Podsho rossiyasing Turkistondagi ma’muriy-boshqaruv tizimi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	217.0KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	22 Aprel 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

184 Sotish

Podsho rossiyasing Turkistondagi ma’muriy-boshqaruv tizimi

Sotib olish

“ PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-BOSHQARUV
TIZIMI ”
MUNDARIJA:
KIRISH ……………………………………………………………………………………………….……………………………….. 4-8
I BOB. PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-
BOSHQARUV TIZIMI NING QAROR TOPISHI ……………………………..…………….. 9-25
1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga aylantirilishi … 9-17
1.2. Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv tizimining
joriy qilinishi ………………………….…………………………....................………………………………………………. 18-25
II BOB. TURKISTONDA MA’MURIY-BOSHQARUV TUZUMINING
MUSTAHKAMLANISHI …………………………………………………………………………………………. 26-40
2.1. Turkistonda boshqaruv tizimining takomillashtirilishi va uning o‘ziga xos
jihatlari ……………………………….………………………………………………………………………………….…………..... 26-31
2.2. Politsiya va sud organlarining tuzilishi hamda vazifalari .……….….……………... 32-40
XULOSA …………………………………………………………………………………………………………………………… 41-42
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……......……. 43-44
.

KIRISH
Mavzusining dolzarbligi. O‘zb е kiston R е spublikasi zamonaviy mustaqil
davlat sifatida 1991-yilda tarix sahnasida paydo bo‘ldi. Holbuki
mamlakatimizning birinchi Prezidenti I.A. Karimov haqqoniy takidlaganidek
“Ma’naviyatni tiklashi, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay,
boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga albatta, tarixiy xotira kerak”. Mana
shu xotirani mumkin qadar to‘liq tiklash, xalq g‘ururini ko‘tarish, uning
o‘zligini anglashiga turtki berish uchun O‘zbekiston Respublikasi birinchi
Prezidenti o‘zi tashabbusi bilan chiqdi va yurtimiz tarixi jamiyatshunos alimlari
oldiga ma’suliyatli vazifani qo‘ydi. O‘zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”
asarida jumladan shunday dedi “Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy
quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan biz haqqoniy tariximizni
tiklashimiz, xalqimizni millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur.
Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur” 1
.
U Rossiya imp е riyasi mustamlakachiligini davom ettirgan, sho‘rolar
hukmronligini ta’minlagan 1924-yilgi siyosiy va ijtimoiy shartnomdan butunlay
voz k е chdi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zlarining “O‘zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida” kitoblarida shunday jumlani ta’kidlab o‘tadilar:
“Biz bundan buyon eskicha yasholmaymiz va bunday yashashga zamonning o‘zi
yo‘l qo‘ymaydi” 2
deb takidlagan.
Rossiya imp е riyasi ochiq-oydin mustamlakachilik siyosatini yuritgan, tub
xalqlar turmushining kamsitlishini qonunlashtirgan davlat bo‘lgan bo‘lsa, sov е t
davriga k е lib vaziyat yanada murakkab tus oldi. Sho‘rolar davlati mafkurasi
baynalmilalchilikka asoslangan bo‘lib, bu nazariy jihatdan barcha millat va
elatlarga t е ng huquq va imkoniyatlar b е rardi, biroq amalda esa Sov е t Ittifoqi
avvalgi imp е riyaning vorisi sifatida u davlat tuzilmalarining avvalgi
xukmronligini rivojlantirdi va mustahkamladi, mintaqa iqtisodini xom ashyo
y е tishtirishga yo‘naltirdi, milliy madaniyat va qadriyatlarni oyoq osti qildi, rus
1
Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – T.:Шарқ, 1998. – Б. 24-25.
2
Каримов И. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: Ўзбекистон, 2011. – Б. 5.
2

tilining rasmiy til sifatidagi y е takchi mavq е yini mustahkamlab, mahalliy xalqlarga
nisbatan ruslashtirish siyosatini va shafqatsiz jazo tadbirlarini amalga oshirgan.
Mustaqillik yillari O‘zb е kiston uchun milliy davlatchilikni tiklash, jamiyatni
d е mokratiya asosida qayta qurish va hokimiyat funkstiyalarini taqsimlash
tamoyillarini ishlab chiqish, shaxsning huquq va erkinliklarini ta’minlash, erkin
bozor munosabatlarini rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi poyd е vorni qurish
bo‘yicha mashaqqatli m е hnat qilish davri bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
“eng avvalo yoshlar va aholi o‘rtasida mamlakatimizning boy tarixi, uning
betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ‘ib qilish, johon ilm-fani va
adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustufor
vazifalardan hisoblanadi” 3
, deb takidlab o‘tdi.
Har qanday jamiyat hayotida bunday tub, olamshumul o‘zgarishlar
bosqichma-bosqich, ba’zan bir n е cha o‘n yilliklar va hatto asrlar davomida amalga
oshadi. Shu bois tarixiy o‘tmish saboqlarini hisobga olmasdan, mintaqamizdagi
xalqlarning tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarni chuqur ilmiy tahlil
qilmasdan, shu jumladan, O‘rta Osiyo davlatchiligi tajribalarini o‘rganmasdan,
bugungi kunda buyuk d е b ta’riflash mumkin bo‘lgan hozirgi islohotlarning
mohiyati va ahamiyatini to‘liq tushunish va baholash mumkin emas.
O‘zb е kiston R е spublikasi birinchi Pr е zid е nti I.A. Karimov takidlaganidek:
“Tarix xotirasi, xalqning, jonajon o‘lkaning, davlatimiz hududining xolis va
haqqoniy tarixini tiklash milliy o‘zlikni anglashni, ta’bir joiz bo‘lsa milliy iftixorni
tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin tutadi” 4
. Birinchi Prezidentimiz
“Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” asarlarida “O‘z tarixini bilmaydiga,
kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q” 5
. Shu maqsadda I.A.
Karimovning tarix fani vakillari bilan uchrashuvidagi suhbatlarida ushbu fanning
dolzarb muammolari muhokama qilinib, ijtimoiy taraqqiyotning qonuniyatlrini
3
Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг
кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. – Б. 47.
4
Каримов И. А. Ўзбекистон XIX аср бўсағасида. Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. Т., «Ўзбекистон», 1997. – Б. 140.
5
Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – Б. 4.
3

chuqur o‘rganish, O‘zb е kistonda davlatchilikning qaror topishini ta’minlangan
tarixiy sharoitlarga aniqlik kiritish, Podsho tuzumi va sov е t tuzumlarining bu
jarayonlarga salbiy ta’siri omillarini aniqlash zarurligiga alohida e’tibor qaratish
mavzuning dolzarbligidir.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti. Tadqiqotning predmeti XIX asr
o‘rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya
davlatlari manfaatlari Turkistonda to‘qnash kelishi va raqobatda ruslar qulining
baland kelishi, Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonni mustamlakaga
aylantirilishi uni boshqarish to‘g‘risida 1865-1886-yilgi nizomlarni ilmiy jihatdan
tahlili qilish, Podsho tuzumiga qarshi xalq norozilik harakatlarini yoritish,
Rossiyadagi ijtimoiy sohadagi o‘zgarishlar va ularning o‘lkamiz hayotiga ta’siri,
o‘lkadagi agrar, industrial siyosat negizlarini, mustamlaka tizimning harbiy xalq
boshqaruviga asoslanganligini yoritish ilmiy ishning asosiy predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning ob’ekti qilib O‘zbekiston tarixiga oid asosiy adabiyotlar va
monografiyalardan foydalangan holda Podsho Rossiyasi mustamlaka tuzimi
tarixini o‘rgangan bir qator monagrafiyalari va alohida ajratib olingan manbalar
ilmiy tadqiqot ishining asosiy obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Mustaqil O‘zb е kistonning k е lajagi
bo‘lgan yosh avlodni tarbiyalash, ular ongida milliy istiqlol tafakkurini va
vatanparvarlik g‘oyalarini shakllantirishda Tarix fanining o‘rni va imkoniyatlari
ch е ksizdir. Tarixiy o‘tmishsiz biror-bir xalqning buguni bo‘lmagan va k е lajagi
ham bo‘lmaydi. Tarix fani odamlarni uylantiradi, bo‘lib o‘tgan tarixiy voq е alarni
farqlash tahlil qilish va ulardan amaliy va hayotiy xulosalar chiqarishga yordam
b е radi.
XIX asrning 40-yillarida Podsho Rossiyasi tomonidan O‘rta Osiyo
xonliklariga qarshi harbiy yurishlar r е jasi qabul qilinishi va shu r е janing uzoq
tarixga ega ekanligi o‘quvchilarning ongiga singdirilar edi “Turkistonda
mustamlaka tizimi: muammo va yechimlar (XIX asr ikkinchi yarmi XX asr
birinchi choragi)” d е b nomlagan mazkur tadqiqotni o‘rganish davrida Podsho
Rossiyasi qo‘shinlarining Turkistonni bosib olinishining iqtisodiy va siyosiy
4

sabablarini, o‘lka xalqlarining o‘z ozodligi va mustaqilligi uchun olib borgan
kurashlari va bu yo‘lda b е rgan qurbonlarini, bosqinchilar tomonidan qilgan
vahshiyliklarni, harbiy muvaffaqqiyatlar zo‘rovonlik bilan qo‘lga kiritilganligini
ochib b е rish, ularning asosiy maqsadi O‘rta Osiyo xonliklarini arzon xom ashyo
y е tkazib b е ruvchi o‘z mustamlakasiga aylantirish, Turkiston o‘lkasida
mustamlaka boshqaruv tizimi joriy qilinishi, ma’muriy-hududiy bo‘linishi, Podsho
tuzumi qo‘shinlarining O‘rta Osiyo xonliklariga bostirib kirishning iqtisodiy,
siyosiy va ijtimoiy sabablarini o‘quvchilarga yanada chuqurroq anglab olishlari
uchun kr е postnoy huquqining b е kor qilinishi, bozor iqtisodi sanoatining, birinchi
navbatdagi to‘qimachilik sanoatining rivojlanishi, 1860 - 1917-yiilarda Rossiyada
kapitalistik islohatlarining rivojlanganligi XIX asrning ikkinchi yarmidan O‘rta
Osiyo xonliklariga Rossiya imperiyasining tajavuzkorlik siyosati, hokimiyatni
sovetlar qo‘liga o‘tishi va yangi tizimni ishga tushishi haqida ma’lumotlar
yoritilgan.
Mavzuning o‘rganganlik darajasi. Rossiya imperiyasi mustamlakachilik
siyosati davrida Turkistonda davlat boshqaruv tuzumini o‘rnatilishi jarayonini
o‘rganilishi ko‘plab tatqiqotchilar o‘rtasida katta qiziqishga sabab bo‘lib
kelmoqda. Tarixiy adabiyotlarning kompleks tahlili shuni ko‘rsatadiki, tadqiq
etilayotgan mavzu bir necha bor ilmiy o‘rganish obyekti bo‘lib kelgan. U asosan
mafkuraviy tazyiq ostida o‘rnatilgan. Metodologik yondashuvlarning xarakteriga
Turkistonda XIX asr oxiri XX asr birinchi choragida boshqaruv tizimi o‘rnatilishi
u yoki bu darajada yorituvchi ilmiy adabiyotlarni shartli ravishda quyidagi
guruhlarga ajratish maqsadga muvofiqdir:
1. Rossiya imperiyasi hukmronligi davriga oid adabiyotlar.
2. Sovet davri adabiyotlari.
3. Mustaqillik davrida nashr etilgan ilmiy adabiyotlar.
Mavzuga oid birinchi guruh adabiyotlariga Rossiya imperiyasining O‘rta
Osiyoga mustamlakachilik harakatlarining amalgam oshirishda qatnashgan harbiy
va davlat amaldorlarining kudaliklari va o‘sha davr muarrixlarining asrlarini
keltirish mumkin. Jumladan, N.I. Kraft, V.N. Kaplun, S.N. Tregubov, Fioletev, M.
5

A. Trentev, A.I. Dobrosmislov, I. Livov, L.F. Kostenko, N. Frideriks, Y.
Tolbuxov, V.A. Rozenbax kabilarni keltirish mumkin.
Mavzuga oid ikkinchi guruh adabiyotlar ro‘yhatiga P. G. Galuzo, V. V.
Bartold, Mustafo Cho‘qayev, S.R. Rajabov, H. Ziyoyev, N.A. Xalfin, G. Safarov
kabi muallifni asrlarini keltirish mumkin. Yuqorida keltirib o‘tgan sovet davri
adabiyotlarda Turkistonda sovetlar hokimiyatini o‘rnatilishi, yangi tizimni ishga
tushishi va nazorat organlarining joriy qilinishi haqida keng ma’lumotlar keltirib
o‘tilgan.
Turkistonda boshqaruv tizimiga oid uchinchi guruh adabiyotlarga
mustaqillik yillarida tariximizni jumladan, Rossiya imperiyasi va sovet
mustamlakachiligi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotni keng yoritilgan
asarlar yaratild. Istiqlolo davrida olib borilgan tatqiqodlarda Rossiya imperiyasi va
sovetlar davridagi Turkiston o‘lkasida joriy qilingan boshqaruv tizimi, bu
siyosatga qarshi mahalliy millat vakillarining milliy ozodlik harakatlarining
vujudga kelishi jarayonlari, boshqaruv sohasida kadrlar muammosi masalalari
atroflicha o‘rganilgan. Mustaqillik yillarida tatqiqod olib borganlar sirasiga F.
Isxakov, N.A. Abduraximova, G. Rustamov, F. Ergahev, A.N. Rasulov, D.
Nasretdinova, H. Ziyoyev, Q. Rajabov, M. Haydarov, D. Ziyoyeva, J. Ismoilova,
S. Azamxo‘jayev, F. Ahmadjonov, B. Eshov kabilarni misol qilib keltirish
mumkin.
Tadqiqotning davriy chegarasi. Tadqiqot uchun davriy chegara sifatida
Rossiya imperiyasining Turkiston o‘lkasini mustamlakaga aylantirish davri XIX
asr oxiri - XX asr birinchi choragidagi davlat boshqaruv tizimi olingan.
Kurs ishining tuzulishi. Kurs ishi kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I BOB. PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-
BOSHQARUV TIZIMI NING QAROR TOPISHI
1.1. Turkistonni Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlakaga
aylantirilishi
6

Turkiston o‘lkasining uch xonlikka bo‘linib ketishi uning nafaqat
siyosiyiqtisodiy va ma’naviy-madaniy tanazzulga yuz tutishiga olib keldi,
mamlakatni boshqarib boradigan davlatchilik asoslarining zaiflashib ketishiga, bir
millat va diniy e’tiqodga ega bo‘lgan mintaqada mahalliychilikni kuchayib
ketishiga ham sabab bo‘ldi. XIX asrning 50-yillarida Turkiston xar tomonlama
inqirozga uchragan hudud edi. Bu inqiroz boshqa mamlakatlar ta’siri ostida emas,
balki astasekinlik bilan o‘zaro ichki nizolar orqali pishib yetilgan edi.. Inqiroz
o‘lkani Rossiya imperiyasi tomonidan istilo qilinishini tezlashtirdi va imkoniyat
yaratdi. Rossiya imperiyasining Turkiston boyliklariga qiziqish Pyotr I davrida
boshlangan bo‘lib, bosqinchilikga tayyorgarlik bir yarim asr davom etdi 6
. XIX asr
o‘rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va Rossiya
davlatlari manfaatlari Turkistonda to‘qnashdi. Ularning har biri o‘zbek xonliklari
bilan savdo-sotiq, diplomatik aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya
Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan xavfsiramoqda edi.
Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlarini to‘plash
maqsadida, 1831-1833-yillarda yuborilgan leytenant Aleksandr Byorns
Hindistondan Afg‘onistonga, undan Buxoroga go‘yo sayyoh sifatida kelgan. U
yig‘ilgan dallilar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik “Buxoroga sayohat”
nomli kitob yozgan. Bu asarida Turkiston haqida qimmatli ma’lumotlarni
keltiragan.
Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarini Rossiyaga qarshi
ittifoqqa uyushtirishga harakat qilgan. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati
mayor Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan
yuborgan. Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo‘lib, Rossiya tajovuzidan
saqlanish uchun uchta xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarini
birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo‘shinlariga qarshi kurashish uchun
qo‘shin bilan yordam berishga va’da qilganlar. Biroq rasmiy hujjatlarni
bo‘lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatgan. Bularni qutqarish
uchun Angliya tomonidan Turkiya homiyligida mayor Volf Buxoroga yuborilgan,
6
Qoraboyev U., Soatov G’. O’zbekiston madaniyati. – T.: Taffakkur-bo’stoni, 2011. – B. 110.
7

ammo uning 1843-1845-yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi,
zindondagilar qatl etilgan. Volfning o‘zi zo‘rga qochib qutilgan. Shuningdek,
1843-yilda Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo‘lida
ishlagani ma’lum. OstIndiya kompaniyasi O‘rta Osiyo bozorlariga kirish va
egallab olish, bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini
ta’minlashga zo‘r berdi. Bu borada ular Hind va Eron savdogarlaridan ham keng
foydalangan. Buyuk Britaniyaning O‘rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi
Rossiya impreyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh
bo‘lganidan foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yuborgan. Rossiya
imperiyasining Orta Osiyoni bosib olishi tarixiy nuqtai nazardan unchalik ko‘p
vaqtga cho‘zilmadi. 1865-1895yillarda kechgan istilochilik jarayoni o‘zaro
sarxadlari belgilab olinmagan O‘rta Osiyo xalqlarini imperiyaga mute bo‘lishiga
olib keldi 7
.
Xonliklarning shimoliy-g‘arbiy hududida Orenburg General-gubernatori
Perovskiy katta qo‘shin bilan 1853-yilda Qo‘qon xonligining strategik ahamiyatga
molik bo‘lgan Oqmasjid (hozirgi Qizilo‘rda) qal’asini bosib olgan. Rus
manbalarida keltirilishicha, Oqmasjid qamalining dastlabki kunlaridanoq qal’a
qo‘mondoni Muhammad Vali halok bo‘lgan. Qal’a himoyachilaridan 230 kishi
talofat ko‘rdi, 74 kishi asir olindi, 35 kishi yarador bo‘ldi. Qamal jarayonida
ruslardan jami 106 kishi halok bo‘ldi va yaralandi 8
. 1855-1857-yillardagi Qrim
urushi munosabati bilan Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni zabt etish bo‘yicha
katta miqyosdagi harbiy harakatlarni olib bormagan 9
. Xonliklarning shimoliy-
sharqiy tomonidan esa Sibir General-gubernatori Gosford 1860-yilda Qo‘qon
xonligi hududiga qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To‘qmoq, Pishpak va
boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshlagan. Perovskiy va Gosfordlarning
harbiy harakatlari amalda Rossiya impreyasining O‘rta Osiyoga e’lon qilinmagan
bosqinchilik yurishining boshlanishi edi. Turkistonni bosib olish masalasi podshoh
7
Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.: Шарқ, 2002. – Б. 24.
8
Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. – СПб., 1899. – C. 107.
9
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi (XVI–XX asr boshlari) ikkinchi kitob. – T.:
«Sharq», 2010. – B. 154-155
8

Aleksandr II tomonidan 1859 va 1861-yillarda o‘tkazilgan kengashida muhokama
qilingan va birinchi navbatda Qo‘qon xonligini qarshi harbiy harakatlarni
boshlashga qaror qilingan.
1864-yil may oyida Qo‘qon xonligi hududiga sharq tomondan Chernyayev
qo‘mondonligidagi Rossiya qo‘shinlari, g‘arbdan Verevkin qo‘shinlari bostirib
kirgan. Ular tomonidan Qo‘qon xonligining muhim va tayanch shaharlari:
Avliyoota, Suzoq, Turkiston egallangan. Bosqinchilar 1864-yil 14-iyulda
Chimkentga yurish boshlagan. Bu orada Qo‘qon xoni Sulton Sayyidxon va
Alimquli Amirlashkar bor kuchlarini to‘plab, Chimket atrofida jangga
tayyorlangan. Uch kun davomida qattiq jang bo‘lgan. Jangda Alimquli
Amirlashkar qo‘shinlari g‘olib chiqgan, Chernyayev qo‘shinlari jangda yengilib,
orqaga chekinishga majbur bo‘lgan. Alimquli Amirlashkar o‘z qo‘shinlarini
bosqinchilar egallagan shaharlarni ozod qilish uchun jangga tayyorlayotgan bir
paytda Buxoro amiri Muzaffarning Qo‘qon xonligi hududlariga bostirib kirganligi
to‘g‘risida xabar olingan. Alimquli Amirlashkar o‘z qo‘shinini bosqinchilarga
emas, Buxoro amiriga qarshi Qo‘qonni himoya qilishga otlantirishga majbur
bo‘lgan. Vaziyat Chernyayevga qo‘l keldi, uning qo‘shinlari Orenburg otryadlari
bilan Sayramda qo‘shilib, 1864-yil 14-sentabrda Chimkentga yangidan yurish
uyushtirdi va shaharni bosib olgan.
Mansab va unvonlarga o‘ch Chernyayev 1864-yil 2-oktabr kuni Toshkentga
hujum boshladi. Toshkent Qo‘qon xonligining eng yirik, muhim strategik
ahamiyatga molik shaharlaridan bo‘lib, 100 ming atrofida aholi yashagan. Shahar
Shayxontoxur, Sebzor, Beshyog‘och va Ko‘kcha dahalariga bo‘lingan. 12
darvozasi, 189 masjid, 10 madrasasi mavjud bo‘lgan. Toshkent uzunligi 25
chaqirim, eni 2-3 metr, balandligi 5-7 metr bo‘lgan devor bilan o‘rab olingan edi.
Toshkent mudofaachilarining mardona harakati tufayli Chernyayev qattiq
mag‘lubiyatga uchradi, jangda 72 zobit va askarni yo‘qotgan. Chimkentga
qaytishga majbur bo‘ldi. Urush davrida Toshkentning zodogon boylari
mudofaachilarni qo‘llab turdilar. Toshkentlik Qozoqbek Dodhoh o‘g‘li mulla
9

Solihbek Oxund (1812-1867-y.) butun boyligini Toshkent mudofasi uchun sarflab,
45 kunlik qamal chog‘ida xalqni moddiy jihatdan qo‘llab turgan 10
.
Chernyayev 1864 - 1865-yil qishini harbiy tayyorgarlik bilan o‘tkazgan.
Uning qo‘shinlari Sibir va Orenburgdan yetib kelgan qurol-yarog‘, yangi
batalyonlar, sapyorlar rotalari bilan to‘ldirilgan. 1865-yil bahoridan
Chernyayevning yangi hujumi boshlangan. 1865-yil 29-aprelida kuni Niyozbek
qal’asi taslim bo‘lgan 11
, Toshkentni suv bilan ta’minlab turuvchi Kaykovuz
anhoriga Chirchiq daryosidan suv chiqarib beruvchi to‘g‘onni buzib tashlab,
shahar aholisini suvsiz qoldirilgan. Alimquli Amirlashkar katta qo‘shin bilan
Qo‘qondan Toshkentga yetib kelgan. Toshkent uchun shiddatli janglar bo‘lgan.
Alimquli Amirlashkar og‘ir yaralandi va halok bo‘lgan. Nihoyat shahar
himoyachilarining qarshiligi sindirilgan, 15-iyun kuni Chernyayev Toshkentni
zabt etgan. 17-iyunda Chernyayev Toshkentning nufuzli kishilari bilan muzokara
olib boradi va zo‘ravonlik bilan shahar o‘z ixtiyoriga ko‘ra rus qo‘shinlariga
taslim bo‘lgani, shahar aholisi o‘z dinida qolishi, ishlar shariat asosida olib
borilishi, hovli va bog‘lar o‘z egallari qo‘lida qolishi to‘g‘risida ikki tomonlama
ahdnoma imzolangan. Toshkent Rossiya imperiyasining tarkibiy qismiga
aylantirilgan. Natijada Orenburg General-gubernatorligi tarkibida Turkiston
viloyati tuzilgan, uning harbiy gubernatori etib general Chernyayev tayinlangan.
1866-yil 28-yanvarda Chinozdan Sirdaryo tomonga 14 rota askar, 600
kazak, 16 ta to‘pdan iborat harbiy otryad safarbar qilingan 12
. Lekin Chernyayev
boshchiligidagi Jizzaxga uyushtirilgan ushbu hujum mag‘lubiyatga uchragan.
Shundan so‘ng O‘zboshimchaligi uchun Chernyayev Sankt-Peterburga chaqirib
olingan, o‘rniga general Romanovskiy tayinlangan. Romanovskiy Sibir va
Orenburgdan yordam olib Buxoro amirligiga qarshi yurish boshlashga tayyorgarlik
ko‘rgan. Rossiya imperiyasi qo‘shinlari tomonidan Qo‘qon hududlari bosib
olinayotgan bir paytda Buxoro amiri tomoshabin bo‘lib turgan bo‘lsa, endi Buxoro
10
Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. – Т.: Таълим мабаи, 2003. – Б. 10
11
Ўзбекистон пойтаҳти Тошкент 2200 ёшда (Тошкент шаҳрининг 2200 йиллик юбедейига бағишланган
Халқаро илмий конфереция материяллари). – Т.: Фан, 2009. – Б. 298.
12
Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу, Д. И. Романовского // Русский вестник, №
7. – СПб., 1868. – С. 165.
.

amirligi hududlariga hujum boshlangan paytda Qo‘qon xoni Xudoyorxon sukut
saqlab turgan. 1866-yil 8-mayda general Romanovskiyning Erjar tomon yurishi
Buxoro qo‘shining mag‘lubiyati va istehkomlashtirilgan o‘rdaning qo‘lga kiritilishi
bilan tugagan 13
. Amir Jizzaxga qochishga majbur bo‘ladi. Romanovskiy yurishni
Xo‘jand tomonga yo‘naltirgan, 1866-yil 19-22 may kunlari bo‘lgan qattiq janglar
natijasida Xo‘jand egallangan. 1866-yil avgustda Orenburgdan General-gubernator
Krijanovskiy Toshkentga kelgan va Romanovskiy bilan birgalikda Buxoro amirini
tobe qilish harakatini boshlangan. Katta qo‘shin yordamida 1866-yil oktabrda
O‘ratepa viloyati, Zomin qal’asi bosib olingan. Jizzax uchun katta jang bo‘lgan.
Jizzax shahri balandligi 4 metr va eni 3 metrlik ikki qavat devor bilan o‘rab
olingan bo‘lib, qal’aga o‘xshash mudofaga ega edi. Shaharda 10 ming himoyachi
askar, 53 to‘p bor edi. Himoyachilar shaharga kirib chiqadigan darvozalarni tuproq
bilan ko‘mib tashlab jang olib borganlar. Nihoyat 11-18 oktyabr kunlari bo‘lgan
jang natijasida bosqinchilar Jizzaxni egallagan.
Aleksandr II 1867-yil 14-iyulda Turkiston General-gubernatorligi va
Turkiston harbiy okrugini tuzish to‘g‘risida farmon bergan. General-gubernator va
okrug qo‘mondoni etib general-ad’yutant K. P. fon Kaufman tayinlangan. Unga
urush e’lon qilish, sulh tuzish, harbiy-ma’muriy, moliyaviy-iqtisodiy, fuqarolik
ishlarini mustaqil hal qilish huquqlari berilgan. Shu boisdan u “Yarim podshoh”
deb etirof etilgan. Bu tadbir Rossiya imperiyasining Turkistonni bosib olishi
yo‘lidagi harakatida yangi bosqich bo‘lgan.
Kaufman navbatdagi yurishni Samarqandga tomon boshlagan. 1868-yil
1may kuni shahar yaqinidagi Cho‘ponota tepaligida Buxoro amiri qo‘shinlari
bilan jang qilib, ularni osongina mag‘lubiyatga uchratgan, dovrug‘i olamni tutgan
Samarqand 2-may kuniyoq deyarli jangsiz dushmanga taslim bo‘lgan.
Buxoro amiri o‘z qo‘shinlarini to‘plab dushmanni daf etish uchun Samarqand
tomon yurgan. Kaufman bu xabarni eshitib Buxoro tomon yurish qilgan. Ikki
tomon qo‘shinlari Zirabuloqda 1868-yil 2-iyunda to‘qnashgan, qattiq jang
natijasida amir qo‘shinlari tor-mor etilgan. Bu orada Samarqandda istilochilarga
13
Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.: Нур, 1992. – Б. 30.
.

qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilgan. Shahrisabz va Kitob hokimlari Jo‘rabek va
Bobobek hamda amirning o‘g‘li Abdumalik To‘ra 27-may kuni Samarqandga
qo‘shin bilan yetib kelib, qo‘zg‘olonchilar bilan birgalikda Kaufman tomonidan
Samarqandga qoldirilgan polkovnik Nazarov va mayor Shtempel boshliq harbiy
qismlar bilan qattiq jang qilganlar. Jang 8 kun davom etgan. 500 kishidan iborat
dushman kuchlaridan 275 ta askar qirib tashlangan va yarador qilingan.
Samarqanddagi voqealardan xabar topgan Kaufman zudlik bilan Samarqandga
qaytib kelgan va 8-iyun kuni shaharni to‘plardan yoppasiga o‘qqa tutishga, aholini
beomon otish, shaharni yondirishga buyrug‘ bergan. Aholi qirg‘in qilingan,
masjidlar va tarixiy yodgorliklar yondirilgan, qadimiy noyob moddiy va ma’naviy
obidalar Peterburga olib ketilgan.
1868-yil 23-iyunda Kaufman bilan amir Muzaffar o‘rtasida sulh bitimi
imzolangan. Buxoro amirligi Rossiya impreyasining vassaliga, ya’ni xorijiy
mamlakatlar bilan mustaqil aloqalar qila olmaydigan davlatga aylantirilgan. 1868-
yil 28-iyunda Zarafshon okrugi tashkil etilgan 14
. Sulhga binoan, Xo‘jand,
O‘ratepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo‘rg‘on Rossiya imperiyasi tarkibiga
kiritilgan, amir 125 ming tilla (500 ming so‘m) tovon to‘lash majburiyatini olgan.
To‘lanadigan tovon pulidan 10 ming tillo zudlik bilan undirilgan 15
. Bunday
bosqinchilik, talonchilik asoslangan sulh aholining yuqori tabaqa vakillarining
nafratini kuchaytirdi. Abdumalik, Jo‘rabek va Bobobek kuchlari nafaqat
bosqinchilarga, shuningdek, amir Muzaffarga qarshi ham qaratilgan edi. Ular
Abdumalikni amir deb e’lon qilganlar. Amir Muzaffar endi bosqinchilarga emas,
Kaufman yordamida o‘z vatandoshlariga qarshi urushga kirishgan va 1870-yil
avgustida ularni kuch bilan bostirib, o‘z taxtini saqlab qolgan. Shahrisabz va Kitob
bekliklari amirlik tarkibida qolgan.
Kaufman 1873-yil bahorida 12 mingdan ortiq zobit va askar, 56
to‘pzambaraklar bilan Xiva xonligiga yurish boshlagan. Ayni paytda Xivaga
qarshi Orenburg, Mang‘ishloq, Krasnovodsk, shuningdek, Kavkaz okrugi
14
Мажид Ҳасаний. Туркистон босқини. – Т.: Нур, 1992. - Б. 31.
15
Аваз Муҳаммад Аттор Ҳўқандий. Тарихи жохономайи // Шарқ юлдузи , № 8. 1991. – Б. 139.
.

qo‘shinlari ham yurishga kirishgan edi. Xiva xoni Muhammad Rahimxon II
bosqinchilarga qarshi o‘z qo‘shinlarining bir qismini Muhammadmurod
devonbegi boshchiligida Chorjo‘y tomonga, yana bir qismini amir To‘ra
boshchiligida Xazoraspga, yana bir qismini Eltuzar inoq boshchiligida Qo‘ng‘irot
tomonga, Inoqbek boshchiligidagi qismni Xo‘jayliga safarbar etgan. Amudaryo
bo‘ylarida qirg‘inbarot janglar bo‘lgan. 1873-yil 18-may kuni Kaufman otryadlari
Amudaryodan o‘tib Xazoraspni egallagan, Qo‘ng‘irot va Xo‘jayli shaharlari,
Mang‘it qal’asi zabt etilib, talangan. Istilochi qo‘shinlar Xivaga yaqinlashib
qolganda Muhammad Rahimxon poytaxtni tashlab chiqgan va turkman ovuliga
yashiringan. Xivalik Otajon to‘ra Kaufman huzuriga kelib shaharni vayron
etmaslikni so‘ragan. Kaufman shaharni zabt etib, Otajon to‘raga xonni topishni
buyurgan va xon xazinasini, moddiy-ma’naviy boyliklarni qo‘lga kiritadi.
Harbiy yurishlarda ishtirok etgan rus harbiylarining esdaliklariga nazar
tashlaydigan bo‘lsak, ayrim ma’lumotlarni ko‘rishimiz mumkin. Masalan, Xivaga
qarshi harbiy yurishda ishtirok etgan polkovnik Kolokolsevning kundaliklarida
Jizzaxdan Xivaga qadar Rossiya qo‘shinlarining Turkiston harbiy okrugi
yo‘nalishidagi harbiy harakatlari qayd etib borilgan. Ushbu kundalikda rus
qo‘shinlarining Xivaga 28-may kungi dastlabki hujumida ko‘rilgan talofatlarni
aniq keltirgan. Unda keltirilishicha, ruslardan jami 40 kishi (shundan 4 tasi halok
bo‘lgan, qolganlari esa yaralangan) talofat ko‘rdi, bundan tashqari 2 ta
shtabofitseri, 6 ta ober-ofitrser va bir necha otryad rahbarlari yaralangan 16
. Boshqa
bir manbada keltirilishicha, ushbu hujumda halok bo‘lganlar 4 kishi (1 tasi
ofitser), yaradorlar 41 kishi (shular qatorida general Veryovkin va 6 ta ofitser)ni
tashkil etgan 17
.
1873-yil 12-avgustda Xivaga yaqin Gandimiyon qishlog‘ida Kaufman bilan
Muhammad Rahimxon II uchrashuvi bo‘ldi 18
. Bu yerda tarixda Gandimiyon
shartnomasi deb nom olgan shartnoma imzolangan. Shartnomaga muvofiq Xiva
16
Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник полковника Колокольцова //
Военный сборник. – СПб., 1873. – C. 67.
17
Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. – C. 114.
18
Shamsiddinov R., Karimov Sh., Ubaydullayev O’. Vatan tarixi… – B. 174.
33
Murtazayeva Y. H. O’zbekiston tarixi. – Toshkent, 2010. – B. 272.
.

xonligi Rossiyaning vasaliga aylantirilgan. Amudaryo quyi oqimining o‘ng
tomonidagi yerlar Rossiya imperiyasi tarkibiga kiritilgan, xonlikka 2 million 200
ming so‘m tovon to‘lash yuklatilgan, Rossiya savdogarlari Buxoroda erkin savdo
qilish huquqini, Amudaryo chap qirg‘og‘ida savdo omborlari qurish huquqini
qo‘lga kiritganlar 33
.
Kaufman Xiva xonligi taqdirini hal qilgach, Qo‘qon xonligini tugatishga
kirishgan. Bu vaqt Qo‘qon xonligida xokimiyat uchun ichki kurash avjga chiqqan
edi. 1868-yil 13-fevralda Kaufman va Qo‘qon xoni Xudoyorxon o‘rtasida
shartnoma imzolangan bo‘lib, xonlikning istilochilar bosib olgan hududlari
Rossiya tasarrufiga o‘tganligi e’tirof etilgan edi. Rossiya savdogarlariga Qo‘qon
xonligining barcha hududlarida hech qanday moneliksiz faoliyat yuritish,
karvonsaroylarga ega bo‘lish huquqi berilgan edi. Bu shartnomadan qoniqmagan
kuchlarning Xudoyorxondan noroziligi ortib borgan. Buning ustiga xonlik hududi
qisqarganligini ro‘kach qilib, xazinani to‘ldirish uchun yangi-yangi soliqlar joriy
etilgan. Xudoyorxon bosqinchilarga o‘zini yaqin tutar, Qo‘qon bilan Rossiya
o‘rtasidagi munosabatlarni yahshilashga harakat qilgan. Bunday vaziyat Farg‘ona
vodiysida Xudoyorxonga qarshi g‘alayonlarni keltirib chiqargan.
Qozg‘alonchilarning bir qismiga mullo Is’hoq boshchilik qilgan, o‘zini Qo‘qon
xoni Olimxonning nabirasi Po‘latxon deb e’lon qilgan. Xonlikda Xudoyorxonning
o‘g‘illari Nasriddinbek va Muhammad Aminbek, ukasi Sulton Murod, nevarasi
Nazarbek, Sherali dodxoh, Abdurahmon oftobachi va boshqalar ham bosh
ko‘targanlar. Ular bir tomondan, Rossiya impreyasi bosqinchilarga qarshi,
ikkinchi tomondan, Kaufmanga batamom tobe bo‘lib qolgan Xudoyorxonga
qarshi kurash boshlagan edilar. Xalq qozg‘alonchi kuchlarga ergashadi va 1873-
yildan e’tiboran butun vodiyda qozg‘alon boshlangan. Xudoyorxon ularni
bostirishga ojizlik qilib, oxiri Qo‘qondan Toshkentga qochib ketgan.
Kaufman Xudoyorxonning 40 aravadagi boyliklarini musodara qilib, o‘zini
Orenburgga jo‘natib yuborgan. Xon u yerdan qochib hajga ketadi va hayoti
ayanchli yakun topgan. Xudoyorxon qochgach, qozg‘alonchi kuchlar kimni xon
qilib ko‘tarish masalasida ikkiga bo‘linib ketadi. Ayrim kuchlar Nasriddinbekni,
14

boshqalari Po‘latxonni taxtga chiqarmoqchi bo‘lgan, ziddiyat yanada kuchayib
borgan.
Kaufman xonlikdagi ichki kelishmovchilikdan foydalanib, uni batamom
bosib olish uchun 1875-yil avgustda katta qo‘shinlarni urushga safarbar etgan.
Nasriddinbek, lashkarboshi Abdurahmon oftobochi bosqinchilarga taslim bo‘lib
ular tomoniga o‘tganlar. 1876-yil fevralda Po‘latxon boshchiligidagi xalq
qozg‘alonlari qon bilan bostirilgan. Po‘latxon 1876-yil 1-martda dorga osib
o‘ldirilgan, uning safdoshlari ayovsiz jazolangan. 1873-1876-yillardagi Farg‘ona
vodiysidagi qozg‘alonlar xalqning milliy ozodlik harakati edi. Buni o‘sha davrda
Kaufman ham xalq qozg‘aloni deb e’tirof etgan.
Rossiya imperatori Aleksandr II ning maxsus farmoniga binoan Qo‘qon
xonligi tugatilgan, uning o‘rniga Farg‘ona viloyati tuzilib, Turkiston
Generalgubernatorligi tarkibiga kiritilgan. Viloyatga Skobelev harbiy gubernator
etib tayinlangan. U tez orada harbiy yurishlar tashkil etib Oloy vodiysini ham o‘z
tasarrufiga kiritgan.
15

1.2. Podsho Rossiyasi tomonidan Turkistonda mustamlaka boshqaruv
tiziminig joriy qilinishi
XIX asrning ikkinchi yarmi O‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojiali
burilish yasagan davr bo‘ldi. Turkistonda boshqaruvni tashkil qilishga Rossiya
imperiyasi uni bosib olgan damdan boshlab kirishdi. O‘rta Osiyoni bosib olingan
hududlarida o‘z hukmronligini saqlab qolish va uni mustahkamlashni birinchi
darajali vazifa xisoblagani uchun ham boshqaruv sohasida dastlab katta
o‘zgarishlarni amalga oshirmagan. Shunday bo‘lsada yuqori davlat organlari o‘z
nazoratlariga olib quyi organlarni nazorat qilishgan 19
. Rossiya imperiyasi o‘lkani
istilo qilgandan keyin mahalliy xalqlarni mustamlaka istibdodiga soluvchi qonun
“Turkiston O‘lkasini boshqarish haqidagi Nizom” ni joriy qilgan 20
. Bu qonunga
ko‘ra mahalliy aholi siyosiy huquqlaridan mahrum etilgan. Chunonchi, ularning
vakillari oiliy va o‘rta lavozimlarga yaqinlashtirilmay, hokimiyat tamomila rus
harbiylari va amaldorlari qo‘lida to‘plangan 38
. Podsho Rossiyasi Turkiston
o‘lkasini bosib olgach, jahonning eng yirik mustamlakachi davlatiga aylangan.
Yevropa va Osiyoning bir qismini o‘z ichiga olgan bu imperiya boshqa
mustamlakachi davlatlardan farqli ravishda o‘ziga xos mustamlakachilik tizimini
yuzaga keltirdi. Bunday zo‘ravonlik va zulmga asoslangan mustamlakachilik
tizimi Turkistonda keng ko‘lamda amalga oshirila boshlandi. Bu siyosat mahalliy
xalqlarga mutlaqo ishonmaslik, ularni nazarga ilmaslik kabi o‘ta millatchilik
ruhidagi siyosat asosiga qurilgan edi.
Rossiya imperiyasi bosib olingan hududlarda o‘z hukmronligini o‘rnatish va
boshqarish uchun mustamlakachilarning manfaatlarini himoya qiladigan
mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy etish uchun barcha chora-tadbirlarni
ko‘rgan. Chunki, boshqaruv tizimi Rossiya hukumati uchun juda muhim bo‘lib,
bosib olingan joylarda mustamlakachilik siyosatini olib borishda asosiy tayanch
hisoblangan. Turkiston gener а l-gubern а torligini boshq а rish bo‘yich а ilk d а sturiy
hujj а tl а rning ishl а b chiqilishid а “h а rbiy v а ziyat” omili h а l qiluvchi а h а miyatg а
19
Эшов Б. Ўзбекистонда Давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 426.
20
Sodiqov H., Jo’rayev N. O’zbekiston tarixi. – T.: Sharq, 2011. – B. 122.
38
Зиёев Ҳ. Истиқлол – маънавият негизи. – Т.: Маънавият, - Б. 6.
16

eg а bo‘ldi. Ul а r yangi hududl а r bosib olinishi bil а n, yuz а g а kelg а n v а qoid а
t а rzid а “muv а qq а t” х ususiyatg а eg а edi. Chunonchi, “Sird а ryo v а Yettisuv
viloyatl а rid а gi boshq а ruv to‘g‘risid а gi nizom” 1867-yili “t а jrib а t а rzid а uch yilg а ”
joriy qilindi. Bu Nizomda soliq tizimini izga solish maqsadida xo‘jalik
boshqarmalarini tuzish belgilab qo‘yilgan edi 21
. Und а n t а shq а ri, 1868-yilning
iyunid а “Z а r а fshon okrugini boshq а rishning muv а qq а t qoid а l а ri”, “F а rg‘on а
viloyatini boshq а rish bo‘yich а 1873-yil muv а qq а t nizom”, “ А mud а ryo bo‘limini
boshq а rish bo‘yich а 1874-yil 21-m а y Nizomi” h а m ishl а b chiqilib, q а bul qiling а n
edi.
Ul а rning b а rch а si o‘z f а oliyatid а “h а rbiy v а m а ’muriy hokimiyatning
bird а mligi v а uning bitt а qo‘ld а birl а shtirilishini” t а sdiql а di. Shu bil а n birg а ,
yuqorid а q а yd etilg а n v а ziyat omili v а m а h а lliy j а miyatning а n’ а n а viy
ijtimoiyhuquqi tengl а shtirish bor а sid а gi rej а l а rid а n а nch а mur а kk а b bo‘lib chiqdi.
O‘n mingl а b kishil а r imperiya а gressiyasig а q а rshi kur а shg а qo‘zg‘ а ldil а r.
K а ufm а n rus d а vl а tining m а nf аа tl а rini bosqinchil а rg а q а rshi yalpi q а ttiq kur а sh
sh а roitid а joriy qilishg а m а jbur bo‘ldi. Biron-bir а h а miyatg а molik sh а h а r j а ngsiz
t а slim bo‘lm а di. “Osiyolikl а r, а lb а tt а , O‘rt а Osiyod а gi h а rbiy h а r а k а tl а rimiz qonli
solnom а sining d а hsh а tli t а fsilotl а rini jud а ya х shi bilgan, edilar deb yoz а di o‘sh а
voqe а l а r d а vrid а yash а g а n M. Zinoyev, biroq shund а y bo‘ls а d а , yo‘limizd а
uchr а g а n b а rch а sh а h а r v а q а l’ а l а rni kuch bil а n olishimizg а to‘g‘ri keldi” 22
.
Rossiya imperiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va
amaliyoti uning bu o‘lkada o‘z davlatchiligini joriy etish orqali olib borildi. XVIII
asrda tashkil topgan mustaqil Qo‘qon xonligi davlati yo‘q qilinib bir viloyatga
aylantirildi, Turkistonda milliy davlatchilikka barham berildi. Rossiya imperiyasi
o‘zining boshqaruv tizimini sekin-astalik bilan joriy eta boshladi. Ammo
imperiyaning bu o‘lkada o‘rnatgan ma’muriyati uning tasrrufidagi boshqa o‘lkalar
boshqaruvidan o‘zining keskin harbiy-mirshablik tartibi bilan ajralib turgan.
Rossiya hukumatining Turkiston o‘lkasi uchun 1865 - 1916-yillar oralig‘ida ishlab
21
Проект положения об управлении в Семиреченской и Сырдарьинской областей. – СПб., 1867, – С. 47-48.
22
«Русский вестник», 1868, № 5; Зияев Ҳ. Завоевание Бухарского и Хивинского ханств царизмом //
«Общественные науки в Узбекистане». 1990, № 8 – Б . 39.
17

chiqqan hamda amalga tadbiq etilgan o‘nta qonun loyihalari (1865, 1867, 1871,
1873, 1882, 1884, 1886, 1908, 1912, 1916-yillar)da va ularning moddalariga
adliya, moliya, harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda
ana shu holat o‘z aksini topgan 23 24
. Bu qonunning moddalariga adliya, moliya,
harbiy, ichki ishlar va boshqa vazirliklar kiritgan o‘zgarishlarda Turkistonni
boshqaruvidagi harbiy-mirshablik ruhi aniq o‘z ifodasini topgan. Yuqoridagilarni
isboti sifatida Rus zodagonlaridan biri A. B. Vrevskiy “Turkiston xalqlari o‘zlarini
boshqaruvchi va sud qiluvchi yagona hokimiyatga o‘rgangan”, deb o‘lkada
qattiqo‘l mustabid idora zarurligiga ishora qilgan 42
.
Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimini
dastlabki yillarida ilgarigi boshqaruvga ham tayanib ish ko‘rgan. Buni birinchi
marta Orenburg General-gubernatori Krijanovskiy Toshkent aholisiga nisbatan
qo‘llagan 25
. Toshkent shahri bosib olinganidan so‘ng 1864 - 1865-yillarda bosib
olingan hududlarda Orenburg General-gubernatorligi tarkibida 1865-yil
harbiylashgan ma’muriy boshqaruv tartiblariga asoslangan Turkiston viloyati
tashkil etilib, unga general-mayor M. G. Chernyayev gubernator etib tayinlanadi.
Turkiston viloyatini boshqarish uchun 1865-yil 6-avgustda “Turkiston viloyatini
boshqarish to‘g‘risidagi Muvaqqat Nizom” qabul qilinib, unga muvofiq harbiy va
fuqarolik hokimiyati harbiy gubernator qo‘lida bo‘limlarga bo‘linib, ularni bo‘lim
boshliqlari boshqargan. Bo‘lim boshlig‘i bir vaqtning o‘zida bo‘lim harbiy
komendanti ham hisoblangan. Bo‘lim boshliqlariga mahalliy aholi ustidan nazorat
qiluvchi va rus amaldorlaridan tayinlanadigan boshqaruvchilar bo‘ysungan.
Shuningdek, bu “Nizom”ga ko‘ra, Turkiston viloyati gubernatori, “biy, oqsoqol,
rais va qozi lavozimidagi tub joy aholi vakillarini egallab turgan lavozimiga
tasdiqlash, bo‘shatish, almashtirish vakolatiga ega bo‘lgan” 26
. Turkiston hududida
dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, 453 ming kishi istiqomat qilar edi. Turkiston
23
Hamdamov S., Jo’rayev N. O’bekiston tarixi (birinchi kitob). – T.: Sharq, 2011. – B. 229.
24
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб. Туркистон чор Россияси мустамлакачилиги даврида. – Т.:
Шарқ, 2000. – Б. 191.
25
Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и
восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 350.
26
Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. – Б. 423.
18

viloyatining ichki ma’muriy-hududiy bo‘linish tizimi sof harbiy vazifalarni hal
qilishga qaratilgan bo‘lib, uning asosini harbiy-hududiy birliklar tashkil qilar edi.
Viloyat uch bo‘limdan iborat bo‘lib, keyinchalik Sirdaryo nomini olgan o‘ng
qanotga Aralsk, 1-frot (keyinchalik Kazalinsk deb nomlandi ) va Perovsk;
markazga Turkiston va Chimkent rayonlari; chap qanotga Avliyoota, Narke va
Pishpek shaharlari kiradi 27
.
Dastlab Turkiston viloyatining ma’muriy markazi qilib Chimkent shahri
belgilandi. Rus qo‘shinlari Toshkentni egallaganidan so‘ng, to u Rossiya tarkibiga
rasman kiritilguniga qadar, bu shahar Turkistonning ma’muriy markazi bo‘lib
turdi. 1866-yilda Imperiyaga rasman qo‘shib olingan Toshkent va uning atrofidagi
hududlar Toshkent rayoni deb atalgan alohida birlikni tashkil qildi. 1866-yili
Turkiston viloyati tarkibida Erjar-Zomin bo‘limlari, O‘ratepa va Jizzax tumanlari
tashkil qilindi. Mustamlaka o‘lkalarni boshqarish asoslari absolyutizm davridayoq
yuzaga kelgan bo‘lib, ular smaderjaviya (podisho hokimiyati)ning Volgabo‘yi,
Sibir, Qozog‘iston, Kavkaz va boshqa qator hududlardagi manfaatlarini
ozmiko‘pmi ta’minlab kelargan. Ular zamirida harbiy va harbiy bo‘lmagan
hokimiyat birlashar hamda ma’muriy, sudlov xo‘jalik va boshqa vazifalar bitta
muassasa qo‘lida jamlanar edi. Xuddi shunga o‘xshash boshqaruv usuli, deyarli
o‘zgarmagan tartibda zamonga moslangan holda Turkiston o‘lkasida ham sekin
astalik bilan joriy qilina boshlangan.
Rossiya imperiyasi Turkistonda keng ko‘lamli bosqinchilik yurishlarini
boshlar ekan, o‘lkani boshqarishga doir oldindan puxta tayyorlangan rejaga ega
bo‘lmagan. Vaholanki, bosib olingan yerlarda boshqaruvni tashkil qilish bilan
bog‘liq tayyor loyihalar ham yo‘q edi. Mana shunday sharoitda Turkiston
viloyatining ma’muriy tuzilishini tartibga solishga qaratilgan me’yoriy hujjatlarni
ishlab chiqish tashabbusi Rus harbiy qo‘mondonligiga o‘tgan. Huddi shunday
hujjatlardan birinchisi Yangi Qo‘qon liniyasi qo‘mondoni M. G. Chernayevning
Harbiy shtabida ishlab chiqilib, harbiy vazirlikda ko‘rib chiqilib, qayta ishlangan
27
Абдураҳимова Н.,Ергашев Ф. Туркистонда чор мустмлака тизими. – T.: Академия, 2002. – Б. 30.
19

va 1865-yilning 6-avgustida Aleksandr II “Turkiston viloyatini boshqarish
haqidagi muvaqqat nizom”ga imzo chekgan 46
.
Ushbu hujjatga muvofiq, mahalliy ma’muriyat boshlig‘i harbiy general-
gubernator hisoblanib, uning qo‘liga harbiy va harbiy bo‘lmagan hokimiyat
berilgan edi. Bunday lavozimga rus amaldorlari tayinlanib, mahalliy aholi ustidan
umumiy nazorat yurituvchi mahalliy boshqaruvchilar bo‘ysundirilgan edi. Ularga
quyidagi vazifalar yuklatilgan: karvon tijorati xavfsizligini ta’minlash; tub
aholidan soliq yig‘imlarini to‘plash; aholining majburiyatlarni va ma’muriyat
ko‘rsatmalarini bajarshni nazorat qilishdan iborat bo‘lgan.
Mahalliy boshqaruvchilar zimmasiga sudlov funksiyalari ham yuklatilgan
bo‘lib, ular mahalliy va rus aholisi arlashgan qotillik, o‘g‘irlik va talonchilik bilan
bog‘liq jinoiy ishlar bilan shug‘ullanganlar.
Bundan tashqari, ular shariat sudlov muassasalarining faoliyatini ham
nazorat qilganlar. Mahalliy boshqaruvchilarning xo‘jalik funksiyalari ham
belgilab berilgan bo‘lib, unda o‘rmonlarning butligi, sug‘orish tarmoqlaridagi suv
taqsimoti va bu tarmoqlarni yaroqli holda saqlashni kuzatib borish bilan
chegaralangan edi 47
.
Xuddi shunga o‘xshash majburiyatlar “1865-yilgi muvaqqat Nizom”da
shahar hokimlari zimmasiga ham yuklatilgan bo‘lib, bu lavozimga yirik
shaharlarda rus ofitserlari tayinlangan. Ushbu boshqaruv apparatida “mahalliy”
deb ataluvchi ma’muriyat ko‘makchi rol o‘ynar edi. O‘rta Osiyoda xonlik davrida
bo‘lgani kabi shaharlarning tub aholisi yashaydigan mahallalarni oqsoqollar
boshqarar edi. Bosh oqsoqolga mahalla tomonidan saylanuvchi shahar tumanlari
oqsoqollari bo‘ysungan. Politsiya vazifasini raislar bajarganlar. Ular bozorlarda
asosan tosh-tarozini, savdo va jamoat tartibini nazorat qilardilar. Soliq yig‘imlari
bilan zakotchi shug‘ullangan.
Mahalliy aholi ustidan nazorat qiluvchi boshqaruvchilarning vazifalari
joylarda tinchlikni saqlash, karvonlar xavfsizligini ta’minlash, o‘rmon, suv
inshootlarini qo‘riqlash, o‘troq va ko‘chmanchi aholi o‘rtasidagi janjallarni hal
20

qilish, aholiga soliq va majburiyatlarni belgilash, ularni o‘z vaqtida va o‘z
miqdorida to‘lashni nazorat qilish, nazorat natijalarini bo‘lim boshlig‘iga
yetkazishdan iborat bo‘lgan. Mahalliy aholining o‘troq hayot kechiruvchi qismida
sud ishlari bo‘yicha qozilar chiqargan hukmlar harbiy gubernator tomonidan
tasdiqlanishi lozim bo‘lib, qozilarning chiqargan hukmlarini harbiy gubernator
o‘zgartirish huquqiga ega bo‘lgan. Ko‘chmanchi aholining biy sudlari mahalliy
aholi boshqaruvchilarining ruxsati bilan o‘tkazilgan. Biy sudlarida ishlar odat
qoidalari asosida ko‘rilgan.
1865-yildayoq Rossiya imperatori Aleksandr II ning farmoni bilan
Orenburg va G‘arbiy Sibir general-gubernatorliklari hamda Turkiston viloyati
turmush tarzi va umumiy ahvolini o‘rganish uchun “Dasht komissiyasi” tuzildi 28
.
Ushbu komissiyaning vazifasi bosib olingan hududlardagi sharoitni o‘rganish
hamda ularni qanday boshqarish haqida nizom tuzish uchun ma’lumotlar
to‘plashdan iborat bo‘lgan. Komissiya o‘z ish jarayonida bosib olingan yerlardan
quyidagi qoidalarga asoslangan holda foydalanishni belgilab bergan edi:
1. Harbiy va fuqaro hokimiyatini bir qo‘lda to‘plagan holda o‘lkani
boshqarish.
2. Siyosiy hokimiyatga ega bo‘lmagan barcha ichki ishlarni boshqarishni yerli
aholining xulq-atvori va urf-odatlarini hisobga olib, mahalliy aholi qo‘liga
topshirish.
3. Mahalliy boshqarmada, uning qonun va urf-odatlarida mavjud bo‘lgan
davlat manfaatlariga ziyon yetkazuvchi barcha narsalarni butunlay tugatish.
4. Imkoniyati boricha sudni ma’muriyatdan batamom ajratib qo‘yish 29
.
Ko‘rinib turibdiki, “Dasht komissiyasi”ning asosiy vazifasi
mustamlakachilikka asoslangan o‘lka boshqaruv tizimini takomillashtirishga
qaratilgan edi. Bu “Komissiya” tomonidan ishlab chiqilgan “Yettisuv va Sirdaryo
viloyatlarini boshqarish haqidagi qoidalar loyihasi” bo‘yicha Mahkama qabul
qilgan qarorda quyidagilar qayd etilgan edi:
28
Ўзбекистоннинг янги тарихи. Биринчи китоб… – Б. 191-192.
29
Исмоилова Ж. ХХ асрнинг иккинчи ярми – ХХ аср бошларида Тошкентнинг «яанги шаҳар» қисми тарихи.
– Т.: Фан ва технология, 2004. – Б. 17.
21

1. Loyihada ko‘rsatilgan hududlarda Yettisuv va Sirdaryo viloyatlari tarkibida
Turkiston General-gubernatorligi tashkil etilsin.
2. General-gubernatorga o‘lkani boshqarish uchun loyihada nazarda tutilgan
shartlardan kelib chiqqan holda, boshqarish uchun amaldorlar olishga imkoniyat
berilsin.
3. General-gubernatorga loyihada ko‘rsatilgan yerlarda, o‘lkadagi mahalliy
sharoit, tuzem (mahalliy) xalqlarning ehtiyojlarini hisobga olgan holda so‘nggi
marta qonuniy tartibda ko‘rib chiqish va qabul qilish uchun uning qismlari
bo‘yicha va yaxlit holda o‘zining xulosasini berish topshirilsin. Ungacha loyihada
ko‘rsatilgan holatlarni asos sifatida qabul qilib, o‘lka tuzilishi uchun favqulodda
muhim va foydali deb hisoblangan hamma choralarni ko‘rish topshirilsin.
Tadqiqotlarga ko‘ra, Turkiston viloyatining Orenburg general-
gubernatorligi tarkibida bo‘lishi vaqt o‘tishi bilan turli muammolarni keltirib
chiqargan edi. Shuning uchun ham Turkiston viloyatining uzoqda joylashganligi,
viloyat ma’muriyati vakillari sonining kamchiligi General-gubernatorlik bilan
bog‘lanishga, uning ko‘rsatmalarini o‘z vaqtida bajarilishiga salbiy ta’sir
ko‘rsatayotganligi imperiya hukmron doiralari o‘rtasida Turkiston viloyatini
Orenburg general-gubernatorligidan alohida ajratish masalasini kun tartibiga
qo‘ygan edi. 1867 yilda Peterburgda Turkiston boshqaruvi bo‘yicha tayyorlangan
“Nizom” loyihasi maxsus komissiya tomonidan muhokama qilinib, unda
Orenburg general-gubernatorligidan alohida bo‘lgan Turkiston general-
gubernatorligini tashkil qilish to‘g‘risidagi qaror qabul qilingan. 1867-yil 11-
aprelda Aleksandr II tomonidan komissiya taklifi ma’qullanib, 11 iyulda Janubiy
Qozog‘iston va O‘rta Osiyoning bosib olingan hududlarida Turkiston general-
gubernatorligi tashkil etilganligi to‘g‘risida farmon e’lon qilingan. Birinchi
general-gubernator qilib K.P.Kaufman (1818 - 1882) tayinlangan 30
. K.P. Kaufman
o‘ziga berilgan “Turkiston o‘lkasida tartib o‘rnatuvchi” nomini oqlab 15 yil
30
Тиллабоев С. Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг
иштироки. – Тошкент: Фан, 2008. – Б. 28.
22

davomida imperiyaga o‘lkadagi mustamlakachilik siyosatini mustahkamlashga
sadoqat bilan xizmat qilgan 31
.
31
Мусаев Н. XIX асрнинг иккинчи ярми – XX аср бошларида Туркистонда саноат ишлаб чиқаришнинг
шаклланиши. – Т.: Иқтисод-молия, 2008. – Б. 7.
23

II BOB. TURKISTONDA MA’MURIY-BOSHQARUV TUZUMINING
MUSTAHKAMLANISHI
2.1. Turkistonda boshqaruv tizimining takomillashtirilishi va uning
o‘ziga xos jihatlari
XIX asrning 60 - 80-yillari o‘rtalarida yuzaga kelgan Turkistonning
mustamlaka sifatida ekspulutatsiya qilishning shakl va usullari to‘g‘risidagi
qarama-qarshi tasavvurlar o‘lka ma’muriyatining siyosatiga, eng avvolo, u
tayyorlangan Turkistonni boshqarish to‘g‘risidagi yangi qonun loyihasiga tasir
qildi. Rossiya byurakratik apparatining tarkibiy qismi hisoblangan K.P. Kaufman
boshchiligidagi “harbiy-xalq” boshqaruvi bu loyihadagi oliy feodal-manarxik
tabaqalarning manfaatlarini qo‘llab quvatlar edi. Boshqa tomondan, kundalik
amaliyot mustamlaka hokimiyatining noiqtisodiy usullari Turkistonni imperiya
g‘aznasiga daramod berishi darajasining jadal o‘sishiga olib kelmasligiga
ishontirdi. Shu bois ular o‘z loyihalarida asta-sekin va ehtiyotkorlik bilan amalga
oshirish yo‘lida borishni taklif qildilar. Bu islohotlaar yer-suv munosabatlarini,
aholiga soliq solish tizimini qayta ko‘rish, sanoat va temir yo‘l qurilishiga davlat
mablag‘ini jalb qilish va shu kabilardan iborat edi. Turkistonning boshqarish
to‘g‘risidagi loyihalarning markaz tomonidan rad qilinishini yuqorida sanab
o‘tgan edik. Bunga sabab loyihalarning yetarli darajada puxta ishlab
chiqilmaganligi haqidagi fikr mulohazalari bunga bahona bo‘lgan. Rossiya
Vazirliklari tomonidan Turkistonni boshqarish masalalari yuzasidan juda ko‘p
tanqidlar bo‘lgan. Jumladan Adliya vazirligi tub aholini barcha huquqlarini rus
fuqorolarining singari batafsil sanab o‘tish ortiqcha deb hisoblaganlar. Ushbu
byurokratik mashinada bosh bo‘g‘in K.P. Kaufman tomonidan 1867-yilda tashkil
etilgan Turkiston Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasi edi 32
. Devonxona
General-gubernatorlik rasmiy hujjatlarini yuritish va jamlash bilan birga ijroiya
hokimiyatni boshqargan. Turkiston general-gubernatorlik Devonxonasi dastlab
to‘rtta bo‘limdan iborat bo‘lgan. Birinchi bo‘lim ma’muriy va nazorat ishlarini
boshqargan. Ikkinchi bo‘limga bosh boshqarmaning moliya-xo‘jalik ishlari
32
Абдурахимова Н.,Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, – Б. 47.
24

qaragan. Uchinchi bo‘lim soliqlar, shahar mablag‘lari va boshqaruvga doir nizom
loyihalarini tayyorlagan bo‘lsa, to‘rtinchi bo‘lim maxsus bo‘lim xisoblanib, uning
faoliyat doirasi g‘oyat katta va keng bo‘lgan. Diplamatik munosabat va aloqalar
shu bo‘lim vakolatiga kirgan. Bundan tashqari bu bo‘lim 1886-yilgacha mustaqil
ish ko‘rgan hamda harbiy va adliya vazirliklari ko‘rsatmalariga xilof ravishda sud
qarorlarini qayta ko‘rish bilan shug‘ullangan 33
. Shuningdek, Devonxona shtat va
inespektorlik, yo‘l qurilishi va tog‘-kon masalalarini hal qilish bilan ham
shug‘ullangan. Ushbu munosabat bilan Devonxona quyi idoralarga ko‘plab
ko‘rsatmalar va so‘rovlar yuborib, ularga javoban ko‘plab hisobotlar olgan.
Barcha vakillik va ma’lum idoraga qarashli muassasa, oliy hukumat organlari
bilan aloqalarni amalga oshirardi. O‘lkani boshqarish borasidagi turli me’yoriy
hujjatlarni tayyorlash va joriy qilishda Devonxonani roli katta bo‘lgan.
Devonxona maxsus tuzilgan hukumat komissiyalari bilan hamkorlikda
keyinchalik Rossiya imperiyasi vazirliklari va Davlat Kengashi e’tiboriga xavola
qilinadigan Turkistondagi barcha qonunlarning loyihalarini ishlab chiqishda
qatnashgan. Devonxona tarkibidagi farmoyish bo‘linmasida lavozimlarga tainlash,
qonunlar bajarilishi yuzasidan choralar ko‘rish hamda kadrlar masalasi bilan
shug‘ullangan. Markazda uning faoliyatini faqat Rossiya harbiy vaziri tomonidan
nazorat qilingan 34
. Devonxonaning vakolati kengligidan qonunga xilof ishlarni
ham ko‘plab amalga oshirgan. Bu haqida xufiya maslaxatchi F. Girs
boshchiligidagi taftish komissiyasi ham buni alohida qayd etib o‘tgan. Turkiston
general-gubernatorligi Devonxonasining eng muhim bo‘limlaridan biri bu
diplomatik aloqalar bo‘limi bo‘lib, unda Gubernatorlikning qo‘shni davlatlar,
xususan, Buxoro va Xiva xonliklari, Afg‘oniston, Qashg‘ar va boshqa davlatlar
bilan diplomatik aloqalariga oid masalalar bilan shug‘ullangan. Devonxonaning
ushbu bo‘limida shuningdek, diplomatik aloqalarga oid hujjatlar, Turkiston
general-gubernatorligi qoshidagi diplomatik amaldorlar faoliyatiga oid rasmiy
hujjatlar yuritilgan va saqlangan. Turkiston general-gubernatorligi Devonxonasi
33
Ўзбекистони яанги тарихи биринчи китоб. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 200-201.
34
Абдурахимова Н.,Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, – Б. 48.
25

so‘nggi general-gubernator Kuropatkinning iste’foga chiqishi munosabati bilan
o‘lkada 1917-yil aprelda tashkil etilgan Turkiston Muvaqqat hukumati
Devonxonasiga aylantirilgan. Ushbu Devonxonaning Turkistondagi boshqaruvni
mustahkamlashdagi o‘rni katta bo‘lganligini e’tirof etish mumkin. 80-yillar
o‘rtalariga kelib ma’muriy o‘zboshimchalikka asoslangan “harbiy-xalq”
boshqaruvi tizimi Rossiya savdosanoat doiralari va mahalliy tadbirkorlarning
manfaatlari bilan bog‘liq yangicha munosabatlarning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilayotgani ochiq-oydin ko‘zga tashlanib qoldi. Bu hukmron doiralarning
mustamlaka ma’muriyati yo‘liga bildirgan, hatto bir qator tahdidli tanqidiy fikrlari
chindan ham qarshi bo‘lganligidan dalolat berardi. Imperiya ma’muriy tizimining
ikki markaziy va mintaqaviy tarmog‘i ham o‘zini huddi Turkiston xalqlarining
manfaatlari va extiyojlari haqida qayg‘urayotgandek qilib ko‘rsatgan edi.
80-yillarning boshlaridayoq Rossiya hukmron doiralari mustamlaka
tuzumini qonuniy rasmiylashtirishni tezlashtirishga qaror qilgan. 1881-yil 13-
iyulda Turkistonni boshqarish bo‘yicha “Nizom” loyihasini yakuniy varianti
markazga taqdim etildi va unda o‘lkani boshqarish bo‘yicha davlat harajatlarini
imkon qadar kamaytirilishini nazarda tutish bo‘yicha oliy farmoyish e’lon
qilingan. Loyiha muhokamasi M. D. Skobelov raisligidagi komissiyaga
topshirilgan. Biroq bu komissiya ko‘p o‘tmay tarqatib yuborilgan. Gap shundaki,
vafot etgan K.P. Kaufman o‘rniga tayinlangan M. G. Cherneyayev Turkistonda
o‘lkani boshqarishda amalga oshiriladigan o‘zgarishlarni mukammal aniqlash
uchun puxta taftish o‘tkazilishini talab qilgan. O‘tkazilgan taftish natijasida F.
Girs tomonidan hisobot va “Turkiston o‘lkasi ustidan boshqaruvni tashkil
qilishning bosh vazifalari to‘g‘risida” izhnoma tuzilgan. Ushbu xujjatlar 1884-yili
imperiya hukumati farmoni bilan tuzilgan Davlat Kengashi a’zosi garf N. P.
Ignatev raisligidagi navbatdagi mahsus komissiyaga ko‘rib chiqish uchun
topshirilgan 35
. Ignatev raisligidagi mahsus komissiya o‘sha paytgacha to‘plangan
barcha loyihalarni va takliflarni o‘rganib chiqib, ular asosida yangi “Nizom”
35
Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти вТуркистане во второй половине ХIX –
первой четверти ХХ в. в. – Т.: Университет, 1999. – Б. 56.
26

loyihasini tayyorlagan. U to‘rtta asosiy bo‘limdan iborat edi. Ular o‘lkani
ma’muriy tuzilishi, sudlov, yer-suv tuzilishi hamda soliq va yig‘imlardan iborat
bo‘lgan. “Nizom”da quyidagilar nazarda tutilgan edi: General-gubernatorlikning
hududiy biirliklari nomlarini o‘zgartirish, General-gubernatorning vakolatlarini
mumkin qadar chegaralab qo‘yish, o‘lka, viloyat va uyezd hokimiyatini uning sud
va davlat muassasalari ishiga aralashuvini chegaralash tomoniga bir qadar
o‘zgartirish, Rossiyaning 1864yil sud nizomlariga muvofiq yangi sud amaliyotini
joriy qilish. Shuningdek, unda yer-suv qurilishi borasidagi dastur ham bayon
etilgan bo‘lib, u yer-suvga egalik qilish, undan foydalanish va boshqarish
huquqiga bag‘ishlangan edi. Bu esa o‘z navbatida yerga xususiy mulkchilikni va
uni tovar-pul munasabatlarini rivojlanishiga yo‘l ochgan. Ushbu hol kundan-
kunga kuchayib borayotgan Politsiya va milliy burjuaziya manfaatlari talabiga
javob bergan.
Keyichalik Ignatev raisligidagi komissiya loyihalashtirgan yer-suv
to‘g‘risidagi qoidalar elementlari 1886-yil qonunida o‘z ifodasini topdi 36
. Rossiya
ziroyatchilik va yer-suv tuzilishi bosh boshqaruvchisi A. V. Kpivoshen shunday
tan oldi: “Turkiston nizomida faqat mulk degan so‘z yo‘q. O‘lkada mavjud
ziroyatchilik shakllari yetarli darajada aniqlanmaganligi va ziroyatchilik bilan
bog‘liq mahalliy suv huquqlari to‘liq mavhumligi sababli (qonunda shunday deb
ko‘rsatilgan), Davlat Kengashi 1886-yilda bu so‘zni aytishga cho‘chidi. Biroq
mulkka egalikni barcha elementlari: foydalanish, egalik qilish va boshqarishhdan
to yerlarni krepostnoylik tartibida berish huquqiga qadar qonunga ko‘rsatilgan”.
Ignatev komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan loyiha podsho tomonidan
1886-yil 12-iyunda rasman tasdiqlandi va qonuniy akt tusini olib, ayrim
o‘zgartirishlar bilan 1917-yilgacha amalda bo‘ldi. Shuni alohida takidlab o‘tish
kerakki Turkiston o‘lkasini boshqarish bo‘yicha qabul qilingan “Nizom”larning
barchasida soliq tizimiga alohida yondashilgan 37
.
36
Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти вТуркистане во второй половине ХIX –
первой четверти ХХ в. в….. – Б. 56.
37
Тиллабоев С. Россия имперясининг Туркистонда маъмурий - ҳудудий бошқарув соҳасидаги сиёсатининг
баъзи хусусиятлари // Ўзбекистон тарихи. – 2005. – №3. – Б. 73–79.
27

1886-yilda qabul qilingan “Nizom”ga muvofiq Turkiston o‘lkasining
ma’muriy-hududiy bo‘linishi o‘zgartirildi. Bunga ko‘ra Zarafshon okrugi
Samarqand viloyatiga aylantirilgan. 1887-yilda Xo‘jand Samarqand viloyati
tarkibiga kiritildi 38
. Farg‘ona viloyati hududining ichki tuzilishi o‘zgarishsiz
qoldirildi. Amudaryo bo‘limi Sirdaryo viloyati tarkibiga kiritilib, Qurama uyezdi
Toshkent uyezdi deb o‘zgartirildi. Sirdaryo, Farg‘ona va Samarqand viloyatlari
«tub» viloyatlar deb ataldi.
Muqaddam Turkiston general-gubernatorligi tarkibiga kirgan Yettisuv
viloyati 1882-yili bu tarkibdan chiqarilib Cho‘l general-gubernatorligi tarkibiga
kiritilgan edi. 1899-yili Yettisuv yana Turkiston General-gubernatorligi tarkibiga
qaytarildi.
Xuddi shu yili o‘lka tarkibiga beshinchi Kaspiyorti viloyati qo‘shildi. U
1881-yili tashkil qilingan bo‘lib, 1899-yilgach Kavkaz noibligi tarkibida bo‘lgan.
Kaspiyorti viloyati tarkibiga Ashxobot, Krasnavodsk, Mang‘ishloq, Marv va
Tejen uyezdlari kiritilgan.
Turkiston general-gubernatorligining umumiy maydoni XIX asr oxirida 1,7
mln kvadrat kilometrni tashkil etgan. Axolisining umumiy soni 5,2 mln kishini
tashkil etgan.
1886-yilgi yangi me’yoriy hujjatda “harbiy xalq” boshqaruvining asosiy
qoidalari saqlanib qoldi. Shu bilan bir vaqtda u mahalliy ma’muriyatning
mahkama yo‘nalishi, sud amaliyoti sohasidagi huquqlarni chegaraladi va bu
chegaralashni hokimiyatning politsiya va jazoga tortish funksiyalarini kengaytirish
orqali erishildi. 1886-yilgi “Nizom”ga ko‘ra Turkiston boshqaruv tuzilmalari
tarmog‘i yangi organ - Turkiston general-gubernatori Kengashi bilan to‘ldirildi.
Kengash tarkibiga viloyatlarning harbiy gubernatorlari, general gubernatorlik
Kanselareyasi boshqaruvchisi, Turkiston harbiy okrugi shtabining boshlig‘i,
G‘azna va Nazorat palatalarining boshqaruvchilari kiritilgan. Kengash tashkil
etilgan paytda Generalgubernator boshchilik qilgan bo‘lsa, 1900-yildan boshlab
esa uning yordamchisi raislik qilgan.
38
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в туркестане (1867-1917 г.г. ) – Т.: ART FLEX, 2009. – Б. 54.
28

Kengash boshqaruv amaliyoti bilan masalalar yuzasidan qonunlar taklif
qilish huquqi berildi. Bundan tashqari u umumiy ma’muriy hususiyatga ega
bo‘lgan va yer, soliq va fuqorolarni majburiyatlari bilan bog‘liq masalalarni ham
ko‘rib chiqgan.
Boshqaruvning muhim muammolarini muhokama qilishdagi rasmiy
kollegiyalik o‘lka boshliqlarini “Byurokratik radikalizimi”ni ma’lum darajada
chegaraladi va keyinchalik Kengash general-gubernatorlik hokimiyatining
obro‘siga faqat putur yetkazyapti, deb hisoblagan reaksiyon ruhdagi ko‘p sonli
mahalliy amaldorlarning noroziligiga sabab bo‘lgan.
1886-yilgi “Nizom”ning ishlab chiqilishi va joriy qilinishi bilan bog‘liq
o‘zgarishlar Turkiston General-gubernatorligining tashqi siyosat masalalardagi
vakolatlariga ham dahldor bo‘lgan. Bu eng avvalo, Rossiya-Buhoro
munosabatlarida o‘z aksini topdi. 1886-yil yanvar oyida Buhoroda Tashqi ishlar
vazirirligining organi hisoblangan Rossiya imperatorining siyosiy agentligi ochildi
Uni boshqargan amaldor Rossiya imperiyasining Buhoro amirligidagi rasmiy
vakili bo‘lgan. Siyosiy agent Buhoro hokimiyatining faoliyati ustidan umumiy
siyosiy nazoratni amlga oshirardi va Rossiya-Buhoro munosabatlarining barcha
masalalari yuzasidan nazoratni o‘z qo‘liga olgan edi. Shuningdek u Buhoro
amirligida bo‘lib turgan rus fuqorolarining shahsiy, mulkiy va savdo manfaatlarini
himoya qilish bilan bog‘liq turli konsullik majburiyatlarini ham bajarar, xristian
diniga mansub xorijiy fuqorolarning manfaatlarini himoya qilgan.
29

2.2. Politsiya va sud organlarining tuzilishi va uning funksiyalari
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistonda ma’muriy va davlat
muassasalari tizimidagi o‘zgarishlar bilan bir qatorda sud tizimi va jazolash
organlarida ham jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Ular orasida markaziy va mahalliy
organlar hokimiyati chegaralarini jiddiy kengaytirgan 1881-yil 14-avgustdagi
“Davlat tartibi va jamoat osoyishtaligini qo‘riqlash choralari to‘g‘risidagi nizom”
alohida o‘rin tutadi. Ushbu “Nizom”ga muvofiq, Rossiya imperiyasi o‘z ixtiyoriga
ko‘ra “kuchaytirilgan” yoki “favqulotda” qo‘riqlov holatini joriy qila olardi.
“Kuchaytirilgan qo‘riqlov” joylarda mavjud davlat tuzumiga qarshi jinoiy
tajavuzlar uyushtirilsa, mavjud tartibni saqlash uchun doimiy amalda bo‘lgan
qonunlarning qo‘llanishi yetarli bo‘lmagan taqdirda joriy qilinardi. “Favqulotda
qo‘riqlov” holati esa tajovuzlar tufayli ma’lum joy aholisi buzilgan tartibni zudlik
bilan tiklash uchun favqulotda choralar ko‘rish zaruriyatini talab qiluvchi
qo‘zg‘olish kayfiyati keltirilganida joriy qilinardi. 1892-yildan boshlab
Turkistonda doimiy ravishda «Kuchaytirilgan qo‘riqlov yoki “Favqulotda
qo‘riqlov” holatida bo‘lib keldi. Favqulotda holatlar amalda bo‘lgan davrda butun
mahalliy ma’muriyatning politsiya va jazolash funksiyalari cheklanmagan tus oldi.
Shuni takidlab o‘tish kerakki Turkiston general-gubernatorligi juda katta
hududlarga ega bo‘lib, butun Rossiya imperiyasi hududining 1/18 qismini tashkil
etgan. Turkiston o‘lkasini Rossiya tasirida saqlash uchun katta qo‘shin zarur
bo‘lgan. Turkiston harbiy okrugi tashkil etilgandan so‘ng, u yerga 87 polk, 7 ta
kazak polkidan iborat 19 ta batalyon mavjud bo‘lib, qo‘shinng umumiy soni 31313
askar edi. Bu davrda Turkiston aholisini 1847041 kishini tashkil qilganini hisobga
oladigan bo‘lsak har 59 kishiga 1 ta askar to‘g‘ri kelgan 39
. General-gubernatorlarga
jamoat tartibi va davlat xavfsizligi buzilishini oldini olishga tegishli predmetlar
bo‘yicha majburiy qarorlarni chiqarish huquqi berilgan. Ushbu qarorlarni buzish
hollari general-gubernator tomonidan ma’muriy tartibda ko‘rib chiqarilardi va
39
Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и боевой жизни // Военный
сборник, № 5, 1875. – С. 208.
30

aybdorlarni 500 rublgacha jarimaga tortish yoki 3 oylik muddatgacha qamoqqa
hukm qilish huquqiga ega bo‘lgan.
Politsiya boshliqlari va jandarm boshqaruvlari rahbarligida jinoyat sodir
etganlik yoki ularga dahldorlikda, shuningdek qonunga xilof tashkilotlarga
daxldorlikda asosli shubxa qilingan barcha shahslarni ikki haftagacha hibsda
saqlash huquqi berilgan edi. Shuningdek ularga barcha joy, fabrika va zavodlarda
har qanday vaqtda tintuv o‘tkazib, har qanday mulkni musodara qilishga ruhsat
berilgan. Mahalliy ma’muriyatlar kuchaytirilgan qo‘riqlov holati e’lon qilingan
taqdirdagina ana shunday huquqlarga ega bo‘lgan. Ushbu Nizomning barcha
moddalari favqulotda qo‘riqlov sharoitda ham to‘liq o‘z kuchini saqlab qolgan.
Bundan tashqari general-gubernatorga qo‘shimcha ravishda bir qator keng
vakolatlar ham berilgan edi. Jumladan, u 3000 rublgacha jarima solish, bir oy
muddatgacha vaqtli nashrlar va oiliy o‘quv yurtlarni yopib qo‘yish.
Generalgubernatorga berilgan vakolatlar uning nafaqat barcha boshqaruv, balki
sud va jamoat hayoti sohalariga ham aralashuviga imkon yaratgan edi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, Rossiya imperiyasi 1908-yilning yozida
Turkistonga yo‘llagan alohida jandarmlar korpusi qo‘mondoni, general-mayor
baron Taube milliy-ozodlik harakati va inqilobiy voqealar ishtirokchilariga
nisbatan nihoyatda shafqatsiz bo‘lishni ta’kidlab, sudlardan ularga faqat o‘lim
jazosini berishni talab qilgan. Baron Taube “Turkistonda dor qurish uchun
xazinadan hech qanday sarf-harajatlar bo‘lmasligini uqtirib, dor o‘rnini
qayrag‘ochlar bajaradi” 40
, deb aytib o‘tgan. Mirshablarga jangovar o‘qlarni
osmonga emas, balki to‘g‘ridan-to‘g‘ri olomonga qarata otish huquqidan
foydalanishga rasman ijozat qilingan.
Turkiston ma’muriyatiga mahalliy aholiga nisbatan qo‘llaniladigan jazo
choralarini rus ishchi-dehqonlariga ham qo‘llash huquqi berildi. Davlat
nazoratchisi, stats-sekretar (maxfiy kotib) P. A. Xaritonov raisligida o‘tgan va
Turkiston o‘lka boshqaruvini o‘zga asoslarda tubdan qayta qurishga bag‘ishlangan
40
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века.
Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 21.
31

oliy amaldorlar kengashida (1911-y.) Turkiston general-gubernatori A. V.
Samsonov General-gubernator hokimiyatini imperator hazrati oliylarining
Kavkazdagi noibi hokimiyati kabi asosga yaqinlashtirishni talab qildi. Bu talabni
Turkiston o‘lkasini 1908-1910-yillar davomida atroflicha taftish qilib, o‘lkaning
yangi nizomi uchun boy materiallar to‘plab qaytgan senator graf K. K. Palen ham
qo‘llab-quvvatladi. Uning taftish materiallari va imperator hukmiga havola etgan
taqdimnomasida imperiya idorasini mustahkamlash, “Turkiston
generalgubernatorligi ma’muriy-politsiya amaldorlariga o‘zlariga qarashli aholiga
uncha ahamiyatli bo‘lmagan xatti-harakatlari uchun qo‘llaniladigan jazo berish
huquqlarini yanada kengaytirish” 41
taklif qilingan edi. Palenning fikricha, bu chora
“mahalliy turmushni to‘g‘ri yo‘lga solish uchun zarurdir”. Senator Turkiston
shaharlarida mustaqil politsiya boshqarmalari, Toshkentda ober-politsmeyster
lavozimini joriy etish va o‘lkadagi mirshab-politsiya xizmatchilari sonini
ko‘paytirishni ham taklif qildi. U Turkistonda inqilobiy harakatga rahna solish
uchun va Yevropaning Rossiyasidan yopirilib kelayotgan proletariat va agrar
g‘alayonlar yuz bergan gubernalardan ko‘chib kelayotgan dehqonlarning zararli
ta’sirini kesish uchun Turkiston general-gubernatorligida tuman politsiyasi
mahkamasini tuzish g‘oyasini ilgari surdi. Graf Palenning fikrlari imperiya
Vazirlar Kengashida tinglab, Turkiston o‘lkasi boshqaruv idorasini tubdan
o‘zgartirish bo‘yicha Vazirlar Kengashi a’zosi, Davlat nazoratchisi P. Xaritonov
raisligidagi maxsus Kengashida muhokama etildi. Kengash ishiga Turkiston
general-gubernatori Samsonovning imperatorga 1909-yil bo‘yicha yo‘llagan
axborotnomasi va senator Palenning taftishi yakunlari asos qilib olingan. Kengash
Turkiston general-gubernatorining barcha talablarini asosli deb topgan.
Turkistonga oid barcha tadbirlar uning roziligisiz amalga oshirilmasligi kerakligini
tasdiqladi. Imperator saroyi, moliya, adliya sohasidan tashqari, barcha vazirliklar
idoralarini boshqarishda unga imperiya vaziri vakolatlari berilgan. Metropoliya
hukumati o‘z siyosatini faqat shu birgina shaxs, Turkiston general-gubernatori
orqali amalga oshiradigan bo‘ldi.
41
Исхаков Ф. Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) - Т.: Фан, 2001. – Б. 26.
32

Imperiya hukmdor doiralari Turkiston o‘lkasining rus va tub aholisi uchun
maxsus siyosat dasturini ishlab chiqdi. Rus aholisi o‘rtasida inqilobiy harakatni
to‘xtatish va Turkiston xalqlari o‘rtasida milliy-ozodlik harakatining barcha
ko‘rinishlarini bo‘g‘ib tashlashga oid bir qator tavsiyalar berilgan. Harbiy
vazirlikning Bosh shtabi Osiyo bo‘limi Turkiston general-gubernatoriga Ryazan
guberniyasi ahvoli haqidagi hisobotni berib, unga imperatorning fikri mavjudligiga
e’tiborini qaratdi. Ryazan gubernatori unda inqilobiy kuchlar tag-tomiri bilan
yo‘qotilmagani, nisbiy osoyishtalik aldamchi bo‘lib, inqilob uchqunlari istalgan
vaqtda alanga olinishi mumkinligini unutmagan holda “Toj-taxtning sodiq
xizmatchilariga doimo ko‘z-quloq bo‘lib turish lozimligini” uqtirgan va Nikolay II
o‘z qo‘li bilan “Mutlaqo to‘g‘ri” degan dastxat yozgan edi. Turkiston
generalgubernatori markazdan ana shunday andoza-dasturlar olib va keng
vakolatlarga ega bo‘lib, o‘lkada mirshablik holatini kuchaytirdi. Rus
mustamlakachi ma’murlari joylarda josuslik nazoratini keng yo‘lga qo‘ydilar.
Toshkent temir yo‘li jandarmpolitsiya boshqarmasi boshlig‘i, alohida jandarmlar
korpusi podpolkovnigi Babkin joylardagi xodimlarga 1910-yil 19-iyunda yuborgan
ko‘rsatmasida 1905-1907- yillar inqilobida va ish tashlashlarda qatnashgan barcha
shahslar haqida ma’lumot to‘plashni buyurdi. “Hech qanday tashviqotga yo‘l
qo‘yilmasin, deb yozgan edi u, aqllar bezovtaligiga zudlik bilan chora ko‘rilsin, ish
tashlashdan alohida ogoh bo‘linsin” 42
. General-gubernatorning “Ishchilar o‘rtasida
jinoiy adabiyotlar tarqalishiga zinhor yo‘l qo‘yilmasin”, degan buyrug‘iga
benuqson rioya etish buyurilgan.
Siyosiy politsiya tomonidan joylarga maxsus so‘rov-anketa yuborilgan.
Unda quyidagi savollar bor edi: “1905-1906-yillarda ish tashlashlar qancha
bo‘lgan? Ish tashlash maqsadi va hususiyati qanday? 1907-yili qancha inqilobiy
chiqishlar va terror aktlari sodir bo‘lgan? Sotsial-demokratlar va sotsial-
42
Садиков Х. Д. Колониальная политика царизма в Туркестане и борьба за независимость в начале ХХ века.
Автореф. Дис докт ист. Наук. -Т., 1994. – Б. 36.
33

inqilobchilar tashkilotlarida qancha hodimlaringiz bor?”. Anketada inqilobiy chiqishlar
salmog‘i har bir joyda qanday bo‘lgani va uning yondosh aholiga ta’sirini aniq tasvirlash
zarurligi ko‘rsatilib, jandarm-politsiya bo‘limlari o‘z hududlarida yashirin ig‘vogarlik
bilan shug‘ullanuvchi xodimlarga ega bo‘lishlari majburiy ekanligi jiddiy tarzda
uqtirilgan. Imperiya ichki ishlar vazirligi politsiya departamenti Maxsus bo‘limi
yuborgan mutlaqo maxfiy yo‘llanmasida politsiyajandarmeriya bo‘limlari boshliqlariga
aholi o‘rtasida agentura tarmog‘iga ega bo‘lish ishiga shahsan javobgar ekanliklari
ta’kidlanib, ular ishchi tashkilotlari, inqilobiy firqalarda o‘z josuslarini orttirishlari juda
muhimligi alohida ko‘rsatilgan. Bu tadbir, maxsus bo‘limning fikricha, “o‘tgan 1905-
yildagiga o‘xshash voqealarning oldini olgan. Maxsus bo‘lim tavsiyalari asosida
o‘lkadagi barcha amaldorlarga general-gubernator tomonidan hukumatga qarshi
yo‘nalishdagi harakatlar to‘g‘risida arzimas ko‘rinishda bo‘lsa ham, xabar qilish,
ayniqsa, uyushgan harakat, yo ish tashlash hollariga alohida e’tibor qaratish topshirildi.
Ana shunday hollarni sinchiklab o‘rganish juda zarur va maqsadga muvofiq ekanligini
tajriba ko‘rsatadi, deb yozgan edi o‘z ko‘rsatmasida general-gubernator. Ba’zan arzimas,
samarasiz va befoyda ko‘ringan bir kunlik ish tashlash, yo boshqa hollar ma’lum
muhitning, ayrim shaxslarning ichki intizomi, qobilyati, tashkilotchiligi va faol
chiqishga layoqatini ko‘rsatish uchun sinov vazifasini o‘taydi. Bunday hollarni tadqiq
etish orqali dastlab filial bo‘limlar, keyin esa bunday tashkilotlarning markaziy
idoralirini aniqlashga muvaffaq bo‘lingan 43
.
Alohida jandarmlar korpusi shtabi boshlig‘i general shtab general-leytenanti
Gerselman esa temir yo‘l ishchilari ustidan nazoratni kuchaytirish bilan bir qatorda
ularning atrofidagi yerlarda paydo bo‘luvchi har qanday shahslarni nazoratga olish
to‘g‘risida maxfiy ko‘rsatma yo‘lladi. Rossiya imperiyasi 1892-yil 18-iyundan kuchga
kirgan “Harbiy holatda deb e’lon qilingan joylar haqidagi qoidalar”ni Turkiston
o‘lkasida tatbiq etdi.
“Kuchli muhofazada” deb e’lon qilingan joyda Turkiston generalgubernatori
majlis-yig‘inlarni tarqatib yuborish, savdo-sanoat korxonalarini yopish, matbuot
organlarini ta’qiqlash, istagan odamini surgun qilish, jarimaga tortish va boshqa
43
Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ) – Т.: Фан, 1997. – . 45.
34

huquqlarni olgan. “Favqulodda muhofaza” deb e’lon qilingan joyda esa butun hokimiyat
general-gubernator yoki u tayinlagan bosh noib qo‘liga o‘tgan. 1892-yil 18-iyundagi
“qoidalar” esa harbiy holatni o‘rnatib, fuqarolar ishini ham harbiylar qo‘liga topshirdi.
Turkistonda har ikki mirshablik qonunlari (1887- yilgi Nizom va 1892-yilgi qoida) qisqa
uzilishlar bilan 1892-1917-yillarda muntazam amal qildi.
Turkistondagi mustamlakachilar markazdan olingan keng vakolatlari
yetmaganday, endi o‘lkada xuddi mustabid xonlar zamonasiga taqlidona, eng oliy jazo-
o‘lim jazosini oshkora ijro etishga ruxsat olishgan.
General-gubernator harbiy vazirga yo‘llagan maktubida yozgan: “Tajriba shuni
ko‘rsatdiki, bu o‘lkada oshkora qatl ijrosigina mahalliy aholiga yaxshi ta’sir ko‘rsata
oladi. Sizdan, Rossiya hududida o‘lim hukmini oshkora ijro etmaslik haqidagi qonunni
Turkiston o‘lkasiga tatbiq etmaslik uchun zoti Oliylari ijozatlarini olib bersangiz, deb
iltimos qilaman” 44
. Rus amaldorlari Turkiston xalqlari huquqlarini cheklash sababini
shunday izohladilar: “Turkiston o‘lkasining yerli aholisi hali juda past rivojlanish
bosqichida turibdi. Ular o‘z ma’muriyati va sudini o‘zlari saylash huquqini tushunishi va
qadriga etishi uchun hali juda go‘r va nodondir. Mazkur jamiyat qonun tomonidan
o‘ziga berilgan haq-huquqlardan foydalnishni bilmaydi. Bu huquq uning faqat zarariga
xizmat qiladi”. Rus shovinistlari xalqning ko‘tarilishi sababini esa quyidagicha
izohlashgan: “O‘lkani bir hovuch rus qo‘shini bilan istilo qilishda misli ko‘rilmagan
jangovar matonat ko‘rsatgan rus kishisi erlilar o‘rtasida afsonaviy bahodir timsoliga
aylangan edi. Kelgindilarning temir irodasi oldidagi qo‘rquv esa erli aholida
musulmonchilik tarbiyalangan g‘ayridinlarga nafratini ular qalbining eng tubiga
yashirgan edi. Ana shuning uchun ham dastlab rus hokimiyati ularni osongina boshqarib
keldi. Ammo endilikda erli omma ilk istilochilar qiyofasini unuta boshladi”. Andijon
tumanboshisi polkovnik I. Brjezitskiy bu fikrni yanada oydinlashtiradi: “O‘lkadagi 27
yillik xizmatimdan kelib chiqib shunday qat’iy xulosaga keldim: bizning yovvoyi
yerlilarga insonparvarlik mutlaqo to‘g‘ri kelmaydi”. Knyaz Mansurov Davlat
Dumasining yopiq majlisida Rossiyada yashirin tarzda hukm surib, 1861yilda bekor
qilingan qullik (krepostnoylik) tuzumi aslida Turkistonda benuqson amalga oshirilganini
44
Исхаков Ф Национальная политика царизма в Туркестане (1867-1917 гг. ). – Т.: Фан, 1997. – . 63.
35

tan olishning zamirida tarixiy haqiqat yotardi. Rossiya parlamenti Davlat Dumasida noib
knyaz Mansurov Turkistonda krepostnoy huquq amalda ekanligi haqida gapirganda hech
qanday mubolag‘a bo‘lmagan.
1907-yil avgustdayoq hukumat farmoyishi bilan Toshkentda Turkiston o‘lkasida
politsiya qidiruvini uyushtirish uchun Maxsus bo‘lim tashkil qilingan. Bo‘limga 10 nafar
“Filyor” - sirtdan kuzatish agentlari va kuzatuv boshlig‘i yuborilgan. Mahalliy politsiya
vat emir yo‘l jandarm bo‘limlarining boshliqlari Maxsus bo‘limga o‘lkadagi ijtimoiy-
siyosiy harakat bilan bog‘liq barcha ma’lumotlarni ma’lum qilishlari shart edi. Mahsus
bo‘lim shuningdek mahalliy politsiya va jandarmeyalarni nazorat qilish huquqini ham
qo‘lga kiritgan.
1907-yil oktyabrda Maxsus bo‘lim o‘rnida Turkiston tuman qo‘riqlov bo‘limi
tashkil qilindi 45
. Qo‘riqlov bo‘limlari to‘g‘risidagi maxsus nizom ular “.....davlat
jinoyatlari to‘g‘risidagi ishlarni mahfiy tekshirish bilan shug‘ullanishi”, tekshirish
natijalari har oyning beshinchi kunida Politsiya departamentiga taqdim etilishi
lozimligini belgilagan edi.
Keyinchalik mahalliy tashkilot politsiya va qidiruv muassaslari surishtiruv ishlari
bilan favqulotda band ekanini bahona qilib, o‘lka jandarm boshqaruvini tashkil etish
talabi bilan chiqgan. Turkiston o‘lkasi boshliqlarining iltimoslariga javoban katta
mablag‘ ajratildi va markazdan qidiruv ishlari bo‘yicha mutahasislar yuborilgan, biroq
ushbu masalaning uzil-kesil etilishiga urush va u bilan birga ma’muriyat boshiga
yog‘ilgan yangi muammolar halaqit bergan.
Rossiya imperiyasi hukumron doiralari o‘rtasida Turkistonda sud tizimini joriy
etish uzoq tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Chunki yangi hukumat o‘lka aholisini sud va
qonunchilik tizimi haqida aniq tasavvurga ega bo‘lmagan va mavjud tizimni
extiyotkorlik bilan o‘zgartirishga harakat qilgan 46
. 1865-yil 6- avgustdagi Nizomga ko‘ra
o‘troq aholi uchun qozilik sudlari, ko‘chmanchi aholi uchun esa biylik sudlari amal
qiladigan bo‘ldi. Qozikalon lavozimi bekor qilinib, barcha qozilar huquqi jihatdan
tenglashtirildi. Loyihaga ko‘ra qozilik va biylik sudi volost boshliqlari va ularning
45
Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. – Т.: Академия, 2002. – . 132.
46
Тиллабоев С. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки. –
Т.: Фан, 2008. – Б. 87.
36

yordamchilari tomonidan uch yil muddatga saylanadigan bo‘ldi 47
. Kaufman 1968-yil
yanvarda mahalliy aholi uchun oqsoqollar, ariq oqsoqollarini ham uch yil muddatga
saylash huquqini bergan. Shunigdek aholiga muammolar yuzasidan o‘z qozisiga hohlasa
rus sudlariga murojat qilish huquqini bergan 48
.
Turkistonda sudlov tizimining qayta tuzishdan maqsad, uni Rossiya
imperiyasidagi shunday tizimga moslashtirish va uni ma’muriyatdan nisbatan
mustaqil qilishdan iborat edi. Biroq yuqorida ta’rifi keltirilgan mohiyat e’tibori
bilan mustamlaka tizimining so‘ngi kunlariga qadar amalda bo‘lgan kuchaytirilgan
va favqulotda qo‘riqlov to‘g‘risidagi nizomlar tufayli sudning ma’muriyatdan
ajratilishi faqat rasmiy harakterga ega bo‘ldi. Shunga qaramay XIX asr oxiridagi
sud tuzilishi oldingisidan farq qilgan.
Turkistondagi adliya boshqaruvida ham o‘ziga xos mustamlakchi mezonida
ish tutdildi. 1865-1886-yillar mobaynida o‘lkada umumsaltanat rus sudlari va xalq
sudlari, ya’ni shariyat asosida ish ko‘ruvchi qozi sudlari faoliyat ko‘rsatgan. Rus
sudlariga tuman sudlari, sud palatasi huquqidagi viloyatlar boshqarmalari, miravoy
sudyalar qurultoylari, harbiy sud komissiyalari kirgan. Tuman sudlari mulkdan
mahrum etishga daxldor bo‘lmagan jinoiy ishlar, davlat hazinasi manfaatlariga oid
bo‘lmagan 2000 so‘mgacha miqdorda bo‘lgan da’volarni ko‘rishgan. Viloyatlar
boshqarmalari esa tuman sudlari hukumlaridan shikoyatlarini, ularning ishlarini
qayta ko‘rish kabi masalalarni hal qilgan. Ular davlat vazifalarini bajarishdagi
jinoyatlar, hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish, qaroqchilik, davlat mulkini o‘g‘irlash,
soxta pul yasovchilarning ishlari kabi tuman sudlari vakolatlariga kirmagan
ishlarni ham ko‘rishgan 49
.
Rossiya imperiyasi mustamlakachi amaldorlar hukumatdan islom dini
vakillariga sud, oila-nikoh, mol-mulk merosi va taqsimot kabi ishlarni bajarishga
ruhsat bermaslikni talab etganlar. Shuning uchun ham imperiya hukumati o‘z
yo‘lidagi mana shu to‘siqlarni yo‘q qilish maqsadida 1880-yili barcha viloyat
47
Тиллабоев С., Замонов А. Ўзбекистон тарихи. – Т.: Шарқ, 2010. – Б. 53.
48
Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии, работы по истории кавказа и
восточной Европы. – Москва, 1963. – С. 358.
49
Muhamedov H., Muqimov Z., Husanov O. O’zbekiston davlati va huquqi tarixi. – T.: O’zbekiston Faylasuflari Milliy
Jamiyati Nashriyoti, 2011. – B. 201.
37

boshliqlariga hamma sohada boshqaruvni o‘z qo‘liga oluvchi mahkama tashkil
etish vazifasini yukladi. Natijada davlat sudlari bilan bir qatorda uch xil
ko‘rinishdagi sud mahkamalari tashkil etilgan:
1. Farg‘ona, Samarqand, Sirdaryo va Yettisuvning o‘troq aholisi uchun tashkil
etilgan sudlar.
2. Shu viloyatlarning ko‘chmanchi aholisi uchun tashkil etilgan sud
mahkamalari.
3. Kaspiyorti viloyatlarining mahalliy aholisi uchun tashkil etilgan sud
mahkamalari 50
.
1886-yilgi “Nizom”ga ko‘ra uyezd sudlari tugatilib ularning o‘rniga
uchastka miravoy sudlar ta’sis etildi. 1864-yildagi “Nizom”ga ko‘ra miravoy
sudyalar shahar va qishloq boshqaruv organlari tomonidan uch yil muddatga
saylanishi lozim edi. Biroq Turkistonda sudlov nizomlari qabul qilingan davrga
kelib Aleksand III ning aksilislohatlari amalgam oshirilib, 1864-yil nizomlarining
u yoki bu darajada demokratik institutlari tarqatib yuborildi. Peterburg, Moskva va
Odessadan tashqari barcha yerda miravoy sudyalar instituti bekor qilinib,
tayinlanuvchi shahslar: shaharlarda shahar sudyalari, qishloqlarda zemestvo
boshliqlari bilan almashtirildi. Turkistonda ham miravoy sudyalar saylanmay, balki
tayinlanardi. Viloyat boshqaruvlarining sudlov bo‘limlari viloyat sudlari bilan
almashtirildi. Ularning qoshida sud tergovchilari, viloyat prokurorlari va ularning
o‘rinbosarlari lavozimlari tasis qilingan. Viloyat sudyalari mirovoy sudyalar
qurultoylari funksiyalarini bajarar va mirovoy sudyalar vakolatiga kirmaydigan
fuqoroviy ishlarni, shuningdek muqaddam viloyat boshqaruvlarining sudlov
bo‘limlari yuritgan ishlarni ko‘rgan.
50
Болтабоев С. Чоризм ҳукумронлиги даврида ислом. – Наманган, 2005. – Б. 33.
38

XULOSA
Mazkur kurs ishini yozish davomida, tadqiq etilgan tarixiy manba va
mavzuga oid ilmiy asarlar tahlili natijasida quyidagi xulosalarga kelindi.
Turkistonda tashkil qilingan Podsho tuzumining bosqinchilik siyosati,
mustabidchilik, markaz va hudud orasidagi munosabatlarning egos е ntristik
illatlari, shuningd е k Rossiya tarixiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyati, uning
boshqa tarixiy davrlarda to‘plagan mustamlakachilik an’analari va tajribasi bilan
b е lgilangan. Shunga ko‘ra o‘lkada harbiy zo‘ravonlikka, tashqi va ichki iqtisodiy
zo‘rlash uslublariga, ilgarigi milliy davlatchilik m е xanizmlarini parchalash va
milliy asosdagi hudud tabiiy tadrijining imkoniyatlarini buzishga, Rossiya
davlatiligi asoslarini o‘rnatishga yo‘naltirilgan tizim tashkil qilindi. Kapitalizm va
burjua islohotlarining erkin rivojlanishiga tayangan n е giz mod е lining sifat
o‘zgarishlari m е tropoliyaning o‘zida mazkur jarayonlarning ijtimoiy qoloqligi
sababli ilk davrlarda Turkistonda salbiy rol o‘ynagan.
Hukumat mustamlakachilik tizimini tashkil etish jarayonining n е gizida ilmiy
adabiyotlarga tayanib quyidagi asosiy yo‘nalishlar mavjudligini ko‘rsatish
mumkin;
– O‘rta Osiyo xonliklari va b е vosita Rossiyaga qo‘shib olingan hududlarning
Rossiya namunasida shakllantirildi;
– tizimning barcha muhim majmualarini egallagan va nazorat qilgan Rossiya
byurokratiyasi harbiy, fuqarolik hamda sud hukumatining markazlashtirilishi;
– g‘azna uchun arzon va samarali bo‘lgan o‘lkaning tabiiy, moddiy hamda
inson manbalaridan foydalanish tizimini t е zda joriy etish maqsadida d е vonning
institustionalizastiya va rastionalizastiya qilinishi.
Shu bilan birga mahalliy jamiyat uchun Podsho tuzumining mustamlakachilik
vazifalarini amalga oshirishda, joylarda ijtimoiy tayanch va “ayg‘oqchi” kadrlar
zahirasini yaratishga xizmat qilgan ba’zi an’anaviy, ijtimoiy-huquqiy va ma’muriy
institutlar hamda m е ’yorlardan foydalanishga asoslangan vositali tayanchi mavjud
edi. Tub aholining Podsho tuzumiga sodiq bo‘lgan kam sonli vakillaridan “saylov
asosida” tuzilgan mazkur institutlari harbiylashtirilgan rus byurokratiyasidan
39

tashkil etilgan o‘lka, viloyat va u е zd tizimlari hamda davlat idoralari bilan
muvofiqlashuvi va uyg‘unlashuvi juda qiyin k е chdi. Hatto, yuqori darajali
markazlashtirish va Podsho amaldorlarining “xushyor” rahnamoligiga qaramay,
ular “oqilona” tashkillashtirilmay qolav е rdi. Bu hol harbiy-ma’muriy tizimga juda
mos k е lar edi. “Yuqorida” taxmin qilinganiga qaramay, ular yangi hukumat uchun
k е ng va ishonchli ijtimoiy n е giz yaratishga imkon tug‘dirgan. Turkistondagi
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy hayotni umumiy tartibda yo‘lga solinishiga doimiy
ravishda boshqaruv tizimi, ma’muriy, mirshab va jazo vositalarining
k е ngaytirilishi, mustahkamlanishi hamda favqulodda va harbiy xususiyatdagi
Podshoalar orqali erishilgan. Mustamlakachilik bosimi ostida qolgan mahalliy
aholi esa o‘z g‘oyalarini o‘zgartirmadi va o‘zining tabiiy rivojlanish bag‘riga
qaytish hamda milliy davlatchiligini tiklash yo‘lini izladi. Ammo, bu o‘z-o‘zidan
bo‘lmasdi. Chunki, barcha muammolarni y е chishda zo‘ravonlikka asoslanish XIX
asr oxiri - XX asrning boshlarida Podsho tizimiga xos xususiyatlardan biri edi.
Harbiy-ma’muriy, rasmiy-byurokratik tizimining ustunlarini
mustahkamlovchi va Turkiston jamiyatining barcha hayotiy muhim sohalarida
Rossiya amaldorlari apparatining hukmronligini tasdiqlovchi farmonlar, qarorlar
va ko‘rsatmalarning turli vazirliklar hamda idoralar tomonidan tahrir qilingan
1886-yilgi qonun hujjatlari asosida boshqaruvning imp е riyaga oid andozalarining
k е ngaytirilishi va mustahkamlanishi bu siyosiy yo‘nalishning amaliy ko‘rinishi
edi. Shu bilan birga m е tropoliya va mustamlakachilikning turli madaniyatli
asoslari, xo‘jalik darajasining oshirilishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashtirilishi
hamda hudud iqtisodiyotining eksport-xomashyoga tayanishini rag‘batlantirish
zaruriyati o‘z mablag‘larini sarflashga va sotuvning yangi bozorlarini
k е ngaytirishga erishmoqchi bo‘lgan, ancha kuch yig‘ib olgan Rossiya burjuaziyasi
manfaatini ko‘zlab, umumiy bozor tizimiga xizmat kursatuvchi sohalarda
hukumatning nazoratchilik vazifalarini qisman ch е klanishiga olib k е ldi.
40

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YHATI
Ish uchun nazariy asos bo‘lgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида : хавфсизликка таҳдид ,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . - Тошкент : Ўзбекистон ,
1997. – Б .325.
2. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Тошкент: Ўзбекистон,
1998. – Б.31.
3. Каримов И. А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Тошкент: Маънавият,
2008. – Б.176.
4. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - Toshkent:
O‘zbekiston, 2011. - В .430.
5. Каримов И . А . Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида
хизмат қилиш - энг олий саодатдир . - Т .: Ўзбекистон , 2015. – В .304.
6. Мирзиёев Ш . М . Танқидий таҳлил , қатъий - интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак . - Т .: Ўзбекистон , 2017. – В .102.
Manbalar:
1. Аваз Муҳаммад Аттор . Тарихи жаҳоннамойи / Форс - тожик тилидан
Ш . Воҳидов таржимаси // Шарқ юлдузи . - Тошкент , 1991.- №8 – Б.22.
2. Куропаткина А. Н. Из дневника. Восстание 1916 г. в Средней Азии //
Красный архив, №3. 1929. – С.12.
3. Русское знамя в Средней Азии // Исторический вестник, № 8. - СПб., 1899.
– С.110.
4. Завоевание Туркестана. Заметки по среднеазиатскому вопросу,
Д.И.Романовского // Русский вестник, № 7. - СПб., 1868. – С.165.
5. Экспедиция в Хиву в 1873 году. От Джизака до Хивы. Походный дневник
полковника Колокольцова // Военный сборник. - СПб., 1873. - С.74.
6. Скобелев в Туркестане (1869-1877) // Исторический вестник. № 10, 1916. –
С.114.
41

7. Проект положения об управлении в Семиреченской и
Сырдарьинской областей. - СПб., 1867, - С.120.
8. Костенка Л. Ф. Туркестанские войска и условия их бытовой походной и
боевой жизни // Военный сборник, № 5, 1875. - С.208.
Asosiy adabiyotlar:
1. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Калониальная система власти в
Туруркистане во второй ролевени ХIХ-первой четверти ХХ в.в. - Т.:
Университет, 1999. – Б.211.
2. Абдурахимова Н., Эргашев Ф. Туркистонда чор мустамлака тизими. - Т.:
Академия, 2002. – Б.240.
3. Аъзамҳўжаев С. Туркистон муҳторияти милий-демократик
давлатчилик қурилиш тажрибаси. - Т.: Маънавият, 2000. – Б.168.
4. Алимова Д. А., Голованов А. А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми
даврида: Сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари. - Т.: Ўзбекистон, 2000.
– Б.260.
5. Алимова Д. Ўзбекистон тарихи. - Т.: Ўзбекистон, 2000. – Б.350.
6. Амир Саййид Олимхон Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. - Т.: Фан, 1991.
– Б.21.
7. Аҳмад Закий Валидий Тўғон Бўлинганни бўри ер (Туркистон
ҳалқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан хотиралар). -
Т.: Адолат, 1997. – Б.280.
8. Аҳмаджонов Ф. А. Россия империяси Марказий Осиёда. - Т.: Шарқ, 2003. –
Б.268.
9. Бартольд В. В. Сочинения II том. Общие работы по истории Средней Азии,
работы по истории кавказа и восточной Европы. - Москва, 1963. – С.365.
42

PODSHO ROSSIYASING TURKISTONDAGI MA’MURIY-BOSHQARUV TIZIMI

Sotib olish