• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 786.5KB
Покупки 2
Дата загрузки 29 Июль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida

5maqsadlarini oydinlashtirish, o‘qitish va o‘zlashtirish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul, metod va vositalarlami xilma-xillash, ta’lim va tarbiya jarayonlari mazmunini chuqurlashtirish-bular hammasi ta’lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish demakdir. Vaholanki, takomillashtirishning chegarasi, ya’ni oxiri yo‘q, deyiladi. Shunday bo‘lgach, pedagogik texnologiyalar ham, pedagogik mahorat ham sarhadsiz tushunchalardir. Bu borada qancha ko‘p izlanilsa va qanchalik tashabbuskorlik bo‘lsa-shunchalik kamdek tuyulaveradi. O‘qitishning eng oddiy va bosh haqiqati ham ana shundadir. O‘qituvchi (pedagog) laming faqat ana shu taxlitdagi faoliyati oxir-oqibatda yuksak ijtimoiy buyurtmaning bajarilishiga olib keladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI 1. I. A. Karimov. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. — T.: «Sharq»,1997. 9-bet. 2. Azizxujayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik maxorat. T.:TDPU, 2003.49bet 3.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. – T.: «Sharq». 2001. 4.O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi to‘g‘risida”gi Qonuni. – T.: «Sharq», 2001. 5.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktyabrdagi PF-5847-sonli “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni. 5Ta’lim tizimli bilim olishning eng muhim va ishonchli usulidir. Ta’limga ikki tomonlama aloqa ta’lim olish va ta’lim berish, shaxsni har tomonlama rivojlantirish va boshqa xususiyatlar xosdir. Ta’lim, shuningdek, o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Ta’lim o‘qituvchi tomonidan boshqariluvchi o‘ziga xos anglash jarayonidir. O‘qituvchining yo‘naltiruvchi sifatidagi roli o‘quvchilarning aqliy va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishni ta’minlovchi bilim, ko‘nikma va malakalarni to‘liq o‘zlashtira olishlarida ko‘rinadi. Ta’lim o‘qituvchining o‘quvchilar bilan muloqoti jarayoni ham sanaladi. U o‘quvchilarga o‘quv materiali mazmunini tushuntirib beradi, savol va topshiriqlar beradi, ularning faoliyatini nazorat qiladi, xato va kamchiliklarini aniqlaydi, yo‘l qo‘yilgan xatolarni to‘g‘rilaydi, qanday ishlash lozimligini qayta ko‘rsatadi. Har qanday ta’lim o‘zida o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati, ya’ni, o‘qituvchining o‘rgatish hamda o‘quvchining o‘rganishga yo‘naltirilgan faoliyati, boshqachai aytganda to‘g‘ridan to‘g‘ri, bevosita va nisbiy munosabat aks etadi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasida o‘zaro muloqat yuzaga keladi. “Muloqot” tushunchasi “ta’lim” tushunchasidan ko‘ra keng ma’noga ega. Ta’lim o‘quvchilarga nazariy bilimlarni berish asosida ularning bilish qobiliyatlarini o‘stirish, ularda amaliy ko‘nikma va malakalar, shuningdek, dunyoqarashni shakllantirishga yo‘naltirilgan jarayondir. [9.28b]. Ta’lim va ta’lim jarayoni didaktik jarayon sinonim tushunchalar emas. Jarayon bu yaxlit pedagogik hodisa, pedagogik faoliyatning tarkibiy qismi sifatida ta’lim tizimining muayyan holatini o‘zgartirish hisoblanadi. Zamonaviy ta’limning eng muhim unsurlari qadimdan shakllanib kelgan. Ta lim maqsadi, mazmuni,‟ shakl, uslub va vositalari ta lim jarayonlari mazmunini tahlil qilish uchun ‟ qo‘llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo‘lib hisoblanadi. Aynan shu kategoriyalar ma’lum predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik bo‘yicha o‘quv- tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni maqsadga muvofiq ravishda yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatning qonuniyat va mezonlarini tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi. Uzoq yillar mobaynida qayd etilgan pedagogik kategoriyalar jamiyat ijtimoiy talabi darajasidagi maqsadlarni ro‘yobga 5qanday o‘rgatish zarurligini aytib, bilishga qiziqish uyg‘otish o‘qisho‘rganishga havas, muammolarni bajarishga ehtiyoj uyg‘otish. Emotsiyalar, tafakkur hodisalari bilimlarni o‘quv holatlariga tatbiq etish yo‘llari orqali mavzu bo‘yicha ma’lumotlar to‘plash, to‘plangan ma’lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to‘liq o‘zlashtirishga oid o‘zgartirish, qo‘shimcha, tuzatishlarni belgilash; - bo‘lim yoki mavzu bo‘yicha to‘plangan bilimlarga ishlov berish. Ta’lim jarayoni sxolastik xarakterga ega. Unda kutilgan va kutilmagan, rejalashtirilgan, favqulotda va tasodifiy hodisalar ham uchrab turadi. Binobarin, o‘rganilgan natijalarga asoslanib loyihaga yangi o‘zgartirish, qo‘shimcha, tuzatishlar kiritiladi, bolalarning etalon darajasiga qanchalik yaqinlashganliklari ham aytib o‘tiladi; - bo‘lim yoki mavzu bo‘yicha umumiy xulosalar chiqarish, chiqarilgan xulosalarni murakkab o‘quv holatlariga tatbiq qilish. Oraliq nazorat natijalariga ko‘ra mavzu yoki bo‘lim bo‘yicha axborot to‘plash, to‘plangan axborotlarga ishlov berish jarayonlarida o‘quvchilar erishgan yutuqlarni tahlil qilish, o‘quvchilarning bilim, malakasi, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlaridagi kamchiliklarini ko‘rsatish, har bir o‘quvchiga yakuniy nazoratgacha bajaradigan qo‘shimcha topshiriqlar berish, ularni o‘quv materiallarini yanada atroflicha etalon darajasida o‘zlashtirishga rag‘batlantirish; - yakuniy nazoratning asosiy funksiyasi – ta’lim oluvchilarning bilim va ta’lim mazmuni elementlarini etalon darajasida o‘zlashtirishlarini aniqlash, etalon darajasidan past o‘zlashtirgan o‘quvchilarni ogohlantirish, qo‘shimcha topshiriqlar berish. III. III. Nazorat qilish – baholash blokining vazifasi qo‘yilgan maqsadni amalga oshirishning borishi haqida joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni o‘tkazish, ya’ni muntazam ravishda qaytuvchan aloqani ta’minlash va axborotga qayta ishlov berishdan iborat. Olingan axborotni tahlil qilib, zarur hollarda kelgusida harakatlarga o‘zgartirishlar kiritiladi va nihoyat, qo‘yilgan maqsad va olingan natijalarning mosligi haqida xulosa chiqariladi. Har qanday maqsadga erishishda vaziyat bevosita natijalarning mosligi haqida xulosa chiqariladi. Har qanday maqsadga erishishda vaziyat bevosita o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Tashqi 519.Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –T.: 2006. Bayboyeva A. Mustaqil ta’lim olish texnologiyasi va kasbga yo‘naltirilganlik. // Kasb-hunar ta’limi, 2005 yil 5-soni. 20. Bespalko V.P. Slagaemiye pedagogicheskoy texnologii. – M.: Pedagogika, 1989. 21. Bozorova S. Kasbiy yo‘naltirilgan muammoli o‘qitish 275 samaradorligini oshirish // Kasb-hunar ta’limi, 2006 yil 5-soni. 22. Boltayev N., Norimov Sh., Abdalova S. Pedagogik texnologiyalarni amalga oshirish yo‘llari // Ta’lim texnologiyalari, 2006 yil 3-soni. 23. Golish L.V. Faol o‘qitishusullari: mazmun, tanlash va amalga oshirish. Ekspress qo‘llanma. – T.: Tasis 2001. 24. Golish L.V., Fayzullayeva D.M. Pedagogik texnologiyalarni loyihalashtirish va rejalashtirish: O‘quv-uslubiy qo‘llanma. Innovatsion ta’lim texnologiya seriyasi. – T.: “Iqtisodiyot” nashr., 2011. 25. Ishmuxamedov R.J. Innovasion texnologiyalar yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yullari. T.: TDPU, 2004.58-bet INTERNET SAYTLAR. www. Inter- pedagogika. ru. www.ziyouz.com . www.tdpu.uz . www.pedagog.uz . www.Ziyonet.uz . www.arxiv.uz www.zamin.uz ILOVA. 5o‘rganib kelindi va u turli faoliyat doiiasida edi. Bugungi kunda mutaxassislarning ilmiy salohiyatini birlashtirishga mamlakatimizda keng im koniyatlar tug'ildi. Nazariya va amaliyot birligining ta ’minlanayotganligini zamonaviy pedagogik texnologiyaning asl mohiyatini aniqlashga yo‘1 ochmoqda. Bizning fikrimizcha, yangi pedagogik texnologiyaga pedagogika fanining alohida tarm og'i sifatida qarash yoki faqat ta ’lim amaliyotini maqbullashtirishga yo‘naltirilgan tizim, deb qarash mumkin emas. Pedagogik texnologiya bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni birlashtirish doirasidagi faoliyat yo‘nalishlarini aniqlaydi. Bu erda izlanishning mohiyati - pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarni o‘rganish asosida modemizatsiya qilishdan iboratdir. Sababi, har qanday o‘quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etish u yoki bu pedagogik tizimni aks ettiradi. Demak, PT - anialiyotga joriy etish mumkin bo‘lgan ma'lum pedagogik tizimning loyihasidir. Unda, pedagogik tizim mohiyati nimadan iborat? Pedagogik tizim o‘zaro bog'liq bo‘lgan vositalar, usullarva jarayonlar yig'indisi bo‘lib, shaxsdagi muayyan sifatlarini shakllantirishga pedagogik ta’sir etishni maqsadga muvofiq tarzda amalga oshiradi. Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilab olinadi va unga mos ravishda pedagogik tizim mavjud bo‘lishi kerak. Agar maqsad o‘zgarsa tizim ham o ‘zgarishi shart. “Kadrlar tayryolash milliy dasturi” jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashni asosiy maqsad qilib qo‘ydi. Demak, milliy dastur bizda ta’lim va tarbiya sohasidagi davlat buyurtmasi sifatida qabul qilinayapti. Faqat davlat buyurtmasigina ta’lim va tarbiyaning aniq maqsad va vazifalarini belgilab beradi yoki oliy ta’lim uchun pedagogik texnologiyaning mavjudlik shartlarini kafolatlaydi. 5XULOSA . Xulosa qilib aytganda, zamon rivojlanishi bilan hayotning barcha sohalarida, xususan pedagogika ya’ni o‘qitish va ta’lim jarayonida ham ko‘pgina yangiliklar vujudga keladi. Va har bir qilingan islohot kelajakni yanada muvaffqqiyatli yanada ishonchli qilib ta’minlashga yordam beradi. Ayniqsa o‘qitish jarayonidagi islohotlar, innovatsion texnologiyalar yosh avlodni tezkorlik bilan samarali bilim olishlarini ta’minlab beradi va bu ko‘pgina davlatlar xususan mamlakatimiz O‘zbekiston tajribasida ham o‘z isbotini topib kelmoqda. Yuqoridagi fikrlardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, o‘qitish jarayoni bilish faoliyatining muhim tarmog‘i sifatida qator vazifalarni bajaradi.Ma'rifatli va madaniyatli dunyonig ta’lim tajribasi shuni ko‘rsatadiki, shaxsning intellektual salohiyati, dunyoqarashi, shuningdek, uning m a’naviy-axloqiy qiyofasining shakllanishida u mansub bo‘lgan muhit hamda unda qaror topgan ijtimoiy munosabatlaming ahamiyati katta bo‘ladi. Zero, shaxs mansub bo‘lgan muhitda uning tafakkuri, m a’naviy-axloqiy qiyofasini shakllantirish uchun zarur bo‘lgan obyektiv va subyektiv omillar mavjud. Shaxs faoliyat olib borayotgan muhit doirasida oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarining ham alohida o‘rni bor. O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim sohasida olib borilayotgan kadrlar tayyorlash bo‘yicha islohotlar mamlakat iqtisodiyotini malakali mutaxassislar bilan ta’- minlashga imkon beradi. Mazkur masalaning dolzarbligini ta’kidlab, Prezidentimiz I.A.Karimov “-O‘zbekiston innovatsion rivojlanish turining hoziigi zamon modeliga o‘tish uchun hamma zarur sharoitlarga ega” , degan edi. Bu model vujudga keltirilgan ilmiy-texnikaviy salohiyatdan keng va samaraii foydalanishga, fundamental va amaliy fanning yutuqlarini, chuqur ilm talab qiladigan texnologiyalarni amaliyotga keng joriy etishga, yuqori malakali, iqtidorli ilmiy kadrlar sonini ko‘paytirishga asoslanadi. [2.49b]. Bu mamlakatimizning jahondagi iqtisodiyoti va sanoati rivojlangan davlatlar qatoriga kirib borishining zarur sharti va mustahkam poydevori bo‘lib xizmat qiladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimiz iqtisodiy qudratining oshib borishi jamiyatimiz ijtimoiy sohasining markaziy xalqasi bo‘lgan ta’lim- tarbiya tizimida ham tub islohotlatga olib keldi. O‘quvchi va talaba yoshlar ta’lim- 5KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O‘zining mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘lini tanlab olgan. O‘zbekiston Respublikasi ta ’lim sohasini ham sobit qadamlik bilan isloh qilib bormoqda. Ayniqsa, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va “ Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingach, bu boradagi ishlar keng ko‘lamga erishdi. Ushbu hujjatlarning talablari asosida bilim va kasb-hunar egallashga bo‘lgan e’tibor kuchayib ketdi. Shu tufayli ta’lim-tarbiya tizimiga yangicha ilmiy-uslubiy yondashuvlar kirib kela boshladi. Bu yondashuvlar, o‘z navbatida, o‘quv jarayonining turli tashkiliy va metodik jamg'armalarida muayyan ijobiy o‘zgarishlami sodir etadi, albatta. Ularning ko‘pchiligi pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat bilan uzviy bog‘liq o‘zgarishlardir. O‘quv faoliyati — bu keng ma’noda inson faoliyatining muayyan maqsadlar yo‘nalishida namoyon bo‘lishidir. Bu faoliyat faqat insoniyat jamiyatida amalga oshirilishi sababli, u nafaqat har bir insonning, balki butun jamiyatning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladi.[1.9b]. “O‘quv faoliyati-bu insonda muvaffaqiyatli mehnat faoliyatini amalga oshirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida uni o‘qitish hamda tarbiyalashga qaratilgan maqsadli faoliyatdir. Ushbu jarayonning mohiyati inson tomonidan to‘plangan taj'riba, bilimlar, malaka va ko‘nikmalar shaklida o ‘zgartirish hamda uni o ‘sib kelayotgan avlodga berishdan iborat. O‘quv faoliyati insonning individual rivojlanishi bilan uzviy bog‘liq va uning hamma fazalarda-bolalikdan boshlab, to ulg‘aygan davrigacha mavjud bo‘ladi. Shuning uchun tarixiy ijtimoiy hodisa hisoblanmish o‘quv jarayoni o‘z rivojlanish tarixiga ega. Demak, o‘quv faoliyati, boshqa inson faoliyati turlari singari, kishilik jamiyatiga xos bo‘lgan obyektiv hodisa sifatida amal qiladi. Jamiyatning o‘zi murakkab va ziddiyatli o‘zgarishlarga uchrab turar ekan, o‘quv faoliyati ham insoniyat taraqqiyotining turli rivojlanish bosqichlarida har xil muayyan shakllarga ega boiadi. Masalan, O‘zbekistonda mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng ta’lim sohasida bir qator muhim hujjatlar qabul qilindi va uzluksiz ta’lim tizimi shaklan va mazmunan yangi rivojlanish bosqichlariga o‘tdi. ya’ni o‘qitish jarayoni takomillashish yo‘liga o‘tdi. Shuni ta'kidlash joizki, o‘quv faoliyati har doim ham barkamol insonni voyaga yetkazishga, -. uning ma’naviy va moddiy madaniyatini 5muvaffaqiyatlar ustidan g'urur tuyg'usi, o‘zaro ko‘maklashuv va do‘stona munosabatlar kuchaydi. Bu natijalar keyinchalik amalga oshirilgan izlanishlar asosida ko‘p marta tasdiqlandi. Pedagogik muloqotda demokratik uslubning afzalligi quyi sinf o ‘quvchilaridan boshlab yuqori sinf o‘quvchilarigacha bo‘lgan turli guruhlarda isbotlandi. Shu narsa ham ma’lum bo‘ldiki, birinchi sinf o‘quvchilarida o‘qishning ikkinchi haftasidayoq maktabga va o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqning tez sur’atlarda susayishi aynan avtoritar o‘qituvchilar boshchilik qilgan guruhlarda kuzatilar ekan. Shunday qilib, maktab hayotida va bilim olishda o‘qituvchilarning o‘quvchilar bilan bo‘ladigan munosabatlari m uhim rolni o‘ynashi aniqlandi. Adolat mezoniga asoslangan holda aytish lozimki, zamonaviy sotsial psixologiyaning tasdiqlashicha shunaqa holatlar ham bo‘ladiki. ba'zida avtoritar uslub eng foydali va maqbul bo‘lib chiqadi. Lekin. odatda, ko‘proq pedagogik muloqotda bu qoida emas, balki istisnodir. Bir so‘z bilan aytganda, ta’lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tatbiq etilsagina va pedagogik faoliyat jarayonlari metodologik hamda psixologik jihatdan to‘g'ri tashkil qilinganida ta'lim samarasi yangi bosqichga ko‘tariladi, ya’ni: - bolaning talabi, moyilligi, istak-xohishi uning imkoniyatlari darajasida qondiriladi; - o‘quvchining o‘quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi oshadi; - bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi; - u umr bo‘yi o‘z bilimini uning o‘zigina boyitishiga ishonch paydo bo‘ladi; - erkin fikrlash malakasi shakllanadi; - shaxs jamiyatda o‘zining o‘m ini tezroq topib olishiga muhit yaratadi. Buning uchun biz o‘quvchiga “Sen buni bilishing kerak”, degan majburlovchi da’vatdan “Menga bu zarur va men buni bilishga, uni hayotda qo‘llashga qodirman”, degan ichki ishonch va intilishni uyg'otishga o‘tishimiz kerak. II BOB. Pedagogik texnologiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va uning ta’riflari. 2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv. 5shakllantirishga qaratiladi. O‘quv faoliyati o‘z rivojlanishining hamma bosqichlarida ijtimoiy yo‘naltirilgan maqsadga ega. Maqsadli amalga oshiriladigan jarayon hisoblangan o‘quv faoliyati ko‘p qirralidir. Uning asosini shaxsan o‘qitish jarayoni, ya’ni o‘qituvchi tomonidan o‘quvchiga bilim, malaka va ko‘nikmalar majmiiasiga bevosita berish jarayoni tashkil etadi. O‘quv faoliyatining aynan bu tomonini ta’lim berish jarayoni tushunchasi bilan belgilaymiz. O‘quv jarayoni deganda-o‘quv faoliyati, tor ma'noda, bir maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim berish sifatida tushuniladi. Bu o‘quv faoliyatini asosiy tomoni hisoblanadi. Lekin u o‘quv faoliyatining mazmunini to‘laligicha yoritmaydi. O‘quv faoliyati tarkibiga keng ma’noda, ta’lim berishdan tashqari, yana bir eng muhim va ma’suliyatli jarayon-tarbiya kiradi. U o‘quv faoliyatining ajralmas qismi bo‘la turib, o‘quvchilardan bir qator zarur ijtimoiy sifatlami shakllantirishga xizmat qiladi va ikkita o‘zaio bog'liq bo‘lgan jarayon hisoblanadi. Ularda o‘quv faoliyatining ikkita vazifasi - ta’lim berish va tarbiyalash vazifalari muayyanlashtiriladi. Ikkala jarayon ham bir-biridan farqli ravishda o‘zining aniq maqsad va vazifalariga ega bo‘lishiga qaramasdan, ular mohiyati jihatidan bitta ijtimoiy maslak-jamiyat a’zolarining komilligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, har bir jamiyatning kelajagi uning ajralmas qismi bo‘lgan ta’lim tizimining qay darajada rivojlanganligi bilan belgilanadi. Mustaqillikni mustahkamlashning strategik yo‘lida og‘ishmay davom etayotgan va iqtisodiyotni erkinlashtirish yo‘liga kirib borayotgan mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish, unga rivojlangan mamlakatlarning ilg‘or texnologiyalarini joriy qilish, milliy qadriyatlarimizni singdirgan holda ta’limni taslikil etish, bu jarayonni puxta va samarali amalga oshirish ishlari bugungi kunda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi.mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilishning tashkiliy, ilmiy va metodik asoslari yaratildi, asosiy rnaqsad esa komil inson va yetuk malakali raqobatbardosh mutaxassislar tayyorlash, deb belgilandi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy tarkibiy qismlarini shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish tashkil etib, ular o‘zaro bog'liq holda namoyon bo‘ladi. Mazkur hujjat talablarini amalga oshirish esa ta ’lim tizimini tubdan qayta qurishni, ya’ni xalq ta’limi taraqqiyotining konseptual qoidalarini qayta ko‘rib chiqishni va uni qisqa vaqt ichida ijobiy hal 5 5 5“Progressiv pedagogik texnologiya”, “Yangi axborotlar texnologiyasi” kabi tushunchalar uchrab turadi. Ammo, ularga hozirgi kungacha to‘liq ta’rif berilmagan. Respublikamizning pedagog olim va amaliyotchilari ilmiy asoslangan hamda O‘zbekistoning ijtimoiy-pedagogik sharoitiga moslashgan ta’lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo‘llashga intilmoqdalar. Bularning barchasi ta’lim-tarbiya sohasida islohotlar o‘tkazishni asosiy masala qilib qo‘ydi. Bu masalalarni yechishda “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” har taraflama javob beradi. 1.2.Pedagogik texnologiyaning manbalari, metodologik asoslari va uning turlari. U tushuncha XX asrda paydo bo‘ldi va 1940-1950 yillarda "ta’lim texnologiyasi” tarzida qo‘llanilib, mazmunan o‘quv jarayonida audio-vizual texnika vositalaridan foydalanishni anglatgan. Atama dastlab AQShda qo‘llana boshladi. Keyinchalik “ta’lim texnologiyasi” o‘miga “dasturlashtirilgan ta’lim ” atamasidan foydalanish keng yoyildi. So‘ngra pedagogik texnologiya- loyihalashtirilgan ta’lim va aniq maqsadga qaratilgan o‘quv jarayonini ifoda eta boshladi. O‘tgan asrning 80- yillarida pedagogik texnologiya kompyuterli va axborot texnologiyalari bilan sinonim tarzda ishlatila boshladi. Keyingi o‘n yilliklarda pedagog olimlar va o‘qituvchilar diqqatini jalb qilgan masalalardan bin pedagogik texnologiya (PT) hisoblanadi. Bu mavzuning ilmiy ishlarda, hisobotlarda, maxsus davriy nashrlarda qizg'in o‘rganilayotganligi, bahs-munozaraga sababchi bo‘layotganligi ham ta’lim- tarbiyada uning o‘rni naqadar muhimligiga guvohlik beradj/ Mavjud materiallarni jamlash, uning nazariy va amaliyjihatlarini O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g'risida”gi Qonuni hamda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida tahlil qilish, pirovard natijada, qator konseptual texnologiyaning empirik asosini yaratishga harakat qilish, shuningdek, uni ilmiy bilimlar doirasiga o‘tkazish kabi ishlar ham jadal davom ettirilmoqda. Avvalo, nega bugunga kelib pedagogik texnologiyaga qiziqish shunchalik kuchaydi, degan savol tug'iladi. Aytish mumkmki, rivojlanayotgan davlatlarda, birinchi navbatda, pedagogik 5shart-sharoitlar o‘quvbinolari, xonalarni jihozlashda, texnik va boshqa vositalar bilan ta’minlanganlik darajasida, ijtimoiy muhit va boshqalarda o‘z aksini topadi. Ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish jarayonida quyidagi omillar o‘ziga xos to‘siq bo‘lishi ham mumkin: -pedagogik tizimning barcha tashkiliy elementlari va ularning o‘zaro aloqadorligida uyg‘unlikning mavjud emasligi; - ta’lim jarayoni ishtirokchilarining psixologik, shaxsiy-individual va boshqa xususiyatlari. - ta’lim beruvchining kasbiy kompetentligi kabilar. Pedagogik texnologiyalar qo‘llash darajasiga ko‘ra: - umumiy texnologiyalar (katta); - xususiy texnologiyalar (o‘rta); - kichik modulli universal (kichik) texnologiyalarga ajaratiladi. Ta’lim maqsadlarini, baholash mezonlarini hamda ta’lim sharoitlarini takroriy hosil qilishdagi imkoniyatlaridan kelib chiqib, ta’lim-tarbiya jarayonining tarbiyaviy omillariga ham “texnologik” jarayonni keng tatbiq etish mumkin. Bu jihatdan “ta’lim texnologiyasi” ta’lim va tarbiya o‘rtasidagi farqni qisqartiradi. “Ta’lim texnologiyasi” ta’lim maqsadlarini aniqlashtirish va qismlashtirish, ta’lim natijalarini standartlashtirish, ta’lim jarayonidagi samarali qaytuvchan aloqa, avtomatlashtirish imkoniyatlari kabi muhim ta’lim muammolarini hal qilish imkonini beradi. Ushbu muammoni ishlab chiqishda “ta’lim texnologiyasi”dagi o‘qitishtizimlarini qurishdagi tajribani hisobga olish va tanqidiy tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.[1.9b]. Ta’lim jarayonining “texnologik” qurilishi qator muammolarni ham keltirib chiqaradi. Ularga, birinchi navbatda, didaktik maqsadlarni ishlab chiqish, ularni muvofiq ravishda tarkib toptirish, mos ravishdagi ta’lim jarayonini loyihalashtirishda uning shakl va mazmuni muvofiqligini ta’minlash, ta’lim oluvchilar tomonidan tajribaning to‘laqonli o‘zlashtirilishi, barcha ta’lim oluvchilar saviyasini tenglashtirish va oshirish kabilarni kiritish mumkin. Bo‘lajak mutaxassislarni sifat jihatidan zamon talablari darajasida tayyorlashga avvalo ularga aniq bilimlar berish, kasbiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, ulardan kasbiy faoliyatlarida unumli qo‘llashga o‘rgatish orqali erishish mumkin. Bunday natijaga erishishda aynan texnologik yondashuv keng imkoniyatlarni ochadi. 5bir xil mashg'ulot bilan, ya’ni qo‘ng'iroq yasash bilan shug'ullandilar.[7.32b]. Eksperimentning haqqoniy o‘tkazihshi maqsadida guruhlar umumiy va xususiy belgilari bo‘yicha, yoshi, jism oniy va intellektual ko‘rsatkichlari. o‘zaro shaxsiy munosabatlar tizimi va boshqalarning aynan mos kelishiga qarab tashkil etildi. Undan tashqari barcha guruhlar bir xil shart-sharoitlarda umumiy dastur bo‘yicha ishladilar, bir xil vazifani bajardilar. Faqatgina instruktorlar yoki bizga yaqin termin bilan aytganda, muallimlar o‘zlarining boshqaruv uslublari bo‘lmish demokratik, avtoritar va e'tiborsizlik yoki layoqatsizlik kabi uslublarda guruhlar faoliyatini olib borishi bilan farqlanadilar. Har bir mualhm o‘ziga biriktirilgan guruh bilan olti hafta ishladi. Undan so‘ng o‘zaro guruhlar almashinuvi amalga oshirildi. Bu guruhlar bilan yana olti haftalik ish kunlari yo‘lga qo‘yildi va yana yangi guruh bilan almashish amalga oshirildi. Bunday jarayon eksperimentni imkon qadar to‘g'ri yo‘lga qo‘yilishiga katta yordam berdi. Undan tashqari, yuqorida keltirilib o‘tilganidek, guruhlar umumiy va xususiy belgilarga ko‘ra, aynan mos kelishiga qarab tashkil etilgan edi, shuning bilan birga. har bir mualhm har qaysi guruh bilan yana qo‘shimcha ravishda ish olib bordi. Natijada guruh omilining ta’siri emas, balki aynan boshqaruv uslublarining guruhdagi o‘zaro munosabatlarga ta’siri, faoliyat motivatsiyasi, mehnat natijalari va boshqalaming ta’siri kuzatiladi. K. Levin tomonidan o‘tkazilgan eksperimentda aniqlangan o‘quvchilar bilan bo‘ladigan muloqotning u yoki bu xususiyatlarini qisqacha keltirib o‘tamiz. Avtoritar uslubning xarakterli tom oni sifatida undagi qattiqqo‘l boshqaruv va umumiy nazorat ko‘proq mualhmning boshqalarga nisbatan buyruq ovozida munosabatlarga kirishishiga va tez ogohlantirishlar berishiga olib kelishida ko‘rish mumkin. Shuning bilan ba’zi ishtirokchilarga nisbatan sababsiz ogohlantirishlar va boshqalariga esa asossiz maqtovlar yog'dirilishi kuzatiladi. Avtoritar muallim faoliyat va vazifaning umumiy maqsadlarinigina emas, balki u kimning kim bilan ishlashini ko‘rsatib, uning yechilish yo‘llarini ham belgilab berdi. Vazifalar va ularning yechilish yo‘llari bosqichma-bosqich amalga oshirilishi belgilandi. Bunday yondashuv inson faoliyatida muayyan maqsadni bajarishga sabab bo‘luvchi omil rolini pasaytiradi. Chunki inson bunda o‘zining 5moslashgan, ta’lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda puxta o‘zlashtirgan. jamiyat, davlat va oila oldida o‘z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pedagogik g‘oyani ilgari suradi. Ushbu pedagogik g‘oya ta'lim tizimi oldiga: – ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan huquqiy-demokratik davlat qurilishijarayonlariga moslash; – kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojlaridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlaridan kelib chiqqan holda qayta qurish; – ta'lim oluvchilami ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakllari va uslublarini ishlab chiqish hamda joriy qilishni hal etish vazifalarini ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Bugungi kunda jamiyatimizda yangi ijtimoiy munosabatlaming shakllanishi, ta’limning dunyo ta ’lim tizimiga integratsiyalashuvi, demokratiyalash va insonparvarlashtirish jarayonlarining rivojlanishi ta’lim jarayonida zamonaviy pedagogik texnologiyalar (PT)ga yangicha yondashuv zarurligini taqozo etmoqda. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da zamonaviy pedagogik texnologiyalami joriy qilish va o‘zlashtirish zarurligi ko‘p marta takrorlanib, ularni o ‘quv muassasalariga olib kirish zarurati uqtiriJgan. Respublikamizning taniqli olimlari ilmiy asoslangan, mintaqamizning ijtimoiy-pedagogik sharoitiga moslashgan pedagogik texnologiyalami yaratish va ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo‘llashga intilmoqdalar. Bular orasida J.G ‘. Yo‘ldoshev, S.A. Usmonov, N.S.Sayidahmedov, R.H.Jo‘rayev, Q.Y.Yo‘ldoshev kabi ta’lim-tarbiyajarayonlari fidoiylarining nomlari alohida hurmat va e’tiboiga molikdir. “Pedagogik texnologiya” atamasining mohiyati nimada? “Texnologiya”- yunoncha so‘z bo‘lib, «techne»-mahorat, san’at, «logos»- tushuncha, o‘rganish. demakdir. Nega bugungi kunga kelib, pedagogik texnologiyaga qiziqish shunchalik darajada kuchaydi, degan mulohaza tug‘ilishi tabiiy. Jamiyatimizga qanchadan-qancha bilimli va malakali kadrlami yetishtirib kelgan pedagogikaning o‘ziga xos uslublari mavjud. 5chiqarish uchun yetarli bo‘lib kelgan. Muayyan davrlarda bir guruh pedagoglar tomonidan barcha davrlarda amalga oshirilgan pedagog faoliyatning darajasi qoniqarsiz deya baholaganlar. Ular, xususan, pedagogik tushunchalarga berilgan ta’rif va tavsiflarning noaniqligi, ta’lim jarayonlarini tavsiflovchi ba’zi kategoriyalarning yetishmasligi, ta’lim maqsadi, mazmuni, shakli, uslubi va o‘qitish vositalari o‘rtasida o‘zaro uzviylikning mavjud emasligi kabi holatlarni doimiy ravishda tanqid qilib kelganlar. Ular tomonidan «metodika» tushunchasi yuqori darajadagi sub’ektivlikka ega ekanligi ta’kidlanadi. Haqiqatda esa ta’lim natijalari o‘quvchining pedagogik jarayonlaridan muvaffaqiyatli o‘tganligi bilan belgilanadi. Pedagogik jarayonning mohiyati – o‘qituvchi hamda o‘quvchining birgalikdagi faoliyati mazmunida aks etadi, mazkur jarayonda pedagog o‘quvchiga yuzaga kelgan qiyinchliliklarni yengishga yordam beradi. Pedagogik yordamning asosiy mohiyati pedagogik jarayonning tavsifi, uning ma’lum maqsadga yo‘naltirilganligi, shuningdek, shaxsni shakllantirish va tarbiyalash borasida hal etiladigan vazifalar bilan ifodalandi. Pedagog axborotlarni e’lon qilish, ko‘rsatish, eslatish, tushuncha yoki maslahat berish, yo‘naltirish, xaqqoniylashtirish, kengashish, bartaraf etish, hamdardlik qilish, ilhomlantirish, qiziqish va hurmatni izhor qilish, talabchanlikni qo‘llab-quvvatlash kabi ko‘rinishlarda yordam beradi. Bu o‘rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi kimga va nima uchun, mazmunni tanlash va ishlab chiqish nima, ta’lim jarayonlarini tashkil qilish qanday, ta lim‟ metod va vositalarining belgilanishi nimalar yordamida, shuningdek, o‘qituvchilar malaka darajasi kim, erishilgan natijalarni baholash metodi qanday yo‘l bilan inobatga olinishi lozim. Keltirilgan mezonlarning majmuaviy tarzda qo‘llanilishi o‘quv jarayonining mohiyati va texnologiyasini belgilab beradi. Pedagogik vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o‘qitish texnologiyasini loyihalashga qaratilgan o‘qituvchi faoliyatining mazmuni metod, shakl va vositalar asosida shakllantiriladi. O‘qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish konsepsiyasiga asoslanib, uni tashkil etish quyidagi mantiqiy ketma-ketligini asoslash mumkin: dastlab o‘quv materiali mazmunining tavsifi, uni o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad o„zlashtirish darajalari, shuningdek, pedagogik vazifaning 5II BOB. PEDOGOGIK TEXNOLOGIYALAR BORASIDAGI YONDASHUVLAR . 2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv. Ta’lim mazmunini o‘zlashtirishda o‘quvchilarning bilim saviyasi, o‘zlashtirish qobiliyati, ta'lim manbai, didaktik vazifalariga qarab. munosib ravishda og'zaki, ko‘rgazmali va amaliy kabi uch guruhga bo‘linadigan metodlarning quyidagi variantlari qo‘llaniladi: - o‘qitishning ma’ruza (suhbat) metodi; - o‘qitishning amaliy ishlar metodi; - laboratoriya ishlari metodi; - mustaqil ishlar metodi; - muammoli-evristik modellashtirish metodi; - ilmiy-tadqiqot metodlari; - o‘qitishning muammoli-izlanish va reproduktiv metodi; - o‘qitishning induktiv va deduktiv metodi; - o‘qitishning nazorat va o‘z-o‘zini nazorat qilish metodi. Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, ta’lim muassasalarida yangi pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o‘qitish uslublaridan foydalanib, jahon talablari darajasida o‘quvchi va talabalarni o‘qitish mumkin. Pedagogik muloqot deganda, odatda, o‘qituvchining o‘quvchi bilan dars mobaynida va darsdan tashqari bo‘ladigan aniq pedagogik funksiyalarga ega va qulay psixologik muhitni yaratish, shuning bilan birga, boshqa xildagi psixologik optimal ilmiy faoliyat va pedagog bilan o‘quvchilar uchun o‘rtasidagi munosabatlar uchun yo‘naltirilgan professional muloqot shakli tushuniladi (A.A. Leontev).Boshqaruv uslublari bo‘yicha birinchi eksperimental psixologik izlanishlar 1938-yilda nemis psixologi Kurt Levin tomonidan AQShda emigratsiyalangan natsistlaming Germaniya hududiga qaytishi davomida o‘tkazilgan. Bu izlanishda boshqaruv uslublarining kengaytirilgan klassifikatsiyasi sifatida avtoritar, demokratik va e’tiborsizlik yoki layoqatsizlik uslublari kiritilgan edi. Shu o‘rinda aytib o‘tish joizki, K. Levin keltirilayotgan boshqaruv uslublari bo‘yicha o‘zining buyuk tadqiqotini muallimlaming maktab o‘quvchilari ustidan olib boradigan boshchiligini o‘rgangan holda o‘tkazgan edi. O‘zining eksperimentida K.Levin o‘n yoshga to‘lgan maktab o‘quvchilarini bir necha guruhlarga bo‘ldi. Bu guruhlardagi bolalar 5ko‘rsata olmaydigan noshud o‘qituvchi (pedagog-tarbiyachi) laigina bor”. Kuchli bilim, kasbiy metodika va oddiy insoniy fazilatlardan iborat uchta xususiyat birlashib o‘qitish jarayonining pirovard natijasini belgilaydi. Bilimsizda metodik mahorat bo‘lishiga ishonib bo‘lmaganidek, bularning har ikkisiga ega bo‘la turib, odamiylikdan bexabar shaxsning ham o‘qituvchiligidan ne foyda? Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat ham yuqorida tilga olingan uchlikning tugalligisiz sxolastika botqog'iga botib turaveradi. Ta’lim va tarbiyaning sifat va samaradorligi-juda ko‘p omillarga bog'liq bo‘lganligi uchun ham bu borada yagona va qudratli tavsiya yoki yo‘l-yo‘riq berib bo‘lmaydi. Hattoki, zamonaviy pedagogik yoki axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan ham foydalana bilishning o‘ziga xos va o‘ziga mos mezonlari mavjudligini unutmaslik kerak. N oan’anaviylik, innovatsiya yoki interfaollik bayrog'ini baland ko‘taruvchilar ham o‘qitishning ming (balki, million) yillik an’ana va tajribalari, to‘plangan ulkan tajribaviy zaxirasini inkor etmasliklari lozim. Eski va yangining o‘zaro munosabati, bazis va ustqurmaning mutanosibligi, an’ana va tashabbusning kelishuvchanlik tamoyillarini unutmaslik kerak. 0 ‘qituvchi(pedagog)ning mehnatiga faqat uning tasarrufidagi shaxslarning uquv, ko‘nikma, malaka va bilim sifatiga qarab baho berilishi lozim. Ha, aynan bilim sifatiga (bilim darajasi ham emas, qo‘yilgan reyting ballari ham emas, o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari ham emas!) qarab baholash odilona ish bo‘ladi. Oliy o‘quv yurtlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan uyg'unlashgan holda qo‘llash bo‘lajak mutaxassis kadrlarning kasbiy tayyorgarlik sifatini yaxshilashga xizmat qiladi, o‘quv mashg'ulotlarining samaradorligi va o‘qituvchi(pedagog)lar mehnatining foydali ish koeffitsientini oshiradi. Boshqacha aytganda, bugungi kunda uzluksiz ta’lim tizimida o‘qitish samaradorligini oshirishning muhim sharti- ta’lim jarayoniga tizimli yondashuv va rang-barang pedagogik faoliyatdan iborat xizmat ko‘rsatish sanaladi. Ayni davrda, zamonaviy pedagogik texnologiya — tizimli yondashuvlar asosida o‘qitishning shakllarini qulaylashtirish, uning natijasini kafolatlash va obyektiv baholash uchun zarur bo‘lgan inson salohiyati hamda texnik vositalarning o‘zaro hamkorligini namoyish qiladi. Ta’lim 5shakllanish jarayonini zo‘r havas va sinchkovlik bilan kuzatishi lozim. U pedagogik jarayon ni boshqararekan, pedagogik bilim va mahorat egasi bo‘lishi lozim. Shundagina o‘qituvchi pedagogik hodisalarning mohiyatini va dialektikasini, pedagogik mehnat metodi, kasb va texnologiyasini va professional pedagogikani tushunib yetadi. Pedagogik bilim va mahorat egasi bo‘lgan o‘qituvchi, awalo, pedagogika fanining metodologik asoslarini, shaxs rivojlanishining qonuniyatlari va omillarini, kadrlar tayyorlash milliy dasturining mohiyati, maqsad va vazifalarini bilishi kerak. Ta'lim tizimida mehnat qilayotgan pedagoglarning ko‘pchiligi ta'lim va tarbiya jarayonida pedagogik mahoratning zaruriyati va ahamiyatini tobora chuqur anglab bormoqdalar. Shu sababli ular o‘z mahoratlarini uzluksiz oshira borishga. hozirgi kunning yuksak talablariga mos zamonaviy bilim va tajribalami o‘zlashtirishga, ijodiy mehnat qilishga intilmoqdalar[2.49b]. Ammo shuni ham e'tirof etishim iz kerakki, o ‘quv yurtlarida ayrim o‘qituvchilar o‘z pedagogik mahoratlarini oshira borishning ahamiyatini yetarli darajada his qilmaydilar, “Ta’lim to‘g'risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning talablarini chuqurroq o‘rganishga qiziqmaydilar, o‘quv jarayonining ilmiyligiga, zamon talablariga mosligiga, turmush va amaliyot bilan bog‘lanishiga yuzaki qaraydilar, o‘qitilayotgan o‘quv fanlarining ilmiy va g‘oyaviytarbiyaviy birligini doimo esda tutmaydilar. Bu esa ular qo‘lida ta’lim olayotgan o‘quvchi va talabalaming bilim darajasi va saviyasining yetarli bo‘lmasligiga, o‘quv dasturlarini o‘zlashtirishdan orqada qolishlariga sabab bo‘lmoqda. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlarning birinchi va ikkinchi bosqichlari vazifalari muvaffaqiyatli hal qilinib, uchinchi bosqichdagi o‘zgarishlar davom etmoqda. Bu bosqichda o‘quv-tarbiya ishlarini butunlay yangi asosda tashkil qilish, yuqori sifat ko‘rsatkichiga erishish talab qilinadi. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, siyosiy hamda ijtimoiy hayotda to‘g‘ri yo‘l topa bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirish, shuningdek, har tomonlama kamol topgan, jamiyatda turmushga 5malakalarni o‘zlashtirish bosqichlari, shuningdek, shaxsning sifat va fazilatlarini rivojlantirishni aniqlab olish; - ta’lim oluvchilarni qiziqtirish usuli va vositalarini aniqlash. O‘quv materiallarini takrorlash, kirish, joriy ko‘rsatmalar berish, o‘quvchilar diqqat-e’tiborini o‘quv materiallarining muhim tomonlariga jalb etish maqsadida muammoli vaziyatlarni yuzaga keltirish, qiziqarli vazifatopshiriqlar va shu kabilarni oldindan belgilab olish. Ular oldindan belgilangan va maqsadga yetaklovchi vosita sifatida qaralishi lozim. Bunday yondashuv ta’lim oluvchiga o‘z o‘quv-bilish faoliyatining tuzilmasi va mazmunini tasavvur etish imkonini beradi. Rejalashtirilgan natijalar haqida tasavvur tarkib toptirish quyidagi shakllarda rasmiylashtiriladi: bilim, ko‘nikma ish-harakat usuli, muhim yo‘nalganlik, ijtimoiy muhim shaxsiy sifat va fazilatlar va boshqa kutilgan natijalari yozishmasi. Oqilona o‘qitish modeli tuziladi, ular didaktik vazifalarni amalga oshirishga imkon beradi va o‘qitishmetodlari, tashkil etish shakllari, vositalari, pedagogik usullar to‘plamidan iborat. Ko‘rsatiladigan qurollar va pedagogik texnik o‘quv materiallariga, o‘quvchilarning shaxsiy q obiliyati va rivojlanganlik darajasiga uyg‘un bo‘lishi kerak. Shuningdek, ta’lim muassasasining moddiy bazasi hisobga olinishi lozim. Darslarning tuzilmasi o‘ylab ko‘riladi va quyidagicha amalga oshiriladi: - ta’lim-tarbiya ishining hozirgi holatini diagnostika qilish; - nazorat qilinadigan muhim ko‘rsatkichlarni ajratib olish; - pedagogik jarayon holatini joriy va yakuniy nazorat qilish; Tashxislash va nazorat qilish natijalariga asosan qaytuvchan aloqa bog‘lash usullari va vositalarini aniqlash; Ta’lim texnologiyasini amalga oshirish uchun ehtimoldan xoli bo‘lmagan va unga xalaqit beruvchi omillar va ularni bartaraf etish yo‘llari o‘ylab ko‘riladi. II. Ta’lim loyihasini amalga oshirishda quyidagi ishlarga alohida e’tibor qaratiladi: -o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha maqsad, vazifalar bilan o‘quvchilarni oldindan tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e’lon qilish, mavzuni to‘liq o‘zlashtirish bo‘yichako‘rsatmalar berish, etalon darajasida o‘zlashtirish me’yorlarini aytib berish; - ta’lim oluvchilarning faol, mustaqil faoliyatini rag‘batlantirish, bolalar diqqatini bo‘lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni 5qilishni taqozo etadi. Bu vazifalarning hal etilishi jahon ilmiy jamg'armasidagi juda katta hajmli axborot fondidan nimani ajratib olish, qancha va qanday o‘qitish masalalarining yechimi bilan bevosita bogMiqdir. Ana shu kesimda ta’lim texnologiyalarini joriy etish bilan aloqador zamonaviy muammolar oydinlashadi. Qolaversa, ushbu yo‘nalishdagi ishlarni yanada kengroq davom ettirishni davr taqozo etmoqda. Pedagogik ta’lim amaliyotida kasbiy tayyorgarlik bilan bog‘liq ayrim masalalaming o‘z aksini yaxshi topmaganligi ham tegishli o‘qitish metodikalarining takomillashuvini dolzarb masalaga aylantirib qo‘ymoqda. Hozirgi paytda, aksariyat metodist va pedagog-olimlar pedagogik texnologiyalar o‘quvchi yoki talabalarga ta’lim-tarbiya berishda ko‘zlangan maqsadga erishishni to‘la kafolatlaydi, deb qarashmoqda. Lekin bunday fikrlarni obyektiv haqiqat o‘rnida qabul qilib bo‘lmaydi, chunki bunda obyekt shaxs boMib, uning ongi taklif qilinayotgan texnologiyani to‘laligicha qabul qila olmaydi, aksincha, uni inkor qilishi ham mumkin. Shuning uchun, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o‘quv jarayoniga kiritishda uning boshqaruvchisi bo‘lgan o‘qituvchigina ko‘zlangan maqsadga erishishning bosh kafolatchisi bo‘ladi. Agar shu nuqtai nazardan kelib chiqib qaraydigan bo‘lsak, yangi pedagogik texnologiyalar va uning asosiy negizi bo‘lgan axborot-kommunikatsiya ( АКТ ) texnologiyasini ta’lim tizimiga joriy etishda uning boshqaruvchisi bo‘lmish o‘qituvchining tayyorgarlik darajasini birinchi o‘ringa qo‘yish lozim. Shu sababli pedagogik jarayonlaming kun tartibidagi aksariyat dolzarb muammolarining ijobiy yoki maqsadga muvofiq tarzda hal qilinishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining kasbiy salohiyati va pedagogik mahoratiga bog'liqdir. Kurs ishning maqsadi. O‘quv jarayoni deganda-o‘quv faoliyati, tor ma'noda, bir maqsadga yo‘naltirilgan ta’lim berish sifatida tushuniladi. Bu o‘quv faoliyatini asosiy tomonini bo‘lajak yosh pedagoglarga chuqurroq o‘rgatish. Kurs ishning vazifalari: — shaxsning texnologik ma’lumotga egaligi uning turli sohalaida muvaffaqiyatli faoliyat yuritishini ta’minlovchi kasbiy ma’lumotlar yig‘ish; — Pedagogik texnologiya nazariyasining umumiy asoslari, haqida materiallar to‘plash; 5faoliyatidan kutilayotgan maqsadni, ya’ni ushbu bosqichning nima uchun bajarilayotganligini va oldinda uni nima kutayotganligini aniq bilmaydi. Undan tashqari faoliyatni bosqichma-bosqich tartibga solish va nazorat qilish ishlari shuni ko‘rsatdiki, o‘qituvchining ishtirokchilar bilan bo‘ladigan munosabatida uning mustaqilligi va javobgarligi sust yoki bu xususiyat laming unda past darajada ekanligi kuzatildi. O‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladigan tashabbus yo‘qolib, u xuddi keraksiz xohish sifatida qaraladi. K.Levindan so‘ng amalga oshirilgan izlanishlaming ko‘rsatishicha, tashabbus go‘yoki avtoritar o‘qituvchining ishonch vakolatini qisqartirar ekan. Aytaylik, kimdir ishni boshqacharoq tashkil etishni taklif qilsa, demakki u bu narsani oldindan ко ‘rib chiqmaganligiga sha’ma qilayotgandek tuyular ekan. Shuning bilan birga, ma’lum bo‘lishicha, avtoritar lider ishtirokchilar muvaffaqiyatini subyektiv tarzda baholar ekan. Demokratik o ‘qitish uslubida shaxs emas, balki faktlar m uhimligi tan olinadi. Ammo demokratik o‘qitish uslubining asosiy xususiyati sifatida guruhning o‘rtacha tashlangan masala muhokamasida va uning tashkil etilishida faol ishtirok etilishi qaraladi. Natijada ishtirokchilaming o‘ziga bo‘lgan ishonchi oshadi va o‘z-o‘zini boshqarish hissi rag'batlantiriladi. Bu uslubda guruhdagi o‘zaro munosabatlar yaxshi kelisha olish tarzida davom etadi va bir-biriga bo‘lgan ishonch kuchayadi. O‘qitishda boshqaruvning layoqatsizlik uslubining asosiy xususiyati sifatida rahbaming bo‘lib o‘tadigan voqea-hodisaga nisbatan javobgarhk hissidan o‘zini olib qochishini ko‘rsatish mumkin. Natijalaming ko‘rsatishicha, eng yomon uslub layoqatsizlik uslubi bo‘lib chiqdi. Bu uslubda vazifalar oz bajarilib, ularning sifati ham yomon edi. Eng muhimi, bunday guruhda hech qanday javobgarlik hissi bo‘lmaganligi va vazifalar murakkab bo‘lmagan qandaydir o‘yinni eslatgani tufayli ishtirokchilar unga kam darajada qiziqish hosil qildilar. Avtoritar uslubda o‘qituvchi bilan kelishishda ko‘pgina janjallar paydo bo‘lishi kuzatildi. Eng samaraii uslub sifatiwww.ziyouz.com kutubxonasi da demokratik uslub tan olindi. Guruh, ishtirokchilari uchun bu erda xarakterli xususiyat bo‘lib vazifaga qiziqish va ichki faoliyat motivatsiyasi xizmat qiladi. Vazifalarning bajarilish sifati va aniqligi oshdi. Shu bilan birga, guruh qobiliyati, erishilgan umumiy 5Kurs ishining ob’ekti: Ishlab chiqilgan pedagogik texnologiya loyihasini jamaoda sinash, maqsadning natijalanganlik darajasini tahlil etish va o‘rganish. Kurs ishning predmedi: – Pedogogik texnologiyalar, usullar, metodlar va uning turlari haqida maqolalar mavjud bo‘lgan ta’lim jurnallari va maqolalari; –Maktab ta'lim adabiyotlari; –Ta’limiy o‘quv saytlar; –Ishga oid ilmiy ishlar va dissertatsiyalar. Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat. I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI. 1.1. Pedagogik texnologiyaning umu m iy asoslari Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturini bosqichma-bosqich va muvaffaqiyatli amalga oshirish ko‘p jihatdan o‘qituvchi faoliyati. uning kasbiy nufuzini oshirish bilan bog'liqdir. Shunday ekan, sog'lom va har tomonlama barkamol avlodni yetishtirish uzluksiz ta’lim tizimida mehnat qilayotgan pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, uning yosh avlodni o ‘qitish va tarbiyalash ishiga bo‘lgan munosabatiga bog'liqdir. O‘qituvchi jamiyatning ijtimoiy topshirig‘ini bajaradi, har tomonlama yetuk mutaxassislarni tayyorlashda o‘qituvchi muayyan ijtimoiy-siyosiy, pedagogik va shaxsiy talablarga javob berishi lozim. Shunday ekan, o‘qituvchi mustaqillik g'oyasiga e’tiqodli, har tomonlama rivojlangan ilmiy tafakkurga ega, kasbiga tegishli ma’lumoti bor, ya’ni o‘z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va uslubiy bilim hamda malakalarni egallagan bo‘lishi hamda turli pedagogik vazifalarni tezda yechishi, vaziyatlarni sezishi, o‘rganishi va baholay olishi kerak. U pedagogik ta’sir ko‘rsatishning eng maqbul usul va vositalarini tanlay olish qobiliyatiga ham ega bo‘lishi lozim. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi bo‘lgan avlodni tarbiyalash nozik, nihoyatda katta diqqat-e’tiborni talab qiladigan, ichki ziddiyatli jarayondir. Shunday ekan, o‘qituvchi o‘quvchi yoki talabaning 5tarbiyasini takomillashtirish, ularga berilayotgan ta’lim mazmunini kengaytirish, chuqurlashtirish va boyitish hamda ta’lim uzluksizligini ta’minlab berish uchun yangidan-yangi qonunlar va hujjatlar qabul qilinmoqda, zamonaviy pedagogik texnologiyalar yaratilmoqda. Zamonaviy pedagogik texnologiya fan asoslari bo‘yicha o‘quvchi-talabalarning bilish faoliyatini maqsadga muvofiq tarzda tashkil etish va amalga oshirishni ko‘z-da tutadi. Yangicha yondashuv, yangicha fikrlash asosida o‘qitish jarayonida bilim oluvchilarning o‘quv-biluv faoliyatining samaraii shakl va uswww.ziyouz.com kutubxonasi lublarini joriy etish, ularning mustaqil ishlarini samaraii tashkil qilish kerak. O‘quv-tarbiya jaryonlarini ilmiy va metodik jihatdan mukammal tashkil etish muvaffaqiyatlar garovidir. Bunda barcha turdagi mashg'ulotlar va mustaqil topshiriqlar talabalarni o‘ylashga, ijodiy mehnat qilishga, har tomonlama fikr yuritishga, berilgan topshiriqlami o‘z hayotiy tajribalariga asoslanib hal etishga o‘rgatadi. Mashhur ingliz adibi J.Bernard Shou topib aytganidek, “ Bilimga eltuvchi yagona yo‘l, bu — faoliyatdir”. Ana shunday faoliyatning o‘quvchi va o‘qituvchi mehnati ko‘rinishidagi turlari omixtalashganida kutilganidan ziyodaroq natijaga erishish mumkin bo‘ladi. O‘qitishning asosiy tashkiliy shakli bo‘lgan dars va darsdan tashqari ishlar, ular qanday ko‘rinishda (an'anaviy yoki noan'anaviy darslar, sinfdan va maktabdan tashqari o‘quv-tarbiya tadbirlari, ma’ruza yoki amaliy mashg'ulotlar) tashkil etilishidan qat’iy nazar, ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik va ma’rifiy-ma'naviy jihatdan to‘laqonli bajarilganidagina yuksak pedagogik samarani berishi mumkin. Bunda, albatta, bilim oluvchilarning yosh va fiziologik xususiyatlari, qiziqishi, bilim saviyasi, fikr yuritish doirasi hisobga oUngan holda tashkil qilinadigan mashg'ulotlar ko‘zda tutiladi. Buning uchun esa ta’lim va tarbiya beruvchining mukammallik darajasidagi pedagogik mahorati va kasbiy salohiyati talab qilinadi. O‘t-dalali almashlab ekishni dehqonchilik madaniyatiga dunyo amaliyotida birinchi bo‘lib tavsiya etgan taniqli tuproqshunos olim R.Vilyamsning “-Yomon yer yo‘q, balki undan hosil undirish yo‘lini bilmaydigan uquvsiz dehqonlar bor”,' degan purhikmat iborasiga pedagogik o‘zgarish kiritib aytadigan bo‘lsak, “-Yomon o‘quvchi (bilim oluvchi) yo‘q, balki unga o‘qisho‘rganishning maqbul yo‘lini 5[3.58b]. Pedagogik jamoatchilikning aksariyati mana shu yo‘ldan bormoqda, ammo mustaqillik va kelajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo‘l kutilgan samara bilan xizmat qila olmaydi.(Chunki buning zamirida ma’lum sabablar mavjud, ya’ni; 1. Rivojlangan mamlakatlar qatoridan o‘rin olish uchun, aholi ta’limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish zarurligi; 2. Fan-texnika taraqqiyotining o‘ta rivojlanganligi natijasida axborotlar tizimi hajmining tobora ko‘payib borayotganligi; 3. Zamonaviy texnika va texnologiyalarni ta’limga tatbiq etish, ta’lim jarayonini kompyuterlashtirish, o‘quv-tarbiya jarayonida axborot texnologiyasi (AT) va texnik vositalar (TV)dan foydalanish kerakligi; 4. Talabava o‘qituvchi faoliyatini to‘g'ri yo‘lga qo‘yish, o‘qituvchi ta’lim maqsadi va mazmunini puxta bilishi, ta’lim usullari, metodlari va vositalarini yaxshi egallagan bo‘lishi, talabaning qiziqish va intiluvchanligini to‘g'ri yo‘lga yo‘naltira olishi lozimligi; 5. O‘qituvchi ta’lim jarayonini yuqori darajada, samarali tashkil etish uchun maqsad va vazifalarni aniq belgilashi, ta’lim natijasini oldindan qayd etishi, o‘quv predmetlarini to‘liq o‘zlashtirishga erishish uchun zaruriy ta’lim vositalari, shart- sharoitlarini tayyorlashga erishishi kerakligi; 6. O‘quv jarayoni uchun zarur moddiy-texnik bazaning yaratilgan bo‘lishligi; 7. Ta’lim-tarbiya jarayoni natijalarini xolisona va obyektiv baholash, talabalarning bilim va malakalarini egallash jarayonini nazorat qilish va baholashni avtomatlashtirishga erishilganligi; 8. O‘sib kelayotgan yosh avlodni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg'or bilim berish usuli hisoblangan obyektiv borliqqa majmuiy yondashuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishi kabi muammolardadir. Demak, Zamonaviy 5texnologiya-ta’lim jarayoniga yangicha yondashuv bo‘lib, pedagogikada ijtimoiy- muhandislik ongi ifodasidir. U pedagogik jarayonni texnika imkoniyatlari va insonning texnikaviy tafakkuri asosida standart holga soladigan, uning optimal loyihasini tuzib chiqish bilan bog'liq ijtimoiy hodisadir. Polyak olinii Dj. Bruner “O‘qitish texnologiyasi-bu o‘qitishning maqbuUigini ta’minlovchi ma’lurn yo‘l- yo‘riqlar tizimi bilan bog'liq bilimlar sohasi» ekanligini e’tirof etdi. Tizimli yondashish ta’siri ostida asta-sekinlik bilan pedagogik texnologiya mohiyatiga aniqlik kiritila borildi[6.42b]. Rus olimasi N.F. Talizina esa uning mohiyatini «belgilangan o‘quv maqsadiga erishishuing oqilona usullarini aniqlashdan iborat», deb tushuntirdi^K Yuqorida keltirilgan ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, o ‘tgan yillarda PT-o‘quv jarayonini berilgan dastlabki ta ’lim maqsadi va mazmunidan kelib chiqib loyihalashdir, deya ifodalandi. Bu bir jihatdan to‘g'ri, lekin teranroq fikr yuritilsa. uning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga tashlanadi yoki bunday yondashishda o‘quvchi shaxsining inkor etilishi seziladi. Bu kamchilikni birinchi bo‘lib akademik V. Bespalko payqadi va o‘z asarida «Pedagogik texnologiya — bu o‘qituvchi mahoratiga bog'liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonini ifodalash - loyihalashdir», deb ta ’rifladi. Pedagogik texnologiyaga berilgan ta’riflaming qiyosiy tavsiflari keyingi paragrafda batafsil keltirilgan. Shu o‘rinda hamkasbimiz H. Abdukarimovning «Ma’rifat» gazetasida (1998 yil, 27 may) bosilgan «Zamonaviy pedagogik texnologiya nima?» maqolasini didaktik nuqtai nazardan baholashni kitobxonlar hukmiga havola etaylik-da, undagi bir-biriga zid va ilmiy asoslanmagan ikki ta’rifm keltirib o‘taylik: 1. «Milliy dastur» — bu yangicha pedagogik texnologiyaning o‘zi». 2.«Pedagogik texnologiyapedagogik mahorat to‘g'risidagi fan». Bu boradagi ta'riflaming xilma-xilligi bir tomondan bu mavzuning u yoki bu jihati soxta yecliilganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tom ondan pedagogik texnologiyani ta’lim amaliyotiga joriy etishga bo‘lgan urinishlarni ifodalaydi. Qator yillar davomida pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bog'liq bo‘lm agan holda 5qo‘yilish shartlari tahlil etiladi. So‘ngra, o‘qitishning mos ravishdagi metodlari hamda o‘quvchilarning bilish faoliyatini boshqarish tizimi ishlab chiqiladi. Shu asosda o‘qitish vositalarining ro‘yxati tuziladi. Ushbu usul bilan hosil qilingan metod va ta’lim vositalarining yaxlit tizimi tashkiliy shakllar bilan uyg‘unlashtiriladi, ya’ni, muayyan texnologiya ishlab chiqiladi. Umumlashgan pedagogik texnologiyalar ma’lum psixo-pedagogik asoslarda qurilgan «sintetik nazariya» sifatida qaraladi. Tadbiqiy pedagogik texnologiyalar oldindan rejalashtirilgan natijaga erishishga yo‘naltirilgan kasbiy tayyorgarlik jarayonini loyihalash muammosini metodik jihatdan hal etishga yo‘naltiriladi. Bugungi kunda pedagogik texnologiyalar tadbiqiy asosini shaxsiy faoliyatli yondoshuv, tanqidiyijodiy fikrlash, muammolarni hal etish, qaror qabul qilish va jamoada hamkorlikni qaror toptirishga oid pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kelmoqda. Shunday qilib, avvaldan loyihalashtirilgan ta lim-‟ tarbiya jarayonining pedagogik texnologiyasi o‘zida metodlar tizimi, ta’lim metodik usullari, maqsad, vositalari, o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikda faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlari hamda yakuniy natijalarga erishish borasidagi majmuani mujassamlashtiradi. 2.2. Zamonaviy ta’lim texnologiyasining kanseptual asoslari Ta’lim texnologiyasi quyidagi uch bosqichdan iborat bo‘lgan ko‘plab operatsiyalarni qamrab oladi: loyihalashtirish, amalga oshirish, nazorat qilish va baholash. [10.11b]. I. Loyihalash - mo‘ljallangan maqsad, uni amalga oshirish usuli va vositalari yig‘indisini aniqlashdan iborat. Bu blok doirasida quyidagi ketmaketlikda operatsiyalar amalga oshiriladi: -ta’lim texnologiyasini amalga oshirish vaqtini aniqlash: yarim Bilim Ko‘nikma Malaka Ta’lim Tarbiya Kompetensiya Vosita Usul Shakl Yo‘l Bilish faoliyati Nazorat Ehtiyoj Manfaat Maqsad Qiziqish Havas Jarayon Natija yillik, yillik va butun o‘qitishdavri uchun; - o‘quv materiallarini tahlil etish; - maqsad va didaktik vazifalarni ajratib olish; - o‘quv materiallarini ma’lum tuzilmaga keltirish va vaqt bo‘yicha taqsimlash; - bilim, ko‘nikma va 5pedagogik texnologiya yuqorida keltirilgan shartlarning barcha talablariga javob beradigan ta’limiy tadbir hisoblanadi. Bugungi kunda “Kadrlar tayyorlash niilliy dasturi” talablaridan biri ta’lim jarayonida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini qoilash, tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda ta’lim oluvchilarni o‘qitishni jadallashtirish sanaladi. ”Respublikamizda ta’lim jarayonida pedagogik va axborot texnologiyalarini qo‘llashga doir keng ko‘lamda ish olib borilmoqda. Ushbu muammoning ilmiy-nazariy asoslari, har bir pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos jihatlari ishlab chiqilib, yetarli darajada tajribalar to‘plandi. Ta'lim jarayoniga pedagogik va axborot texnologiyalarni joriy etishda xorijiy mamlakatlaming tegishli tashkilotlari yaqindan yordam ko‘rsatmoqda. “Pedagogik texnologiya” so‘zlar birikmasining asosida “texnologiya”, “texnologik jarayon” tushunchalari yotadi. Ushbu tushunchalar orqali sanoatda tayyor mahsulotni olish uchun bajariladigan ishlarning ketma-ketligi haqidagi texnik hujjat, ta’limda esa fan bo‘yicha uslubiy tadbirlar majmuasi tushuniladi. Jiugungi kunda pedagogik texnologiyani tushunish uchun asosiy yo‘l — aniq belgilangan maqsadlarga qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o‘zaro aloqani o‘rnatish, pedagogik texnologiyaning falsafiy asosi hisoblangan ta’lim oluvchining xatti- harakati orqali o‘qitishdir. O‘zaro aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil qilib, o‘quv jarayonini to ‘liq qamrab olishi kerak. Bugun har bir sog‘lom flkrlovchi inson yangi asrda o‘zi, yaqinlari, kasbdoshlari, tengdoshlarining jamiyatdagi o‘rni va salohiyati qanday bo‘lishini o ‘ylashi tabiiy. 0 ‘tgan asrning ahamiyati, qadrqimmati, tarixiyligi esa O‘zbekistonning mustaqil davlat maqomiga ega bo‘lganligi bilan baholanadi. Mustaqil davlat o‘zining asosiy qonuni - Konstituttsiyasi bilan kafolatlangan bir qancha muhim tarixiy hujjatlariga ega bo‘ldiki, ular orasida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” alohida o ‘rin tutadi. Undagi g'oyalar, avvalo, XXI asrda yashaydigan, ijod qiladigan, Vatan va yurt mustaqilligini mustahkamlovchi insonlaming manfaatini ifodalaydi. Dasturda e’tirof etilgan kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarida ta'lim tizimining yaxlit axborot makonini vujudga keltirish, ta’lim - tarbiya dasturlarining intelektuallashuvini ta’- minlash va raqobatbardosh kadrlar 5O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI Ijtimoiy-gumanitar fanlar fakulteti Boshlang‘ich ta’lim y o‘ nalishi 22/01-guruh talabasi Boshlang ‘ ich ta’lim pedagogikasi fanidan K URS ISHI M avzu: Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida Bajardi: ____________________ Qabul qildi: _____________________ ______________ 2024 5 5texnologiyaga ta’lim sohasidagi siyosatning bosh vazifasi sifatida qarab kelingan. Bunday yondashish YUNESKO tomonidan ham m a’qullandi va 1972-yilda “Ta’limni rivojlantirish masalalari” bo‘yicha Xalqaro Komissiya tashkil topdi. Bu komissiya zamonaviy texnologiva-tn’limni moderniyatsiyalashda harakatlantiruvchi kuchdir,—Muhimi shundaki, Prezidentimiz I.A.Karimov tom onidan milliy dastumi ro‘yobga chiqarish bosqichlari har jihatdan ilmiy asoslab berildi va lining ikkinchi bosqichida «o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» muhim vazifalardan biri sifatida belgilandi. Xo‘sh pedagogik texnologiya nima? Uni amaliyotga qanday joriy qilish mumkin? Dastlab “Texnologiya” tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu so‘z fanga 1872 yilda kirib keldi va grekcha ikki so zdan – “texnos” -hunar va “logos”-fan, so‘zlaridan tashkil topib, «hunar fani» ma'nosini anglatadi. Biroq bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonni to‘liq tavsiflab bera olmaydi, texnologik jarayon deyilganda-mehnat qurollari bilan mehnat vositalariga ta'sir etish natijasida mahsulot yaratish bo‘yicha qilingan mehnat va jarayonlar tushuniladi. Demak, bu ta’rifhi istalgancha sharhlash mumkin, bunda: pedagogik texnologiya-bu o‘qituvchi tomonidan o‘qitish vositalari yordamida o ‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda muayyan shaxs sifatlarini shakllantirish jarayoni, deb ta’riflasak xato bo‘lmaydi. Qator yillardan beri, pedagogik texnologiyaga o‘quv jarayonini texnik vositalar yordamida amalga oshirish, deb qarab kelindi. Faqat 70-yillardan boshlab pedagogik adabiyotlarda bu tushuncha yangicha talqin etila boshlandi. Texnologiya deganda. subyekt tomonidan obyektga ko‘rsatilgan ta ’sir natijasida subyektda sifat o‘zgarishiga olib keluvchi jarayon tushuniladi[5.29b]. Texnologiya har doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalanib, obyektga yo‘naltirilgan maqsadli amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni ko‘zda tutadi. Ushbu tushunchararni o‘quv jarayoniga ko‘chiradigan bo‘lsak. o‘qituvchi (pedagog)ning o‘qitish vositalari yordamida o‘quvchitalabalarga muayyan sharoitlarda ko‘rsatgan tizimli ta’siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo‘lgan va oldindan belgilangan ijtimoiy sifatlarni intensiv tarzda shakllantiruvchi ijtimoiy hodisa, deb ta’riflash mumkin. Ta’riflar nazariyasi bo‘yicha bunday ijtimoiy hoidisani 5 7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi PQ-2909-sonli “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 maydagi PQ-2956-sonli “O‘zbekiston Respublikasida tibbiy ta’lim tizimini yanada isloh qilish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 iyuldagi PQ-3151-sonli “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. 10.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Uzluksiz ta’lim tizimini darsliklar va o‘quvadabiyotlari bilan ta’minlashni takomillashtirish to‘g‘risida”gi Qarori. (1998 yil 5 yanvar). Oliy ta’lim. Me’yoriy hujjatlar to‘plami. –T: «Sharq», 2001. 11.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. – T.: «O‘zbekiston», 2017. 12.Abdullayeva Sh. Bilim va tarbiya jarayoni yaxlitligi pedagogik texnologiya masalalaridir. // Guliston, 2001 yil 2-soni. 13.Abdurazzoqova Z., Mamatova M. Darslarda yangi ilg‘or texnologiyaning qo‘llanilishi // Ta’lim texnologiyalari; 2007 yil 1- soni. 14.Abduquddusov O. Malaka oshirish tizimida pedagogik innovatsiyalar.- «Xalq ta›limi», 1999. 15.Avliyakulov N.X. O‘qitishning modul tizimi va pedagogik texnologiyasi amaliy asoslari, - Buxoro, 2000. 16.Avliyakulov N.X. Zamonaviy o‘qitishtexnologiyalari: O‘quv qo‘llanma. – B.: “Muallif” nashriyoti, 2001. 17.Avliyakulov N.H., Musayeva N.N. Pedagogik texnologiyalarT: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2008. 18.Azizxo‘jayeva N.N. O‘qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash texnologiyasi – Toshkent, 2000. 5pedagogik texnologiya, desa bo‘ladi. Mustaqillikka erishgan O‘zbekiston olimlari xorijiy mamlakatlar bilan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ilmiy-ma’rifiy aloqalar o‘m ata boshladilar. Natijada yurtimizga ilg'or va samarali texnologiyalar kirib kela boshladi. Shular qatorida, jahondagi progressiv pedagogik texnologiya degan tushunchalar ham kirib, pedagogik jamoatchiligimiz fikrini chulg'ab oldi. Oxirgi yillarda, Rossiya bilan O‘zbekistonda pedagogik texnologiyani o‘rganish yo‘lida ancha ishlar qilindi. Shujumladan, O‘zbekiston olimlari bilan hamdo‘stlik davlatlari o‘rtasida ham pedagogik texpologiyalarning loyihalarini tuzish bo‘yicha ancha ishlar qilindi. Pedagogik texnologiyani o‘quv jarayoniga olib kirishning zarurligini bunday mamlakatlar ichida birinchilar qatorida har tom onlama ilmiy asoslab bergan rossiyalik olim V.P. Bespalkoning fikricha, “Pedagogik texnologiya-bu o‘qituvchi mahoratiga bog'liq bo‘lmagan holda pedagogik muvaffaqiyatni kafolatlay oladigan o‘quvchi shaxsini shakllantirish jarayonining loyihasidir”. Rossiyalik olimlaridan biri — V.M. Monaxov “Pedagogik texnologiya — avvaldan rejalashtirilgan natijalarga olib boruvchi va bajarilishi shart bo‘lgan tartibli amallar tizimidir”,-degan qisqacha ta’rifni bera turib, uning asosiy xususiyatlariga e'tiborni qaratadi. “Pedagogik texnologiya-o‘quv jarayonini texnologiyalashtirib, uning qayta tiklanuvchanligini hamda pedagogik jarayon turg'unligini oshirib, bu jarayon ijrochisining subyektiv xususiyatlaridan uni ozod qiladi”, - deydi u. M.V. Klarin fikricha, “ Pedagogik texnologiya-o‘quv jarayoniga texnologik yondashgan holda, oldindan belgilab olingan ko‘rsatkichlardan rnaqsad kelib chiqib, o‘quv jarayonini loyihalashdir”. V.P. Bespalkoning o‘zbekistonlik shogirdlaridan N. Sayidahmedov va M. Ochilovlarning fikricha, “ Pedagogik texnologiya — bu o‘qituvchi(tarbiyachi)ning o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchi (talaba)larga muayyan sharoitda ta'sir ko‘rsatishi va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini intensiv shakllantirish jarayonidir”. I.Ya. Lernerning fikriga ko‘ra, “Pedagogik texnologiya- o‘quvchilar harakatlarida aks etgan o‘qitish natijalari orqali ishonchli anglab olinadigan va aniqlanadigan maqsadni ifodalaydi”. O‘zbekistonlik metodist B.L. Farberman pedagogik texnologiyaga quyidagicha ta’rif beradi: “Pedagogik 5tayyorlash kabi muhim vazifalar kun tartibiga qo‘yildi. O‘tgan asmi sarhisob qilib, yangi yuz yillik va ming yillikning qanday bo‘lishini tasawur etarkanmiz, uning eng muhim xususiyatlaridan biri sifatida yangi ta’lim dasturlarida nazarda tutilayotgan zamonaviy axborot texnologiyalari, ta ’limni kompyuterlashtirish va kompyuter tarmoqlari tizimida ta’lim jarayonini axborot bilan ta’minlashning rivojlanishini nazarda tutmoq o‘rinlidir. Zero, milliy dastumi ro‘yobga chiqarishga doir tashkiliy ishlarda e’tirof etilganidek, “Ta’limni axborot bilan ta'minlash tizimini shakllantirish va rivojlantirish, uni jahon axborot tizimi bilan bog'lash, ommaviy axborot vositalarining ta'lim sohasidagi vazifalarini belgilash” malakali kadrlar tayyorlashning muhim mezonlaridandir. Demak, yangi asr-informatsion texnologiyalar asri bo‘ladi. Bu masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi bir muhim jihati shundaki, yangi asr xalqaro intellektual-iqtisodiy korporatsiyaning yaratilish asri, ya’ni jahon miqyosidagi aql-zakovatning birlashuvi asri bo‘ladi. Xo‘sh, axborot texnologiyalari nima-yu, ularni inson idroki, tafakkuri va ongiga singdirishda nimalarga e’tibor qaratilishi lozim ? Adabiyotlarda “Yangi tartib- qoida", “Yangilik” , “Innovatsiya” tushunchalarining m a’naviy mazmunini aniqlashning turlicha talqinlari mavjud. Yangi tartib-qoida, moddiy ma’noda, ijobiy va ilg‘or yangilikni, bu tushunchani qabul qiladigan va undan foydalanadigan tashkiliy sistema uchun yangi bo‘lgan g‘oya, faoliyat yoki moddiy obyektni anglatadi “Yangi tartib-qoida”, “Innovatsion jarayon” atamalari aynan o‘xshash, ya’ni bir xil ma’noga ega. Innovatsiyalar ta’lim amaliyoti paydo bo‘lganidan buyon o‘tgan uzoq davr davomida unga yangiliklar kiritish, mavjud ta’lim tuzilmasini maqsadga muvofiqlashtirish, ba’zan juz’iy, ba’zan esa keng ko‘lamli o‘zgartirish, takomUlashtirish va yaxshilash elementlarini joriy etish evaziga sifatni ko‘tarish uchun u bilan yonma-yon kelmoqda. Yangilik - bu texnik, texnologik ixtiro va yutuqlardan amaliy foydalanishdir. U pedagogik kategoriya sifatida ta’limga yangilik kiritishni anglatadi. Yangilik, ko‘pincha, yangi metodlar, usullar, vositalar, yangi konsepsiyalar, yangi o‘quv dasturlari, tarbiya usullari va boshqalami kiritish hamda qo‘llashga xosdir.[4.12b]. Keyingi o‘n yillar ichida yaratilgan, pedagogikagabag'ishlangan adabiyotlarda “Pedagogik texnologiya”, 5MUNDARIJA: KIRISH.....................................................................................................................3 I BOB. PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI. 1.1. Pedagogik texnologiyaning umu m iy asoslari ……………..………………..8 1.2. Pedagogik texnologiyaning manbalari, metodologik asoslari va uning turlari .............….……………………………………………………….……..….16 II BOB. PEDOGOGIK TEXNOLOGIYALAR BORASIDAGI YONDASHUVLAR ………………………………………………………….…20 2.1. Ta’lim-tarbiyaga texnologik yondashuv ….…………………………….……20 2.2 Zamonaviy ta’lim texnologiyasining kanseptual asoslari …………………..… 25 XULOSA................................................................................................................ 30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR..............................................................35 ILOVALAR………………………………………………………………………38

Pedagogik texnologiyalar dars samaradorligining muhim omili sifatida

Купить