining shaxsiy faolligini oshiradi, ularni ijodkorlikka undaydi, jamoada ishlash ko’nikmalarini shakllantiradi. Shuningdek, noan’anaviy metodlar orqali o’qituvchi o’z darsini qiziqarli, jonli, motivatsion tarzda olib borishi, darsga turli vizual materiallar, texnik vositalar, audio-video manbalarni jalb qilishi mumkin. Bu esa nafaqat ta’lim 5 odatlanadi va ko’proq savol beradi. Bu esa o’z-o’zidan o’quv faoliyatida ijobiy dinamika keltirib chiqaradi. Noan’anaviy metodlar o’quv jarayonini jonlantirish, uni monologdan dialogga, hatto polilog shakliga o’tkazishga xizmat qiladi. Bu jarayonda o’qituvchi faqat bilim manbai emas, balki yo’naltiruvchi, maslahat beruvchi va sherik sifatida namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, o’quvchining mustaqil izlanish olib borishiga sharoit yaratiladi. Shuningdek, bu metodlar didaktik materiallar va texnologiyalardan samarali foydalanishni talab qiladi. Multimedia vositalari, interaktiv doskalar, slaydlar, elektron testlar, video darslar, onlayn platformalar orqali o’quv jarayoniga turli xil vositalarni jalb etish imkoniyati paydo bo’ladi. Bu esa o’quvchining diqqatini doimo faollikda saqlab turadi. Yana bir muhim jihat shundaki, noan’anaviy metodlar zamonaviy kompetensiyalar – axborotni tahlil qilish, moslashtirish, innovatsion fikrlash, tez qaror qabul qilish kabi ko’nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bugungi kunda zamon o’quvchisidan aynan mana shu fazilatlar talab etiladi. Shu sababli, pedagogik amaliyotda noan’anaviy metodlardan foydalanish – bu shunchaki yangilikka intilish emas, balki zaruriyatdir. Har bir o’qituvchi o’z darsini yanada qiziqarli, samarali va interfaol qilish uchun ushbu metodlarga murojaat qilishi zarur. Shu bilan birga, bu usullar darsda intizomni saqlash, o’quvchilarni rag’batlantirish va baholash tizimini ham yangicha yondashuv asosida olib borishga imkon yaratadi. Umuman olganda, noan’anaviy ta’lim metodlari pedagogik faoliyatda yuqori natijalarga erishish, o’quvchilarni har tomonlama rivojlantirish, ularning bilimga bo’lgan qiziqishini orttirish, ta’lim sifatini yaxshilashda muhim rol o’ynaydi. 17 MUNDARIJA KIRISH .................................................................................................................................................... 3 I BOB. PEDAGOGIK FAOLIYATDA NOAN’ANAVIY METODLARNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI ............... 5 1.1. Noan’anaviy ta’lim metodlariga umumiy nazar .............................................................................. 5 1.2. Noan’anaviy metodlarning turlari va ularning o’quvchilarga ta’siri ................................................ 6 Pedagogik jarayonda noan’anaviy metodlarning samaradorligi ............................................................ 9 Noan’anaviy ta’lim metodlarining turlari va ularning umumiy tavsifi ................................................. 12 2.2. Noan’anaviy ta’lim metodlarining pedagogik faoliyatdagi afzalliklari va samaradorligi ................ 14 O’quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirishda noan’anaviy metodlarning o’rni ......................... 18 Pedagogik tajriba va innovatsion yondashuvlar asosida noan’anaviy metodlarni joriy etish .............. 20 Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilarning mustaqil fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish ......................................................................................................................................... 23 Ta’lim jarayonida noan’anaviy metodlar orqali o’quvchilar faoliyatini faollashtirish yo’llari ............... 25 XULOSA ................................................................................................................................................ 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI .......................................................................................... 31 2 ko’nikmalarini shakllantirishda nihoyatda samaralidir. Shu boisdan har bir zamonaviy pedagog o’z amaliy faoliyatida bunday metodlarga e’tibor qaratib, ta’lim jarayonini yanada boy va samarali qilishga intilishi zarur. Zamonaviy ta’limda o’quvchilarning faolligini oshirish nafaqat bilimlarni mustahkamlash, balki ularning ijodiy fikrlash, tanqidiy yondashuv va mustaqil ishlash ko’nikmalarini rivojlantirishda ham muhim rol o’ynaydi. Shu bois, noan’anaviy metodlar o’quvchilarning ta’limga bo’lgan qiziqishini oshiradi va ularni faol subyektga aylantirishga xizmat qiladi. Bunday metodlar o’quv jarayonini yanada jonli, interaktiv, muammoli vazifalarga boy va hayotiy vaziyatlarga moslab olib borishga imkon beradi. Noan’anaviy yondashuvlar yordamida o’quvchilar faqat tayyor bilimni emas, balki uni izlab topish, tahlil qilish va amaliyotga tatbiq etish ko’nikmalarini egallaydilar. Masalan, taqdimot qilish, loyiha yaratish, rolli o’yinlar, debatlar, keys-stadi, akvarium usuli, “aqlli muloqot”, “fikrlar shiori” kabi usullar orqali o’quvchi o’z pozitsiyasini ifodalaydi, uni asoslaydi, boshqalarning fikrini tinglab, hurmat bilan munosabat bildiradi. Bu esa o’z navbatida darslarni qiziqarli, bahsli, emotsional va samarali qiladi. Faollashtiruvchi metodlar o’quvchilarda yetakchilik, tashabbuskorlik, jamoaviy ishlash, mas’uliyatni bo’lishish, muammoni hal qilish, qaror qabul qilish kabi hayotiy kompetensiyalarni shakllantiradi. Darslarda noan’anaviy yondashuvdan foydalanish o’quvchining individual imkoniyatlarini inobatga olishga imkon yaratadi. Har bir o’quvchi o’ziga mos metod orqali bilim oladi: kimdir muammoli topshiriqlarda faol bo’lsa, boshqasi sahna ko’rinishlarida, yana kimdir guruhli ishlarda. Noan’anaviy metodlar o’quvchilarning o’z ustida ishlash, o’z fikrini aniq ifoda etish, o’z bilimi, harakati, javobi uchun javobgarlikni his etish kabi ichki motivatsiyalarini ham uyg’otadi. Bunday o’qitish uslublari orqali darsda har bir o’quvchi o’zini muhim, e’tiborga loyiq, zarur shaxs sifatida his etadi. Bu esa 27 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Abduqodirov A., “Pedagogik texnologiyalar asoslari”, Toshkent: O’qituvchi, 2020. 2. Azizxo’jaeva N.N., “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat”, Toshkent: TDPU, 2021. 3. Axmedov A.A., “Zamonaviy ta’lim metodlari”, Samarqand: SamDU nashriyoti, 2019. 4. Hasanboyeva O., “Ta’limda innovatsion yondashuvlar”, Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. 5. Jo’raeva S., “O’qituvchining metodik madaniyati”, Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018. 6. Madrahimov T., “Didaktika asoslari”, Toshkent: Iqtisod-moliya, 2019. 7. Nishonova S., “Zamonaviy dars va interfaol metodlar”, Toshkent: TDPU, 2021. 8. O’ralova D., “O’quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantirish”, Qarshi: Nasaf, 2022. 9. Rahmonov M., “Ta’limda axborot-kommunikatsion texnologiyalar”, Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. 10. Sodiqova M., “Ta’limda noan’anaviy metodlar”, Buxoro: BuxDU, 2021. 11. Turg’unov N., “Pedagogik mahorat asoslari”, Toshkent: Fan, 2019. 12. Usmonov A., “Pedagogik innovatsiyalar va texnologiyalar”, Andijon: AndDU, 2020. 13. Yo’ldoshev R., “Ta’lim tizimida interfaol metodlar”, Toshkent: Iqtisod-moliya, 2021. 14. Yusupova Z., “Kasb-hunar ta’limida metodik yondashuvlar”, Farg’ona: FDU, 2019. 31 15. Ziyayeva S., “Pedagogik faoliyatda yangicha yondashuvlar”, Namangan: NDU, 2022. Qo’shimcha adabiyotlar: “Pedagogik innovatsiyalar” – Respublika ilmiy-amaliy jurnali, 2021-yil, 3-son. “Ta’limda interfaollik” – Ilmiy-metodik jurnal, 2020-yil, 2-son. “O’qituvchi va zamonaviy dars” – Ma’rifat gazetasi, 2021-yil, noyabr soni. Internet manbalari: www.ziyonet.uz – O’zbekiston Respublikasi ta’lim portali www.eduportal.uz – Ta’lim va innovatsiya axborotlari www.pedagog.uz – Pedagogik yangiliklar va metodik qo’llanmalar www.lex.uz – Me’yoriy-huquqiy hujjatlar va davlat qarorlari www.unesco.org – UNESCO ta’lim bo’yicha xalqaro materiallar bazasi 32

Pedagogik faoliyatda ta’limning no’ananaviy metodlari

Купить