Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	58.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Pedagogika fani metodologiyasi mavzusini o’qitish metodikasi

II BOB BO’YICHA XULOSA
Xulosa qilib aytganda, interfaol mashg'ulotlarni yuqorida qisqacha bayon qilingan
omillarni hisobga olgan holda tashkil qilish va olib borish bu mashg'ulotlarning
sifati va samaradorligini yanada oshirishga yordam beradi [5]. Interfaol usullar
ko'p turli bo'lib, ularning hammasi ham har qanday progressiv usullar kabi eng
avvalo, o'qituvchidan mashg'ulot oldidan katta tayyorgarlik ko'rishni talab qiladi.
Shu mashg'ulotlarni tashkil qilishda interfaol darsning asosiy xususiyatlarini uning
an'anaviy darsga nisbatan ayrim farqlarini ko'rib chiqish orqali yaqqolroq idrok
etish mumkin.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ta'lim beruvchi tomonidan ta'lim
oluvchilarning qiziqishini orttirish, ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil
rag'batlantirib turilish, o'quv materialini kichik-kichik bo'laklarga bo'lib, ularning
mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara,
muammoli vaziyat, yo'naltiruvchi matn, loyiha, rolli o'yinlar kabi metodlarni
qo'llash va ta'lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab
etiladi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o'zaro muloqotda, o'zaro
bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjihatlik bilan hal etishdir [6]. Bu usulning
afzalligi shundaki, butun faoliyat o'quvchi--talabani mustaqil fikrlashga o'rgatib,
mustaqil hayotga tayyorlaydi. Interfaol metodlar deganda - ta'lim oluvchilarni
faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta'lim jarayonining markazida
ta'lim oluvchi bo'lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo'llanilganda ta'lim
beruvchi ta'lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta'lim oluvchi butun
jarayon davomida ishtirok etadi.
29

UMUMIY XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, pedagogika faqat sog‘lom
o`quvchilarning ta`lim-tarbiyasi bilangina emas, balki shaxsida qusuri bor bolalar
ta`lim- tarbiyasi bilan ham shug‘ullanadi. Bunday tarmoqlarni maxsus pedagogika
tizimiga oligofrenopedagogika (aqliy jihatdan orqada qolgan bolalarga ta`lim-
tarbiya berish), tiflopedagogika (ko`zi ojiz bolalarni tarbiyalash), surdopedagogika
(kar-soqov bolalarni tarbiyalash) kabi fanlar kiradi.
Hozirgi vaqtda pedagogika bir nechta tarmoqlarga bo`lingan.
Jumladan, umumiy pedagogika (maktab yoshidagi o`quvchilarni tarbiyalash va
o`qitish haqida bahs yuritadi), maktabgacha tarbiya pedagogikasi (maktabgacha
yoshdagi bolalarni tarbiyalash muammolari bilan shug‘ullanadi), madaniy-oqartuv
pedagogikasi (madaniy-ma`rifiy ishlarni boshqarish muammolarini o`rganadi),
harbiy pedagogika (armiya sardorlari va o`quvchilarini vatanimizning shon-sharafi
va or-nomusi uchun yetuk kurashchi, harbiy qurol-yarog‘lardan samarali foydalana
oladigan yoshlarni tarbiyalash yo`nalishida) kabi tizim-tarmoqlari mavjuddir.
Ma`lumki, turli sohada bilim oluvchi o`quvchilarni o`qitish va
tarbiyalashning nazariy hamda amaliy tomonlarini yolg‘iz pedagogika fanining
o`zi mufassal yoritib bera olmaydi. Pedagogika fani tarmoqlari mazkur
muammolarni ijobiy hal etishda muhim omil hisoblanadi.
Pedagogika fanining predmeti obyektini o‘qitish metodikasida turli
metodlardan foydalanish, malalar qo‘yish katta ahamiyatga ega va bu albatta o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi.
30

Mavzu: Pedagogika fani metodologiyasi mavzusini o’qitish metodikasi
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………
ASOSIY QISM…………………………………………………………
I BOB PEDAGOGIKA FANI METODOLOGIYASI MAVZUSINI
O’QITISHNING ILMIY PEDAGOGIK ASOSLARI………………..
1.1. Pedagogika fani metodologiyasi mavzusini o’qitishning mohiyati…
1.2. Pedagogika fani metodologiyasining tamoyillari va usullari…………..
II BOB PEDOGOGIKA FANI METODOLOGIYASINI O’QITISH
METODIKALARI…………………………………………………………..
2.1. Pedagogika fanini o’qitishdagi interfaol metodlar………………….
2.2. Pedagogika metodologiyasi fanini o’qitishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanish……………………………………………..
XULOSA………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI……………………..
1

Mantiqiylik - o ‘rganilayotgan obyektni alohida, uni o ‘rab türgan
muhitdan ajratib olingan holda emas, balki aynan (mazkur tadqiqot obyekti
misolida boMgani kabi) yaxlit tizim sifatida qarashni ko‘zda tutadi. Aks holda,
ushbu obyektni o ‘rganish natijalari tadqiqot mahsuli emäs, balki faqat m a'lum
natijalami qayd etishdan iborat bo‘lib qoladi.
Dialektik mezon - shaxsning ijtimoiy munosabatlaming faol subyekti
ekanligi to‘g ‘risidagi etakchi falsafiy g‘oyalar yangicha talqin qilish natijasida
tadqiqotlar mazmuni ham vaqt o‘tishi bilan o ‘zgarib 38 boradi. Bu m a’noda
dialektik mezon tarbiyaning etakchi mezoni sifatida o‘z davrining ustuvor ijtimoiy-
madaniy g ‘oyalariga yo‘naltiriladi. Foyalar maqsad, mazmun, metod va tarbiya
natijalariga aylana borib, pedagogik jarayonning metodologik asosini belgilab
beradi.
Metodologiya tushunchasi o‘zida ikki jihatni aks ettiradi: birinchisi
bilish faoliyati natijalari bilan bog‘liq bo’lsa, ikkinchisi mazkur faoliyatning o ‘zi
hisoblanadi. Har bir fanning o‘ziga xos kategoriyalari, tushunchalari, tadqiqot
predmeti, obyekti va fanshunoslikning umumiy qoidalari, ilmiylik mezoni
ifodalanishidir. Globallashuv jarayonida fanning rivojlanishi, ilmiy tadqiqot tili,
kategoriyalari uning umumiy jahonshumul va xususiy muayanligi muxim o‘rin
tutadi. So‘nggi vaqtlarda shaxsga yo‘naItirilgan ta’lim va yuksak m a’naviyatli
shaxsni shakllantirish bilan bogTiqlikda metodologiyäni tavsiflash bilan bog‘liq
qator savollar tug‘ilmoqda: metodologik har bir kishining shaxsiy yutug‘i bo‘lishi
kerak emasmi? Maxsus bilish sohasini metodologiya deb atash o‘rinli boladim i?
Ko‘plab olimlaming sa’yharakatlari bilan fan sohasida amalga oshirilgan ilmiy
ishlarni korreksiyalash va takomillashtirishdan foyda bormi? Shuningdek, ayrim
adabiyotlarda bayon etilishicha, “obyektiv” metodologiya bo‘lishi kerak emas,
aksincha, har bir kishi uchun ilmiy ijod individual xarakter kasb etishi, ya’ni
“subyektiv” metodologiya bo‘lishi lozim. Biroq mazkur fikrlarni to‘liq tasdiqlab
bo‘lmaydi. Avvalgi paragrafda ta’kidlab o'tilganidek. pedagogika fani
metodologiyasi pedagogik fanlar va pedagogik tadqiqotlar haqida bilimlar tizimini
11

jarayonda maqsadga muvofiq keluvchi, maqbul. Ayni vaqtda samarali bo‘lgan
metodlarni tanlay olish ham muhimdir. 4
Pedagogik ilmiy-tadqiqot metodlari
shaxsni tarbiyalash, unga muayyan yo‘nalishlarda chuqur, puxta ilmiy bilimlami
berishga berish tamoyillari, obyekti va subyektiv omillarini aniqlovchi pedagogía
jarayonning ichki mohiyati, aloqa va qonuniyatlarini maxsus tekshirisl, va bilish
usullaridir. Ayni vaqtda, 0 ‘zbekiston Respubiikasida pedagogik yo‘nalishíi' olib
borilayotgan ilmiy izlanishlar dialektik yondashuvga asoslanatii. Pedagogik
hodisa, voqelik va ularning qonuniyatlarilarni aniqlashg;; bunday yondashuv
pedagogik hodisa va jarayondlarning umumi; aloqasi, ularning izchil, uz-luksiz
rivojlanishi, bolaning fiziologik rivcii uning psixologik, in-tellektual jihatdan
takomilashtirib borishini ta’mi;' lashi, qarama-qarshiliklarning shaxs kamolotini
ta’minlashdagi o‘rni roli, shuningdek, dialektika kategoriyalarining ahamiyatini
e’tirof etadi.
4
Bristol, A. S., & Gillis, J. M. Recent developments in high school psychology education: An extension of Hakala
(1999). Teaching of Psychology, 2001. - 28, p.
17

zarurati yuzaga chiqadi. Masalan, o’qitishni iimiy asoslash usüllarini tadqiq etishda
ta’lim metodlari haqidagi tasavvurlar turli metodlarni amaliyotda qo‘llash bilan
bog‘liq masalalar yuzaga keladi. Aynan arnaliyotdagi kamchilikiar olimlami fanga,
ilmiy bilishdagi bo‘shliqlarga murojaat qilishni, keyin ushbu kamchilik va
bo‘shliqlaming yuzaga kelish sababiarini metodologik tahlil qilishga murojaat
qilishga majbur qiladi. Amaliyot uchun pedagogikada qo‘llani!adigan
tushunchalarni tartibga solish, kompleks tadqiqotlarni samarali tashkil etish uchun
pedagogikaning boshqa fanlar bilan aloqdorligi mexanizmini o‘rganish katta
ahamiyatga ega. Metodologik tadqiqot aynan tadqiqiy tavsifga ega boTishi lozim,
ya’ni istalgan ilmiy tadqiqotga qo‘yiladigan talablar to‘iiq bajarilishi lozim,
umumiy mulohaza va konspektiv xarakterga ega bo‘lib qolmasligi zarur.
14

ifoda etsa, ikkinchidan, mazkur bilimlarni qo‘lga kiritish, shuningdek, tadqiqot
dasturi(metodologik ta’minoti)ni asoslashga doir faoliyat sifatida metodologiya
sohasi bilan bog‘liq qator tushunchalarga aniqlik kiritish imkonini beradi.
Shuningdek, metodologiyani tushunish nuqtai nazaridan quyidagi savollarga aniq
javob topishga erishish mumkin: pedagogika metodologiyasi nima bilan
shug‘ullanadi va kim shug‘ullanishi kerak? Pedagogika sohasida metodologik
bilimlarni egallashning qanday usullari mavjud va qanday bilimlar qo‘lga
kiritiladi? Tadqiqotlaming metodologik ta’minotining manbalari, obyektlari va
tartib-qoidalari qanday bo'lishi lozim? Dastlab metodologik tahlil obyektlarining
maxsus ilmiy tahlil obyektlaridan fa rqiga aniqlik kiritish lozim. Maxsusilmiy ish
aniq metodologik tadqiqotni anglatmaydi, u pedagogik faoliyatni tadqiq etishga
yo‘naltirilgan bilish faoliyatidir. M etodlar tasnifi, ta’lirn mazmunini masalalari
yoki zamonaviy darsni tashkil etish muammolarini o‘rganish - maxsus-ilmiy tahlil
sohasidir. Biroq metodologik tahlil ham bor. M azkur holatda biz bu masalalarni
qanday tadqiq etamiz: masalan, ushbu masalalarni o'rganishda fan metodlari to‘g‘ri
qo’llaniladimi, bilish maqsadi bilan biz foydalanayotgan tushunchalar tizimi bir-
biriga muvoftqmi? Ikkinchidan, metodologik masalalar maxsus-ilmiy masalalardan
farq qiladi. 3
Metodologik masalalar: maktab amaliyotida didaktik bilimlardan
foydalanish masalalari, pedagogik bilimlarning turlari, xususiy metodika bilan
didaktikaning aloqadorligi, pedagogik dalillar, pedagogik tadqiqotlar m antig‘i,
pedagogik tadqiqotlarda formallashtirishni qo‘llash doirasi va shart-sharoitlari,
pedagogik tadqiqotlar bosqichi sifatida maktab tajribasini o‘rganish va h.k. M
azkur holtada e’tibor amaliy yo‘naltirilgan ilmiy faoliyatga qaratilgan. 40 M
etodologik ta ’m inot m anbalari. Pedagogika fani bo'yicha amalga oshiriladigan
tadqiqoi ishlarinig metodologik ta ’minoti qator o ‘ziga xosliklariga ega.
Metodologik ta’minoti manbasi tushunchasi tadqiqotchi uchun m o‘ljai olishga
imkon beruvchi va ierarxik mansublikka ega alohida turdagi bilimlar yig‘indisini
3
Bristol, A. S., & Gillis, J. M. Recent developments in high school psychology education: An extension of Hakala
(1999). Teaching of Psychology, 2001. - 28, p.
12

1.2.Pedagogika fani metodologiyasining tamoyillari va usullari
Ilmiy bilishda umumiy metodologiya va xususiy metodoiogik asos
mavjud. Umumiy metodologiya falsafaning dialektik qonunlari, ilmiy bilish
haqidagi ta’limotlar, jamiyat taraqqiyotning hozirgi davridagi konsepsiyalar, milly
g'oya, mafkura. Pedagogik fanlar metodologiyasining umumilmiy metodologik
tamoyillariga quyidagilar kiradi:
Muvofiqlik tamoyili - ilmiy bilishning mazkur sohasida bilimlaming
yangi tamoyillar, g‘oyalar konsepsiyalar asosida tizimga solish.
To’ldiruvchanlik tamoyili - tadqiqotning ko‘pgina obyektlari
mikrodunyoning zarraga o‘xshash eng oddiy obyektlaridan tortib inson va jamiyat
singari murakkab obyektlarigacha. Qarama-qarshi nazariyalarni birlashtirish
asosida to‘la tavsiflanishi.
Verifikatsiya tamoyili - mohiyat e’tibori bilan formal mantiqni yetarli
asoslash.
Falsafikatsiya tamoyili - mazkur tamoyilga binoan faqat inkor etish
orqali tekshirib ko'rish imkoniyati bo‘lgan bilim ilmiy bilim bo’lishi mumkin.
Reduksiya tamoyili - ma'lum yaxlitlik tizim murakkabligini uning
nisbatan sodda tarkibiy qismlari unsurlari orqali bilishdir.
Yaxlitlik tamoyili - tadqiq qilinayotgan obyektlaming alohida yaxlit
xossalarini boshqa ob’ekitlar bilan o'zaro aloqada bo‘lish.
Kontirreduksiya tamoyili - elementar zarralardan tortib to ijtimoiy
tabiiy tizimlargacha barcha tabiiy obyektlarga, shu jumladan tabiiy tilga amal
qilish. Pedagogik tadqiqotlarning konkret-metodologik tamoyillari. Demokratik
jamiyat qurish konsepsiyasi har bir ijtimoiy fanning o ‘z qonunlaridan,
predmetidan kelib chiqadigan xususiy, metodologiyani rivojianishiga imkoniyat
15

hissiyotlarni bir nechagina so'zlar bilan ifodalash uchun muhim bo'lgan malakadir.
Sinkveyn tuzish jarayoni mavzuni yaxshiroq anglashga yordam beradi.
Sinkveyn tuzish qoidalari:
1-qator: Mavzu bir so'z bilan ifodalanadi (odatda ot tanlanadi).
2-qator: Mavzu ikkita sifat bilan ifodalanadi (2 ta sifat yoziladi).
3-qator: Mavzu doirasidagi hatti-harakatni uchta so'z bilan ifodalanadi.(3 ta fe'l
yoki ravishdosh yoziladi).
4-qator: Mavzuga nisbatan munosabatni anglatuvchi va to'rtta so'zdan iborat
bo'lgan fikr yoziladi. (4 ta so'zdan iborat jumla yoziladi).
5-qator: Mavzu mohiyatini takrorlaydigan, ma'nosi unga yaqin bo'lgan bitta so'z
yoziladi (mavzuga sinonim so'z yoziladi). Misol
■ Shaxs
Serg`ayrat va baxtiyor.
Izlanadi, fikr yuritadi, komillikka intiladi.
Naqadar buyuk va murakkab mavjudot. Inson.
28

- bilganlarimga zid keladi
? - meni o'ylantirib qo'ydi.
▪Ikki qismlik kundalik usuli
Ikki qismlik kundalik usulidan ham matn bilan ishlash jarayonida foydalanish
mumkin. Bu usul birinchidan, mavzu matnini chuqur tushunishga yordam bersa,
ikkinchidan, o'quvchilarni ijodiy tafakkurga undaydi, ularning mustaqil fikr
yuritishlarini kuchaytiradi. Berilgan matn o'qib chiqilgach, daftar varag'i quyidagi
tarzda ikki qismga bo'linadi:
PARCHA SHARH
Chap tomondagi «Parcha» deb yozilgan qismga o'quvchilar matn yuzasidan biror
parcha yoki ularga qattiq ta'sir qilgan narsa yoki ularni haqiqatda hayron qoldirgan
timsol haqida yozishlari kerak. Ehtimol, bu ularga shaxsiy tajribalaridan nimanidir
eslatgandir, balki ularni qiziqtirgan yoki o'ylantirib qo'ygandir. Balki ular bu
fikrga, narsaga qo'shilmaslar. Balki bu narsa o'quvchi uchun yangilikdir, balki shu
narsa mohiyatini tushunib yetmagandir.
Varaqning <<Sharh>>> deb yozilgan o'ng tomoniga chap tomondagi tanlangan
parcha (yoki parchalar) ga sharh yoziladi. Bunda nima uchun ushbu parchani
tanlab olganligi, bu narsa uni nima haqida o'ylashga majbur etganligi, shu
munosabat bilan unda qanday fikrlar tug'ilganligi haqida sharh beriladi.
■ Sinkveyn usuli.
Sinkveyn - fransuz tilida <<5 qator>> ma'nosini bildiradi. Sinkveyn-
ma'lumotlarni sintezlash (bir butunga keltirish)ga yordam beradigan
qofiyalanmagan she'r bo'lib, unda o'rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea,
mavzu), to'g'risidagi axborot yig ilgan holda, o'quvchi so'zi bilan turli variantlarda
va turli nuqtai nazar orqali ifodalanadi. Sinkveyn tuzish-murakkab g'oya, sezgi va
27

Fikrlar paydo bo'lganda va ularni yozganda fikrlar o'rtasida mumkin bo'lgan
bog'lanishlarni belgilash;
Fikrlar tugamaguncha yoki vaqt tamom bo'lgunicha xayolga kelgan barcha fikrlar
yozilaveradi;
Keltirilgan so'z va fikrlar mazmuni va yaqinligiga qarab toifalarga ajratib chiqiladi.
■ Kubiklar usuli.
Kubiklar-o'zgartirilayotgan kelajakka asoslanib mavzuni ko'rib chiqishga yordam
beradigan o'qitish usulidir. Har tomonlamam fikrlashga (yozishga) yordam
beradigan har xil yo'l-yo'riklar yozilgan kubik ishlatiladi. Tomonlarining hajmi
o'rtacha 15- 20 sm bulgan qutichaga qog'oz yopishtirib, kubik yasash mumkin.
Kubikning har bir tomoniga quyidagi oltita yo'l-yo'riq yoziladi: buni tasvirlang,
buni taqqoslang, buni o'zaro bog`lanishini ko'rsating, buni tahlil qiling, buni
qo'llang, yaxshi va yomon tomonlarini ko'rsating (dalillar yordamida). O'tiladigan
mavzu yoki biror tushuncha shu jadval savollari asosida tahlil qilib chiqiladi.
■ Insert usuli.
Insert usuli tushunishni kuzatish vositasidir. Insert- bu o'quv jarayonida o'z
anglashini faol kuzatish uchun o'quvchilarga imkoniyat beradigan kuchli vositadir,
chunki shunday hollar borki, odam matnni oxirigacha o'qib, u yerda nima
yozilganligini eslab qololmasligi mumkin. Bu esa odam nima o'qiyotganini
tushunmay, o'qish jarayonida faol bo'lishga qatnashmaydigan va o'z anglashini
kuzatmaydigan hollarning misolidir. Insert- bu matn bilan ishlaganda faollikni
qo'llab-quvvatlash uchun kuchli vositadir.
O'quvchi matn bilan ishlayotganda bir qator belgilarni qo'yib boradi, ular esa
quyidagi ma'nolarni bildiradi:
V - bilganlarimni tasdiqlaydi
+ yangi axborot
26

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik
innovatsiyalami keng miqyosda qo‘Ilash jahon taraq-qiyotining global tendensiyasi
hisoblanadi. Ayni paytda interfaol ta’lim muhitini yaratish, o‘quvchilarning
tafakkuri va dunyoqarashini rivojlantirishning innovatsion metod va
texnologiyalarini takomillashtirish yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, yangi demokratik ta’lim konsepsiyasini
yaratish vazifasiga alohida e’tibor qaratildi. “Ta’lim O ‘zbekiston xalqi m
a’naviyatiga yaratuvchilik faolligini baxsh etadi. 0‘sib kelayotgan avlodning
barcha eng yaxshi imkoniyatlari, unda namoyon bo’ladi, kasb-kori mahorati
uzluksiz takomillashadi, katta avlodlaming dono tajribasi anglab olinadi va yosh
avlodga o‘tadi. Yoshlar, ulaming iqtidorliligi va bilim olishga chanqoqligidan
ta’lim va m a’naviyatni tushunib yetish boshlanadi” degan qat’iy xulosaga kelindi.
Mana shu g‘oyalar tadrijiy ravishda rivojlantirilib mustaqil
mamlakatimizning buyuk kelajagini ta’minlaydigan muhim omil sifatida ta’lim-
tarbiya, kadrlar tayyorlash sohasini mutiaqo yangi asosda tashkil etishga kirishildi.
Mazkur masalalami hal etish uchun umumiy o ‘rta ta’lim tizimi va mazmuni
yangilandi, ya’ni I-XI sinflarda o‘qitiladigan fanlar bo‘yicha uzviylashtirilgan
Davlat ta’lim standarti (DTS), o‘quv dasturlari ishlab chiqildi va amaliyotga joriy
etildi. TaTim-tarbiya 85 jarayonida ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalardan
foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida zamonaviy o‘quv-uslubiy
majmualar yaratildi. Umum ta’lim maktabi o'quvchilarida tarixiy tafakkurni
modernizatsiya-lashgan didaktik ta’minot vositasida rivojlantirishda uzviylik va
uzluksizlik hamda fanlararo aloqadorlikni ta’mirvlash, mazkur jarayonga
kompetent yondashuvni tatbiq etish, globallashuv sharoitida o‘quvchilarning
tarixiy ongi va dunyoqarashiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi axborot xurujlaridan
muhofaza qilishning muhim omili sifatida ularda axborot iste’moli madaniyatini
tarkib toptirish, samatali ta’lim texnologiyalari hamda o ‘quvchilarni miliiy tarixiy
2

II BOB PEDOGOGIKA FANI METODOLOGIYASINI O’QITISH
METODIKALARI
2.1. Pedagogika fanini o’qitishdagi interfaol metodlar
Hozirda ta'lim metodlarini takomillashtirish sohasidagi asosiy yo'nalishlardan biri
interfaol ta'lim va tarbiya usullarini joriy qilishdan iborat. Barcha fan o'qituvchilari
dars mashg'ulotlari jarayonida interfaol usullardan borgan sari kengroq
foydalanmoqdalar. Interfaol usullarni qo'llash natijasida o'quvchilarning mustaqil
fikrlash, tahlil qilish, xulosalar chiqarish, o'z fikrini bayon qilish, uni asoslagan
holda himoya qila bilish, sog'lom muloqot, munozara, bahs olib borish
ko'nikmalari shakllanib, rivojlanib boradi. Hozir interfaol mashg'ulotlarni olib
borishda ma'lumki, asosan interfaol usullar qo'llanilmoqda. Kelgusida esa bu
usullar ma'lum darajada interfaol texnologiyaga o'sib borishi maqsadga muvofiq.
Interfaol usullarni qo'llash bo'yicha amerikalik psixolog va pedagog B.Blum bilish
va emotsional sohalardagi pedagogik maqsadlarning taksonomiyasini yaratgan.
Uni Blum taksonomiyasi deb atashadi [1]. (Taksonomiya-borliqning murakkab
tuzilgan sohalarini tasniflash va sistemalashtirish nazariyasi). U tafakkurni bilish
qobiliyatlari rivojlanishiga muvofiq ravishdagi oltita darajaga ajratdi.
Unga ko'ra tafakkurning rivojlanishi bilish, tushunish, qo'llash, tahlil,
umumlashtirish, baholash darajalarida bo'ladi. Shu har bir daraja quyidagi belgilar
hamda har bir darajaga muvofiq fe'llar namunalari bilan ham ifodalanadi,
jumladan: Bilish-dastlabki tafakkur darajasi bo'lib, bunda o'quvchi atamalarni ayta
oladi, aniq qoidalar, tushunchalar, faktlar va shu kabilarni biladi. Bu tafakkur
darajasiga muvofiq fe'llar namunalari: qaytara bilish, mustahkamlay olish,
axborotni yetkaza olish, aytib bera olish, yozish, ifodalay olish, farqlash, taniy
olish, gapirib berish, takrorlash.
Tushunish darajasidagi tafakkurga ega bo'lganda esa, o'quvchi faktlar, qoidalar,
sxema, jadvallarni tushunadi. Mavjud ma'lumotlar asosida kelgusi oqibatlarni
19

Mazkur muammo ta’lim mazmunini modernizatsiyalash, ta’lim
jarayonini tashkil qiiish texnologiyalari va usullarini optimallashtirish bilan
chambarchas bogMangan. Ularning to‘laqonli hal etilishiga esa pedagogik
tadqiqotlami amalga oshirishda yanada moslashuvchan va taraqqiyparvar
yondashuvlarni keng joriy etish orqaligina erishish mumkin. 0 ‘z navbatida
pedagogika fani boshqa fanlar kabi yangi-yangi dalillar, yuqori natijalarga erishish
imkonini beruvchi texnologiyalar asosida rivojlanib boradi. Buning uchun esa
ilmiy asoslangan tadqiqot metodlariga tayanish talab etiladi. Ilmiy tadqiqot
metodlari esa o‘z navbatida metodologiya tushunchasi bilan ataluvchi nazariy
prinsiplar majmuasiga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik metodologiya sohasida amalga oshirilgan ilmiy ishlar
tahlili «metodologiya», shuningdek, «pedagogik metodologiya» tushunchasiga
nisbatan turlicna yondashuvlar mavjudligini ko‘rsatadi. Pedagogika fanida
metodologiya tushunchasining gnoseologik talqini ko‘proq ustuvorlik kasb etadi.
Mazkur yondashuvga ko‘ra «metodologiya» tushunchasi, mazmunan
«gnoseologiya» (bilish to‘g ‘risidagi fan), «nazariy bilish» kabi tushunchalarga
yaqin turadi. Ushbu yo‘nalish tarafdorlari masalaga bir tomonlama yondashib,
metodologiyani faqat «bilish metodlari to ‘g ‘risidagi ta’minot» yoki hodisalarni
bilish jarayoni sifatida talqin qiladilar. Shu o ‘rinda, ushbu tushunchaning «borliqni
o'zgartirish metodlari to‘g‘risidagi ta’limot» ekanligini e’tibordan chetda
qoldiradilar va metodologiyani gnoseologik qolip bilan cheklab qo‘yadilar.
Pedagogik tadqiqotlarning metodologik ta’minoti va pedagogik
refleksiyaga doir manbalari. Pedagogik tadqiqotning metodologik ta’minotiga
me’yoriy-metodologik bilimlar (yoridashuvlar, tamoyillar, usullar, mezonlar)
hamda metodologik vazifani bajaruvchi deskriptiv umumiy va maxsus ilmiy
bilimlar (tasniflar, konsepsiyalar, tizimlar, modellar) kiradi. E.G.Yudinning
ta’kidlashicha: “Ilmiy bilishning tadrijiy rivojida vazifa ko‘pincha shunday
qo‘yilgan boiadiki, bunda asbrakt bilish ratsiional bilishga nisbatan metodologik
vazifani bajaradi. Aslida har qanday ilmiy nazariya metodologik vazifani
9

yaratdi. Avvalo, ilmiy pedagogik tadqiqotda 99 shaxsiy yondashuv, faoliyatli
yondashuv, polisu’bektli yondashuv, madaniy yondashuv, antropologik
yondashuv, texnologik yondashuv kabi qonsepsiyalar yaratildi. Albatta bu
konseptual yondashuvlar davr taqozosi bilan takomillashib boradi. Professor
A.Choriev qonuniyatii yondashuv ta’lim-tarbiya jarayonini modemizatsiya
qilishning metodologik asosi ekanligini asosiagan. Chunki ta’lim-tarbiya
jarayonining o ‘ziga xos qonuniyatiari asrlar bo‘yi tajribalarda sinalgan, qaror
topgan. Har bir fanning o ‘ziga xos qonuniyati bo‘lganidek, pedagogik jaaryonning
qonuniyatiari ilmiy tadqiqotning yorqin yo‘llanmasi bo'iadi. Metodologiya
metodlar, usullar, majmui sifatida qarashlar, “yondashuvlar”, konsepsiyalar uchun
ham fanning umumiy qonuniyatiari nazariy (boshlang‘ich) asosi bo‘ladi. Har bir
qonuniyatni amaliyotida o ‘ziga xos metod, usullari qoManishi tabiiy hoi.
Pedagogik qonuniyatlar o‘tgan asming 80-yillarida umumlashtirila boshlandi.
Ko‘pgina mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jaryoniga faqat falsafiy yondashuv mavjud.
Muayan qonuniyatlarga asoslanilmagani uchun fanning predmetsizlikda
kamsitishga urinishlar ham bo‘ldi. Har bir voqeligining o ‘ziga xos qonuniyati
mavjud boMadi. Shuning uchun ilmiy tadqiqotda qonuniyatii yondashuv
obyektniing, muammoning muayyan mohiyatini aniqlash, ixtironing nazariy
ahamiyatini, tadqiqot samaradorligini oshiradi.
Pedagogika fani rivoji muayyan pedagogik muammolarni tadqiq etish
maqsadida olib borilgan tadqiqot ishlarining g‘oyasi, mazmuni hamda natijalari
hisobiga ta’minlanadi. Ijtimoiy va ishlab chiharish jarayonining keskin rivojlanishi
shaxsni har tomonlama kamol toptirish imkonini beruvchi omil hamda pedagogik
shart-sharoitlarni aniqlash, jamiyat va shaxs ma’naviyatiga ziyon etkazuvchi
holatlarni bartaraf etishni taqozo qiladi. Tarbiya jarayonlarining mohiyatini anglash
ularni keng yoki tor doirada o ‘rganish, mavjud ko‘rsatkichlar vositasida ularning
sodir bo‘lish sabablarini o‘rganish, zarur chora-tadbirlami belgilash ilmiy
izlanishlami tashkil etish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Pedagogik izlanishlaming
samarali kechishi bir qator obyektiv va subyektiv omiliarga bog‘liq. Mazkur
16

savolnomadan "ha" yoki "yoq" tarzida javob berish mumkin bolgan savollar orin
olgan;
tahsil oluvchilarga qizil rangli kartochkalarning "tasdiq", yashil rangli
kartochkalarning "inkor" ma'nosini anglatishi uqtirib otiladi;
- tahsil oluvchilar oqituvch qituvchi tomonidan berilgan savollarga "tasdiq" yoki
"inkor" ma'nolarini anglatuvchi kartochkalarni ko`rsatish asosida javob
qaytaradilar.
“Qora quti “ metodi
O’quvchilarni 6ta guruhga bolamiz. Har bir guruhga bittadan topshiriq beramiz.
Qaysi guruh topshiriqni aniq va togri bajarsa u guruhdan bir kishi oqituvchi
vazifasini bajaradi. "oqituvchi"har bir guruhga berilgan sozlarga ontadan misol
yozishni buyiradi. Bu jarayon oqituvchi tomonidan ham sinchkovlik bilan kuzatib
boriladi.
"Yalpi fikriy hujum" metodi
• Bu matn bialogiya faniga moljallangan. Bu usulda sinfni 6ga bolamiz va 3 xil
mavzu beramiz. Berilgan rasm boyicha ilmiy va badiiy matn tuzing.
• Matnlarni oquvchilar o`qib berishadi va eng yaxshi yozilgan ilmiy va badiiy matn
guruhdan tanlab olinadi. Matn yozishga 15 daqiqa vagt ajratilishi kerak.
"Qo’shningni top” oyini
Bu o'yinda sinf oquvchilari 2guruhga bolinadi.
Birinchi guruhga jumlalar beriladi.
Ikkinchi guruhga javoblar tarqatiladi. Birinchi guruhdan bir oquvchi turib jumlani
oqiydi, shu jumlagaga mos ravishda 2 guruhdan bir oquvchi javobni oqiydi. Javob
togri yoki noto'g'ri ekanini savol bergan oquvchi izohlaydi. Bu jarayonni oqituvchi
kuzatib turadi va oquvchilarni baholab boradi. Bu oyin 15daqiqaga mo`ljallangan.
22

AKADEMIK MUNOZARA..
"pedagog - talaba muloqoti".
Guruh 2 komandaga bo'linadi, har biriga vaziyatga oid topshiriq beriladi, masalan:
Bunda 1chi guruh muloqotning salbiy tomonlarini tahlil qiladi - ya'ni
"prokurorlar". 2 chi gurux vaziyatning ijobiy tomonlarini izohlab beradi. Vaziyatga
oid topshiriq yoki rolli o'yinni muhokama qilish uchun talabalar shu mavzu
yuzasidan chuqur bilimga ega bo'lishi kerak.
“Kritik vaziyatni tahlil qilish” metodi
Bir tashvishli muammoli vaziyat muhokama qilinishi ko'zda tutiladi. Bunda nimani
boshqacha qilish kerak edi, nima uchun bu xatoga yo'l qo'yildi, xatoni
takrorlamaslik yoki tuzatish uchun nimalar qilish lozim, degan masalalar ko'rib
chiqiladi. Javob variantlari iloji boricha ko'p bo'lishi kerak.
23

a ’ naviy jihatdan o ‘ zgartirishning boshqa shaklidan farqli tomonlarini ilmiy
asoslash ; pedagogika sohasidagi ishlami fanning fundamental asoslariga
muvoftqligini aniqlash ; maqsadning aniqligi ; maxsus tadqiqot obyektini ajratish ;
maxsus bilish metodlari va vositalarini qo ‘ llash ; atamalaming bir xil qo ‘ llanilishi ;
pedagogik tadqiqotlarni tizimlashtirish ; tadqiqot asosnomasi : muammo , mavzu ,
uning dolzarbligi , tadqiqot obyekti , predmeti , maqsad va vazifalari , farazi , himoya
qilinadigan holatlar , ilmiy yangiligi , ilmiy - amaliy ahamiyati ; pedagogik
tadqiqotning tarkibi va mantiqiy ketma - ketligi ; pedagogik fanlar tizimi , ulaming
o ‘ zaro aloqasi . 17 Tadqiqot muammosi bo ‘ yicha qabul qilingan direktiv va m
e ’ yoriy hujjatiar ham bevosita metodologiyaning m e ’ yoriy asosini tashkil etadi .
Falsafiy nuqtai nazardan metodologiya nazariy va amaliy faoliyatni tashkil etish
prinsiplari va usullari tizimi , shuningdek , bu tizirn haqidagi ta ’ limot ( nazariya )
sifatida qabul qilinadi .
Aniqrog ' i , metodologiya predmeti - faoliyatni tashkil etish haqidagi
nazariya demakdir . Ko ‘ rinib turibdiki , bu ta ’ rifda ilmiy bilishning ikki jihati -
bilimlar tizimi va ilmiy - tadqiqiy faoliyat qamrab olingan . Yoki ikki faoliyat turi -
metodologik tadqiqot va metodologik ta ’ minot hisobga olinyapti . Agar
birinchisining vazifasi pedagogika fanlari rivojining qonuniyatlari va yo ' nalishlari ,
pedagogik tadqiqotlarning sifat va samaradorligini oshirish prinsiplari , ularning
tushunchalari tarkibini aniqlashtirsa , ikkinchisi - metodologik bilimlardan tadqiqot
dasturlarini asoslashda va sifatini baholashda foydalanishni anglatadi . Shu bilan
birgalikda pedagogik muammolarning umumnazariy muammolar bilan
almashtirishga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki, birinchisi «qanday qilib
metodologiyani pedagogikaga qoMlash mumkin» degan savolni aniqlashtirsa,
ikkinchisi — umumnazariy savollar esa pedagogikaning predmeti, uning boshqa
fanlar bilan aloqasi, ta’lim va tarbiya mohiyati kabi umumiy savollar yyechimiga
qaratiladi. Pedagog kadrlar tayyorlash sifatini oshirish masalasi respublikamiz va
jahon miqyosida tadqiqotchilaming diqqat markazida bo’lib kelmoqda.
8

bajaradi...”. Masalan, ta’limning madaniyatshunoslikka doir konsepsiyasi
didaktika, tarbiya nazariyasi, xususiy metodikalar sohasidagi tadqiqotlarga
nisbatan metodologiya vazifasini bajaradi. Turli darajadagi deskriptiv bilimlar
qatlami (falsafly tushunchalar, umumiy va dunyoning maxsus ilmiy manzarasi,
umumiy va maxsus ilmiy kategoriyalar, tushunchalar, nazariya va konsepsiyalar,
empirik faktlar) “mavjud” sohani o ‘zida ifoda etadi («Nima mavjud?»). Shu
sababli “metodologik bilim” va “funksional metodologik bilim”ni farqlash lozim.
Paradigma tarkibida mazkur deskriptiv tarkibiy qismlar metodologik (preskriptiv,
m e’yoriy) vazifani bajaradi. Fan metodologiyasida metodologik vositalarning
g‘oyat katta “zahirasi” ishlab chiqilgan. Ulami tizimlashtirish muammosi mavjud.
Tadqiqotchi tomonidan tadqiqot maqsadi va masalalariga ayni metodologik
vositani mustaqil tanlay olish undagi metodologik ta’minot va metodologik
refleksiya darajasi, shakli, turi, manbalari to‘g ‘risida bilimlariga bog‘liq.
Metodologiyaning turlari va darajalari to‘g‘risidagi asosiy fikr ilk bor
V.A.Lektorskiy va V.S.Shvirev tomonidan shakllantirilgan, keyinchalik E.G.Yudin
tomonidan yanada to'ldirilgan. Ular metodologik bilimning quyidagi darajalarni
ajratib ko‘rsatishadi: falsafiy, umumilmiy va xususiy. Bizningcha, ijtimoiy-
gumanitar bilim sohasi uchun xos bo‘lgan antropologik, aksiologik,
fenomenologik, germenevtik metodologik yondashuvlarni o‘z ichiga olgan
ijtimoiy-gumanitar fanlar metodologiyasi darajasini ajratib ko‘rsatish maqsadga
muvofiqdir.
Metodologik g'oya va qarashlarni aniqlovchi mezonlar quyidagilardan
iboratdir:
Tarixiylik - predmetni uning rivojlanib borish jarayonida o ‘rganish.
Mazkur mezon so‘z yuritilayotgan tadqiqot asosida yotuvchi dialektik metodning
muhim talabi hisoblanadi. V.I.Juravlyov ta’kidlaganidek “Har qanday ijtimoiv fan
obyektni yaxlit va majmuaviy tarzda o‘rganishni tarixiy mezoni asosida qaraydi.
Shunga ko‘ra, tadqiqctchi obyektning mavjud holati hamda istiqboldagi rolini
baholaydi”.
10

taxminiy tavsiflay oladi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe'llar namunalari:
asoslash, almashtirish, yaqqollashtirish, belgilash, tushuntirish, tarjima qilish,
qayta tuzish, yoritib berish, sharhlash, oydinlashtirish. Qo'llash darajasidagi
tafakkurda o'quvchi olgan bilimlaridan faqat an'anaviy emas, noa'nanaviy
holatlarda ham foydalana oladi va ularni to'g'ri qo'llaydi. Bu tafakkur darajasiga
muvofiq fe'llar namunalari: joriy qilish, hisoblab chiqish, namoyish qilish,
foydalanish, o'rgatish, aniqlash, amalga oshirish, hisob -kitob qilish, tatbiq qilish,
hal etish [3].
Tahlil darajasidagi tafakkurda o'quvchi yaxlitning qismlarini va ular o'rtasidagi
o'zaro bog'liqliklarni ajrata oladi, fikrlash mantiqidagi xatolarni ko'radi, faktlar va
oqibatlar orasidagi farqlarni ajratadi, ma'lumotlarning ahamiyatini baholaydi. Bu
tafakkur darajasiga muvofiq fe'llar namunalari: keltirib chiqarish, ajratish,
tabaqalashtirish, tasniflash, taxmin qilish, bashorat
qilish, yoyish, taqsimlash, tekshirish,guruhlash. Umumlashtirish darajasidagi
tafakkurda o'quvchi ijodiy ish bajaradi, biror tajriba o'tkazish rejasini tuzadi,
birnechta sohalardagi bilimlardan foydalanadi. Ma'lumotni yangilik yaratish uchun
ijodiy qayta ishlaydi. Bu tafakkur darajasiga muvofiq fe'llar namunalari: yangilik
yaratish, umumlashtirish, birlashtirish, rejalashtirish, ishlab chiqish, tizimlashtirish,
kombinastiyalashtirish, yaratish, tuzish, loyihalash. Baholash darajasidagi
tafakkurda o'quvchi mezonlarni ajrata oladi, ularga rioya qila oladi, mezonlarning
xilma-xilligini ko'radi, xulosalarning mavjud ma'lumotlarga mosligini baholaydi,
faktlar va baholovchi fikrlar orasidagi farqlarni ajratadi. Bu tafakkur darajasiga
muvofiq fe'llar namunalari: tashxislash, isbotlash, o'lchash, nazorat qilish, asoslash,
ma'qullash, baholash, tekshirish, solishtirish, qiyoslash [4].
Interfaol ta'lim texnologiyasi — har bir o'qituvchi barcha o'quvchilar ko'zda
tutilgandek o'zlashtiradigan mashg'ulot olib borishini ta'minlaydi. Bunda har bir
o'quvchi o'z motivlari va intellektual darajasiga ega holda mashg'ulotni oldindan
ko'zda tutilgan darajada o'zlashtiradi.
20

merosimizni chuqur va to‘liq o ‘zlashtirishga doir elektron dasturiy vositalarni
ishlab chiqish muhim ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014 yil 6 fevraldagi PQ-
2124-son “0‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini amalga
oshirishga qaratilgan qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g"risidavgi Qarori, Vazirlar M
ahkamasining 2004 yil 9 iyuldagi 321 - son “2004-2009 yillarda maktab ta’limini
rivojlantirish Davlat umummilliy dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishii boshqa m e’yoriy-huquqiy
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu kurs ishi muayyan
darajada xizmat qiladi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi. Pedagogika fani
metodologiyasi borasida Y.P.Azarov, N.V. К uzmina, A.S.Makarenko,
V.A.Slastenin, V.A.Suxomlinskiy, L.N.Tolstoy, К .D.Ushinskiy,
N.N.Azizxodjayeva, M.M.Axmedjanov, X.M.Gafurov, J.G‘.Yo‘ldoshev,
M.Ochilov, N.S.Saidahmedov, U.Tolipov, S.Usmonov, M.Usmonboyeva,
B.L.Farberman, B.Q.Xo‘jayev, N. К .Baklanova va boshqa ko‘pgina tadqiqotchilar
o‘z ilmiy izlanishlarini amalga oshirishgan. Jumladan, Y.P.Azarov o‘qituvchining
pedagogik kompetentligini uning shaxsni umumiy va kasbiy nuqtai nazardan
rivojlantirishi nuqtai nazaridan tadqiq etadi. V.A.Slastenin esa o‘qituvchi
pedagogik kompetentligini uning kasbiy tayyorgarligi jarayonidagi mas’uliyati
namoyon bo‘lishida ko‘radi. V.A. К an- К alik pedagogik kompetentlikni pedagogik
muloqot samaradorligida deb biladi. O‘qituvchi kasbiy shakllanishi va pedagogik
kompetentligining psixologik muammolarini tadqiqotchilar L.I.Antsiferova,
A.M.Zimichev, E.A. К limov, I.P. К aloshina, T.V. К udryavtsev, B.F.Lomov,
Yu.P.Povarenkov, E.S.Romanov, Z.A.Reshetova va boshqalar turli pozitsiyalarda
o‘rganish orqali o‘zlarining ilmiy xulosalarini e’lon qilishgan.
Kurs ishining obyekti . o`qituvchi (talaba) va o`quvchilarning
birgalikdagi faoliyati bilan ifodalanadigan o`quv jarayoni bo`lib, uning davomida
o`quv jarayonining o`zaro bog`liq ko`plab funksiyalari amalga oshiriladi.
3

11. Azizxo‘jayeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. – T.: Fan,
2006.
12. Бадмаев, Б.Ц. Методика преподавания психологии [Текст]: учеб. пособие
для студ. высш. учеб. заведений / Б.Ц. Бадмаев. – М.: Владос, 2001. – 304 с.
13. Benjamin L. D. A Brief History of the Psychology Course in American High
Schools // American Psychologist. — 2001. — November. — P. 951-960.
14. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии. М , педагогика
1999
18. Bristol, A. S., & Gillis, J. M. Recent developments in high school psychology
education: An extension of Hakala (1999). Teaching of Psychology, 2001. - 28, p.
62-64. 19. Dominowski R. L. Teaching Undergraduates. — Mahwah, N.J.:
Lawrence Erlbaum, 2002. р .
15. Виненко В.Г. Общие основы педагогики: учеб. пособие /В.Г. Виненко. –
М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2009. – 300с.
16. Астафьева Л.С. Педагогика: учеб пособие /Л.С. Астафьева. – М.: Изд-во
РУДН, 2010. – 121с.
17. Виленский В.Я., Образцов П.И., Уман А.И. Технологии
профессионально- ориентированного обучения в высшей школе: учеб.
пособие /В.Я. Виленский и др. – М.: Пед. Об-во России, 2004. - 192с. 9
18. G . M . Kodjaspirova , A . Yu . Kodjaspirovlarning fikricha , “ O ‘ qitish metodikasi
pedagogik faoliyatni amalga oshirishning aniq usullari , uslublari va texnikasidir ”.
19. Столяренко А.М. С81 Психология и педагогика: Учеб.пособие для вузов.
— М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. - 423 с. ISBN 5-238-00259-9
20. Коджаспирова Г. М., Коджаспиров А. Ю. Педагогический словарь. –
Academia, 2005.
32

takomillashtirishni taqozo etadi. O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim
to`g‘risida»gi Qonunida (1997y.) ta`lim davlatimiz ijtimoiy taraqqiyoti sohasida
ustivor deb e`lon qilinishi pedagogika fani zimmasiga juda katta mas`uliyatli
ulug‘vor vazifalarni yukladi. 1
Juda boy ilmiy, ma`naviy, madaniy, diniy
merosimimizni qayta tiklash ularni zamon ruhi talabi bilan uyg‘unlashtirib faqat
shaxsiy, milliy manfaat kasb etib qolmasdan umumjahon ma`naviy, ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotga ulkan hissa bo`lib qo`shilmoqda. O`sib kelayotgan yosh
avlod va ularning kelajakda qanday kasb-hunar egallashlariga qarab,
Respublikamiz kelajagini tasavvur qilsa bo`ladi. Yoshlar farovon hayotimiz
mezonidir. Xuddi shu ma`noda yoshlarning ta`lim-tarbiyasiga jiddiy e`tibor
bermog‘imiz lozim. Yoshlar ta`lim-tarbiyasi har bir ota-onaning, o`qituvchi-
tarbiyachining Vatan oldidagi muqaddas burchidir.
Tabiiyki, barcha xildagi tajriba shakllari ham tarbiya mazmunini
tashkil etavermaydi. Chunki:
- Birinchidan, pedagogika, xususan, o`zbek xalq pedagogikasi
taraqqiyotida juda murakkab bo`lgan tomonlar (hatto bu murakkablikning
noma`lum qismlari) mavjudki, ularni yoshlar daf`atan o`zlashtira olmaydilar.
Masalan; sharq falsafasi yoki mutafakkirlarimizning ma`naviy merosini falsafa,
tabiiy va gumanitar fanlar, diniy manbalardan yaxshi xabardor bo`la
olmaganligimiz sababli o`rganishimiz qiyin kechadi;
- ikkinchidan, tarbiyalanuvchilarning yosh hususiyatlariga ko`ra va
ham metodik, ham moddiy asosning etishmasligi sababli to`plangan tajribalarning
hammasini olish imkoniyati yo`q va hokazo. Eng muhimi, jamiyat taraqqiyotining
ijtimoiyiqtisodiy ehtiyojlariga va kelajakda kutiladigan o`zgarishlarni hisobga olib
tarbiya mazmunini shakllantirish darkor. O`zbek pedagogikasining vazifasi
Respublikamizda yashovchi turli millatelatlarning orzu-istaklariga monand ta`lim-
tarbiyaning ham nazariy, ham amaliy muammolarini milliy qadriyatlar asosida
1
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. - T., 2020.
6

to`g‘ri hal etib berishdir. 2
Bunda islom dunyosida qalam tebratgan
allomalarimizdan tortib, zamondosh olimu fuzalolarimizning ta`limotlaridan
hamohang ta`lim tarbiyaga oid qirralarini izlab topishni taqozo etadi. Yosh-avlod
dunyoqarashini shakllantirishda istiqloldan avval qoralangan tasavvuf ilmidan ham
foydalanish joiz. Negaki, bir mafkura yakka hokimliligiga endilikda nuqta
qo`yiladi. Erkin fikrlash tizimi yosh avlod ruhini tarbiyalashdagi bosh omillardan
biridir.
Pedagogika fani rivojining hozirgi bosqichida alohida dolzarb
metodologik masalalarni hal etish bilan chegaraianmasdan xususiy bilimlar tizimi
sifatida pedagogika fani metodologiyasini aniq belgilab olish zarur. Bu
birinchidan , pedagogik nazariyalaming ishonchliligini ta ’ minlasa , boshqa
tomondan metodologik bilimlarsiz pedagogik tadqiqotlarni samarli tashkil etish va
o ' tkazish mumkin emasligini uqtiradi . Ijodiy jarayonda bugungi kunda pedagogika
fani metodologiyasiga , uning predmetiga nisbatan turlicha yondashuvlar vujudga
kelmoqdaki , ulaming mohiyatini qisqacha tushuntirishga harakat qilamiz .
Metodologiya alohida fan sifatida ikkita funksiyani bajaradi :
deskriptiv ( ifodalovchi ) va perskriptiv ( me ’ yorlovchi ).
Birinchisi - obyektni nazariy jihatdan ifodalashni ko ‘ zlasa , keyingisi -
tadqiqotchi uchun aniq m oijal olishga shart - sharoit yaratadi . Bu ikki vazifaning
mavjudligi pedagogika metodologiyasini ham ikki guruhga ajratishni taqozo etadi -
nazariy va m e ’ yoriy .
Pedagogikaning nazariy metodologiyasiga quyidagilami kiritish
mumkin : « metodologiya » tushunchasi ta ’ rifi ; fan metodologiyasining umumiy
tavsifi , uning darajalari ; metodologik bilimlar va faoliyat tizim sifatida ;
pedagogika sohasidagi tadqiqiy faoliyatni metodologik ta ’ minlash manbalari ;
pedagogik tadqiqot obyekti va predmetining metodologik tahlili . Me ’ yoriy asos
quyidagi savollar doirasini qamrab oladi : pedagogikani obyektiv borliqni m
2
. Bristol, A. S., & Gillis, J. M. Recent developments in high school psychology education: An extension of Hakala
(1999). Teaching of Psychology, 2001. - 28, p.
7

sifati ko'p jihatdan ularda faoliyat ko'rsatayotgan pedagoglarga va ta'lim jarayoniga
bo'liq.
Bugungi kunga kelib globallashuv jarayonida innovatsiya termini kreativlik
termini bilan o'rin almashmoqda.
Kreativlik - bu ijodiy yondashuvdir, zero bugungi kunda ta'lim muassasasi
pedagoglaridan innovatsion texnologiyalarni qo'llash bilan birga, kreativ
yondoshuv malaka ko'nikmasini ham talab qilinmoqda, ya'ni ta'lim jarayonida
qo'llaniladigan barcha usullar va metodlar to'liq o'zlashtirilgan pedagogik
texnologiyalarni o'z o'rnida qo'llash bo'yicha ijodiy -(kreativ) yondashish talab
etiladi.
• Klaster usuli.
Klasterlarga ajratish- o'quvchilarga biror-bir mavzu to'g'risida erkin va ochiq
tarzda fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik strategiyadir. Bu usul ko'p
variantli fikrlashni o'rganilayotgan tushuncha (hodisa, voqea)lar o'rtasida aloqa
o'matish malakalarini rivojlantiradi. «Klaster» so'zi g'ujm, bog`lam ma'nosini
anglatadi. Klasterlarga ajratishni da'vat, anglash va mulohaza qilish bosqichlaridagi
fikralashni rag'batlantirish uchun qo'llash mumkin. U asosan yangi fikrlarni
uyg'otish, mavjud bilimlarga yetib borish strategiyasi bo'lib, muayyan mavzů
bo'yicha yangicha fikr yuritishga chorlaydi.
Klasterlar tuzishdan yangi mavzuni mukammal o'rganmasdan oldin foydalanish
maqsadga muvofikdir.
Klaster tuzish ketma-ketligi:
Katta varog qog'ozning o'rtasiga yoki sinf doskasiga yoxud yozish uchun
foydalanish mumkin bo'lgan sathga «kalit» so'z yoki gap yoziladi;
Shu mavzuga tegishli deb hisoblangan va xayolga kelgan so'z va gaplar yoziladi;
25

Dumaloq stol metodi:
Topshiriq yozib qo'yilgan qog'oz varag'i davra bo'ylab o'tkaziladi. Har
bir talaba o'zining javob variantini yozib qo'yadi va varaqni boshqa talabaga
uzatadi. Javoblar tugagach, muhokama bo'ladi. Noto'g'ri javoblar o'chiriladi, to'g'ri
javoblar soniga qarab talabalar baholanadi.
Masalan: 1 Pedagogikaning asosiy kategoriyalarini ko'rsating. 2
Pedagog mahoratlarini aytib bering. Yoki 1 Shaxs komponentlarini belgilab
bering. 2 Leongard bo'yicha xarakter xususiyatlarini sanab bering va h. k.
"Qor bo'ron" metodi.
► Ikki guruh talabalari bir muammo yoki vaziyatni muhokama qilib
eng ko'p miqdorda to'g'ri javoblar olish ko'zda tutiladi. Xar bir to'g'ri javob
yumaloqlangan qor ko'rinishida o'sha guruhga ball tariqasida yozib qo'yiladi. Eng
ko'p ball olgan guruh a'lo baholanadi.
"Ruchka stol o'rtasida" metodi
Guruhga topshiriq beriladi. Har bir talaba o'z javob variantini varaq
qog'ozga yozib, uni qo'shnisiga o'zatadi, o'z ruchkasini stolning o'rtasiga surib
qo'yadi. Javobni bilmaydigan talaba qog'ozni keyingisiga uzatib ruchkani o'zida
olib qoladi. Javob variantlari yozilgan qog'oz o'qituvchiga beriladi va birgalikda
muhokama qilinadi. Bu metodda o'qituvchi mashg'ulotga kim tayyor, kim tayyor
emasligini ko'rib turadi.
Masalan: Tarbiya usullarini belgilab bering. Yoki temperament turlari
va ularning asosiy xususiyatlarini ko'rsating.
“Qizil va yashil rangli kartochkalar bilan Ishlash” metodi
O’qituvchi tahsil oluvchilarining soniga kora har bir tahsil oluvchi uchun qizil va
yashil rangli kartochkalar hamda mavzuga oid savolnoma tayyorlanadi; -
21

ASOSIY QISM
I BOB PEDAGOGIKA FANI METODOLOGIYASI MAVZUSINI
O’QITISHNING ILMIY PEDAGOGIK ASOSLARI
1.1.Pedagogika fani metodologiyasi mavzusini o’qitishning mohiyati
Pedagogika fani mamlakatda maktab ta’limni rivojlantiruvchi o‘quv
predmeti sifatida pedagogika institutlari, universitetlarda, o‘qituvchi-
tarbiyachilarni tayyorlaydigan o‘rta maxsus bilim yurtlarida jamiyat ma’naviy
hayotini yuksaltiruvchi va yangi insonni shakllantirishga xizmat qiluvchi fan
sifatida o‘qitila boshlandi. Chunki, bu davrda yangi sovet tizimi degan mamlakat
xalq ta’limini qaytadan qurish va pedagogika xalq ta’limi tizimida faoliyat
ko‘rsatuvchilarning ish mazmunini belgilaydigan fan bo‘lishi lozimligi mamlakat
rahbariyati tomonidan belgilab berilgan edi. Chunki, bunda yoshlarni va kattalarni
yangi jamiyat hayotida tayyorlashda xalq ta’limining maktab va unga yaqin
bo‘lgan bog‘cha, maktabdan tashqari ta’lim-tarbiya muassasalari kabi zvenolari
asosiy o‘rinni egallashlari lozim edi. Shunga asosan pedagogika fani ta’lim-tarbiya
jarayonlarini tashkil etishi va amalga oshirishni o‘rganuvchi o‘quv predmeti
sifatida rivojlandi. Bunday sharoitda qayd etilgan xalq ta’limi muassasalari
talablariga javob beruvchi va ularning faoliyatini yo‘lga qo‘yishga
ko‘maklashuvchi o‘quv adabiyotlarini tayyorlash zarur bo‘lib qoldi va o‘sha
davrda xalq komissalari kengashi 1921-yilning avgustida o‘quv darsliklarini
yaratish tartibi haqida qaror qabul qildi. Bu esa mamlakatda pedagogika o‘quv
fanini yaratish uchun muhim turtki bo‘ldi.
Milliy istiqlol tufayli taraqqiyotning barcha sohalarida jadal rivojlanib
borayotgan mamlakatimizda yosh avlodning bilim darajasini jahon andozalari
talablariga javob beradigan, fan-texnika yangiliklaridan xabardor, mustaqil fikrlay
oladigan, hayotga dadillik bilan kirisha oladigan, tadbirkor, ma`naviy jihatdan
barkamol qilib voyaga etkazish dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa, avvalo,
pedagogika fanini, ta`lim-tarbiya tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida
5

2.2.Pedagogika metodologiyasi fanini o’qitishda innovatsion
texnologiyalardan foydalanish
Hozirgi kunda ta'lim ja г ayonida innovatsion pedagogik texnologiyalami o'quv
jarayonida qo'llashga bo'lgan qiziqish, e'tibor kundan kunga kuchayib bo г moqda,
buning sabablaridan biri - ta'lim oluvchilaráa o'tilayotgan mavzuga qiziqishni
oshiradi, nutq qobiliyatini shakllanti г ishga, ularáa yangi g'oyala г paydo bo'lishiga
olib keladi va o'z bilimiga ishonch uyg'otadi. Talabala г da г s jarayonida faol
ishtirok qiladi, o'z fikrini bildiradi, tinglash va tahlil qilish qobiliyatini
rivojlantiradi. O'qituvchi bu jarayonda shaxsning rivojlanishi, shakllanishi, bilim
olishi va tartiyalanishiga sha г oit ya г atadi va ta'lim jarayonida samarali usulla г dan
foydalanadi.
O'qituvchi - pedagogik va psixologik jihatdan o'z ixtisosligi yo'nalishlari bo'yicha
ta'lim muassasalarida faoliyat ko'reatuvchi shaxs sanaladi va u o'qitish shakllarida
foydalanilgan o'qitish qonuniyatla г i, p г insipla г ini ijodiy qo'llashda, ilmiy bilishga
doi г g'oyalar, nazariyalar, qonuniyatlarni amaliyotga tadbiq etishdek muhim
vazifani bajaradi. O'quv ja г ayonida o^uvchila^a shaxs sifatida qa г ashni tu г li
pedagogik texnologiya^ hamda zamonaviy uslublaming qo'llanilishi o'quvchilami
mustaqil, erkin fikrlashlariga, izlanishga, har bir masalaga ijodiy yondoshish,
mas'uliyatni his qilish, ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish, tahlil qilish, ilmiy
adabiyotlaráan unumli foydalanishga, eng asosiysi o'qishga, fanga va o'zi tanlagan
kasbiga bo'lgan qiziqishlarini, hamda pedagogga nisbatan hurmatni kuchaytiradi.
Dars jarayonlarida innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo'llash, kreativlik
(ijodiy yondashuv)orqali ta'lim sifatini va samaradorligini oshirishga sabab bo'ladi.
Professional ta'limning maqsadi, mustaqil fikrlash, jamiyatdagi ijtimoiy - iqtisodiy
va siyosiy masalalarga tizimli qarash qobiliyatiga ega, ma'lum o'zgarishlarga
nisbatan mustaqil o'z munosabatini bildira oladigan, o'z mustaqil biznesini yurita
oladigan, ma'lum kasbiy ko'nikmalarga ega bo'lgan kichik mutaxassislarni
tayyorlashdir. Professional ta'lim tizimida malakali mutaxassislarni tayyorlash
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. - T., 2020.
2. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag‘ishlangan majlisidagi O‘zbekiston Res publikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so‘zi
gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. “O‘zbekiston”, 2017.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017.
5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Oliy ta’limning davlat
ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida» 2001 yil 16 avgustdagi 343-son
qaroriga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqidgi O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 10 yanvardagi 3-son qarori. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2015 y., 2-son, 21-modda
6. O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017-2021 yillarda O‘zbekistonni
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakat strategiyasi. 7 fevral
2017 yil.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-2909-sonli «Oliy ta’lim tizimini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori, Toshkent sh., 2017 yil
20 aprel
8. Asqarova O‘.M., Hayitboev M., Nishonov S. – T.: Talqin, 2008.
9. Alex Moore. Teaching and Learning: Pedagogy, Curriculum and Culture. USA,
2012 Routledge.
10. Avliyoqulov N.H. Zamonaviy o‘qitish texnologiyalari. Toshkent. 2001. 11-bet.
31

Kurs ishining predmeti . Pedagogika metodologiyasi fanini o`qitish
qonuniyatlari va tamoyillarini asoslash, shuningdek, o`qitishning maqsadi,
vazifalari, mazmuni, shakllari va usullari, o`qituvchi va o`quvchilar faoliyatining
birligidir.
Kurs ishining maqsad va vazifalari . Kurs ishining maqsadi
pedagogika fani metodologiyasini o‘qitish metodikasini keng yoritib berishdir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni qo‘ydik:
- bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy tayyorgarligini oshirish maqsadida fanning
maqsadi, vazifalari, mazmuni, pedagogik fanlarni integratsiyalash yo‘llarini
ilmiy asoslarini ishlab chiqish;
- pedagogika fanni o‘qitish jarayoni ular asosida quriladigan qonuniyatlar va
didaktik tamoyillar masalasini hal etish;
- o‘quvchi (talaba)larni o‘quv-tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda bilim,
ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish maqsadida pedagogik fanlarni
o‘qitishning shakllari, metodlari, usullarini tanlash va tizimlashtirish;
- pedagogika fanini o‘qitishda to‘plangan tajribani o‘rganish, umumlashtirish
va tizimlashtirish;
- yangi (mualliflik) elementlarni modellashtirish va ularni pedagogika fanini
o‘qitish jarayoniga joriy etish;
- kasbiy pedagogik faoliyatda bo‘lajak o‘qituvchilarning ijodkorligini
rag‘batlantirish va boshqalar.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 bob, 4
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

anglatadi. Tadqiqotchi uchun m o‘ljal olishga yordam beruvchi birinchi
metodologik manba falsafïy qoidalar va undagi metodologik funksiyalardir.
Masalan, nazariya va amaliyot birligi haqidagi nazariya. Ana si ¡a tarzda falsafa
metodologik ta ’minot manbalaridan biri sifatida namoyon bo‘ladi.
Metodologiyaning bir nechta darajalarining mavjudligi umumfalsafiy qoidalar,
shuningdek, umumilmiy metodologiya darajasida ishiab chiqilgan bilimlar va
yondashuvlarni metodologik ta’minot tarkibiga kiritishga teng huquq beradi.
Metodologiyaning yana bir manbasi pedagogika sohasida tadqiqi
qilingan ilmiy ishdir. M azkur tadqiqotlarning natijalari yaxlitlikoa pedagogikaning
o‘ziga xosliklari, uning boshqa fanlar bilan aloqau. pedagogik faktlar, pedagogik
nazariyalami shakllantirish shatsharoitlari, pedagogikaning obyekti va predmeti va
mustaqil amai^o oshirilgan pedagogik tadqiqotlar haqidagi bilimlami o‘zida aks
ettirach. Ushbu tadqiqotlarda ta’lim sohasida qo‘llaniladigan fan metodlari
haqidagi bilimlar konkretlashtiriladi. Mazkur tadqiqotlarning vazifàsj - pedagogik
fanlami amaliyot bilan aloqadorlikda rivojlanish qonumyatlari va tendensiyalari,
pedagogik tadqiqotlar samaradorligi va sifatini oshirish tamoyillari, pedagogika
qo’llaniladigan tushunchalar va metodlarni tahlil etishni aniqlashtirishdan iborat.
Metodologik bilimlar amaliy pedagogik faoliyat qonuniyatlari va tashkiliy
tizimlarini aniqlashda o ‘ziga xos vazifalariga ega bolgan maxsus-ilmiy
tadqiqotlarni o ‘tkazish uchun asos sifatida xizmat qiladî Yuqorida bayon etilgan
pedagogika sohasidagi tadqiqotlarning ikki turi bir tomondan metodologik,
ikkinchi tomonidan maxsus-ilmiy tahlilga tegishli ekanligi haqida gapirish
imkonini beradi. Ular turîi obyekt va yo‘nalishlarga ega va muammo doirasi bilan
bir-biridan farq qiladi. Maxsus-ilmiy tadqiqotlar (masalan, ta’lim va tarbiya
qonuniyatlari) bevosita pedagogik faoliyatga yo‘naltirilgan, o‘z navbatida mazkui
voqelikni ilmiy aks ettiruvchi - metodologik tadqiqot sifatida ham qaraladi (ta’lim
amaliyotini ilmiy asoslash usullari). Mazkur farq metodologik tadqiqot jarayonida
uni nazariyada aks ettirishning samaraii usullari va nihoyasida mazkur nazariyani
amaüyotga ta’sirini kuchaytirish maqsadida pedagogik faoliyatga murojaat qilish
13

I BOB BO’YICHA XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, pedagogika sohasida konkret
metodologik tadqiqot xususiy maxsus predmetiga ega va u yoki bu fan bo’limlari
holati, amaliyot uchun yo'naltirilgan normativ materialiami asoslash xarakteri va
sifati, pedagogik konsepsiyalarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga ioriy etish
dalillarida aks etuvchi empirik materiallarga tayanadi. Empirik tavsifdagi
(metodologik empiriya) metodologik bilimlar ilmiy bilish usullarini qo‘llash
haqidagi tadqiqotchining fikr-mulohazalari, ya’ni metodologik refleksiya natijasi
sifatida aniq maxsus-iimiy tadqiqotlar jarayonida ham shakllanadi. Qachonki, u
shu tarzda tanlangan obyekt bo‘yicha o ‘z harakatini kuzatib borsa, mazkur turdagi
bilimlar metodologik ta’minot tarkibiga qo‘shilib boradi. Ulaming o'ziga xosligi
shundaki, maxsus rejalashtirilgan metodologik ishlar hosilasi emas, boshqa
(maxsus-ilmiy) obyektga maqsadli tadqiqot mahsuli garovi sifatida namoyon
bo‘ladi. Empirik bilimlar obyektga bog‘langan bo‘lib, shuning uchun umumiy
tavsifga ega bo‘lmaydi. Ularni qo‘llash mazkur tadqiqot vazifalari bilan
cheklanadi. Masalan, o‘quvchilarda mustaqil fikrlashni shakllantirish yo'llarini
ishlab chiqish jarayonida asoslovchi tajriba-sinov ishlarini o‘tkazish natijasida
olingan tadqiqotchining shaxsiy tajribasi boshqa, masalan o‘quv materiallarini
strukturalashtirish muammosi bilan shug‘ullanayotgan kishi uchun qo‘l kelishi
ehtimoldan yiroq. Hech iloji bo‘imaganda, tizimli yondashuvda qo‘llaniladigan
modellashtirish, ideal obyektlami kosntruksiyalash kabi ilmiy metodlarga taalluqli
metodologik orientirlarga tayaniladi.
Metodologiya sohasi va maxsus-ilmiy sohani bir-biridan farqlash
zarur: metodologik tahlil obyekti va maxsus-ilmiy obyekt tahlil, metodologik
muammolar va maxsus-ilmiy muammolar, metodologik va maxsus-ilmiy
tadqiqotlar. Metodologik faoliyat sohasida maxsus-ilmiy tadqiqotlar ta’minotini
metodologik tadqiqotnikidan farqlash zarur.
18

Pedagogika fani metodologiyasi mavzusini o’qitish metodikasi kurs ishi

Купить