Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	41.0KB
Покупки	3
Дата загрузки	30 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Pedagogik texnika. Nutq madaniyati va texnikasi

Asarlarning ayrim parchalari darsda hikoya qilib beriladi. Hikoya qilib
berishda voqealar batafsil yoki ma’lum qisqartirishlar bilan bayon etilishi
mumkin.
Nutq texnikasi deyilganda nutqni tinglovchi yoki o`quvchiga yetkazishda
qo`llanadigan vositalar tushuniladi. Nutq ikki xil ko`rinishda bo`lganda uni
texnikasini ham ikki xil ko`rsatish mumkin:
1. Og`zaki nutq texnikasi.
2. Yozma nutq texnikasi.
Og`zaki nutq texnikasi tovush, bo`g`in, so`zlarni, uning shakllarini talaffuz
etishni yaxshilash borasida nutq organlarini faollashtiruvchi mashqlarni
anglatadi. Bunga ovozdan foydalanish tovush fazilati sifatida yorqin ifodalash
qobiliyati bilan nutq faoliyatining ma’nosi bilan, nutq ishlatilayotgan so`z
ma’nolarini bilish bilan bog`liq bo`ladi. Agar notiq o`zi fikr yuritmoqchi bo`lgan
nutq predmetining yaxshi bilsa, unga mos so`zlar tanlasa va o`zi tanlagan
so`zlarning ma’nolariga vazifalar yuksala, nutqning aniq bo`lishi muqarrardir.
Nutqning sifati ma’nosidan aniqligining o`zi nimalardan iborat? Aniqlikni
“nutq borlik”, nutq – tafakkur munosabatlari asosida aniqlasa bo`ladi.
Ish qog`ozlarga xos bo`lgan xususiyatlar.
Yozma nutq ham huddi og`zaki nutq kabi tinglovchi uchun yaratiladi. Uning
qulayligidan, o`quvchiga tez va butun mohiyati bilan yetib borishidan yozuvchi
ham, o`quvchiga ham minnatdor. Shuni nazarda tutganda yozma nutq texnikasi
quyidagilarni o`z ichiga oladi:
a) har qanday yozma nutq xat boshidan, bosh harf bilan boshlanishi kerak,
har
bir gap mazmunan nisbatan tugallangan bo`lishi, yorqin fikr anglatishi kerak;
- keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo`lgan
darajasi);
- havodorlik (erkin so`zlaganda yaxshi eshituvchanlikka ega bo`lish);
- ixchamlik va harakatchanlik;
- chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo`lish);
- moslashuvchanlik (dinamika, tembr, melodikani eshitilish sharoitida
moslasha olish);
- qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik;

XULOSA
O’qituvchining pedagogik texnikasi - bu shunday bir malakalar yig’indisidirki,
u tarbiyalanuvchilar ko’rib va eshitib turgan narsalar orqali ularga o’z fikrlari va
kalbini yetkazish imkonini beradi. Bolalar bilan bevosita muomila qilishda
pedagogning xuddi ana shu malakalari yoki ularning yuqligi uning xulq atvorida
namoyon bo’ladi.
Tarbiyachi, o’qituvchi xar bir ishni tashkil etishni, yurishni, xazillashishni, kuvnok,
jaxldor bo’lishini bilish lozim. U o’zini shunday to’tishi kerakki, uning xar bir
harakati tarbiyalanuvchilarga namuna bulsin.
Nutq so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi
ko`rinishi bo`lib, u faqatgina lisoniy hodisa sanalmasdan, balki ham ruhiyat, ham
nafosat hodisasi hisoblanadi. Shuning uchun ham yaxshi nutq deyilganda aytilmoqchi
bo`lgan maqsadning tinglovchi va kitobxonga to`liq yetib borishi, ularga ma’lum
ta’sir o`tkazishi nazarda tutiladi. Shunga ko`ra nutq oldiga ma’lum talablar qo`yiladi.
Bu talablar nutqning mantiq jihatdan to`g`ri, aniq, chiroyli, erkin, maqsadga muvofiq
bo`lishidir. Bu belgilar nutqning asosiy sifatlari, xususiyatlari deb qaraladi.
Nutqning to`g`riligi uning adabiy tili me’yorlariga muvofiq kelishidir.
Bunda quyidagi me’yorlar hisobga olinadi.:
g) talaffuz me’yorlari:
Unli va undosh talaffuzi, so`z tarkibidagi qo`sh va yondosh unlilar
talaffuzi, tutuq belgili so`zlar talaffuzi, kishilarning ism-familiyalari, qisqartma
otlar, qo`shma fe’llar, so`z birikmalari, morfologik ko`rsatkichlar, so`z yasovchi
forma yasovchi qo`shimchalar talaffuzlari.
h) morfologik me’yorlar:

3. Munavvarov A.K. Pedagogik qobiliyat va mahorat. – T.: O’qituvchi, 1998.
4. Axrorov Yu.A. Pedagogik mahorat. (ma’ruza matni). Samarqand, 2001
5. Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.:
TDPU, 2003.
6. Ko’ng’urov R., Begmatov E., Tojiyev Yo., Nutq madaniyati va uslubiyat
asoslari.- T.: O’qituvchi, 1992.
7. Qudratov T., Nutq madaniyati asoslari. -T.: O’qituvchi, 1993.
8. Rasulov R., Mo’ydinov Q., Nutq madaniyati . – Nizomiy nomidagi Toshkent
davlat pedagogika universiteti , 2004.
9. Rasulov R., Husanov N., Mo’ydinov Q., Nutq madaniyati va notiqlik san’ati.
T., 2006.
10. Mahmudov N. O’qituvchi nutqi madaniyati. –T.: Alisher Navoiy
nomidagi milliy kutubxona, 2007.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. Muhiddinov.A.G. O’quv jarayonida nutq faoliyati. – T.: O’qituvchi, 1995.
2. Ochilov Malla. Muallim qalb me’mori. – T.: O’qituvchi, 2000.
3. Akademik lisey va kasb-hunar kollejlarida o’tkaziladigan rituallar tizimi
(1kitob) –Bobobekov H, Davletshin M.G., Ishmuxamedov R.J. va boshqalar
– T.: Fan, 1999.
4. Akademik lisey va kasb-hunar kollejlarida o’tkaziladigan udumlar va asosiy
tadbirlar tizimi (2-kitob) – Bobobekov H, Davletshin M.G., Ishmuxamedov
R.J. va boshqalar.- T.: Fan, 2005. Safayev N., G’afforov B. Muomala sirlari.-
T.: Navro’z, 1992.
5. Siddiq Mo’min . So’zlashish san’ati.- Farg’ona, 1997
6. Mahmudov N., Ma’rifat manzillari.- T.: Ma’naviyat, 1999.
7. Ortiqov A., Ortiqov A., Nutq madaniyati va notiqlik san’ati.- T., 2002.
8. Mahmudov N., Rafiyev A., Yo’ldoshev I. Davlvt tilida ish yuritish. -T., 2004.
9. WWW. nuqf. intal. uz

Mantiqiylik aniqlikka suyanadi. Noaniq nutq mantiqiy bo`la olmaydi. Nutqda
mantiqlikka erishish uchun unda qo`llangan so`zlar bilan ularning predmetlik
ma’nolari mos bo`lishi lozim.
So`zlar qat’iy aniqlikda qo`llanganda ham mantiqlik buzilishi mumkin, chunki
aniqlik leksik nutq bilan mantiqiylik sintaktik qurilishi bilan bog`langandir.
Mantiqiylikning predmet mantiqiyligi va tushuncha mantiqiyligi deb ikkiga
ajratish mumkin. Predmet mantiqiyligi nutqda til birliklarining o`zaro ichki
munosabatlari mosligidan iborat.
Tushuncha mantiqiyligi mantiqiy fikr tuzilishi hamda bu tuzilishning nutqdagi
til belgilari ma’no aloqalaridan iborat.
Mantiqiylikni ta’minlash 2 shartga asoslanadi. Birinchisi, ekstrolingvistik shart.
Bu shart to`g`ri mulohaza qilishning normalari va printsiplarini egallashni
taqozo etadi. To`g`ri nutq uchun kurashuvchi eng avvalo, mantiqiy fikrlashni
o`rganishi lozim.
Ikkinchi shart sof lingvistik bo`lib, nutqiy tuzilish belgining bir-biriga zid
bo`lmasligini, mazmuniy bog`liqligini uyushtiruvchi til vositalarini bilishni talab
qiladi.
Nutqning sofligi.
G`ayri adabiy til unsurlaridan holi bo`lgan nutq sof nutq deyiladi.
Nutqning sofligiga quyidagilar putur yetkazadi:
a) dialektalizmlar;
b) g`ayri tildan olingan so`zlar;
c) jargon va argolar;
d) vulgarizmlar;
e) parazit so`zlar.
Nutqning ta’sirchanligi.
Tinglovchi va o`quvchi ruhida o`zgarish, hayajon yasovchi nutq ta’sirchan
nutq deyiladi. Bunday nutq oldiga quyidagi talablar qo`yiladi:
a) tinglovchi e’tiborini tortish;
b) tinglovchi qiziqishini oshirish;
c) nutq dalil, isbot misollarning yetarli bo`lishini ta’minlash;
d) fikrni bayon etishda qiziqarli shakllardan foydalanish;
e) so`zlashda tabiiylikka erishish.

o’qituvchining o’z kasb maxoratidan qanoatlantirish darajasini o’sishiga olib
kelishi mumkin.
Pedagogik texnikasi o’qituvchi faoliyatini tartibga soluvchi shakl
sifatida
Pedagogik texnikaning hamma uchun umumiy bo’lgan malakalarini
tadbiq etish sohasini pedagogning bolalar bilan bevosita muomilasini qarab
o’tamiz, rivojlangan pedagogik texnika o’qituvchiga o’quvchilar bilan muomila
kilganda zarur. So’z, rang, oxang, qarash, imo-ishorani tez va anik topish, eng
o’tkir va ko’tilmagan vaziyatlarda osoishtalikni va aniq fikr yuritish, tahlil qilish
kobiliyatini saqlab qolish imkonini beradi.
Bundan tashqari xaqiqiy pedagog ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining
pedagogik texnika sohasidagi barcha malakalari bir vaqtda namoyon bo’ladi.
Nutq, imo-ishora, mimika, harakat bilan birga sodir bo’ladi. O’zliksiz o’zini tuta
bilish
; ta’sirchan vositalarga berilmaslik imkonini beradi.
Individual pedagogik texnika pedagogning yoshi, mijozi, fe’l atvori,
sixatsalomatligi, anatomik, fiziologik xususiyatlariga ancha bog’lik bo’ladi.
Pedagogik texnikaning shakllanishi shaxsning sifatlariga ham ta’sir
ko’rsatadi. Chunonchi, nutqni ifodali, sof, savodli bo’lishi ustida ishlash,
fikrlashning ravon bo’lishiga ta’sir kiladi. Psixik faoliyatni mustaqil tartibga
solish usullarini egallash, fe’l atvor bilan bo’lgan hissiy vazminlikning
rivojlanishiga olib keladi. Pedagogik texnika malakalarining shakllanish
darajasida o’qituvchining umumiy madaniyati, imkoniyatlari nomoyon bo’ladi.
Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo’lsa, bular-bo’lmas sabablar
bilan o’z hissiyotlariga erk bersa, tarbiyalanuvchi hissiyotiga ta’sir qilmaydi.
Maqsadga karatilganlik va pedagogning tashki ko’rinishi
Pedagoglarning o’quvchilar bilan bevosita muloqoti tarbiyalanuvchilarga
ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayondan ikki tomonlama axborot almashiladi. Ya’ni,
pedagog boshqarish subyektidan obyektga "o’quvchilar"ga boradi. Va aksincha
obyekt subyektga boradi. Pedagog bevosita shaxslararo muomiladan o’z

Diktsiya nutq mashqlarining talaffuz etish me’yorlaridir. Nutq
tovushlaridagi nuqsonlarni bartaraf etish, talaffuzni aniq va yorqinlashtirish
maqsadida uyushtirilgan mashq diktsion mashq deyiladi.
Ifodali o`qishning ruhiy-grammatik asoslari.
SUR’AT nutqning muayyan tezlikda matn mazmuniga mos ravishda
aytilishi sur’at deyiladi.
Sur’at uch turga ajratiladi:
a) o`rtacha;
b) tezlanuvchan;
c) pasayuvchi sur’at (o`qituvchi she’riy va nasriy asarlardagi sur’at
turlariga amal qilib ifodali o`qib izohlaydi).
TO`XTAM to`xtam (pauza) ovozning vaqtincha to`xtatish (to`xtab
qolish, dam olish, oraliq) bo`lib, bu davrda nutq a’zolari artukulyatsiyadan
to`xtaydi va nutq oqimi uziladi. To`xtam davrida nafas olinadi va
nutqning navbatdagi qismini talaffuz etishga hozirlik ko`riladi.
To`xtamdan turli maqsadlarda foydalaniladi. Shunga ko`ra u quyidagi turlarga
bo`linadi:
a) nafasni rostlash to`xtami.
Nutqning bir nafas tugaguncha aytilgan qismidan so`ng yangi nafas olish
uchun qilingan to`xtamni nafasni rostlash to`xtami deyiladi. Bu to`xtamda
o`pkaga havo olinadi. Shuni ta’kidlash joizki, matnning duch kelgan joyida
nafas rostlanmaydi. b) mantiqiy to`xtam.
Mantiqiy to`xtam nutqning mantiq tomoni bilan bog`liq bo`lib, so`z
guruhlarini bir-biridan aniq ajratish, matnning ma’nosini to`la ochish uchun
xizmat qiladi. Bu to`xtam mantiq qonunlariga bo`ysunib, sintaktik talablarga
rioya qilinmaydi.
Orazin yopg`och ko`zimdin sochilur har lahza yosh,
Bo`ylakim paydo bo`lur yulduz nihon bo`lg`och quyosh.
c) ruhiy to`xtam

jarayonida ifodali o`quvchining butun vujudi talqin vositasi bo`lib xizmat qiladi.
Ijrochining jismoniy va ruhiy holatini chiniqtiruvchi mashqlar kompleksi nutq
texnikasi deyiladi.
Nutq texnikasi, o`z ob’yekti va funktsiyasiga ko`ra to`rt muhim qismga
bo`linadi: ovoz, nafas artikulyatsiyasi va diktsiya.
Ovoz inson oily nerv sistemasining mahsuli bo`lib, uning manbai tomoqda
joylashgan tovush poychalaridir. Oliy nerv sistemasining muayyan signali bilan
tovush paychalari titraydi, cho`ziladi, qisqaradi, g`oyat nafis harakatlar
kompleksini bajaradi, natijada tovush paydo bo`ladi, tashqariga chiqqunchga
qadar turli qaytargich (rezenator) larga urilib chiqqan tovush ovoz deyiladi.
Nutq so`zlash jarayonida ovozning balandlashi va pasayib turishi modulyatsiya
deb yuritiladi.
Ovoz baland-pastligi, yo`g`on-ingichkaligiga qarab tepor, bariton, bas, soprano,
metstso-soprano, alt kabi turlarga bo`linadi.
Ovozning nutq, tovush doirasida va muayyan vaqt birligi davomida tovlanishi
ohang (intonatsiya) deyiladi.
Nafas nutq texnikasining muhim qismidir. Nafas ovoz va nutqni tinglovchiga
yetkazish, ovoz kuchini tashkil etish vositasidir. Nafas uch turga – ko`krak,
qorin yoki o`rta va diafrag`mal nafas turlariga bo`linadi.
Artukulyatsiya deb, nutq a’zolarining faol, passiv, normal harakat qilinishiga
qarab artikulyatsiya yaxshi, yomon, normal bo`lishi mumkin.
Nutq so`zlanayotgan vaqtda nuqsonsiz bo`lgan artukulyatsiya normal
hisoblanadi. Ammo ifodali o`qish uchun uning o`zi kifoya qilmaydi. Shunga
ko`ra normal artikulyatsiya mashqlar vositasida takomillashtiriladi.
Artikulyatsiyani yaxshilash uchun o`tkaziladigan mashqlar artikulyatsion
gimnastika deyiladi. Ular quyidagilardir:
1. Lab mashqlari
2. Til mashqlari
3. Jag` mashqlari

Pedagogda bolalar bilan o’zaro ishonch va dustlik munosabatlari vujudga
kelgandagina bunga erishish mumkin.
O’kituvchi nutqi
O’quvchilar jamoasi bilan muomila ko’pincha suxbat, ma’ro’za, axborot
va xokazolar shaklida bo’ladi. Birinchi navbatda suxbatni qanday qilib tashkil
etish, o’qituvchining gaplariga bolalarning dikkatini tortish muhim ahamiyatga
ega. Buning uchun bir necha usullar bor. Gapni masalaning kuiilishidan
boshlash mumkin. Bu masalada bulajak suxbatning ma’nosi mujassamlashgan
bo’ladi. Mavzuga dikkatni tortishga urinib ham kurish mumkin. Bunda gapning
erkin kizikarli faktni ma’lum qilishdan boshlasa bo’ladi. Keyin uni tushuntirish
va taxlil qilish esa muomilaning mazmunini tashkil etadi. Makola yoki biron bir
asardan parcha keltirish ham muvaffakiyatli bo’lishi mumkin. Bundan tashkari
darxol bolalarga bulajak suxbat ularning kizikishlari bilan boklik ekanligini aytib
utsa ham bo’ladi. Mana suxbatga bolalarning dikkatini jalb kilindi ham deylik.
Endi uning mavzusini ancha kiska, lekin yetarli darajada anik qilib ochib berish
darajasi turadi, buni qanday amalga oshirish mumkin? Masalan, suxbatni
to’zishning bunday varianti bo’lishi mumkin. Dastlab pedagog o’quvchilar ongi
va hissiyotiga yetkazmokchi bo’lgan asosiy fikr kiskacha bayon etiladi. Sungra u
ochib beriladi. Buning uchun faktlar, misollar va illyustrasiyalar tizimi bayon
kilinadi. Bundan erkin takkoslashlar, kutilmagan uxshatishlardan foydalanish
juda foydali bo’ladi.
Shundan keyin xulosa chiqarish, ya’ni suxbatning asosiy fikrini boshkacha
so’zlar bilan takrorlash mumkin. Suxbat bolalarda doimiy kizikish uygotish
uchun bir kator murakkab bulmagan usullardan foydalanish zarur, eng muhim
so’zlar va iboralarning intonasiya bilan ajratib ko’rsatish va aksincha
intonasiyani (urgu) o’zgartirish unchalik muhim bulmagan tekstni bayon qilish
kerak. Ovoz va nutq oxangini o’zgartirish foydalidir. Suxbatni qanday tugallash
ham muhim ahamiyat kasb etadi. U turlicha bo’lishi mumkin. Asosiy goyalarni
yana bir marta kiskacha bayon qilib berish mumkin. Uni she’riy satrlar bilan

So`zlovchining kuchli hayajonini, borliq voqea hodisalaridan olgan
taassurotlarin ifodalovchi to`xtam ruhiy to`xtam deyiladi. (misollar she’riy va
nasriy matnlar asosida keltiriladi).
d) normal to`xtam.
Ritmik birliklarning bog`lanish o`rniga mos keladigan to`xtam normal
to`xtam deyiladi. Normal to`xtam nutqning hajm va ohang jihatidan bir-biriga
teng qismlari orasidagi to`xtalishdir. Normal to`xtam she’riy nutqda ko`zlangan
mazmunni ohangni yuzaga chiqarishda muhim ahamiyatga ega.
Tog`lardagi qip-qizil lola!
Bo`lib go`yo yoqut payola!
Buloqlardan uzatadi suv!
El ko`zidan qochadi
uyqu!
e) tobe to`xtam
Tobe to`xtam sintaktik tobelik munosabatini ifodalaydi. Odatda, ergash
gaplar tobelik to`xtami orqali bosh gapdan ajratiladi: Kimning aravasiga
o`tirsang, o`shaning qo`shig`ini ayt.
f) ogohlantiruvchi to`xtam.
O`zidan keyin nutqqa yangi qism kiritilishini ko`rsatish uchun xizmat
qiladigan to`xtam ogohlantiruvchi to`xtam deb yuritiladi. Yozuvda bunday
to`xtamni ko`rsatish uchun ikki nuqta qo`yiladi: Bir qaraysan: bog`u ko`lda
qayiqlar suzar,
Qayrag`ochlar soyalarin suvlarga cho`zar.
g) ajratuvchi to`xtam.
Nutqda ishtirok etuvchi sintaktik birliklarni bir-biridan farqlashni
ifodalaydigan pauza ajratuvchi to`xtam deyiladi. Bu to`xtam ikki xil.
1. Sintaktik birliklarni ajratuvchi to`xtam.
2. Gaplarni ajratuvchi to`xtam (misollar she’riy yoki nasriy asarlar
yordamida keltiriladi).

h) Kesim to`xtami
Predikativlik aloqasini ifodalovchi to`xtam kesim to`xtam deyiladi:

Hamkorlik o’zaro axborot almashinuvi, -turlicha kommunikativ vositalar
yordamida o’qituvchi tomonidan talabalar bilan o’zaro munosabatni tashkil
kiladi. Pedagogik faoliyatda muomala muayyan dastur asosida maqsadni amalga
oshirish, rejalashtirish va utkazish funksiyasini bajaradi. Ya’ni muomala:
-O’quv faoliyatini yakka xol bajarishning vositasi;
-Tarbiya jarayonini ta’minlashning ijtimoiy-psixologik tizimi;
-Ta’lim va tarbiyaning muvaffakiyatini ta’minlovchi o’qituvchi bilan talabalar
o’zaro munosabatining muayyan tizimini tashkil qilishning usuli;
-Talaba individualligini takomillashtirish, iste’dodini karor topshirish imkonini
beruvchi jarayon sifatida xizmat kiladi.
Muallim pedagogik jarayonda yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni
ukitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun ham o’qituvchiga,
uning axlokiy sifatlariga o’quvchilar bilan muomalasiga nisbatan alohida yuksak
talablar kuyiladi. Muallim xayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxs
sifatida shakllanayotgan insonlar yosh bolalar bilan mulokotda bo’ladi. Bolalar
ta’limtarbiya jarayonida umuminsoniy va milliy axlok normalarini o’zlashtiradi.
O’quvchi muomala odobini asosan o’qituvchi timsolida anglab oladi. Pedagoglar
jamoasida o’qituvchilar urtasidagi muomala - munosabatlar insonparvarlik,
ixtiyoriylik tamoyillariga asoslanadi. Ular odatda, ikki xil bo’lib, biri-rasmiy,
ikkinchisi-norasmiy muomala deyiladi. Rasmiy muomala-munosabatlar
O’zbekiston Respublikasining konunlari, direktiv xujjatlariga asoslanadi.
Norasmiy muomala pedagogik etikaning konuniyatlariga asoslanadi va
jamoaning xar bir a’zosi tomonidan ixtiyeriy ravishda bajariladi. Muomala odobi
psixologik konuniyatlar, odob normalari, koidalari,talablari pedagoglar
jamoasining fikri asosida bajariladi. Yoshlarga ta’lim-tarbiya berish bir
kishining ishi emas. Uni pedagoglar jamoasi bajaradi. Ta’lim-tarbiyada ko’zda
tutilgan maqsadga erishish uchun o’quv yurti butun jamoasi, hamma
o’qituvchilar birlashib harakat qilishlari lozim. Xar bir muallimning xatti-
harakati, xulqi, muomalasi pedagoglar jamoasining maqsadi talablariga mos
bulmogi kerak. Jamoaning ayrim o’qituvchiga ta’siri pedagoglar jamoasida

Adabiy til dialect va shevalardan o`z morfologik me’yorlariga ko`ra ham
farqlanadi. Buni biz adabiy tilda sozlarning kelishiklarda turlanishi, fe’llarning
tuslanishi, son-miqdor tushunchalarning ifodalanish usullarida, shuningdek, so`z
va so`z shakllarining yasalish xususiyatlarida ko`ramiz.
v) sintaktik me’yorlar:
Ega-kesimning mosligi, ikkinchi darajali bo`laklarning ularga bog`lanish
qonuniyatlari.
g) imloviy me’yorlar:
Adabiy til yagona va umumxalq yozuv me’yorlariga tayanadi. Bu
me’yorlar maxsus ishlangan va kelishilgan imlo qoidalarida o`z ifodasini topadi.
Adabiy til imlo qoidalari bu til yozuvi, yozma shaklida foydalanuvchi barcha
uchun umummajburiydir. Orfografik me’yorlar va bunga doir imlo qoidalari
adabiy til yozma shaklining takomilida belgilangan omildir.
d) lug`aviy me’yorlar:
Har bir xalq tili o`sha millat a’zolarining erkin va bemalol fikrlasha olishi
uchun yetarli bo`lgan so`z boyligiga ega. Bir tilga mansub bo`lgan bir sheva bu
tilning boshqa guruh shevalaridan, jonli so`zlashuv tili esa adabiy tilda
qo`llanuvchi so`zlar miqdori, xarakteri, shakli, hatto ma’nosiga ko`ra farqlanib
turadi. Mana shunday xususiyat adabiy til bilan shevalar, jonli so`zlashuv tili
bilan adabiy til doirasida ham mavjuddir. Demak, tildagi barcha sozlar adabiy
tilda qo`llanilavermaydi.

FOYDALANILGA ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T.:
Sharq 1998.
2. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi.- T.: O’zbekiston 1999.

O’qituvchining o’quvchilar bilan muomilasi ular urtasidagi o’zviylikni
tuldiruvchi vazifasini ham bajaradi. Shu munosabat bilan tarbiya o’zluksiz
jarayon ekanligini nazarda to’tish kerak. Bolalarga nisbatan tarbiyaviy vazifani
bajaruvchi katta yoshdagi kishilar, unga doimiy ta’sir etuvchi tizimiga ega emas.
Xar bir o’quvchiga xar xil ta’sirlar okimi yetib boradi. Ular bir-birlari bilan
unchalik mos kelmasligi va ma’lum darajada biri ikkinchisiga zid kelishi
mumkin. Pedagogning o’z tarbiyalanuvchilariga ko’rsatadigan turli tuman
ta’sirlari unga to’zatish kiritishga intilishiga boglik,. Albatta bunda
o’quvchilarga munosabat uning shaxsiy sifatlariga qarab
boshkariladi.Muammolarning ko’p yoki oz darajada bo’lishi inobatga olinadi.
Pedagogik kobiliyatlar strukturasida akl, idkoa, xozirjavoblik, tankid ko’z bilan
qarash, sobitkadamlik, notiklik, so’z boyligi va xokazolar muhim rol uynaydi.
Pedagogik kobiliyatlar faqat pedagogik faoliyat samarali bo’lishi
shartigina emas, balki ko’p jixatdan o’qituvchining muvaffakiyatli ishlashi
natijasidir. Shu munosabat bilan o’qituvchining o’zida pedagogik
kobiliyatlarining anik maqsadni ko’zlab tarkib topishi va rivojlanishi katta rol
uynaydi. Tajriba va maxsus tadkikotlar buning batamom xakikiy narsa
ekanligini ko’rsatmokda. Masalan, shaxs xususiyatlarini ko’zatish
o’qituvchining pedagogik tajriba xosil qilishga ham, uning maxsus ma’lumotlar
tuplashida muhim urin tutadi. O’qituvchi o’zining sosial psixologik
ko’zatuvchanligi bilan o’quvchilarning turli xarakter xususiyatlari va mayllarini
paykab kolish kobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo bo’lish
sabablarini bilib olish, ularga bu sabablarning paydo bo’lish vaziyatiga muvofik
baxo berish maxoratini va xokazolarini rivojlantirishga kodirdir. Agar
o’qituvchida o’quvchilar bilan munosabatlarining ishonch asosida kurilishiga
yulyurik bo’lsagina, bunday muloqot ruy beradi. Tarbiya jarayonida bunday
yulyurikni amalga oshirish kiyin ishdir, lekin bunga butunlay erishish mumkin.
Albatta, katta yotpdagi kishilarning bolalar xayotiga kushilib ketishi nixoyatda
kiyin narsa. Lekin bu muxitga u yakinlasha oladi, ancha yakinlashib boradi,

shakllangan muomala odobi munosabatlariga boglik. Xar bir bolaning tarbiyasi
uchun ma’suliyatning birligi pedagoglar jamoasining o’quvchiga nisbatan
talablaridan biridir. Darsda o’quvchilarning intizomi pedagogik jamoadagi
muomala odobi axlokiy munosabatlar darajasini ko’rsatadi, Kollejda o’quv
intizomini saqlash butun pedagoglar jamoasining ishi. Pedagoglar jamoasida
o’zaro yordam va ishonchning mavjudligi muomala odobiga amal qilishning
muhim shartidir. Muomala odobiga rioya kllish pedagoglar jamoasining
maqsadiga o’qituvchilarning axlokiy saviyasiga boglik.. Pedagoglar jamoasida
o’zaro muomala munosabatlar o’quvtarbiya jarayonini takomillashtirishga
mas’uliyat va intizomni saqlashga asoslanadi. Pedagogik jamoada SOG ’ LOM
akliy-ruxiy muxit mavjud bo’lsa, axlokiy norma va yul-yuriklar bajarilibgina
kolmasdan, balki ular xar bir muallimning e’tikodiga , odatiga aylanadi.
Pedagoglar jamoasining shaxs va jamoa uchun foydali ishlariga asoslangan
ta’siri natijasida muallimning ma’naviy kiyofasida chukur sifat o’zgarishlar
sodir bo’ladi. Ijtimoiy burchni Tygri anglash xulqini tugri baxolay olish odati
shakllanadi. Jamoada o’zaro muomala yaxshilanadi. Muomala jarayonida uning
maqsadga muvofik amalga oshirishni ta’minlash uchun ijtimoiy nazorat va
ijtimoiy konun-koidalar muhim ahamiyatga ega, Bu nazoratda uchta muhim
ta’sir etish vositasi ishtirok etadi: ma’kullamaslik, koralash, jazolash.
Muomala jarayonida o’quvchi yoki talaba xulqi ijtimoiy konun-koidalar
maromiga zid kelsa, u xolda uning xatti-harakati koralanadi, e’tiroz, tanbex,
eslatish kabi vositalar bilan ta’sir utkaziladi. Muomala vaqtida odob, odoblilik
muhim ahamiyatga ega. Uning asosiy vazifalari: axborot almashuv, o’zaro ta’sir,
o’zaro idrok qilish, tugri amalga oshishini idora qilib turadi. Xar bir fikr
bildirilganda, mulokotdosh kabul kilayotganini faxmlab turish, tashki
ko’rinishlari o’zgarishiga e’tibor berish, o’zr surash tavoze bilan murojat qilish
evaziga muomala odobi ushlab turiladi. Muomala jarayonida ba’zi bir xatti-
harakat uilamay bildirilgan fikr, ortikcha imo-ishora odobsizlikka olib keladi.
Odobsizlik esa nizoli vaziyat, karama-karshilik, ziddiyatli vaziyatni keltirib
chiqaradi. Buning natijasida muomala fikr almashuv o’zini vazifasini nizoli

Nutqning mantiqiyligi
Mantiqiy nutq deb yaxlit bir tizim asosida tuzilgan, fikrlar rivoji izchil bo`lgan,
har bir so`z, ibora maqsadga muvofiq ravishda ishlatiladigan nutqqa aytiladi.
Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari – to`g`rilik va aniqlik bilan
chambarchas bog`liqdir. Grammatik jihatdan to`g`ri tuzilmagan nutq ham, fikrni
ifodalash uchun noto`g`ri tanlangan lug`aviy birlik ham mantiqiylikni buzadi.
Mantiqiy izchillkining buzilishi tinglovchi va o`quvchiga ifodalanayotgan
fikrning to`liq borib yetmasligiga, ba’zan, umuman, anglashmasligiga olib
kelishi mumkin.
Nutqning mantiqiy buzilishi, eng avvalo, so`zlovchi va yozuvchining tafakkur
uquvi, qobiliyati bilan bog`liq. Shuning uchun mantiqiylik faqatgina lisoniy
hodisa sanalmasdan, balki tafakkur hodisasi ham sanaladi. Bunda mavzu
bo`yicha mavjud bilim asosida mulohaza yurgizish diqqatga sazovordir.
So`zlarning o`zi ifodalanayotgan narsa-hodisalarga mos ravishda fikrning aniq
ifodalanishi narsa mantiqiyligi bo`lsa, soz birikmalari, gaplar, hatto butunbutun
matnlarning bir-biriga mosligi, fikrni izchil davom ettirishga bo`ysundirilishi
tushuncha mantiqiyligidir.
Mantiqiylik shartlari:
a) tushunchalar mantiqiyligiga rioya qilish;
b) uslubiy me’yorga amal qilish;
c) leksik-semantik va sintaktik me’yorga rioya qilish. Mantiqiyligiga putur
yetgan gaplarga misollar:
- Olti oylik davlatga sut sotish rejasi bajarildi.
- U bir kitobga 5 so`mdan qo`yib sotmoqda.
- Akulalar tirik bola tug`adi.
- Erkak paypoqlar narxi 30 foizga arzonlashdi.

O`qituvchi nutqining mantiqiyligi. Nutqda bayon etilgan fikrning qismlari
va alohida fikrning o`zaro mutanosibligi mantiqiyligi deb yuritiladi.
Mantiqli nutqda gaplardan fikrlar butun nutqdan kelib chiqadigan fikrning
qismlari hisoblanadi. Ular orasida ziddiyat bo`lmaydi.

Pedagogik texnika. Nutq madaniyati va texnikasi
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism
1) Pedagogik texnikasi o’qituvchi faoliyatini tartibga soluvchi shakl sifatida.
2) Maqsadga karatilganlik va pedagogning tashki ko’rinishi.
3) O’kituvchi nutqi.
4) O`qituvchi odobi – nutq odobi
5) Ifodali o`qishning texnik asoslari
III. Xulosalar
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

tarbiyalanuvchilari umuman jamoa, undagi ichki jarayenlar xaqida g’oyat xilma-
xil axborotga ega bo’ladi va x.k.
Pedagogik muomila vositasi orqali qanday axborot olishni qarab chiqar
ekanmiz, o’quvchining shaxsi haqidagi axborotini muhimligini alohida ta’kidlab
o’tish kerak. Bevosita muomila shaxsning g’oyat xilma xil sharoitlarda va
ko’rinishlarda o’rganishga imkon beradi, u faqat shaxsning xulq atvorida
namoyon bo’ladigan erkin va eng ta’sirchan tashki belgilarigina qayd etish
imkonini berib kolmaydi. Pedagog o’quvchilar bilan muomila kilar ekan, juda
mayda detallarni ham anglab olishga kodir bo’ladi, bu detallar sirtdan Karaganda
unchalik ahamiyatli bulmay shaxsda sodir bulayotgan, uni tushunish uchun juda
muhim bo’lgan zarur ichki jarayenlar ko’rinishlarining alomatlari buyicha
bo’lishi ham mumkin, Bu xol shaxsni chukur tushunish imkonini beradi, tashki
katlam ostida boshka usullar bilan aniklab bulmaydigan narsalarni topish
imkonini beradi.
Pedagoglik faoliyati kishini o’zi duch keladigan xodisalarni taxlil etish va
umumlashtirish tajribasi bilan boyitadi. Bu esa o’z sheriklari axvolini faxmlab,
bilib olish va ular haqida xukm yuritish kobiliyatini oshiradi. Nixoyat
pedagogning o’quvchilar bilan kundalik muomilasi shunga olib keladiki, u
o’quvchilarning xatti harakatlaridash chukur ma’no va xakikiy sababini turli
vaziyatlarda paykab oladi, buning uchun namuna sifatida o’zi tez-tez qayd
kilgan dalillardan va o’quvchilarnig xulq-atvor usullardan foydalaniladi, Bu
narsa pedagoglik faoliyatida ayniksa sezilib turadi. Bu konuniy bir xoldir.
Chunki "Biz kundalik xayotda odamlar bilan muomilada bular ekanmiz ,
ularning xulq-atvorini bilib olamiz, chunki biz uni guyo ukiganday" bulamiz,
ya’ni xulq-atvorning tashki ko’rinishlari ahamiyatini tushunib olamiz va shu
tarika konteksda xosil bo’lgan o’zininig ichki psixologik rejasiga ega bo’lgan
tekstni ma’nosini ochib beramiz. Bu "ukish" yul-yulakay bo’ladi, chunki
atrofimizdagilar muomila jarayonida bizda ularning xulqiga doyr ma’lum
darajada avtomatik tarzda mavjud bo’lgan psixologik ma’no xosil bo’ladi.

- suggestivlik (ovozni hayajon ifodalash va bu orqali tinglovchining hulqiga
ta’sir qilish xususiyati.
a) ma’lum bir fikr bayon etilgandan so`ng, nutqni tarkibiy qismi bo`lgan
boshqa fikr xat boshidan boshlanishi zarur.
Xat boshilar (abzatslar) bir-biri bilan mantiqiy bog`langan bo`lishi lozim.
b) Dialoglardan tashkil topgan yozma nutqda har bir shaxsni gapi teri
orqali yoziladi;
c) ko`chirma gaplar, ko`chirmalar, o`z ma’nosida ishlatilmagan so`zlar,
birikmalar qo`shtirnoq ichiga olinadi;
d) nutq uchun ikkinchi darajali hisoblangan, undagi gaplarning tarkibiy
qismi hisoblanmaydigan narsalar teri yoki qavs bilan ajratiladi;
e) ot kesim, izohlovchi, undalma, ajratiladigan bo`laklar tegishli tinish
belgilari bilan ajratiladi;
f) nutqning xat boshidan yirik qismlarga boblarga bo`lib ko`rsatiladi.
Ish qog`ozlarga ham yozma nutq hisoblanadi.
Ularning yozilishi ham nutqqa xos umumiy talablardan chetga chiqmaydi.
Tasvir. Nutqda ifodalangan narsa yoki hodisani maxsus til vositalari orqali
xarakterlash, uning xususiyatlarini, sifatlarini ko`rsatish usuli tasvir deyiladi.
Tasvir fikr yuritiladigan yorqin shakllantirish uchun ishlatiladi.
Hikoya qilish. Bo`lib o`tgan va yuz beradigan voqea hodisalarning batafsil
so`zlash hikoya qilish hisoblanadi. Kichik hajmdagi nasriy asarlar, katta
asarlarning ayrim parchalari darsda hikoya qilib beriladi. Hikoya qilib berishda
voqealar batafsil yoki ma’lum qisqartirishlar bilan bayon etilishi mumkin.
Ifodali o`qishning texnik asoslari.
Ifodali o`qish muayyan intonatsiya yordamida asarning g`oyasi va
jozibasini to`g`ri, aniq yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. Ifodali
o`qishning asosiy vazifasi muayyan matnning mazmuni va emotsionalligini
ohang orqali tinglovchiga yetkazib berishdir.
Ma’lumki, ifodali o`qiladigan asar matni qanchalik mukammal bo`lmasin, u
talqin etilishiga qarab, muayyan ta’sir kuchiga ega bo`ladi, talqin jarayoni esa
asarni ifodali o`quvchining jismoniy va ruhiy holatlaridir. Demak, talqin

1. Har qanday yozma nutq uchun zarur bo`lgan texnik xususiyatlar.
“Nutqning aniqligi so`zning narsa va hodisalardan aks etgan borliq belgilari
bilan qat’iy mos kelinishidir”. Deydi rus tilshunosi V.N.Golovin.
Aniqlik ikki xil bo`ladi: narsaning aniqligi va tushuncha aniqligi. Narsa aniqligi
nutqda aks etgan mavjudlikning narsalar, hodisalar doirasi bilan nusxa
mazmunining munosabatida ko`riladi. Demak, mavjudlik narsalar, hodisalar
orqali nutqda aniq aks etgan bo`lsa, bunday nutq aniq hisoblanadi.
Nutqning har tomonlama to`g`rib o`lishi uchun narsa aniqligining o`zi yetarli
emas. Tushunchaviy aniqlik ham bo`lishi zarur. A.Qahhor “Men yozilgan
sahifani hatto jumlani ham ustidan tuzata olmayman. Jumla hatto butun bir
sahifaning bir so`zini o`chirib, o`rniga, boshqasini yozish uchun boshqa
qog`ozga o`sha jumla, hatto sahifani ko`chirib yozaman. Nutq bilan qilingan
mehnat dard va quvonchni yuzaga chiqara oladi” – degan edi.
Aniq nutq yaratish so`zlovchidan quyidagilarni o`rganish va ularga amal
qilishni talab qiladi:
a) tilning sinonimik imkoniyatlarini bilish va sinonimik qatorlardan kerakli
variantni ajratib nutqda qo`llash.
b) Nutqda ishlatiladigan so`zning otlashgan ma’nolarini har tomonlama
bilish; nojiddiy, taxminiy qo`llashlardan qochish; chunki batayn soz
qo`llash nutqni beburd qiladi;
c) So`zning ko`p ma’noliligiga jiddiy e’tibor berish, ko`p ma’noni soz
nutqda qo`llanganda o`zining qaysi ma’noda ishlatilayotganligini aniq
tasavvur qilish, fikr yuzaga chiqishida bu so`zning boshqa ma’no qirralari
mon’elik qilishqilmasligini ko`z oldiga keltirish; omonimlarning
xususiyatlarini adabiy normadagi ifodalar bilan yetkazishidir.
O`qituvchining tili hamma vaqt o`zbek adabiy tili normalarga sodiq
qoladi, adabiy tilning go`zal va ta’sirchanligini o`zida saqlaydi. Adabiy til
ma’lum qo`shimchalar, Grammatik kategoriyalarni qo`llanilishidagi bir
xilligi, barqarorligi bilan umumo`zbek harakatlarida bo`ladi. Shevalardan
ustun turadi. Uning ustunligini bir tomondan adabiy normalar belgilaydi.

Uning otasi – tadbirkor.
i) Birlashtiruvchi to`xtam.
O`rnida biriktiruvchi bog`lovchilarni qo`shish mumkin bo`lgan to`xtam
birlashtiruvchi to`xtam deyiladi.
Nutqning aniqligi.
Nutqning aniqligi tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar bilan ularning
nutqdagi atamasi bo`lgan materiali o`rtasidagi mutanosiblikni taqozo qiladi:
a) sinonimlardan o`rinli foydalanish;
b) antonimlardan to`g`ri foydalanish;
c) ko`chma ma’noli so`zlarni o`rinli qo`llash;
d) so`z birikmalarini to`g`ri qo`llash;
e) iboralarni to`g`ri qo`llash;
O`qituvchi nutqida atamalar va mutaxassislikka oid leksika asosiy o`rinni
egallaydi. Ular o`quvchi bilimining dunyoqarashining bilishi hisoblanadi.
Fan sifatida o`zbek tilshunosligi ham boy atamalarga ega. Ularning bir
qismi tilshunos olimlarimiz tomonidan ijod qilingan bu bir qismi boshqa
tillardan to`g`ri yoki kalkalash (nusxa olish) orqali qabul qilingandir.
XX asrda xalqaro ilmiy aloqalar nihoyatda ravnaq topdi. Ayni til hodisasi
bir necha atama bilan izohlanadigan holatlar nihoyatda ko`paydi.
Aniqlik nutqning muhim fazilatlaridan biri sifatida qadimdan ma’lum.
G`arb mutafakkirlari ham, Sharq olimlari ham aniqlikni nutq sifatlarining
birinchi sharti hisoblanganlar. Aristotel “Agar nutq noaniq bo`lsa, u maqsadga
erishmaydi” degan bo`lsa, Kaykovus: “Ey, farzand, so`zning yuz va orqa
tomonini bilgin. Ularga rioya qilgan, so`zlaganda ma’noli gapir, notiqlikning
alomatidir”. Agar gapirgan vaqtingda so`zning qanday ma’noga ega ekanligini
bilmasang aniqlik nutqning tenbrlarini yaxshilash, diktsiyaga e’tibor berish,
tovushlarning past baland tovlanib turishi, unli va undoshlarni talaffuz etish,
ohang kabilar.
O`zbek adabiy tili og`zaki nutq texnikasini rivojiga o`zbek madaniyatining
atoqli namoyondalari – shoirlar, yozuvchilar. Can’atkorlar, aktyorlar katta hissa
qo`shadilar..
Yozma nutq texnikasi o`z mohiyatiga ko`ra ikki turga bo`linadi.

Kirish
Pedagogik texnika o’qituvchiga o’quv faoliyatida ham zarur bo’lgan
umumiy pedagogik malakalar majmuyidan tashkil topadi. Avvalo, pedagogik
texnikaning tarkibiy qismi sifatida o’qituvchining nutq madaniyatini, ya’ni
savodli gapirish, o’z nutqini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib bayon etish,
o’z fikr va histuyg’ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini aytib o’tish
mumkin.
Pedagogik texnikaning bosh tarkibiy qismi pedagogning mimik va
pantomimik ifodaligidir. Aniq imo-ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi
yoki istehzoli tabassum pedagogik ta’sir ko’rsatishda ko’p so’zli tushuntirish
yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomila vositalari
hisoblanadi.
Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatishda o’qituvchining o’z hissiy psixik
xolatini boshkarish, o’zida eng qulay hissiy (ijodiy) jiddiylik darajasini va
umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini saqlash o’zining hissiy dam olishini
tashkil etish maxoratida muhim rol uynaydi. Bu maxorat pedagogning kasbiy
jihatdan o’zo’zini nazorat qilishini ta’minlaydi. Ko’p yillar davomida corlom
asab tizimini saklab kolish, asabiy bo’zilishilardan, hissiy va akliy zerikishdan
o’zini tiyishga yordam beradi.
Pedagogik texnika o’qituvchi malakalarining shunday yig’indisidirki, u
o’qituvchining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshkacha qilib aytganda, xar
qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarda samarali ta’sir ko’rsatishga
yordam beradi. Mukammal pedagogik texnika pedagogning vaqti va kunlarini
ijodiy ish uchun bo’shatib beradi. Pedagogik o’zaro ta’sir ko’rsatish jarayonida
bolalar bilan muomila qilishda zarur so’zni topish yoki muvaffakiyatli
chiqmagan rang ohangini tushuntirishga o’z fikrini chalg’itmaslik imkonini
beradi. Pedagogik texnikani egallab olgan o’qituvchi ovozi bug’ilgandan yoki
o’zining ish bilan bog’lik bo’lmagan qandaydir kechinmalarini uno’tishni
bilmaslikdan azoblanib yurmaydi. Demak, pedagogik texnikani egallash

tugallasa ham bo’ladi. Agar bolalarning o’zlari eshitgan narsalari haqida fikr
yuritishlarini xoxlasa javobsiz savol bilan tugallash mumkin.
Mulokotda ishontirish, ta’sir etish usullaridan foydalanish.
Muomala kategoriyasi umumiy psixologiya fanining asosiy
kategoriyalaridan biri hisoblanib, u o’z ichiga shaxslararo munosabatning eng
muhim mexanizmlarini kamrab olgan. Psixologiya fanida muomala kategoriyasi
keng aloqani mujassamlashtirib, odamlar urtasida o’zaro munosabatni aks
ettiradi. Muomalaning eng muhim tarkibi mulokot sanalib, motivasiyada motiv
qanday ahamiyat kasb etsa, u ham xuddi shunday muhim rol uynaydi. Muomala
hamkorlik faoliyatining extiyojidan vujudga kelib ko’p kirralari jarayonidir.
Muomala kuyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topgan.
1. Kommunikativ (bir tomonlama axborot o’zatish].
2. Muomala o’z ichiga hamkorlik faoliyatining katnashchilari bilan o’zaro
axborot almashinuvini kamrab olgan bo’lib, kommunikativ jabxa sifatida
tavsiflanishi mumkin. Odamlar bir-birlari bilan mulokotga kirishishi
jarayonida muomalaninig muhim vositalaridan biri tilga va nutq faoliyatiga
bevosita murojat kiladilar.
3. Interfaol (ikki tomonlama ta’sir)-mulokotga kirishuvchilarni o’zaro ta’siri,
ularning nutq faoliyatida nafaqat so’z orqali fikr almashinuvi, balki xatti
harakati va xulq atvori o’zaro ta’sir utkazish tushuniladi.
4. O’zaro bir-birini idrok qilishi, anglashi. Bunda mulokotga kirishuvchilar
o’zaro bir-birini idrok qilishi jarayoni namoyon bo’ladi. Ya’ni, ulardan biri
ikkinchisining ishonchiga loyik aklli, farosatli, tajribali, yuksak
tayyorgarlikka ega inson sifatida idrok kilinadi.
Muomilaning tarkibiy qisml arini birgalikda, yaxlit olib qarash, hamkorlik
faoliyatida namoyon kiladi. O’qituvchi Bilan o’quvchilar hamkorlik faoliyatiga
kirisha olsa, shaxsni shakllantirishning maqsad va vazifalariga o’zaro ta’sir va
tushunuvchi yulga kuya olsa, shundagina pedagogik muomala amalga oshadi.
Pedagogik muomala- bu o’qituvchining talabaga ta’sir utkazish ularning
birbirlari bilan hamkorliklarining faoliyatidir.

vaziyatga bushatib beradi. Pedagogik muomalada psixologik aloqa urnatish
alohida ahamiyatga ega, chunki talaba bilan o’zaro munosabat, xurmat ishonch
negizida kuriladi.
Bunda o’qituvchi talabaning xukuk majburiyatini, uning kollejda, jamoat
joylarida, oilada bajaradigan vazifasi nimadan iborat ekanligini e’tibordan
chetga chiqarmasligi lozim.
O’qituvchining talabalarga ta’sir utkazish samarasi uning prinsipialligi va
talabchanligida o’z aksini topadi. Bundan tashkari u o’ziga ham uta talabchan
bulmogi, shaxsiy namunasi bilan tabiiy ravishda obru-e’tibor kozonmogi lozim.
Muomala jarayonida va hamkorlik faoliyatida o’qituvchining talabalarga ta’sir
utkazish natijasida ularda:
-o’z-o’zini va o’zgalarni xurmat qilish;
-o’z-o’zini va boshkalarning faoliyati, xulqini baxolash;
ma’suliyat bilan qarashi, ma’lumotli bo’lib pedagogika bilan psixologiyani
bilish, pedagogik maxoratga, pedagogik odobiga ega bo’lishi lozim.
Nutq texnikasi va ovozdan foydalanish.
Nutq odobi insonning ahloqini belgilovchi mezondir. Ahloq fan sifatida
o`rta asrlarda yuzaga keldi. Kishining odobi, eng avvalo uning nutqida ko`rinadi.
Nutq odobi – aytilishi zarur bo`lgan xabarlarni tinglovchiga hurmat qilgan holda,
bilish, chunki ularni bilmaslik aniqlikning buzilishiga olib keladi:
Paronimlarni bilish, ulardan tovush yaqinliklariga e’tibor berish; tor
muhitda ishlatiladigan dialektalizm so`zlarning ma’nolari yaxshi anglatgan holda
nutqqa kiritish.
O`qituvchi o`z nutqidan keng foydalanadi. O`quvchilarga voqea hodisalar,
shaxslar haqida ma’lumot berishda bu katta ahamiyat kasb etadi. O`qituvchilik
kasbi bevosita ovoz xususiyatlari bilan bog`liq, yoqimli va jarangdor ovozga ega
bo`lgan o`qituvchi o`z o`quvchilariga ovozining shiradorligi bilan ham ta’sir
etadi. Bunday muvaffaqiyatga erishish uchun o`qituvchi o`z ovozini kuchini,
yoqimliligini bilishi zarur.
O`qituvchining ovozidan quyidagi xususiyatlar bo`lishi lozim.
- jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);

Pedagogik texnika. Nutq madaniyati va texnikasi

Купить