Pedagogik texnologiyalardan foydalanish - Pedagogika - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	11000UZS
Hajmi	42.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Umidjon Omonov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Aprel 2025

0 Sotish

Pedagogik texnologiyalardan foydalanish

Sotib olish

Mexanika bo limiga oid mavzularini o qitishda pedagogikʻ ʻ
texnologiyalardan foydalanish usullari.
MUNDARIJA
KIRISH …...…………………………………………………………………..3
I-BOB. MEXANIKA BO’LIMINI O’QITISH USULLARI………………7
1.1 § Mexanika bo’limini o’qitish uslubiyati. …… …. ………… .. …………….7
1.2§ Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda axborot
texnologiyalaridan foydalanish
metodikasi . .............................................. ............................................ . 13
II-BOB . MEXANIKA BO’LIMINI O’QITISHDA PEDAGOGIK
TEXNOLOGIYALAR ORQALI O’QITISH METODIKASI..........................21
2.1 § . Mexanika bo’limini o’qitishda pedagogik texnologoyalardan
foydalanish …… …………………… ........................ ...................................... .... … 2 1
2.2 § . Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish usullari tadbiqi ...........................
……. ....................27
XULOSA ........................................................................................................ 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO’YXATI . ................................ ............................................................ ........3 5
KIRISH

Har bir pedagog shuni doimo esda tutishi keraki, dars o’quv-tarbiya
jarayonining asosiy shakli hisoblanadi. Tarbiyaning barcha jarayonlari har
tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash, birinchi navbatda dars jarayonida
amalga oshirilishi kerak. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda darsning tarbiyaviy
ahamiyatini oshirish o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi va o’qituvchilar oldiga
birinchi darajali vazifa qilib qo’yilmoqda.
Hozirgi zamonda darslar uchta maqsadni: ta’lim, tarbiya va rivojlantirish
maqsadlarini ko’zda tutadi. Ammo, o’quvchilarni kelgusi hayotga tayyorlashda
o’zaro faollik, texnikani o’rganish va mehnatning roli tobora oshib bormoqda.
Hozirgi kunda Respublikamizda bo’layotgan yangi o’zgarishlar ta'lim
sohasini tubdan yangilashini taqozo etmoqda. Darhaqiqat, teran bilimli, keng
dunyoqarashli komil insonni tarbiyalash masalasi pedagoglardan yangidan, yangi
izlanish tamoyillarini amalga oshirishda katta ma'suliyat yuklaydi. Mamlakatimiz
Prezidentining "Fizika sohasidagi ta'lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni
rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi PQ-5032 sonli (19.03.2021) qarorida
"Bugungi kunda ta'lim muassasalarida fizika fanini o’qitish sifatini oshirish, ta'lim
jarayoniga zamonaviy o’qitish usillarini joriy etish, iqtidorli o’quvchilarni tanlab
olish, mehnat bozoriga raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash, ilmiy izlanish,
innovatsiyalarni rivojlantirish va amaliy samaradorlikka yo’naltirishga katta e'tibor
qaratilib, yechimini topgan bir qator muammolar fizika sohasida ta'lim sifati va
ilmiy izlanish samarodorligini oshirishga asoslangan tadbirlarni amalga oshirish
zarurligini ko’rsatib o’tdi".
Zamonaviy darsga qo’yiladigan eng muhim talab innovatsion
texnologiyalarni dars jarayoniga olib kirib, har bir darsdagi mavzuni ilmiy
asoslash, o’quvchilar imkoniyatlarini hisobga olgan holda material hajmini
belgilash hamda uning murakkabligini aniqlash; avvalgi o’rganilgan materiallar
bilan bog’lash; o’quvchilarga beriladigan topshiriqlar va ularning mustaqil ishlari
tizimini aniqlash; darsning moddiy-texnik jihozini belgilash va qo’shimcha
ko’rgazmali qurollar bilan boyitish; qo’shimcha axborot vositalaridan

(komp’yuter) foydalanish va darsda muammoli vaziyatni vujudga keltirishdan
iboratdir.
Maktablarda darslariga qo’yiladigan eng muhim talablardan yana biri ta’lim
usullari va innovatsion texnologiyalar bir-biri bilan mustahkam bog’lab olib
borishning samaradorligini oshirishdir. Barcha didaktik vazifalar (xarita, jadvallar,
rasm, ranglar, matnlar, ko’rg’azmali qurollar) darsning o’zida hal etilishi, uyga
beriladigan vazifalar o’quvchilarning darsda olgan bilimlarining mantiqiy davomi
bo’lishi kerak.
Bugungi kunda maktablarda “Fizika” o’quv fanidan pedagogik
texnologiyalarni qo’llash asosida ishlab chiqilib, ta’lim tехnologiyalarining har biri
o’zida o’quv mashg’ulotini o’tkazish shart-sharoiti to’g’risida aхborot matеriallari,
pеdagogik maqsad, vazifa va ko’zlangan natijalar, o’quv mashg’ulotining rеjasi,
o’qitishning usul va vositalari mujassamlashtirilgan. Shuningdеk, zamonaviy fizika
fani o’qituvchisi o’quv mashg’ulotlarining tехnologik xaritasini, ya’ni o’qituvchi
va o’quvchining mazkur o’quv mashg’ulotida erishadigan maqsadi bo’yicha
hamkorlikdagi faoliyatining bosqichma-bosqich ta’rifini ham darsdan oldin tuzishi
lozim. Mashg’ulotlar davomida o’quvchilarning faolligini, erkin fikrlashlarini
yanada rivojlantirish maqsadida o’quv jarayoniga turli innovatsion texnologiyalari
joriy etilgan. Hozirgi kunda jahon tajribasidan ko’rininib turibdiki, ta’lim
jarayoniga o’qitishning yangi, zamonaviy usul-vositalari kirib kelmoqda va
samarali foydalanilmoqda. Pedagogik va innovatsion texnologiyalarini ishlab
chiqish asosida aynan shu talablar yotadi.
Mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o’z
ijodi va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarib, mamlakatimiz yigit-qizlarini
XXI asr talablariga to’liq javob beradigan har tomonlama rivojlangan shaxslar etib
voyaga yetkazish uchun shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish bo’yicha keng
ko’lamli aniq yo’naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish maqsadida
O’zbekiston Respublikasida davlat ta’lim dasturi ishlab chiqilgan.
Unda quyidagilar asosiy vazifalar etib belgilangan. Ilm-fanni yanada
rivojlantirish, iqtidorli va qobiliyatli yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish,

ularning o’z ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarishi uchun sharoit
yaratishga doir kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish kerak.
Kurs ishi mavzuning dolzarbligi. Mustaqil Respublikamizning ijtimoiy,
iqtisodiy, ma’naviy va intellektual jihatdan yangilanishi, uning jahon
hamjamiyatiga to’laqonli qo’shilishini ta’minlaydigan demokratik huquqiy davlat
qurishda kadrlar tayyorlashning “Milliy modeli” ustivor mezon sifatida muhim rol
o’ynaydi.
Bu qayd etilgan me’yoriy va huquqiy asoslar uzluksiz ta’lim tizimining
muhim bo’g’ini bo’lmish boshlang’ich ta’limga ham bevosita taaluqli. Mazkur
sohadagi axborotli jarayonlarni tizimli tadqiq etish masalalarini axborot –
kommunikasion texnologiyalardan keng foydalanish sharoitida yaxlit ta’lim tizimi
sifatida qarash, integrasiyalash tamoyillarini ishlab chiqish asosida boshlang’ich
ta’limda axborotlashtirilgan ta’lim muhiti (ATM) ni yaratish muammosi ushbu
sohaning dolzarb muammosidir. Chunki, mexanika bo’limiga oid mavzulariga oid
faoliyatning turli yo’nalishlarini axborotli qo’llab–quvvatlash ta’limni
axborotlashtirishning muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi: Mexanika bo’limiga oid mavzularni
o’qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish usullarini ishlab chiqish.
Fizikani o`qitishda nazariy olgan ma’lumotlarni amaliyotga tadbiq etishda
masa yechish usullarini ahamiyatini pedagogic texnilogiyalar asosida ochib berish.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgilab oldik:
umumiy o’rta ta’lim maktablarida mexanika bo’limini o’qitishning nazariy
asoslari hamda o’ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;
mexanika bo’limini o’qitishda Pedagogik texnologoyalardan foydalanish
usullarini yoritish:
mexanika bo’limiga oid mavzularni Pedagogok texnologiyalar asosida
o’qitishning metodikasi ishlab chiqish.
Kurs ishi vazifalari:
1.Mexanika bo’limiga oid mavzularini o’qitish metodikasini yoritish

2.Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda yuzaga keladigan
muammolarni aniqlash
3.Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda pedagogik texnologiyalardan
foydalanish usullarini o’rganish
4.Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda axborot texnologiyalaridan
foydalanish metodikasidan foydalanish
Kurs ishining hajmi va tuzilishi: Kurs ishi mundarija, kirish, 2 ta bob, 4 ta
bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

I-BOB. MEXANIKA BO LIMINI O QITISH USULLARIʻ ʻ
1.1-§. Mexanika bo’limini o’qitish uslubiyati.
Umumta’lim maktablarida mexanika bo’limi ikki bosqichda bo’lib o’tiladi.
O’quvchilarning mexanikadan olgan nazariy va amaliy bilimlari fizikaning keyingi
bo’limidagi hodisa va jarayonlarni muvaffaqiyatli, o’zlashtirishlariga asos bo’ladi.
Mexanika bo’limi kinematika, dinamika, statika, energiya, ish va saqlanish
qonunlarini o’z ichiga oladi. Tebranish va to’lqinlar elektromagnit tebranishlar
bilan birgalikda o’rganiladi. Chunki elektromagnit tebranishlar va mexanik
tebranishlar bir xil qonuniyatlar orqali ifodalanadi. Bu uslubiy jihatdan to’g’ri
hisoblanadi. Kinematika bo’limida moddiy nuqtaning harakati o’rganiladi.
Mexanik harakatning nisbiylik va mustaqillik tomoyillari o’quvchilar tomonidan
qiyin o’zlashtiriladigan mavzular hisoblanadi. Ushbu mavzular mexanikaning
uchta fundamental qonuni ya’ni Nyuton qonunlarini muvafaqiyatli o’zlashtirish
uchun asos bo’ladi.
O’quv materialni bunday sistemalashtirishda faqat vaqtni tejash kuzda
to’tilgan bo’lmay, uning ma’lum metodik ustunliklari mavjud. Mexanikada eng
oddiy va mexanikaning asosini tashkil etadigan fizik tushunchalar: tezlik,
tezlanish, massa, ko’chish, energiya kabi tushunchalar shakllanadi. Mexanika
bo’limini o’rganishda kam sonli fizika qonunlari yordamida birgina usul
qo’llanilib, jismlarning harakati va muvozanatiga doir ko’pgina masalalarni hal
etish imkoniyati mavjud ekanligi ko’rsatiladi. Bunda o’quvchilar analiz va sintez,
induktsiya va diduktsiya kabi umumiy ilmiy metodlarni o’zlashtiradilar.
Mexanikaning asosiy masalalarini yechishning fizikaviy va uslubiy g’oyalari.
Fizikadan o’rta maktabda o’qitish uchun ajratilgan o’quv materiali umumiy, ilmiy
va metodik g’oyalar bilan birlashtirilgan. Butun fizika kursida jumladan mexanika
bo’limida fizikadan olinayotgan bilimning rivojlantira olish mantiqiga alohida
ahamiyat beriladi.
VII sinf fizika darsligida keltirilgan mexanikani o’rga-nishdagi asosiy
metodik g’oyalardan biri-har bir yangi kiritilayotgan tushunchani shu fan hal

qilishi kerak degan g’oyani, ya’ni mexanikaning asosiy masalasini yechishda
zarurligi asoslab berilgan. Butun mexanika bo’limining mazmuni uning asosiy
masalasini yechish asosida birlashtirilishi fizika kursining asosiy metodik g’oyasini
amalga oshirishga-o’quv materialini shu fanning prinsiplari, nazariyasi, asosiy
ilg’or fikrlari atrofida mujassamlashtirildi. Mexanikada kuchlarning uch turi
tortishish, elastiklik va ishqalanish kuchi bir yerda o’rganiladi. Muvozanat sharti,
dinamika qonunidan kelib chiqadigan natija va uning xususiy holi singarilar
qaraladi.
Hamma vaqt eksperimentni o’tkazish mantiqini, natijani va undan chiqadigan
xulosalarni tushuntirib berish tavsiya qilinadi. O’quvchilarda eksperiment asosida
izlanayotgan yechim, fizik eksperiment-tabiatni o’rganish metodi ekanligiga
ishonch hosil qiladi. Mexanikadan o’quv tajribasini ko’rsatish uchun imkoniyatlar
katta. Odatdagi asboblardan tashqari mexanik hodisalarni o’rganish uchun
zamonaviy asboblardan harakatni stroboskopik yozish, mexanik kattaliklar (tezlik,
tezlanish, kuch) ni o’lchashni elektr usuli, mexanik hodisalar va jarayonlar
grafigini avtomatik ravishda yozishda foydalanish maqsadga muvofiq. Barcha
texnik vositalar mexanikani eksperimental asosda o’rganishni ta’minlaydi.
Kinematikadagi asosiy tushunchalar va jismlar harakatini o’rganish.
Kinematika-mexanikaning bir bo’limi bo’lib, bunda uning asosiy
masalasining bir qismi hal qilinadi. Bu bo’limda o’quvchilar butun fizika kursini
o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan tushunchalar bilan tanishadilar. Bu
tushunchalarga moddiy nuqta, koordinataviy tizim, sanoq tizimi, ko’chish, tezlik,
o’rtacha va oniy tezlik, tezlanish, vektor va uning proyektsiyalari tushunchalari
kiradi. Shuningdek, bu bo’limda o’quvchilar butun fizika kursini o’zlashtirish
uchun zarur bo’lgan harakatning nisbiylik nazariyasi tushunchasi bilan
tanishadilar. Ushbu mavzuda shakllantirilayotgan tushunchalar fizika kursining
boshqa bo’limlarida ko’p qo’llaniladi. Shuning uchun bu tushunchalarni
o’zlashtirilishi katta ahamiyatga ega.
Mexanikani o’rganish moddiy nuqta kinematikasidan boshlanadi. Mexanik
harakatlarni klassifikatsiyalash uchun moddiy nuqta harakat trayektoriyasi

tushunchalarini kiritish zarur. Harakat vaqtida jismning istalgan nuqtasi hosil
qiladigan chizig’i trayek-toriya deyiladi, degan tushuncha murakkab emas. Bu
tushuncha konkret misollar ustida oydinlashtiriladi: bo’rning doskaga qolgan izi va
hokazo. Moddiy nuqta tushunchasi esa juda abstraktdir. Shuning uchun bu
tushunchaning kiritilishi o’quvchilarga yetarli darajada batafsil asoslab berilishi
lozim. Jismlar harakatining ba’zi turlarini o’rganishda bu tushunchaning zarurligini
va undan foydala-nishga to’g’ri kelishini tushuntirish lozim. Biz fizikaning
mexanika bo’limini o’rganishda modellashtirish usulidan foydalanib ko’plab
kinematik masalalarni hal etamiz. Misol uchun, jismning ilgarilanma harakatini
yozishni o’rganishda uning bironta nuqtasining harakat qonunlarini bilish kifoya.
Shuning uchun ham jismning ilgarilanma harakatini o’rganishda uni moddiy nuqta
deb, modellashtirib tushuntirish mumkin.
O’quvchilar jism vaziyatini uning koordinatalari bo’yicha aniqlash usulini
o’zlashtirib olishlari uchun ularga biron harakatlanayotgan jismning bir necha turli
vaziyatini qayd etishni va tanlab olingan sanoq sistemasiga nisbatan vaziyatdagi
koordinatalarini aniqlashni taklif etish lozim. Koordinata tushun-chasi faqatgina
biror sanoq sistemasiga nisbatan ma’noga ega ekanligini o’qtirib o’tish muhimdir.
Doska bo’yicha ko’chirilayotgan bo’r, suyuqlik bilan to’ldirilgan uzun shisha
naydagi havo pufagi harakatlanayotgan jism bo’lishi mumkin. Sinf doskasiga
ikkita koordinatalar sistemasini chizib o’quvchilarga ularning har birida A va B
jismlarning koordinatalarini aniqlashni taklif etish shu va shunga o’xshash
mashqlar orqali koordinatalarning nisbiyligini o’zlashtirishga yordam berish
maqsadga muvofiqdir.
Ko’chish. Ko’chish tushunchasi VII sinf fizika kursida birinchi marta
o’qitiladi. VI sinfda mexanika elementlarini o’rganishda bosib o’tilgan yo’l
tushunchasi kiritiladi. Ko’chish tushunchasini kirita turib uni yo’l uzunligi
tushunchasidan aniq ajrata olish kerak.
Ta’rifga ko’ra, ko’chish-bu harakatlanayotgan jismning oldingi A vaziyati
bilan keyingi B vaziyatini tutashtiruvchi vektor. Yo’l uzunligi esa bu
harakatlanayotgan jism tarektoriya-sining uzunligi. Fizikada vektor kattaliklar va

ular ustida amallar bajarish ko’chishdan boshlanadi. O’quvchilar “yo’l” va “ko’-
chish” tushunchalarini mustahkam o’zlashtirib olishlari juda muhim, buning uchun
ular yo’l va siljishni aniqlab beruvchi misollardan foydalanishlari lozim.
Tezlik. O’quvchilar tezlik tushunchasi bilan VI sinfda harakatning muhim
xarakteristkasi sifatida tanishadilar. Bu tushuncha VII sinfda oydinlashtiriladi va
rivojlantiriladi. Tezlik tushunchasini o’rganish o’quvchilardan mavhum fikrlashni
talab qiladi. Fizik va matematik tushunchalarni shakllantirish jarayonida bu
tushuncha katta rol uynaydi. O’quvchilar tomonidan tezlikning to’g’ri
tushunlishini, keyinchalik matematik analizning asosiy tushunchalarini
shakllantirishda fizikada esa har qanday fizik kattalikning, ya’ni quvvatdan tortib
to elektr va magnit maydon-larining vaqt bo’yicha o’zgarish tezliklarini
tushuntirishda katta rol o’ynaydi. Ayni vaqtda, o’quvchilarning politexnik
saviyasini kengaytirish uchun ham xizmat qiladi. Shuning uchun tezlik
tushunchasini shakllantirish metodikasi jiddiy e’tibor talab qiladi. O’quvchilarning
kundalik kuzatishdan olgan dastlabki tasavvur-lariga qaramay bu tushunchani
shakllantirishda albatta sinfda bajariladigan tajribalar juda zarur. (Masalan, bolalar
o’yinchoq aravachalarning tezligini aniqlash). Shundan so’ng mavhum fikrlash
borasida dastlabki qadam qo’yilishi mumkin. Masalan quyidagi ikki jismdan qaysi
biri katta tezlikda harakatlanadi: 5 sekundda 20 metr yo’l yuradiganimi yoki 2
sekundda 10 metr yo’l yuradiganini, degan savol berish kerak.
Tezlik tushunchasini shakllantirishda muhim qadam uni birligini aniqlash.
Aniq masala yechishda tezlik ya’ni tezlik birligi soatiga necha km bo’ladi. Tezlikni
boshqa birliklarda ham ifodalash mumkinligini aniqlashtirib tezlikning asosiy
birligi 1 m/s ekanligini aytiladi. Shuningdek, o’quvchilar ongida o’rtacha va oniy
tezlik tushunchalarini ham shakllantirish lozim.
O’rtacha tezlik. Bu kattalik ko’chishning sodir bo’lgan vaqtiga nisbati orqali
yoki jism bosib o’tgan yo’l uzunligining shu yo’lni bosib o’tish uchun ketgan
vaqtga nisbatidan aniqlanadi. O’quvchilarga jism butun vaqtning birinchi yarmida
10 m/s tezlik bilan ikkinchi yarmida 20 m/s bilan harakatlangan degan shart bilan
o’rtacha tezlikni tanishishni taklif qilish mumkin. Bu holda o’rtacha tezlik 15 m/s.

Oniy tezlik. Oniy tezlik tushunchasini kiritishning qiyin-chiligi shundaki,
bunda o’quvchilarga mavzutik tushunchalardan ham ma’lum bo’lmagan
chegaraviy o’tishdan foydalanish kerakligi bilan bog’liqligidir. Shuning uchun
o’rtacha tezlik topilishi kerak bo’lgan vaqt oralig’ining cheksiz kamaytirilishi
haqida gapirish o’rniga, ya’ni benihoya kichik kattalik o’rnida juda kichik, lekin
cheklangan vaqt oralig’i-fizik kichik kattalik kiritiladi. Misol tariqasida qiya
tekislikdan dumalayotgan sharchaning stroboskopik suratlaridan foydalanib ikki
jism orasidagi o’rtacha tezlik bir-biri bilan farq qilgani holda, bir qismda
sharchaning har 0,002 sekunddan keyingi vaziyatlari tahlil qilinadi. Bu holda
o’rtacha tezliklar orasidagi farq deyarli yo’qligini ko’rsatish mumkin.
Kinematikani o’rganish mexanik harakat tushunchasidan boshlanadi. Bunday
harakat bir jismning boshqa jismga nisbatan vaziyatning o’zgarishi bilan
aniqlanadi. Mexanik harakat, tekis harakat, notekis harakat, trayektoriya kabi
tushunchalarni o’rga-nishdagi metodika shunday bo’lishi kerakki, darsda va
sinfdan tashqari ishlarda kuzatishlarga imkoniyat yaratish juda muhim.
O’quvchilarda kuzatishlarga, solishtirishlarga va xulosalarga qiziqishlar paydo
bo’la boshlashi ular tajribalarda fizik hodisalarni topa bilishga o’rganishlari va aniq
fizik tasavvurlarga tayangan holda mexanika tushunchalaridan foydalanishlari
muhimdir.
Mexanik harakatning universialligi shundan iboratki, zarralardan tashkil
topgan barcha moddiy jismlar harakat qiladi. Jismlarni tashkil etgan barcha zarralar
doimiy harakatda bo’ladi. Mexanik harakat materiya harakatining tarkibiy qismi
bo’lishi bilan birga eng murakkab shakli hisoblanadi. Nisbiylik muammosi hozirgi
zamon fizikasining asosiy g’oyalaridan biridir. Nisbiylik tushunchasining
shakllanishi mexanik harakatning nisbiyligidan boshlanadi. Chunki mexanikada
harakatning tarektoriyasi, yo’li, tinch yoki harakat holatini baholaganda biror
sanoq boshiga nisbatan baholanadi. Jismning harakati turli sanoq sistemasiga
nisbatan turlicha bo’ladi. Demak, har qanday harakat har qanday tinchlik nisbiy
ekan.

Kinematika bo’limini o’rganishni tugatgach, o’tilgan mavzular bo’yicha
bilimlarni umumlashtirish maqsadga muvofiqdir. Umumlashtirish uchun jadval
to’zib, jadvalda to’g’ri chiziqli harakat, tekis va tekis tezlanuvchan harakatda
tezlik, tezlanish, ko’chish va koordinatalarning vaqtga bog’liqligini ham analitik
ham grafik usulda keltiriladi. Bilimlarni umumlashtirishda tekis va tekis
tezlanuvchan harakatni taqqoslashda bunday grafiklar ustida ishlash o’quvchilar
bilimini mustahkamlash nuqtai nazaridan juda foydalidir. O’rganilgan o’quv
materialini jadvallar yordamida umumlashtirish bilimlarni takrorlash va
chuqurlashtirishdan tashqari taqqoslash va sistemalashtirish kabi fikrlash
jarayonlariga o’rganish borasida ham afzalliklarga ega.
1.2-§. Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda axborot
texnologiyalaridan foydalanish metodikasi
Respublikamizda joriy etilgan uzluksiz ta’lim tizimining asosiy bo’g’ini,
kadrlar tayyorlash sifati va samaradorligiga mas’ul bo’lgan oliy ta’lim
muassasalarida tashkil etiladigan ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik
texnologiyalardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablaridan biri
ta’lim jarayonida yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash,
tayyorgarlikning modul tizimidan foydalangan holda ta’lim oluvchilarni
“o’qitishni jadallashtirish sanaladi.
Shu o’rinda savol tug’iladi. Pedagogik texnologiya atamasining moxiyati
nimada? “Texnologiya” yunoncha so’z bo’lib, “techne” - maxorat, san’at, “1ogos”
tushuncha o’rganish demakdir.
Pedagogik texnologiya atamasiga har bir didakt olim o’z nuqtai nazaridan
kelib chiqqan holda ta’rif beradi. Hali bu tushunchaga to’liq va yagona ta’rif qabul
qilinmagan. Ushbu ta’riflar ichida eng maqsadga muvofig’i YUNESKO tomonidan
berilgan ta’rif sanaladi.
Pedagogik texnologiya - ta’lim shakllarini optimallashtirish maqsadida
o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayoniga inson salohiyati va texnik resurslarni

qo’llash, ularning o’zaro ta’sirini aniqlashga imkon beradigan tizimli metodlar
majmuasidir.
G. K. Selevkoning "Zamonaviy ta’lim texnologiyalar"i o’quv qo’llanmasida
ta’lim jarayonida qo’llaniladigan texnologiyalar jamlangan bo’lib, ularning
ilmiynazariy, metodologik asoslari, tasnifi va amaliyotda qo’llash mexanizmi
yoritilgan.
Pedagogik texnologiya ta’lim amaliyotida uchta darajada qo’llaniladi:
Umumiy pedagogik daraja. Umumiy pedagogik (umumdidaktik,
umumtarbiyaviy) texnologiya ta’lim-tarbiya jarayonining yahlit tizimliligi, ma’lum
bir region, o’quv muassasasi tomonidan uzluksiz ta’lim tizimining muayyan bir
bosqichidagi texnologiyaning umumiy qonuniyatlari, ilmiy-nazariy asoslari,
tamoyillari, amaliyotda qo’llashning umumiy xususiyatlari, shart-sharoitlarini
ifodalaydi. Shu o’rinda qayd etish kerakki, uzluksiz ta’lim tizimining har bir
bosqichida ta’lim mazmuni orqali tegishli o’ziga xos maqsad va vazifalarni amalga
oshirish ko’zda tutilganligi sababli, pedagogik texnologiya ham o’ziga xos
xususiyatga ega bo’ladi. Bu darajada pedagogik texnologiya pedagogik tizim
tushunchasiga sinonim hisoblanadi. Uning tarkibiga ta’lim-tarbiya jarayonining
maqsad va vazifasi, mazmuni, vosita va metodlari, tarbiya jarayonining ob’ekti va
sub’ekti faoliyatining algoritmlari kiradi.
Xususiy metodik darajada pedagogik texnalogiyaning muayyan bir predmet,
kursni o’qitish jarayonining maqsad va vazifalarini amalga oshirish maqsadida
foydalaniladigan ta’lim mazmuni, o’qitish vositalari, metodlari, shakllarining
majmuasi tushuniladi.
Lokal (modul) darajada qo’llaniladigan pedagogik texnalogiyalar
ta’limtarbiya jarayonining ma’lum bir qismining xususiy didaktik va tarbiyaviy
maqsadini hal etishga qaratilgan texnologiyalardir. Unda o’quvchilarning mustaqil
ishlarini tashkil etish, o’quvchilar bilimini nazorat qilish, shaxsiy fazilatlarni
shakllantirish kabi masalalar ko’zda tutiladi. Pedagogik texnologiyaning yuqorida
qayd etilgan uchta darajasi bir-birini to’ldiradi va taqozo etadi. Biz pedagogik

texnologiyani qo’llash haqida so’z yuritishdan avval, pedagogik texnologiyaning
didaktikada ishlab chiqilgan tasnifiga to’xtalaylik.
Pedagogik texnologiyalar mazmuni, mohiyatiga ko’ra quyidagicha
tasniflanadi:
I. Shaxs strukturasiga mo’ljallanganligiga ko’ra:
Bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga mo’ljallangan axborot
texnologiyalari.
Aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga qaratilgan aqliy faoliyat
texnologiyalari.
Estetik va axloqiy munosabatlarni tarkib toptirishga mo’ljallangan
hissiyotliestetik va hissiyotli-axloqiy texnologiyalar.
Ijodiy faoliyatni rivojlantirishga qaratilgan evristik texnologiyalar.
II. Mazmuni va tuzilishiga ko’ra:
ta’lim-tarbiya berishga qaratilgan texnologiyalar;
dunyoviy va diniy ta’limga mo’ljallangan texnologiyalar;
Umumta’lim va kasb ta’limi texnologiyalari.
Insonparvarlik va texnokrat texnologiyalari.
Xususiy predmet texnologiyalari.
Monotexnologiya va kompleks (majmua) texnologiyalari.
III. Ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarilishiga
ko’ra V. P. Bespalko quyidagi texnologiya turlarini tavsiya etadi:
Klassik ma’ruza ta’limi.
O’TV yordamida ta’lim berish.
“Maslahatchi-konsultant” tizimi.
Mustaqil ish.
“Kichik guruxlar” tizimi - guruhli differentsial o’qitish usuli.
Kompyuter ta’limi.
“Repetitor” tizimi -individual ta’lim.
Dasturli ta’lim.

IV. Ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchi shaxsining tutgan o’rni muhim
ahamiyat kasb etadi. Shunga ko’ra pedagogik texnologiyalar quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
a) avtoritar texnologiyalar; b) didaktosentrik texnologiyalar; v) shaxsni har
tomonlama rivojlantirishga qaratilgan texnologiyalar; g) insonparvarlik va
hamkorlik texnologiyalari; d) erkin tarbiya texnologiyalari.
V. Hozirgi zamon ta’lim tizimida amal qilayotgan an’anaviy ta’limni
mazmunan yangilash va ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirishga
qaratilgan texnologiyalarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
asosidagi pedagogik texnologiya.
O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorligini oshirishga
qaratilgan pedagogik texnologiya.
Ta’lim jarayonini tashkil etish va boshqarishning samaradorligini oshirishga
qaratilgan pedagogik texnologiya.
O’quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlash
asosidagi pedagogik texnologiya.
Xalq pedagogikasi metodlarydan foydalanish pedagogik texnologiyasi.
Alternativ pedagogik texnologiya.
Majmuali (kompleks) politexnologiya.
Yuqorida tasniflangan pedagogik texnologiyalar ichida V gurux hozirgi
zamon ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan
yangilash va ta’lim jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirishga qaratilgan
texnologiyalar eng katta guruhni tashkil etadi.
Biz quyida mazkur pedagogik texnologiyalar guruxiga tegishli ba’zi bir
pedagogik texnologiyalarga qisqacha to’xtalamiz.
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
asosidagi pedagogik texnologiyalar o’zida falsafa, psixologiya va pedagogikaning
insonparvarlashtirish g’oyalarini mujassamlashtiradi.

Ushbu pedagogik texnologiyalar markazida o’z imkoniyatini yuksak darajada
amaliyotga qo’llaydigan, ijodiy va ijtimoiy faol, turli hayotiy vaziyatlarni anglab
taxlil qila oladigan, mo’ljalni ongli ravishda mustaqil, to’g’ri olaoladigan shaxsni
shakllantirish g’oyasi turadi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy jihati har bir shaxsda mavjud bo’lgan
uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida ularda ijobiy xislat va
fazilatlarni shakllantirish, rivojlantirish sanaladi.
Bu o’rinda ta’lim mazmuni shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uchun
muhit sanaladi. Shu sababli ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo’naltirilgan
gumanistik goya va me’yorlarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi lozim.
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
asosidagi pedagogik texnologiya yakka hokimlik texnologiyasiga tubdan qarshi
bo’lib, pedagogik jarayonda hamkorlik, g’amxo’rlik, o’quvchilar shaxsini hurmat
qilish, e’zozlash orqali shaxsni rivojlantirish va ijod qilishga qulay muxit yaratadi.
An’anaviy ta’limda o’qituvchi ta’lim jarayonining sub’ekti, o’quvchilar pedagogik
jarayonining ob’ekti deb qaralsa, hamkorlik pedagogikasida o’quvchi o’z o’quv
faoliyatining sub’ekti sanaladi. Shu sababli hamkorlik pedagogikasida yagona
ta’lim jarayonining ikkita sub’ekti hamkorlikda o’quv-tarbiyaviy vazifalarni hal
etadi.
Ushbu pedagogik texnologiyada ta’lim tizimi markazida barkamol inson
shaxsini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan insonparvarlik g’oyasi muhim
o’rin tutadi. Bu ‘goya qay darajada amalga oshirilganligi ta’lim jarayonining
asosiy natijasi, o’quv muassasasi pedagogik jamoasi mehnatining sifatiga berilgan
baho asosida aniqlanadi.
Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirishda
o’quv-tarbiyaviy jarayonning asosiy natijasini aniqlovchi muhim omil shaxsga
bo’lgan munosabat hisoblanadi.
Pedagogning shaxsga bo’lgan insonparvarlashtirilgan munosabati bolalarni
sevishi, ularning taqdiri uchun qayg’urishi, bolalarga ishonchning yuqoriligi,
o’zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada

bo’lishi, ta’lim oluvchilarni to’g’ridan to’g’ri majburlashdan voz kechish va
aksincha ijobiy rag’batlantirishning ustunligi tufayli ko’zlangan maqsadga erishish,
bolalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo’lish, ularni bartaraf
etishning samarali usullarini qo’llashda namoyon bo’lsa, ta’lim jarayonini
demokratlashtirish esa o’qituvchi va o’quvchilar huquqlarini tenglashtirish, ta’lim
jarayonida ta’lim oluvchilarga tanlash ‚huquqining berilishi, o’z fikri, nuqtai
nazarini erkin bayon etish va bolalar huquqlari Konvensiyasiga amal qilishni
taqozo etadi.
Yangi munosabatlarning asosiy mohiyati, an’anaviy ta’limda ko’zda tutilgan
natijalarni bermayotgan majburan o’qitishdan voz kechish va uning o’rniga:
o’zaro ishonchga asoslangan talabchanlik;
ta’lim jarayonini samarali tashkil etish orqali o’quvchilar o’rtasida qiziqish
uyg’otish va ongli intizomni vujudga keltirish;
o’quvchilarni muvaffaqiyatli bilim olishga yo’llovchi hamkorlikning paydo
bo’lishi;
mustaqil faoliyatning tashkil etilishi;
tegishli talablarni jamoa orqali qo’llashni amalga oshirish muhim sanaladi.
Ta’lim tizimida yangi munosabatlarning vujudga kelishi shaxsga tavofutlab
yondoshishni talab etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etishda:
o’rta saviyali o’quvchiga nisbatan mo’ljal olishdan voz kechish;
o’quvchilarning eng yaxshi sifatlarini va rivojlantirish;
ta’limda psixologo-pedagogik diagnostikani qo’llash orqali o’quvchilarning
qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, shaxsiy sifatlari, aqliy faoliyatining xususiyatlarini
aniqlash;
o’quvchilar o’zlashtiradigan bilim, ko’nikma va malakalar dinamikasini
tasavvur qilish;
shaxs rivojlanishining dasturiga tegishli o’zgartirishlar kiritish talab etiladi.
Ushbu pedagogik texnologiya o’qituvchi va o’quvchilar munosabatini tashkil
etishning asosi sanalsa, o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish boshqa
texnologiyani qo’llashni talab etadi. Shu sababli har bir mashg’ulotda bitta

texnologiyadan emas, balki o’quvchilar bilim olishining har bir bosqichining
o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tegishli texnologiyadan foydalaniladi.
Shunday qilib, bitta mashg’ulotda bir nechta pedagogik texnologiya
uyg’unlashtiriladi.
O’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va samaradorligini oshirishga
qaratilgan pedagogik texnologiyalar o’quvchilarda ijtimoiy normalarga mos ongli
intizomning vujudga kelishi, motivatsiyaning yuqori darajada bo’lishi, bilim,
ko’nikma va malakalarni ongli o’zlashtirishga bo’lgan etiyojining ortib borishi,
ko’zlangan natijaning kafolatlanganligi va samaradorlikning yuqori bo’lishi bilan
qimmatlidir.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga lokal darajada qo’llaniladigan pedagogik
texnologiyalar jumlasiga “BBB”, “Erkin xat”, “Venn diagrammasi”, “6х6х6”,
“Insert”, “Klaster”, “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Kichik guruhlarda ishlash”,
“Atamalar zanjiri”, “Atamalar varag’i” va h.k kiradi.
Mazkur texnologiyalar mashg’ulotlarning bir qismi, ya’ni o’quvchi va
talabalarning o’tgan mavzu bo’yicha o’zlashtirgan bilimlarini aniqlash,
talabalarning o’quv motivlarini faollashtirish yoki mavzuni umumlashtirish va
xulosa yasashda foydalanish mumkin.
Umumiy o’rta ta’lim va o’rta maxsus kasb-hunar ta’lim muassasalarida
ta’limtarbiya jarayonini tashkil etish shakllariga ma’ruza, seminar, amaliy va
laboratoriya mashg’ulotlari, kurs ishi, mustaqil ta’lim, o’quv-ishlab chiqarish,
o’quv va pedagogik amaliyotlar kiradi.
Yuqorida qayd etilgan ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etish shakllaridan
ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarida pedagogik
texnologiyalardan samarali foydalanish imkoniyatlari mavjud.
Ma’ruzada o’rganilishi belgilangan mavzuning o’quv dasturida tutgan o’rni,
maqsadi, vazifalariga ko’ra: kirish, muammoli, mavzuli, umumlashtiruvchi
ma’ruzalarga bo’linadi
Shunga ko’ra unda foydalaniladigan pedagogik texnologiyalar turlicha
bo’lishi mumkin.

An’anaviy texnologiyaga asoslangan ma’ruza hozirgi paytgacha qisqa vaqtda
katta hajmdagi ilmiy-nazariy ma’lumotlarni keng auditoriyadagi ko’p sonli tahsil
oluvchilarga yetkazish imkoniyatini mavjudligi bilan o’z qimmatini yo’qotmagan.
Mazkur mashg’ulot turining asosiy kamchiligi tahsil oluvchilarga axborotning
tayyor holida yetkazilishi, o’quvchi va talabalarning bilish faoliyati passiv
tinglovchi sifatida tashkil etilishi sanaladi.
Lekin, ta’lim muassasalarida o’qitiladigan fundamental fanlarni o’qitishda
ma’ruza juda qo’l keladi, faqat yuqorida qayd etilgan kamchiliklarga barham
berish uchun ma’ruzaning borishiga muayyan o’zgartirishlar kiritish tavsiya
etiladi.

II-BOB. MEXANIKA BO LIMINI O QITISHDA PEDAGOGIKʻ ʻ
TEXNOLOGIYALAR ORQALI O QITISH METODIKASI
ʻ
2.1. Mexanika bo’limini o’qitishda pedagogik texnologoyalardan foydalanish
Pedagogik texnologiya-bu o’qtuvchi(tarbiyachi)ning ta’lim-tarbiya vositalari
yordamida o’quvchi(talaba)larga muayyan sharoitda ta’sir ko’rsatishi va bu
faoliyatmahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxsiy sifatlarni
shakllantirish jarayonidir.
Bizga ma’lumki har bitta fanni o’qitishda “Pedagogik texnologiya” lardan
to’g’ri foydalanish muhim ahamyat kasb etadi. “Pedagogik texnologiya” lardan
to’g’ri foydalanish nafaqat fanni tushuntirishda balki, o’quvchi kelajakda o’z
yo’lini topishida, shaxs bo’lib shakllanishida ham muhim o’rin tutadi. Shuning
uchun “Pedagogik texnologiya” lar faqat ilmiy bo’libgina qolmay, o’quvchini
ongini rivojlantirishga va tarbiyalashga xizmat qiladi. “Pedagogik texnologiya” lar
o’ziga xos potensial yaratilgan pedagogik natijalarga erishish uchun pedagogik
tizimning barcha tashkiliy tomonlariga aloqador nazariy va amaliy tadqiqotlar
sohasi sifatida belgilanadi. “Pedagogik texologiya” o’qituvchi va o’quvchilarga
zarur sharoit yaratish orqali o’quv jarayonini loyihalashtirish, tashkil etish hamda
o’tkazish bo’yicha pedagogik faoliyatini har tomonlama o’ylaydigan modeldir.
Pedagogik maqsadlarga erishishda shahsiy imkoniyatlar, jihozlar va metodologik
vositalardan amalda bo’lishlining tizimli yig’indisi va tartibini bildiradi. Shunday
ekan mexanika bo’limini o’qitishda ham bir qancha “Pedagogik texnologiya”
lardan foydalaniladi:
“Zinama-zina” texnologiyasi.
Texnologiyaning tavsifi. Ushbu mashg’ulot o`quvchilarni o’tilgan yoki
o’tilishi kerak bo’lgan mavzu bo’yicha yakka va kichik jamoa bo’lib fikrlash
hamda xotirlash, o’zlashtirilgan bilimlarni yodga tushirib, to’plangan fikrlarni
umumlashtira olish va ularni yozma, rasm, chizma ko’rinishida ifodalay olishga
o’rgatadi. Bu texnologiya o`quvchilar bilan bir guruh ichida yakka holda yoki
guruhlarga ajratilgan holda yozma ravishda o’tkaziladi va taqdimot qilinadi.

Texnologiyaning maqsadi. O’quvchilarni erkin, mustaqil va mantiqiy
fikrlashga, jamoa bo’lib ishlashga, izlanishga, fikrlarni jamlab ulardan nazariy va
amaliy tushuncha hosil qilishga, jamoaga o’z fikri bilan ta’sir eta olishga, uni
ma’qullashga, shuningdek, mavzuning tayanch tushunchalariga izoh berishda
egallagan bilimlarini qo’llay olishga o’rgatish.
Texnologiyaning qo’llanishi: ma’ruza (imkoniyat va sharoit bo’lsa), seminar,
amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarida yakka tartibda yoki kichik guruhlarda
o’tkazish hamda nazorat darslarida qo’llanilishi mumkin.
Mashg’ulotda qo’llaniladigan vositalar: A-3, A-4 formatlarda tayyorlangan
(mavzuni ajratilgan kichik mavzuchalar soniga mos) chap tomoniga kichik
mavzular yozilgan tarqatma materiallar, flomaster (yoki rangli qalam) lar.
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
-o’qituvchi o`quvchilarni mavzular soniga qarab 3-5 kishidan iborat kichik
guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4 yoki 5ta bo’lgani ma’qul);
-o’quvchilar mashg’ulotning maqsadi va uning o’tkazilish tartibi bilan
tanishtiriladi. Har bir guruhga qog’ozning chap qismida kichik mavzu yozuvi
bo’lgan varaqlar tarqatiladi;
-o’qituvchi guruh a’zolarin tarqatma materialda yozilgan kichik mavzular
bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini flomaster yordamida
qog’ozdagi bo’sh joyiga jamoa bilan birgalikda fikrlashib yozib chiqish vazifasini
beradi va vaqt belgilaydi;
-guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik mavzuni yozma
(yoki rasm, yoki chizma) ko’rinishida ifoda etadilar. Bunda guruh a’zolari kichik
mavzu bo’yicha imkon boricha to’laroq ma’lumot berishlari kerak bo’ladi.
-tarqatma materiallar to’ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi taqdimot qiladi.
Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan materialar, albatta,
auditoriya(sinf) doskasiga mantiqan tagma-tag (zina shaklida) ilinadi;
-O’qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni
baholaydi va mashg’ulotni yakunlaydi.

Izoh: o’quv mashg’ulotining bunday tashkil etilishi o’quvchilarni mustaqil
fikrlashga, o’tilgan va o’zlashtirilgan mavzularni eslashga, ularni yozma (yoki
rasm, chizma ko’rinishida) bayon etishga, fikrlarni umumlashtirishga o’rgatadi.
“BUMERANG” texnologiyasi — bu texnologiya o’quvchilarni dars
jarayonida, darsdan tashqarida turli adabiyotlar, matnlar bilan ishlash, o’rganilgan
materialni yodida saqlab qolish, so’zlab berish, fikrini erkin holda bayon eta olish,
qisqa vaqt ichida ko’p ma’lumotga ega bo’lish hamda dars mobaynida o’qituvchi
tomonidan barcha o’quvchilarni baholay olishga qaratilgan.
Maqsad-o’quv jarayoni mobaynida tarqatilgan materiallarni o’quvchilar
tomonidan yakka va guruh holatida o’zlashtirib olishlari hamda suhbat-munozara
va turli savollar orqali tarqatma materiallardagi matnlar qay darajada
o’zlashtirilganligini nazorat qilish va baholash hamda o’quv jarayoni mobaynida
har bir o’quvchi tomonidan o’z baho (ball) larini egallashga imkoniyat yaratishdan
iboratdir.
Texnologiyaning qo’llanishi- amaliy mashg’ulotlar, seminar yoki laboratoriya
mashg’ulotlari hamda suhbat-munozara shaklidagi darslarda yakka tartibda, kichik
guruh va jamoa shaklida foydalanishi mumkin.
Mashg’ulotda foydalaniladigan vositalar. O’quvchi dars jarayonida mustaqil
o’qishlari, o’rganishlari va o’zlashtirib olishlari uchun mo’ljallangan tarqatma
materiallar (o’tilgan mavzu yoki yangi mavzu bo’yicha qisqa matnlar, suratlar,
ma’lumotlar).
Mashg’ulotni o’tkazish tartibi:
Ushbu texnologiya bir necha bosqichda o’tkaziladi:
-o’quvchilar kichik guruhlarga ajratiladi;
-o’quvchilar dars (mashg’ulot)ning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi;
-o’quvchilarga mustaqil o’rganish uchun mavzu bo’yicha matnlar tarqatiladi;
-berilgan matnlar o’quvchilar tomonidan yakka tartibda mustaqil o’rganiladi;
-har bir guruh a’zolaridan yangi guruh tashkil etiladi;

-yangi guruh a’zolarining har biri guruh ichida navbati bilan mustaqil
o’rgangan matnlari bilan axborot almashadilar, ya’ni bir-birlariga so’zlab beradilar,
matnni o’zlashtirib olishlarishga erishadilar;
-berilgan ma’lumotlarni o’zlashtirilganlik darajasini aniqlash uchun guruh
ichida ichki nazorat o’tkaziladi, ya’ni guruh a’zolari bir-birlari bilan savol-javob
qiladilar;
-yangi guruh a’zolari dastlabki holatdagi guruhlariga qaytadilar;
-darsning qolgan jarayonida o’quvchilar bilimlarini baholash yoki to’plagan
ballarini hisoblab borish uchun har bir guruhda “guruh hisobchisi” tayinlanadi;
-o’quvchilar tomonidan barcha matnlar qay darajada o’zlashtirilganligini
aniqlash maqsadida o’qituvchi o’quvchilarga savollar bilan murojaat etadilar,
og’zaki so’rov o’tkazadilar;
-har bir guruh a’zosi tomonidan guruhdagi matnning mazmunini hayotga
bog’lagan holda bittadan savol tuziladi;
-guruhlar tomonidan tayyorlangan savollar orqali savol-javob tashkil etiladi
(“guruh hisobchilari” berilgan javoblar bo’yicha ballarni hisoblab boradilar);
-guruh a’zolari tomonidan to’plangan umumiy ballar yig’indisi asosida g’olib
guruh aniqlanadi.
Blits-o’yin texnologiyasi.
Blits texnologiyasi o’quvchilarni faoliyat ketma-ketligini to’g’ri tashkil
etishga, mantiqiy fikrlashga, o’rganayotgan fan asosida kerakli ma'lumotlarni
tanlab olishga o’rgatadi. O’quvchilar dastlab yakka holda, so’ngra guruh bo’lib
topshiriqni bajarishadi.
Darsning tashkiliy qismidan so’ng, o’quvchilarga ushbu texnologiyalarni olib
borish bosqichlari haqida tushuncha beriladi va bunda vazifalarni bajarilishida
beriladigan vaqtga qat'iy rioya etish kerakligi eslatiladi.
O’quvchilarning har biriga oldindan tayyorlab qo’yilgan tarqatma materiallar
tarqatiladi. (Kompyuterdan foydalanib, video proektor orqali ekranga uzatib ham
bajarish mumkin.) O’quvchilar materiallar bilan tanishib chiqqandan so’ng,
o’qituvchi ularga harakat mazmunida berilgan mavzularning dastur bo’yicha

o’tilish ketma-ketligini aniqlash va mos holda raqamlar bilan belgilashni
topshiradi. Mazkur tartib raqamlari "yakka baho" uchun ajratilgan kataklarga
yozilishi kerakligi tushuntirildi, bu topshiriq uchun (6-10 minut) vaqt beriladi.
O’qituvchi nazoratida topshiriq yakunlangach, guruh (3-5 kishidan iborat)
kichik guruhlarga ajratiladi. Buni o’qituvchi raqamlar yoki rasmlar to’plami
yordamida amalga oshirish mumkin.
Masalan, guruhda 20 o’quvchi bo’lsa, bir xil rasmdan 4 dan stol ustiga
ag’darib qo’yib, bir xil rasm tanlagan o’quvchilardan kichik guruhlarni tashkil
qiladi.
Endi yuqoridagi aniqlanishi kerak bo’lgan ketma-ketlikni har bir guruh
birgalikda, maslahatlashib bir fikrga kelishi va to’g’ri deb topilgan javob ketma-
ketligi "guruh bahosi" uchun ajratilgan katakka qo’yilishi talab qilinadi. Bu
vazifani bajarish uchun ham ma'lum (15-20 min.) vaqt beriladi. Bu vaqt davomida
o’qituvchi aylanib guruhlarga ko’rsatmalar berib turadi.
Texnologiyaning keyingi bosqichi o’qituvchining to’g’ri javobni e'lon qilish
va shu uchun ajratilgan kataklarni to’ldirishdan iborat bo’ladi.
"To’g’ri javob» va «yakka baho" bo’limlarining kattasidan kichigi ayriladi
hamda natija son jadvalining "yakka xato" kataklariga yoziladi.
Shu alfozda keyingi bosqichni "guruh xatosi" bo’limini to’ldirish bilan
yakunlanadi.
Xatoliklar hisoblangach, o’qituvchi tomonidan ularga izoh beriladi:
-agar "yakka xato", "guruh xatosi" dan yuqori bo’lsa, u holda o’quvchi
guruhning fikrini inobatga olgan va undan to’g’ri xulosa chiqargan bo’ladi;
-agar aksincha bo’lsa, o’quvchi o’z fikrini guruh oldida yetarlicha himoya qila
olmaganligi va qat'iyatliroq bo’lishli kerakligi haqida tushuncha berish mumkin.
O’quvchilarni baholash tartibini "xato"liklar yig’indisiga qarab yoki
o’quvchilar bahosining to’g’ri javob bilan mosligiga qarab baholash mumkin.
Masalan, 13 tadan 7-9 ta mos kelsa "3" va 10-11 ta to’g’ri javobga "4" va 12-13 ta
to’g’ri topilgan javob uchun "5" baho qo’yilishi mumkin.

"Blits-o’yin" texnologiyasini qo’llashning yana bir usuli haqida to’xtalamiz.
Ushbu usulni qo’llash o’quvchilarning mantiqiy mohiyatini tushunishga o’rgatadi.
Blits-o’yin texnologiyasidan foydalanishni "Mexanika bo’limini takrorlash"
darslariga tadbiq etish mumkin.
2.2-§. Mexanika bo’limiga oid mavzularni o’qitishda pedagogik
texnologiyalardan foydalanish usullari tadbiqi
Texnologik taraqqiyot bugungi kunda ijtimoiy jarayonlarni kuzatib borishga
qodir eng muhim komponentlardan biridir. Pedagogik ta lim texnologiyasiniʼ
yaxshilash jamiyat madaniy saviyasini va uning iqtisodiy qudratini shakllantirish
shartidir.
O’qitish texnologiyasi ta limning faoliyatini ta minlaydi, bilimlarni mehnat
ʼ ʼ
jarayoniga tatbiq etishni ta minlaydi, pedagogning ongliligini qolipga tushiradi,
ʼ
uning jadal harakat qilishiga va hayot yo’liga ta sir ko’rsatadi.
ʼ
O quvchilarni o’qitish texnologiyasi shaxsni intizom, iroda va ixtisoslikka
ʻ
bo’lgan qiziqishni yuzaga keltiradi. Mutaxassisga bo’lgan har tomonlama talabni
qanoatlantirishga qaratilgan ta lim texnologiyalari pedagog va talabaning
ʼ
hamkorligiga tezlikda moslangan psixologik-pedagogik shartsharoitlarni amalga
oshirishga yo’naltiradi.
Shundan kelib chiqqan holda pedagogik texnologiyalar ishlab chiqiladi.
Pedagogik texnologiyalar ta riflariga bo’lgan turli yondashuvlar shuni ko’rsatadiki,
ʼ
haqiqatdan ham o’qitish texnologiyalari fan va ishlab chiqarish hamda o’quv-
pedagogik jarayon oralig idan o’rin oladi. Bu kasbiy didaktik tayyorgarlik
ʼ
tizimidagi bilimlarning mustaqil sohasi bo’lib, u o’kitishning didaktika nazariyasi
va amaliyoti bilan chambarchas bog langan. U o’quv faoliyatini boshqarish
ʼ
jarayonini loyihalash va konstruktsiyalash funktsiyalarini o’zida qamrab oladi.
VENN DIАGRАMАSI METODI
Metodning maqsadi: Bu metod grafik tasvir orqali o’qitishni tashkil etish
shakli bo’lib, u ikkita o’zaro kesishgan aylana tasviri orqali ifodalanadi. Mazkur
metod turli tushunchalar, asoslar, tasavvurlarning analiz va sintezini ikki aspekt

orqali ko’rib chiqish, ularning umumiy va farqlovchi jihatlarini aniqlash,
taqqoslash imkonini beradi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
• ishtirokchilar ikki kishidan iborat juftliklarga birlashtiriladilar va ularga
ko’rib chiqilayotgan tushuncha yoki asosning o’ziga xos, farqli jihatlarini (yoki
aksi) doiralar ichiga yozib chiqish taklif etiladi;
• navbatdagi bosqichda ishtirokchilar to’rt kishidan iborat kichik guruhlarga
birlashtiriladi va har bir juftlik o’z tahlili bilan guruh a zolarini tanishtiradilar;ʼ
• juftliklarning tahlili eshitilgach, ular birgalashib, ko’rib chiqilayotgan
muammo yoxud tushunchalarning umumiy jihatlarini (yoki farqli) izlab topadilar,
umumlashtiradilar va doirachalarning kesishgan qismiga yozadilar.
Kinetik energiya
Harakat energiyasi
Potensial energiya
O zaro ta’sir energiyasi
ʻ
“Baliq skleti” chizmasi: Bir qator muammolarni tasvirlash va uni yechish
imkonini berdi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga keltirish, ko’nikmalarini rivojlantiradi.
Chizmani tuzish qoidasibilan tanishadilar. Alohida kichik guruxlarda yuqori
“suyagida” kichik muammoni ifodalaydi, pastda esa ushbu kichik muammolar
mavjudligini tasdiqlovchi dalillar yoziladi.
Kichik guruxlarga birlashadilar, to’ldiradilar.
“Baliq skleti”ni tuzish qoidasi: baliqning tepa suyagida mavzu bo’yicha
muammolarni yozishda davom eting va past suyagida muammoni tasdiqlovchi
dalillar yoziladi. Qaysi qator ko’p suyakli baliq skleti tuzishda rag’batlantiriladi.
Inersiya tezlanish 2 va 3 inchi qonuni
Nyuton qonunlari
xulosa
“T–sxema” metodi.

Metodning maqsadi: Mazkur metod biror tushuncha, yoki mavzu bo’yicha
o’rganilgan axborotlar tizimini qiyosiy tahlil etish, solishtirish, mustaqil
munosabatni shakllantirishga imkoniyat yaratish maqsadida qo’llaniladi.
Bunda ta lim oluvchi shaxsidagi:ʼ
Mustaqil va ijodiy fikrlash;
Аxborotlar tizimini tahlil etish;
O’z pozitsiyasida qat iy turish;
ʼ
O’z-o’zini nazorat qilish va baholash;
Muloqotchanlik va o’zgalar fikriga hurmat; Jamoada ishlash ko’nikmalari
rivojlanadi.
Metodni amalga oshirish tartibi:
O’qituvchi o’quvchilarni miqdor jihatdan teng gurhlarga ajratadi;
O’kuvchilarni trening o’tkazishga qo’yilgan talablar va
bajarilishi zaraur bo’lgan topshiriq shartlari bilan tanishtiradi;
Tarqatmalar (ilovadagi) o’kuvchilar guruhiga beriladi va taklif etilgan sxema
asosida qatnashchilar tushunchaga yoki muammoga nisbatan o’zining mustaqil
fikrini bildiradi;
Bildirilgan fikrlar ijobiy va salbiy yo’nalishga ajratilib, kerakli ustunchalarga
yoziladi;
Belgilangan vaqt (10-15 daqiqa) yakuniga yetgach, barcha
guruhlarning fasilitatorlari yordamida prezentatsiya tashkil etiladi;
Barcha guruhlarning yakuniy xulosalari o’qib eshittirilganidan so’ng, trener-
o’kituvchi guruhlar ishini baholaydi va qo’shimcha to’ldirishlarni kiritadi.
Nyuton qonunlari; birinchi va ikkinchi qonunlari.
“Fikrlay olasanmi?” texnalogiyasi
Bu texnalogiyada o’qituvchi dars o’tish jarayonida qo’llashi mumkin, yani har
bir bobni tugatganda qo’llaydi. Bu texnalogiyani qo’llanilishi quyidagicha.
Biror kattalikni aylana ichiga joylashtiradi va uning atrofiga fizik kattaliklarni
yozadi. Topshiriq shundan iboratki o’quvchi ana shu kattaliklar qatnashgan
formulalar yozadi ular qancha ko’p formula yozsa shunchalik darsni yaxshi

o’zlashtirgan bo’ladilar. Bunda o’quvchilarning fikrlay olish qobiliyati rivojlanadi.
Olingan natijalarga qarab o’quvchilar baholanadi.

XULOSA
Pedagogik texnologiya – ta lim jarayonining samaradorligini oshirishʼ
maqsadida o’qitish va bilimlarni o’zlashtirish jarayonida o’qituvchining pedagogik
va talabalarning bilish faoliyatini uyg un ravishda tashkil etish, mazkur faoliyatni
ʼ
faollashtirish maqsadida, samarali o’qitish metodlari, vositalari va shakllarini
qo’llash, ularning o’zaro ta sirini aniqlashga imkon beradigan tizimlar majmuasi
ʼ
hisoblanadi.
Hozirgi kunda pedagogik texnologiyalarning juda ko’plab metodlari mavjud,
lekin fizikani o’qitishda qo’llash mumkin bo’lganlarini fan o’qituvchilari ajratib
olish kerak. Har bir metod fizikaning qaysi bo’limi va qaysi mavzusiga tushishini
aniq bilishi va qo’llay olishi kerak. Quyida fizikani o’qitishda qo’llash mumkin
bo’lgan bir qator metodlardan misollar keltirilgan. Masalan:
1.Aqliy hujum
2.T-sxema metodi
3. Yelpig’ich
4.Zinama –zina metodi
5.Venn diagrammasi metodi
6.Charxpalak
7.Bingo o’yini
8.Fikrlay olasanmi
9. Piramida
10. Baliq skleti
Mazkur kurs ishida fizikaning eng muhim bo’limi bo’lgan “Mexanika”
bo’limini o’tishda qanday “Pedagogik texnologiyalar” dan foydalanish mumkinligi
ko’rsatib o’tildi. “Mexanika” bo’limini o’qitishda qanday metodlardan va qaysi
mavzularda qo’llanilishi takidlab o’tildi. Bunda quyidagi “Pedagogik texnalogiya”
lar haqida ma’lumot berildi:
“Zinama-zina” texnologiyasi.
“Bumerang” texnologiyasi.
“Blits-o’yin” texnologiyasi.

Quyidagi metodlar haqida ma’lumotlar berildi: FSMU metodi, “3/4” metodi,
Charxpalak metodi, Yelpig’ich metodi, Rezyume metodi, Aqliy hujum metodi.
Dars o’tayotgan har qanday pedagok “Pedagogik texnalogiya” va metodlarni
o’quvchilar yoshidan hamda ularning bilim salohiyatidan kelib chiqqan hollda
tanlashni bilishi lozim. Bundan tashqari metod tanlaytganda albatta dars hajmiga
va texnik vositalarning qay darajada ekanligiga ahamyat berishi lozim. Mexanika
fizikaning birinchi bo’limi bo’lganligi uchun u butun fizika bo’limlariga kirib
ketgan. Ya’ni, fizikaning har qanday bo’limi mexanika bilan uzviy bog’liq.
Mexanika fizikaga kirish bo’lganligi uchun uni o’quvchilarga o’rgatish
murakkabroq kechishi mumkin. Chunki, bunda o’quvchilarning fizika fani haqida
tushuncha mavjud bo’lmaydi. Bu tushunchani qanchalik yaxshi shakllantirish esa
bevosita pedagogik mahorat va buning natijasida o’quvchilar ongida o’z faniga
bo’lgan muhabbatni shakllantirishga bog’liq. Agar o’quvchida mexanika bo’limi
yuzasidan tushuncha shakllanmadimi? Demak u fizikaning boshqa bo’limlarini
ham o’zlashtirolmaydi. Shundan ham ko’rinib turibdiki mexanika bo’limini
o’qitish qanchalik muhim ahamyat kasb etadi. O’quvchini kelajakda yurtga elga
foyda keltiradigan komil inson qilib tarbiyalashda pedagokning o’rni beqiyosdir.
Shunday ekan har bir pedagok o’z kasbiga sidqi dildan yondashib harakat qilishi
kerak.
Fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha olib
borilgan tadqiqot ishlaridan quyidagi natijalar va xulosalar kelib chiqadi:
1. Fizika fani yuqori sinf (kurs) larga o’tgan sari hodisalar, qonuniyatlar
murakkablashib, dars materialining hajmi esa ortib boradi. Shu va shu kabi boshqa
parametrlar dars sifati, o’quvchilarning o’zlashtirish ko’rsatkichiga salbiy ta’sir
etishi mumkin. Bu maqsadda fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni
qo’llash samarali ekanligi aniqlandi.
2. Fizika ta’limida pedagogik texnologiyalarni qo’llashdan maqsad ta’lim
oluvchini dars jarayonining markaziga olib chiqish, o’quvchilarni o’quv
materiallarini shunchaki yodlab olishlaridan, ixtiyoriy takrorlashlaridan

uzoqlashtirib, mustaqil va ijodiy faoliyatini rivojlantirish, darsning faol
ishtirokchisiga aylantirishdir.
3. Pedagogik texnologiyalarni fizika ta’limida to’laqonli tarzdagi texnologik
jarayon sifatida tadbiq etish, ta’lim-tarbiya jarayonini texnologiyalashtirish —
ta’lim muassasasining kuchli moddiy-texnik bazasini, ko’p vaqt va mehnat talab
etadigan murakkab jarayondir. Fizika ta’limida yangi pedagogik texnologiyalarni
qo’llash uchun o’qituvchi yuksak pedagogik mahoratga ega bo’lib, dars mavzusi,
o’quvchilar soni, ularning qiziqishi, qobiliyatlarini har tomonlama hisobga olishi
kerakligi ma’lum bo’ldi.
4. Har bir yangi pedagogik texnologiya, interfaol metodlarni qo’llashda ikkita
guruh namuna sifatida tanlab olindi. Bu guruhlarning birinchisiga dars oddiy,
an’anaviy usulda, ikkinchisida esa yangi loyiha asosida o’tkazildi. Yangi
pedagogik texnologiyalarni qo’llab o’tkazilgan dars jarayonida o’zlashtirish
ko’rsatkichi yuqoriligi, sifat samaradorligi yaxshilanganligi aniqlanadi.
5. Tajriba fizikadan ma’ruza darslarini o’tishda “aqliy hujum”, BxBxB”,
“muammoli vaziyat” kabi interfaol metodlar, masala yechish darslarida esa, “6x5”,
“davra suhbati”, “kichik guruhlarda ishlash” kabi metodlarni qo’llash yaxshi natija
berishini ko’rsatdi. Fizikadan muayyan bo’lim yoki mavzularni yakunlash, darsni
mustahkamlashda “Venn diagrammasi” strategiyasi va shu kabi usullardan
foydalanilganda, o’quvchilarning fizika fanini o’rganishdagi qiyinchiliklari
bartaraf etilishi kuzatilgan.
6. Ikki yillik tadqiqot natijalari asosida “yulduzli osmon”, “sirli baho”, “Kim,
qayerda xato qildi?” kabi yangi metodlar ishlab chiqildi va bu metodlarni fizika
ta’limida qo’llaganimizda quyidagi:
- o’quvchilar o’rtasida sog’lom raqobat muhitining yuzaga kelishi;
- o’zaro hamkorlik;
- bir-birini tinglash;
- o’z xatosini tushunish;
- fanga bo’lgan qiziqishning ortishi;
- ijodiy izlanish;

va boshqa shu kabi ijobiy natijalar kuzatildi.
7. Yuqoridagi yangi pedagogik texnologiyalarni qo’llab o’tkazilgan fizika
darsi jarayonlari o’quvchilar tomonidan ham ma’qullandi. Oddiy, an’anaviy usulda
tashkil qilingan dars jarayonidan farqli ravishda yangi pedagogik texnologiyalar
asosida o’tkazilgan dars jarayoni o’zining sezilarli samarasini ko’rsatdi.
O qituvchi o quvchilarning qiziqishlariga qarab, hamda utilayotganʻ ʻ
mavzusiga ko ra pedagogik texnologiyani tanlay bilish kerak ekan. Ming marta
ʻ
eshitgandan ko ra bir marta ko rgan afzalroq deyishganidek, rasmlar yordamida
ʻ ʻ
tasvirlash, o quvchilarning yodida qolishiga katta hissa qo shadi.
ʻ ʻ

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
1) Mirziyoyev Sh. “ Fizika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va ilmiy
tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” qarori, 19.03.2021 yildagi
PQ-5032-son
2) Fizika o’qitish metodikasi: o’quv qo’ilanma / Djo’rayev M. -
Toshkent: ABU MATBUOT-KONSALT, 2015.
3) Tajiboyeva X.H, Usmanova Sh.P. Fizika va astronomiya o’qitish
nazariyasi va metodikasi. -Т: "Fan va texnologiya", 2015,
4) Qahhorov S.Q. Fizika ta’limi davriyligini loyihalash texnologiyasi. Т.,
"Fan va texnologiya", 2007, 192 bet.
5) Karimov A, Toshpulatova Sh. Fizika o’qitishda innovatsion usullardan
foydalanish. Navoiy., 2015.
6) Saidahmedov N. “Yangi pedagogik texnologiyalar (nazariya va
amaliyot)”.- Toshkent Moliya nashriyoti 2003.
7) Azizxo’jayeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik
mahorat.Toshkent: O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot
8) Tolipov O’.Q, Usmonboyeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy
asoslari(O’quv qo’llanma)Toshkent.OzRFA "Fan" nashriyoti 2006.
9) Saidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar ( nazariya va
amaliyot). -Toshkent: Moliya nashriyoti 2003.
10) Saidahmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi texnologiyalarni qo’llash
namunalari.- Toshkent:RTM.2000.
11) Ochilov M.Yangi pedagogik texnologiyalar.-Qarshi.Nasaf.2000 y.
12) O’zbekiston Respublikasining ta’lim to’g’risidagi qonuni //Barkamol
avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. -T. Sharq. 2005.
13) O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligining
//O’rta maxsus kasb-hunar ta’limining umumta’lim fanlari davlat ta’lim standartlari
va o’quv dasturlari. T. Sharq. 2001.

Sotib olish