Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 328.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 28 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

107 Продаж

Pora berish va olish uchun jinoiy javobgarlik malaka muammolari

Купить
PORA BERISH VA OLISH UCHUN JINOIY JAVOBGARLIK MALAKA MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................................................................ 2 I.BOB. PORA BERISH VA OLISHNING HUQUQIY JIHATLARI ............................................ 5 I.1. Pora berish va olishning huquqiy asoslari ................................................................................. 5 I.2. Pora berish va olishning jinoiy javobgarligi to g risidagi qonunlarʻ ʻ ........................................ 12 II.BOB. PORA BERISH VA OLISHGA QARSHI KURASHISHNING SAMARALI USULLARI .................................................................................................................................... 21 II.1. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning samaradorligini oshirish ʻ ............................. 21 II.2. Pora berish va olish bo yicha qonunlarni joriy etish ʻ .............................................................. 27 XULOSA ....................................................................................................................................... 40 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ ................................................................... 42 KIRISH Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati. Bugungi kunda jahon hamjamiyati oldida korrupsiya davlatlar rivojlanishiga, iqtisodiy, siyosiy, ma naviy yuksalishigaʼ to sqinlik qilayotgan salbiy illat sifatida paydo bo ldi. O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ Prezidenti Sh.Mirziyoev ta kidlaganidek, “Korrupsiyaning oldini olmasak, haqiqiy ʼ ishbilarmonlik va investisiya muhitini yaratib bo lmaydi, umuman, jamiyatning ʻ birorta tarmog i rivojlanmaydi” ʻ 1 . Haqiqatdan ham, korrupsiyaviy jinoyatlar davlatning rivojlanishiga to sqinlik qiladi, shuningdek xalqning davlat organlariga ʻ nisbatan ishonchini susaytiradi. Pora berish va olish, ya ni korrupsiya, dunyoning ko plab mamlakatlarida ʼ ʻ eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu jinoyatlar jamiyatning barcha sohalariga ta sir ko rsatadi va ularni bartaraf etish uchun samarali kurash talab ʼ ʻ etiladi. Pora berish va olish jinoyatlari nafaqat aholini, balki butun davlat tizimini yo q qilish xavfini tug diradi. ʻ ʻ Korrupsiya ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va huquqiy tizimlarni zaiflashtiradi, davlatning resurslarini o zlashtirishga olib keladi, shuningdek, aholining ʻ ishonchini pasaytiradi. Dunyoda korrupsiyaga qarshi turli xalqaro huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilgan bo lsa-da, ularning amalda samarali ishlashi uchun ʻ aniq yuridik chora-tadbirlar va jiddiy me yorlar zarur. ʼ Pora berish va olishning jamiyatdagi salbiy oqibatlari ko plab sohalarda – ʻ davlat boshqaruvi, huquq-tartibot organlari, ta lim, tibbiyot, qurilish, shuningdek, ʼ xususiy sektorda o zini namoyon qiladi. Davlat xizmatlarining sifatini pasaytirishi ʻ va iqtisodiyotni o nglashda to siqlar yaratishi, korrupsiyaning keng tarqalganligi, ʻ ʻ ayniqsa, rivojlanayotgan davlatlarda ijtimoiy-siyosiy muammolarga olib kelishi mumkin. Bu, albatta, mamlakatni ichki va tashqi siyosatda muammolarga olib keladi. Shuning uchun, korrupsiya bilan kurashishning yuridik asoslari va mexanizmlarini chuqur o rganish dolzarb masaladir. ʻ Mavzuning o rganilganligi darajasi. ʻ Pora berish va olish uchun jinoiy javobgarlikni o rganish bo yicha ilmiy adabiyotlar mavjud, ammo bu sohada hali ʻ ʻ 1 Послание Президента Республики Узбекистан Ш.Мирзиёева Олий Мажлису 24 января 2020 года. 2 ko plab ochiq savollar mavjud. Pora olish va berishning huquqiy jihatlari, ayniqsa,ʻ malaka masalalari ko plab tadqiqotlarda yetarlicha yoritilmagan. O rganilgan ʻ ʻ ishlanmalar ko proq umumiy yondashuvlarni o z ichiga oladi va har bir ʻ ʻ mamlakatda bu jinoyatlarni qarshi kurashish usullari turlicha bo lishi mumkin. ʻ Korrupsiyaga qarshi kurashish uchun ko plab xalqaro tashkilotlar, jumladan, ʻ BMT, Yevropa Ittifoqi va boshqa yirik xalqaro tashkilotlar tomonidan ko plab ʻ an anaviy va yangi usullar ishlab chiqilgan. O zbekistonda ham korrupsiya bilan ʼ ʻ kurashish borasida bir qator qonunlar qabul qilingan bo lsa-da, amalda bu ʻ jarayonlar hali to liq hal etilmagan. Shu bois, bu mavzuni chuqur o rganish va ʻ ʻ ta lim-tarbiyaviy faoliyatda qo llaniladigan yangi metodlarni ishlab chiqish ʼ ʻ zarurati bor. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi – pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni chuqur tahlil qilish, uning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarini o rganish, shuningdek, korrupsiyani kamaytirishga doir ʻ samarali huquqiy chora-tadbirlarni taklif qilishdir.  Pora berish va olishning huquqiy jihatlarini tahlil qilish: Pora berish va olish tushunchalarini aniq belgilab olish, ularning yuridik ahamiyatini ko rib chiqish. ʻ  Pora berish va olishning ijtimoiy oqibatlarini o rganish: Korrupsiyaning ʻ jamiyatda qanday ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolarga olib kelishini tahlil qilish.  Huquqiy normalar va mexanizmlarni tahlil qilish: Pora berish va olishga qarshi kurashishda joriy etilgan yuridik mexanizmlar, qonunlar va normativ huquqiy hujjatlarni o rganish. ʻ  Malakali jinoiy javobgarlikni shakllantirish: Pora berish va olish uchun jinoiy jazolarni samarali tarzda qo llashni ta minlash, shu bilan birga, yangi yuridik ʻ ʼ mexanizmlar va metodlarni ishlab chiqish.  Korrupsiya bilan kurashishda ijtimoiy va huquqiy dasturlarni taklif qilish: Korrupsiyani kamaytirishga qaratilgan yuridik va ijtimoiy dasturlarni ishlab chiqish, davlat va xususiy sektor o rtasida hamkorlikni mustahkamlash. ʻ 3 Kurs ishining obyekti va predmeti. Pora berish va olishga oid jinoiy huquqiy munosabatlar, shu jumladan, korrupsiya bilan kurashishga qaratilgan davlat siyosati va yuridik mexanizmlar. Pora berish va olishning huquqiy normalari va jinoiy javobgarlikni tartibga soluvchi normativ-huquqiy hujjatlar, bu jinoyatlarning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy ta siri va ularni bartaraf etish bo yichaʼ ʻ amalga oshirilayotgan huquqiy chora-tadbirlar. Kurs ishining tuzulishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. Kurs ishining umumiy hajmi 44 ʻ sahifani tashlik etadi. 4 I.BOB. PORA BERISH VA OLISHNING HUQUQIY JIHATLARI I.1. Pora berish va olishning huquqiy asoslari Pora berish — bu biror shaxs yoki tashkilot tomonidan o z manfaatlariniʻ amalga oshirish maqsadida boshqa shaxsga, odatda, davlat xizmatchisi yoki boshqa rasmiy shaxsga, moliyaviy yoki boshqa ko rinishdagi muqobil foyda taklif ʻ qilish yoki berish. Pora berish, shuningdek, ijtimoiy yoki iqtisodiy maqsadlarda, masalan, xizmat ko rsatishni tezlashtirish, ruxsatnoma olish yoki jinoyatni ʻ yashirish kabi vaziyatlarda ham yuzaga kelishi mumkin. Pora olish — bu biror shaxs yoki tashkilot tomonidan o z manfaatlari uchun boshqa shaxsdan, odatda, ʻ davlat xizmatchisi yoki boshqa rasmiy shaxsdan, o zi uchun moliyaviy yoki ʻ boshqa qiymatdagi foyda olish. Pora olish jinoiy javobgarlikka sabab bo lib, ʻ ko pincha korrupsiya sifatida qaraladi. ʻ Pora berish va olish, asosan, korrupsiya va davlatning samarali ishlashiga to sqinlik qiladigan faoliyatlar sifatida aniqlanadi. ʻ Bu jarayonlar ko pincha davlat xizmatlarini, ish jarayonlarini va ijtimoiy adolatni ʻ buzishga olib keladi. O zbekistonda pora berish va olish tizimi, yillar davomida ʻ korrupsiyani oldini olishga qaratilgan turli qonunlar va tashabbuslar orqali tartibga solinmoqda. 2017-yilda O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha ʻ ʻ yangilangan strategiya va normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Bu hujjatlar korrupsiyani kamaytirish va uning oldini olish uchun bir qancha chora-tadbirlarni o z ichiga oladi. Pora berish va olishning keng tarqalishi iqtisodiy o sishni ʻ ʻ sekinlashtirishi, davlat byudjetining noto g ri sarflanishiga olib kelishi mumkin. ʻ ʻ Biroq, O zbekistonda bu muammo doimiy ravishda kuzatilmoqda, bu esa ʻ korrupsiyaga qarshi kurashish tizimini kuchaytirish zaruratini tug diradi. Xalqaro ʻ miqyosda pora berish va olishga qarshi kurashish uchun Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Yevropa Ittifoqi (EU), va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan taqdim etilgan tamoyillar, huquqiy ko rsatmalar va metodologiyalar ʻ mavjud. BMT tomonidan qabul qilingan Korrupsiyaga qarshi konventsiyasi hamda Yevropa Ittifoqining "korrupsiyaga qarshi kurash" strategiyasi davlatlar uchun yo nalish sifatida xizmat qiladi. Pora berish va olishning qator holatlari, ayniqsa ʻ rivojlanayotgan mamlakatlarda, odatda, sud tizimi va jamoat xizmatlaridagi 5 ishonchsizlikni kuchaytiradi. Bu holat iqtisodiy tengsizlik va siyosiy muvozanatsizlikka olib kelishi mumkin. Pora olish va berish jamiyatda adolatning buzilishiga olib keladi, chunki xolis va teng sharoitlar yo qoladi. Bu ijtimoiyʻ muammolarni, ishonchsizlikni va fuqarolar o rtasidagi ishonchni pasaytiradi. ʻ Jamoat xizmati va davlat tizimlarida korrupsiya sodir bo lsa, odamlar rasmiy ʻ idoralarga murojaat qilishni o zgartirishlari yoki bu muassasalarga ishonchsizlikni ʻ oshirishi mumkin. Pora berish va olish davlat byudjetini noto g ri sarflanishiga ʻ ʻ olib kelishi, investitsiyalarning samarasiz bo lishiga va iqtisodiy taraqqiyotning ʻ sekinlashishiga sabab bo ladi. Korrupsiya eng zarur xizmatlar va infratuzilmalarga ʻ ajratilishi kerak bo lgan mablag larni yo naltirib, iqtisodiy o sishni sekinlashtirishi ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Pora berish va olishning joriy holati va uning ijtimoiy-iqtisodiy ta siri ʼ bo yicha turli siyosiy va iqtisodiy yondashuvlar mavjud. Har bir davlatning o ziga ʻ ʻ xos tizimi va holati mavjud bo lsa-da, pora olish va berishning ijtimoiy va ʻ iqtisodiy zararlarini minimallashtirish uchun har tomonlama kurash zarur. 2 Pora berish va olish jamiyatda bir qator ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu zararlar jamiyatning ijtimoiy strukturasi, fuqarolar o rtasidagi ʻ ishonch va adolatga ta sir qiladi. Pora berish va olish jamiyatda adolatni ʼ ta minlashga xalaqit beradi. Rasmiy idoralar va jamoat xizmatlari korrupsiya ʼ tufayli faqat pora to lagan shaxslarga xizmat qiladi, bu esa tenglik va adolatni ʻ buzadi. Adolatning yo qligi fuqarolarning davlatga bo lgan ishonchini pasaytiradi ʻ ʻ va jamoat xizmati tizimlariga ishonchsizlikni oshiradi. Pora berish va olish ijtimoiy ishonchsizlikni kuchaytiradi. Aksariyat odamlar, pora berish va olish orqali faqat boy yoki kuchli odamlar o z manfaati uchun foydalanishini ko rishadi, bu esa keng ʻ ʻ jamoada umumiy ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Jamiyatda korrupsiya tarqalganida, fuqarolar, xususan, o rta va past tabaqa aholi o z haq-huquqlarini ʻ ʻ talab qilishdan qo rqishadi yoki ularning talablarini qondirishda muvaffaqiyatsiz ʻ bo lishadi. Pora berish va olish faqat ma lum guruhlar va shaxslar uchun imtiyoz ʻ ʼ yaratadi, bu esa ijtimoiy tengsizlikni yanada kuchaytiradi. Imtiyozlar faqat pora berganlarga beriladi, bu esa jamiyatdagi boshqa qatlamlarga nisbatan adolatsiz 2 O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.- Toshkent: Yuridik adabiyotlar publish, 2023 – y.- 112 b ʻ 6 muomala keltirib chiqaradi. Bu holat, o z navbatida, ijtimoiy ziddiyatlar vaʻ noroziliklarni kuchaytirishi mumkin, chunki aholi o rtasidagi ijtimoiy farqlar ʻ kattalashadi. Pora berish va olish iqtisodiyotga bevosita salbiy ta sir ko rsatadi. Bu ʼ ʻ zararlar mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga, investitsiyalarni jalb qilishga va resurslarning samarali taqsimlanishiga to sqinlik qiladi. Pora berish va olishning ʻ natijasida resurslar samarali taqsimlanmaydi. Rasmiy xizmatarni olishda pora to lash orqali, zaruriy loyihalar va xizmatlar uchun ajratiladigan mablag lar ʻ ʻ noto g ri sarflanadi. Davlat buyurtmalarini olish uchun pora berish va olish mehnat ʻ ʻ va resurslarni samarali bo lmagan yo nalishlarga yo naltiradi, bu esa iqtisodiy ʻ ʻ ʻ o sishni sekinlashtiradi. Korrupsiya yuqori darajada tarqalgan mamlakatlar ʻ iqtisodiy o sishga ega bo lishi qiyin bo ladi, chunki investorlar korrupsiyaga qarshi ʻ ʻ ʻ himoya qilish imkoniyatlari kamroq bo ladi. Shuningdek, mamlakatlarda pora ʻ berish va olishning yuqori darajada bo lishi xalqaro investorlarga ishonchsizlikni ʻ kuchaytiradi, bu esa investitsiyalarni cheklaydi va iqtisodiy faoliyatni susaytiradi. Pora olish va berish davlat byudjetining noto g ri sarflanishiga olib keladi, bu esa ʻ ʻ davlatning iqtisodiy imkoniyatlarini cheklaydi. Zarur infratuzilma loyihalariga, sog liqni saqlash, ta lim va boshqa muhim sohalarga yetarli mablag ajratilmaydi. ʻ ʼ ʻ Bunday holatda davlatning iqtisodiy o sishi to xtab qoladi va uzun muddatli ʻ ʻ iqtisodiy inqirozga olib kelishi mumkin. Pora berish va olishning tarqalishi, bozorni aniq va adolatli ravishda tashkil etishga to sqinlik qiladi. Bozorni tartibga ʻ solishda korrupsiya mavjud bo lsa, kompaniyalar va tashkilotlar o z faoliyatlarini ʻ ʻ adolatli raqobatga asoslanib yuritish o rniga, pora orqali imtiyozlarni olishga ʻ harakat qilishadi. Bu holat raqobatning pasayishiga olib keladi, buning natijasida bozorning samaradorligi pasayadi va iste molchilarga yomon xizmat ko rsatiladi. ʼ ʻ Pora berish va olish ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni xavf ostiga qo yadi. ʻ Korrupsiya jamiyatdagi barcha sohalarga ta sir ko rsatadi va undan chiqish qiyin ʼ ʻ bo lishi mumkin. Agar pora berish va olishning oldi olinmasa, ijtimoiy tizim va ʻ iqtisodiy faoliyatni qayta tiklash juda mushkul bo ladi. Pora berish va olish ʻ jamiyatda keng tarqalgan ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu ijtimoiy adolatni buzadi, fuqarolar o rtasida ishonchsizlikni kuchaytiradi, ʻ 7 tengsizlikni oshiradi va iqtisodiy o sishni sekinlashtiradi. Shu sababli, korrupsiyaniʻ oldini olish va unga qarshi kurashish davlat, jamoatchilik va xalqaro hamkorlikni talab qiladi. 3 Pora berish va olish masalasi bugungi kunda butun dunyo bo ylab, shu ʻ jumladan O zbekistonda ham dolzarb muammo hisoblanadi. Bu masala nafaqat ʻ jinoiy huquq sohasida, balki ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Pora berish va olishning ta siri keng tarqalgan bo lib, u ijtimoiy, ʼ ʻ siyosiy va iqtisodiy tizimlarni beqarorlashtiradi. O zbekistonning xalqaro ʻ miqyosda yangilanish va rivojlanish yo lidagi sa y-harakatlari, ayniqsa, ʻ ʼ korrupsiyani kamaytirish borasida olib borilayotgan islohotlar, davlat organlari va jamoat sektori uchun katta ahamiyatga ega. Biroq, pora berish va olishning oldini olish masalalari hozirgi kunda ham katta muammo bo lib qolmoqda. Ayniqsa, ʻ korrupsiya bilan kurashishda malaka muammolari, qonunlarning noaniqligi va sud tizimidagi zaifliklar bu jarayonni yanada murakkablashtiradi. Shu sababli, pora berish va olish uchun jinoiy javobgarlik masalalari jamiyat va iqtisodiyotning rivojlanishiga jiddiy ta sir ko rsatadi. Bu masalalar jinoiy javobgarlikni yanada ʼ ʻ kuchaytirish va samarali kurashish tizimini takomillashtirish zaruratini keltirib chiqaradi. O zbekiston Respublikasining korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha ʻ ʻ olib borayotgan islohotlari esa bu mavzuning dolzarbligini oshiradi. Jinoiy javobgarlik pora berish va olish holatlarida jamiyatni himoya qilish va adolatni ta minlashning muhim mexanizmidir. Jinoiy javobgarlikni kuchaytirish, pora ʼ berish va olishni oldini olishda hukumatning asosiy strategiyasidir. Bu borada quyidagi muammolar va chora-tadbirlar e tiborni talab qiladi. Pora berish va ʼ olishga oid jinoiy javobgarlikni aniq belgilashda ba zi huquqiy noaniqliklar ʼ mavjud. O zbekiston qonunchiligida pora berish va olishga oid jazolar ko rsatilgan ʻ ʻ bo lsa-da, amalda bu holatlarni aniqlashda malakali huquqshunoslar va sud tizimi ʻ muammolariga duch kelinmoqda. Jinoiy kodeksdagi poraxo rlik va korrupsiyaga ʻ oid moddalarning qiyin va noaniq talqinlari ko pincha sudlarda xato qarorlar ʻ chiqarilishiga olib keladi. Bu esa jamiyatda adolatsizlik va huquqiy ishonchsizlikni 3 O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. 212- modda. ʻ https :// lex . uz / docs /-111453#-266471 8 kuchaytiradi. Pora berish va olish uchun jinoiy javobgarlikni kuchaytirish zarurati bor. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha qabul qilinganʻ ʻ qonunlar va strategiyalar mavjud, ammo ularning samaradorligi ko pincha amalga ʻ oshirishdagi qiyinchiliklar va malaka muammolari bilan bog liq. Korrupsiyaga ʻ qarshi kurashishning samarali usullari, shu jumladan, jinoiy javobgarlikni kuchaytirish, davlat va jamoat organlarining malakali ishchilarini tayyorlash va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning o zaro hamkorligini yanada ʻ kuchaytirishni talab qiladi. Xalqaro tajriba, xususan, korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha yuqori samaradorlikka erishgan davlatlarning tajribasi O zbekistonda ʻ ʻ ham qo llanilishi mumkin. Masalan, Yevropa Ittifoqi va BMT tomonidan ishlab ʻ chiqilgan tamoyillar, poraxo rlikka qarshi qonunlarni mustahkamlash va jinoiy ʻ javobgarlikni takomillashtirish bo yicha yondashuvlar, davlat organlari va sud ʻ tizimining samaradorligini oshirishda katta yordam berishi mumkin. Pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni belgilashda qonuniy hujjatlar va normativ akta xususiyatlari muhim o rin tutadi. Sud qarorlari va jinoiy jinoyatlarni to g ri ʻ ʻ ʻ aniqlash uchun huquqiy me yorlar va amaliyotlar aniq va barqaror bo lishi kerak. ʼ ʻ Bu esa jinoiy javobgarlikni oshirish, jarimalar va jazolarni muvozanatli tarzda belgilashga olib keladi. Pora berish va olishning oldini olishning ijtimoiy ahamiyati katta. Bu masalalarga jinoiy javobgarlikni kuchaytirish orqali jamiyatda adolatni ta minlash va fuqarolarning huquqlarini himoya qilish mumkin. Pora ʼ berish va olish masalalariga bo lgan e tibor, shu jumladan, jinoiy javobgarlikni ʻ ʼ kuchaytirish, davlatning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligini ta minlash uchun ʼ zarur. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish, huquqiy tizimni ʻ takomillashtirish va jinoiy javobgarlikni yanada samarali qilish uchun kerakli choralar ko rilmoqda. Biroq, bu borada hali ko p ishlar amalga oshirilishi lozim. ʻ ʻ 4 Pora berish va pora olish huquqiy tushunchalar sifatida korrupsiyaning asosiy ko rinishlarini tashkil etadi. Ushbu huquqiy ta riflar turli mamlakatlarning ʻ ʼ jinoiy kodekslarida va xalqaro huquqda aniqlangan bo lib, ularning maqsadi davlat ʻ 4 Birlashgan Millatlar tashkiloti , Birlashgan Millatlar Tashkilotining korrupsiyaga qarshi Konvensiyasiga a ʼ zo davlatlar konferensiyasi . Kriminallashtirish , huquqni muhofaza qilish va xalqaro hamkorlik . Ikkinchi nashr . 2017 yil sentyabr . CAC / COSP / IRG /2014/12. 9 xizmatchilari yoki boshqa javobgar shaxslar tomonidan ijtimoiy yoki shaxsiy foyda olish uchun noqonuniy yo llar bilan moliyaviy yoki boshqa shakllardaʻ mukofot olishdir. O zbekiston Respublikasining Jinoiy kodeksiga ko ra, pora ʻ ʻ berish va pora olish quyidagicha ta riflanadi. Pora berish (Jinoiy kodeksda) — bu ʼ biror shaxsning davlat xizmatchisi yoki boshqa mas ul shaxsga xizmat yoki xatti- ʼ harakatni tezlashtirish, o zgartirish yoki boshqa ijtimoiy yoki shaxsiy manfaatni ʻ amalga oshirish uchun moliyaviy yoki boshqa qiymatga ega narsa taqdim etishidir. Bu narsa, pora sifatida taklif qilinadi yoki beriladi. Pora olish — bu shaxsning davlat xizmatchisi yoki boshqa mas ul shaxs sifatida o z xizmatlari yoki xatti- ʼ ʻ harakatlari uchun pora sifatida qiymatga ega narsa olishidir. Bu narsa, pora sifatida to lanadi yoki olinadi. Bu ta riflar, jinoiy kodeksda belgilangan sudlarga qadar ʻ ʼ barcha poraxo rlik holatlarini tartibga solish uchun asos bo lib xizmat qiladi. Shu ʻ ʻ bilan birga, pora berish va olish, har ikkala holatda ham jinoiy javobgarlikka sabab bo ladi va bu jarayon davlatning samarali ishlashiga to sqinlik qiladi. Pora berish ʻ ʻ va olish jinoiy huquqda bir-biriga bog liq tushunchalar bo lib, har ikkala holat ham ʻ ʻ korrupsiyaning aniq shakllaridir. Bu tushunchalar asosan quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. Pora berish — bu boshqa shaxs (odatda davlat xizmatchisi)ga o z ʻ manfaatlari yoki ijtimoiy manfaatlarini amalga oshirish maqsadida, ya ni xizmatni ʼ tezlashtirish yoki maxsus imtiyoz olish uchun moliyaviy yoki boshqa qiymatga ega narsa taqdim etish. Jinoiy kodeksdagi ta rifga ko ra, pora berish har doim ʼ ʻ maqsadga yo naltirilgan (masalan, xizmat yoki ruxsatnoma olish uchun) bo ladi. ʻ ʻ Bu holatni ko pincha "yashirin va noqonuniy kelishuv" sifatida ko rish mumkin, ʻ ʻ chunki pora berish shaffof emas va qonuniy xatti-harakatlarga zid bo ladi. Pora ʻ olish — bu davlat xizmatchisi yoki boshqa javobgar shaxsning o z xizmatlari yoki ʻ xatti-harakatlari uchun pora sifatida moliyaviy yoki boshqa qiymatga ega narsa olishidir. Jinoiy kodeksda pora olish, ayniqsa, davlat organlari yoki boshqa rasmiy idoralarda xizmat ko rsatuvchi shaxslar tomonidan, ko pincha xususiy ʻ ʻ manfaatlarni amalga oshirishda yirik ta sir ko rsatish uchun sodir etiladi. Pora ʼ ʻ olish, ko pincha, davlat xizmatchisi tomonidan xizmatni tezlashtirish, ariza yoki ʻ hujjatlarni ko rib chiqishni o zgartirish yoki maxsus imkoniyatlar yaratish kabi ʻ ʻ 10 holatlarda sodir bo ladi. Pora berish va olishning har ikki holati korrupsiyaga olibʻ keladi. Korrupsiya, o z navbatida, davlatning samarali ishlashiga, ijtimoiy ʻ xizmatlar sifatiga va adolat tizimining ishlashiga katta zarar etkazadi. Pora berish va olish ko pincha, boshqa davlat xizmatlarini, ta lim, sog liqni saqlash yoki davlat ʻ ʼ ʻ ixtisoslashgan idoralarida jamoat resurslarining noto g ri taqsimlanishiga olib ʻ ʻ keladi. Pora berish va pora olish jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradi. O zbekiston Jinoiy kodeksiga ko ra, bu jinoyatlar uchun turli jazolar belgilangan: ʻ ʻ pora berish va olish, shuningdek, poraxo rlikni tashkil qilish uchun moliyaviy jazo, ʻ ozodlikdan mahrum qilish yoki boshqa jinoiy jazolar qo llanilishi mumkin. Pora ʻ olish va berish uchun belgilangan jazolar, jinoiy xatti-harakatning og irligiga, ya ni ʻ ʼ necha marta takrorlangani va miqdoriga qarab farq qiladi. Shuningdek, pora berish va olishga oid jinoyatlar ba zan murakkab jinoiy tarmoqlarni yaratishi mumkin, bu ʼ esa korrupsiyaning keng tarqalishiga olib keladi. Xalqaro huquq ham pora berish va olishni taqiqlaydi. Bunga BMTning Korrupsiyaga qarshi konventsiyasi va Yevropa Ittifoqining korrupsiyaga qarshi kurashish strategiyalari misol bo ladi. Bu ʻ xalqaro me yorlar davlatlar va xalqaro tashkilotlar uchun bir qator standartlar va ʼ tartib-qoidalar ishlab chiqish maqsadida qabul qilingan. Bu me yorlar davlatlar ʼ o rtasida korrupsiyaga qarshi kurashishda hamkorlik qilish, poraxo rlikni oldini ʻ ʻ olish va jinoiy javobgarlikni kuchaytirish bo yicha izchil chora-tadbirlarni amalga ʻ oshirishni nazarda tutadi. Pora berish va pora olish — bu davlat xizmatchilari yoki boshqa mas ul shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan noqonuniy harakatlardir. ʼ Har ikkala holat ham korrupsiyaga olib keladi va jamiyatda adolatning buzilishiga, iqtisodiy zararlarga va ijtimoiy ishonchsizlikka olib keladi. Huquqiy jihatdan, pora berish va olish aniq belgilanadi va bu uchun jinoiy javobgarlik ta minlanadi. ʼ Bunday xatti-harakatlarga qarshi kurashish, ayniqsa, xalqaro huquq asosida amalga oshirilgan normativ me yorlar yordamida kuchaytirilgan. ʼ 5 5 D . O . Oblakulov . “ Xususiy sektorda poraxo ʻ rlik uchun javobgarlik bo ʻ yicha xalqaro standartlar va ularni milliy qonunchilikda tatbiq etish maslalari ”. Ilmiy maqola . Jinoyatchilikka qarshi kurashning jinoiy - huquqiy va kriminologik muammolari . Xalqaro ilmiyamaliy konferensiya materiallari. 2023-yil 16-oktabr. I qism . Toshkent: O zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2023. – 491 bet ʻ 11 I.2. Pora berish va olishning jinoiy javobgarligi to g risidagi qonunlarʻ ʻ O zbekiston Respublikasining pora berish va olishga oid normativ-huquqiy ʻ hujjatlari, asosan korrupsiyaga qarshi kurashish, davlat xizmatchilarining faoliyatini tartibga solish va jamiyatda adolatni ta minlashga qaratilgan. Ushbu ʼ hujjatlar, poraxo rlikka qarshi kurashishni samarali amalga oshirish va jinoiy ʻ javobgarlikni kuchaytirishga qaratilgan. O zbekiston Respublikasining ʻ Konstitutsiyasi pora berish va olishni bevosita tartibga solmasa ham, davlatning adolatli va qonuniy faoliyat yuritishini ta minlash, shaxsning huquqlarini himoya ʼ qilish, davlat xizmatchilarining ma naviy va axloqiy mas uliyatini ta minlashni ʼ ʼ ʼ asoslaydi. Konstitutsiya davlat xizmatchilarining javobgarligi va davlat organlarining xolisligini ta minlash borasidagi umumiy prinsiplarni belgilaydi. ʼ O zbekiston Respublikasining Jinoiy kodeksi pora berish va olishni eng asosiy ʻ huquqiy normativ-huquqiy hujjat sifatida belgilaydi. Kodeksda poraxo rlik va ʻ korrupsiyaning turli shakllari uchun jinoiy javobgarlik ko rsatilgan. ʻ Jinoiy kodeksdagi asosiy moddalari:  Modda 210. Pora olish: Davlat xizmatchisi yoki boshqa mas ul shaxslarning ʼ o z xizmatlari uchun pora olishiga oid huquqiy normalar. Bu modda orqali ʻ davlat xizmatchilariga yoki boshqa mansabdor shaxslarga xizmatlar yoki faoliyatni tezlashtirish, yoki boshqa xatti-harakatlar uchun pora olish taqiqlanadi.  Modda 211. Pora berish: Pora berishning jinoiy ta rifi va pora berish uchun ʼ jinoiy javobgarlik. Pora berish uchun alohida jazolar belgilangan.  Modda 212. Korrupsiyani tashkil etish: Korrupsiya bilan shug ullanish, pora ʻ berish va olishni uyushtirish. Bu modda orqali poraxo rlik faoliyatini tashkil ʻ etgan shaxslarga qarshi jinoiy javobgarlik o rnatiladi. ʻ  Modda 213. Korrupsiyaga yordam berish: Korrupsiya faoliyatiga aralashish yoki yordam berish jinoiy javobgarlikka tortiladi. Bu moddalarda pora berish va olishning turli shakllari va ularning jazolari aniq ko rsatilgan bo lib, ularning jinoiy javobgarligi to g risida normativ me yorlar ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ mavjud. 12 2008 yil 5 dekabrda qabul qilingan "Korrupsiyaga qarshi kurashish to g risida"gi Qonun, O zbekistondagi korrupsiyaga qarshi kurashishning asosiyʻ ʻ ʻ huquqiy hujjati hisoblanadi. Ushbu qonun korrupsiyani kamaytirish va uning oldini olishga qaratilgan bir qator tashkiliy va huquqiy chora-tadbirlarni o z ichiga oladi. ʻ Qonunda davlat organlari, xususan, sud tizimi va huquqni muhofaza qilish organlarining korrupsiyaga qarshi kurashdagi mas uliyati ko rsatilgan. ʼ ʻ Korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha davlat siyosatini amalga oshirish uchun ʻ maxsus organlar va strukturalar tashkil etilgan, shu jumladan, korrupsiyaga qarshi kurashish milliy kengashi va boshqa monitoring guruhlari. 2017 yil 17 oktabrda qabul qilingan "Davlat xizmatini o rgatish to g risida"gi Qonun, davlat ʻ ʻ ʻ xizmatchilarining faoliyatini tashkil etish va boshqarishni, shuningdek, pora berish va olishni oldini olish bo yicha chora-tadbirlarni belgilaydi. Ushbu qonun davlat ʻ xizmatchilari uchun axloqiy va huquqiy mas uliyatni kuchaytirishga qaratilgan ʼ normativ hujjatdir. U, shuningdek, davlat xizmatchilari uchun maxsus treninglar va o quv dasturlarini tashkil qilishni talab qiladi, bu orqali poraxo rlikning oldini ʻ ʻ olish maqsadida xodimlar malakasini oshirish ko zda tutilgan. 2017 yilda ʻ O zbekiston hukumati tomonidan qabul qilingan "Inson huquqlari bo yicha milliy ʻ ʻ strategiya" doirasida korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha kompleks chora- ʻ tadbirlar ishlab chiqildi. Ushbu strategiya korrupsiya va poraxo rlikka qarshi ʻ kurashishning ijtimoiy va iqtisodiy zarurlarini, shuningdek, jamoat fikrini shakllantirish va huquqni muhofaza qilish organlarining rolini kuchaytirishga qaratilgan. Ushbu qonun, ayniqsa, korrupsiyani monitoring qilish, jamiyatda pora berish va olishga qarshi ongni oshirish, jamoat tashkilotlarining rolini mustahkamlashga qaratilgan. Jamiyatda korrupsiya bilan kurashishda jamoat tashkilotlarining faoliyatini rag batlantirish va ularni hukumat bilan hamkorlikda ʻ ishlashga undaydi. BMTning Korrupsiyaga qarshi konventsiyasi va Yevropa Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasi kabi xalqaro huquqiy me yorlar ham ʼ O zbekiston Respublikasining ichki qonunchiligiga ta sir ko rsatadi. Ushbu ʻ ʼ ʻ konvensiyalar O zbekistonning korrupsiyaga qarshi siyosatini mustahkamlash va ʻ xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. O zbekiston Respublikasining ʻ 13 korrupsiyaga qarshi kurashish uchun qabul qilgan normativ-huquqiy hujjatlari, pora berish va olishni qoralash va ularga jinoiy javobgarlikni belgilash orqali korrupsiyaning oldini olishga qaratilgan. Bu hujjatlar, davlat xizmatchilari va fuqarolarni poraxo rlikning zararli ta siridan himoya qilish, davlat organlariʻ ʼ faoliyatining shaffofligini ta minlash hamda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ʼ qo llab-quvvatlash maqsadida muhim ahamiyatga ega. ʻ 6 Jinoiy javobgarlikni aniqlashda pora berish va olish bilan bog liq bo lgan ʻ ʻ turli huquqiy tushunchalar va malakalar muhim ahamiyatga ega. Ushbu tushunchalar, jinoyatlarning tabiatini aniqlash, ularni ajratish va tegishli jazo turlarini belgilashda foydalaniladi. Pora berish va olish, korrupsiya va poraxo rlik ʻ kabi tushunchalar, korrupsiyaga qarshi kurashish va jinoyatlarni hal qilish jarayonida to g ri yondoshuvni ta minlashda muhim rol o ynaydi. Poraxo rlik ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ (korrupsiya) — bu davlat xizmatchilari, mansabdor shaxslar yoki boshqa mas uliyatli shaxslarning o z xizmatlaridan yoki xatti-harakatlaridan foydalanib, ʼ ʻ noqonuniy ravishda shaxsiy foyda olishga qaratilgan faoliyatni anglatadi. Poraxo rlik, biror shaxsning davlat yoki jamoat manfaatlariga zid ravishda, o z ʻ ʻ manfaatlarini oldinga surishi va bundan foyda olishga intilishi sifatida ta riflanadi. ʼ Poraxo rlikning turlari: pora olish, pora berish, korrupsiyaga yordam berish, ʻ korrupsiyani uyushtirish va boshqalar. Korrupsiya — bu poraxo rlikning kengroq ʻ tushunchasi bo lib, davlat xizmatchilari yoki boshqa mas ul shaxslarning o z ʻ ʼ ʻ lavozimidan foydalangan holda noqonuniy ravishda shaxsiy yoki ijtimoiy manfaatlarga erishishiga aytiladi. Korrupsiya pora berish va olishning har ikki tomonini o z ichiga oladi va davlat xizmatlari yoki faoliyatining samaradorligini ʻ pasaytiradi. Bunga pora berish, pora olish, o zgalarga nisbatan imtiyozlar berish, ʻ lavozimda bo lishdan foydalanib noqonuniy boylik orttirish va h.k. Korrupsiya ʻ o ziga o zaro aloqada bo lgan harakatlarni (masalan, pora berish va olishni) o z ʻ ʻ ʻ ʻ ichiga olgan murakkab jarayonlar bo lishi mumkin. Pora berish — bu biror ʻ shaxsning, odatda davlat xizmatchisi yoki boshqa mas ul shaxsga, o z xizmatlari ʼ ʻ 6 Birlashgan Millatlar tashkiltoining Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasiga(Nyu-York, 2003- yil 31-oktyabr) O zbekiston Respublikasining qo shilishi to g risidagi O zbekiston Respublikasining Qonuni, 07.07.2008 yildagi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ O RQ-158-son ʻ 14 yoki xatti-harakatlarini tezlashtirish yoki maxsus imtiyozlar olish uchun moliyaviy yoki boshqa qiymatga ega narsa taqdim etishidir. Pora berish, har doim xohish, manfaatlar yoki imtiyozlarni olishga qaratilgan noqonuniy harakat sifatida tasniflanadi. Pora berishning huquqiy ta rifida bu narsa davlat organlari,ʼ tashkilotlar yoki shaxslarning xizmatlari evaziga amalga oshiriladi. Pora olish — bu davlat xizmatchisi yoki boshqa mas ul shaxsning o z xizmatlari yoki xatti- ʼ ʻ harakatlari evaziga pora sifatida qiymatga ega narsa olishidir. Pora olish, odatda, davlat xizmatchilari tomonidan xizmatni tezlashtirish, hujjatlarni ko rib chiqish ʻ yoki imtiyozlar taqdim etish orqali amalga oshiriladi. Pora olish — bu jinoiy javobgarlikni keltirib chiqaradigan jinoyat bo lib, o z navbatida korrupsiyani ʻ ʻ kuchaytiradi. Korrupsiyani tashkil etish — bu pora berish va olishni uyushtirish, poraxo rlik faoliyatini tashkil qilish va shu orqali shaxslar yoki guruhlar ʻ manfaatlarini amalga oshirishga yordam berish. Bu tushuncha korrupsiya tarmog ini tashkil etishda yoki kengaytirishda faoliyat ko rsatuvchi shaxslar va ʻ ʻ jamoalarga taalluqlidir. Korrupsiyani tashkil etish, poraxo rlik jinoyatlarini sodir ʻ etish va ularni yashirish uchun tuzilgan tizimlar sifatida ta riflanadi. Korrupsiyaga ʼ yordam berish — bu poraxo rlik va korrupsiya faoliyatlarini qo llab-quvvatlash, ʻ ʻ pora berish va olishni tartibga solish va ularni amalga oshirish uchun aralashuv. Bu holat, masalan, korrupsiya jinoyatlari haqida ma lumot beruvchi shaxslarni ʼ qo llab-quvvatlash, ta sir o tkazish va muammolarni bartaraf etishga qaratilgan ʻ ʼ ʻ faoliyatni anglatadi. Xodimlarning xizmatdan foydalanishi — bu o z vazifalarini ʻ yoki lavozimlarini shaxsiy foyda olish uchun ishlatish, shu jumladan pora berish yoki olishda ishtirok etish. Xodimlarning xizmatdan foydalanishi korrupsiya va poraxo rlikni ta minlaydi, chunki ular o z lavozimidan foydalanib, o z ʻ ʼ ʻ ʻ manfaatlarini amalga oshiradilar. Mansab suiiste moli — bu davlat yoki jamoat ʼ xizmatchisi tomonidan o z lavozimidan noqonuniy ravishda foydalanish. Mansab ʻ suiiste moli pora berish yoki olishning asosiy shakli bo lishi mumkin. Bu ʼ ʻ tushuncha, shuningdek, mansabdor shaxsning davlat resurslarini yoki vakolatlarini noqonuniy ishlatishi, ular orqali shaxsiy manfaatlarni amalga oshirishi deb tushuniladi. Iqtisodiy jinoyatlar — bu pora berish va olish bilan bog liq jinoyatlar ʻ 15 turidir, chunki korrupsiyaga aloqador jinoyatlar ko pincha iqtisodiy zarar keltiradi,ʻ davlat byudjeti va ijtimoiy xizmatlar sifatiga salbiy ta sir qiladi. Korrupsiya ʼ iqtisodiy tarmoqlarda isrof, resurslarning noto g ri taqsimlanishi va ʻ ʻ samaradorlikning pasayishiga olib keladi. Jinoiy javobgarlikni aniqlashda ishlatiladigan malakalar va tushunchalar pora berish va olish, korrupsiya va poraxo rlikning turli shakllarini tushunishga yordam beradi. Bu tushunchalar ʻ huquqiy tizimda to g ri qarorlar qabul qilish, jinoiy jinoyatlarni ajratish va ular ʻ ʻ uchun to g ri jazolarni belgilashda asosiy o rin tutadi. Poraxo rlik va korrupsiya ʻ ʻ ʻ ʻ bilan bog liq tushunchalar davlatning iqtisodiy rivojlanishiga, ijtimoiy ʻ barqarorligiga va qonun ustuvorligini ta minlashga jiddiy xavf soladi. ʼ 7 Pora berish va olish bilan bog liq jinoiy javobgarlikni belgilashda bir qancha ʻ huquqiy muammolar va noaniqliklar mavjud. Bu muammolar, pora berish va olishning murakkabligi, uning ijtimoiy va iqtisodiy zararlari va jinoiy javobgarlikni aniqlashdagi tafovutlar bilan bog liqdir. Pora berish va olishning huquqiy ʻ ta riflaridagi noaniqliklar sababli, ayrim holatlarda bu jinoyatlar aniqlanishi yoki ʼ tegishli ravishda jinoiy javobgarlikni yuklashda qiyinchiliklar yuzaga keladi. Misol uchun, ba zan pora berish yoki olishni faqat moliyaviy yoki moddiy qiymatlar ʼ bilan cheklash, bu jinoyatlarning boshqa shakllarini (masalan, xizmatlar yoki xizmatlardan foydalanish) hisobga olmaslikka olib keladi. Ba zi holatlarda, pora ʼ sifatida ko rsatilgan narsa boshqa shaklni (masalan, imtiyozlar, xizmatlar yoki ʻ boshqalar) o z ichiga olishi mumkin. Bunday holatlarda, huquqiy tizimda pora ʻ berish va olishning to liq aniqlanishi uchun qo shimcha tushunchalar yoki ʻ ʻ amaliyot zarur bo ladi. Jinoiy javobgarlikni belgilashdagi farqlar davlat ʻ organlarining poraxo rlik va korrupsiyaga qarshi kurashishda qanday metodlardan ʻ foydalanayotganligiga bog liq. Ba zi mamlakatlar poraxo rlik va korrupsiyaga ʻ ʼ ʻ qarshi kurashishda qonunlarni aniqroq va qat iy belgilashgan bo lsa, boshqalari esa ʼ ʻ bu tushunchalarni ko proq umumiy tarzda aniqlaydi, bu esa ko proq talqinlarga ʻ ʻ olib kelishi mumkin. Masalan, ba zi davlatlarda pora berish va olish uchun aniq ʼ jazo belgilangan bo lsa, boshqa joylarda esa bu jinoyatlar uchun jazo to g risidagi ʻ ʻ ʻ 7 United Nations Convention Against Corruptgion (Nyu-York, 2003- yil 31-oktyabr) https://www.unodc.org/documents/treaties/UNCAC/Publications/Convention/08- 50026_E.pdf 16 qarorlar hukmni chiqaradigan sudlar yoki organlar tomonidan aniq tasdiqlanishi kerak. Pora berish va olish jinoyatlari noqonuniy tranzaktsiyalar sifatida sodir bo ladi, bu esa bu turdagi jinoyatlarni isbotlashni juda qiyinlashtiradi. Ko pinchaʻ ʻ pora berish va olish harakatlari yashirin tarzda, qora yoki yashirin shartnoma asosida amalga oshiriladi, bu esa isbotlash jarayonida ko p hollarda ʻ qiyinchiliklarga olib keladi. Isbotlashning yetishmasligi hamda pora berish va olishni maxfiy tarzda amalga oshirishning mumkinligi jinoyatni aniqlashda muammo tug diradi. Bu, ba zan, sudning to liq xulosaga kelishiga to sqinlik ʻ ʼ ʻ ʻ qiladi, va jinoyatchilarni javobgarlikka tortish uchun yetarli dalillar topilmasligi mumkin. Pora berish va olishning ijtimoiy va iqtisodiy zararlari aniq belgilangan bo lsa-da, zararning kattaligini aniqlash ko pincha qiyin bo ladi. Pora berish yoki ʻ ʻ ʻ olishning natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy zararlar to g ridan-to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ o lchanishi qiyin bo lishi mumkin, chunki bu jarayonlar ko pincha keng qamrovli ʻ ʻ ʻ bo ladi va jamoat xizmatlari yoki iqtisodiy sohalarda uzoq muddatli salbiy ʻ ta sirlarni keltirib chiqaradi. Ba zi hollarda, pora berish va olishning ko rinmas, ʼ ʼ ʻ ammo uzluksiz ta sirlari jamiyatda ijtimoiy ishonchsizlikni va muammolarni ʼ keltirib chiqarishi mumkin, bu esa uning aniqlanishini murakkablashtiradi. Mansabdagi shaxslarning javobgarligi masalasida ham noaniqliklar mavjud. Ba zan mansabdor shaxslarning qanday xatti-harakatlar yoki qarorlar pora olish ʼ sifatida qaraladi, bu esa jinoiy javobgarlikni belgilashda muammolarga olib keladi. Misol uchun, biror shaxsning xizmatlarini samarali va tezlashtirish uchun shaxsiy manfaatlar kutish yoki so rov qilishni aniqlashda qiyinchiliklar yuzaga kelishi ʻ mumkin. Ba zi holatlarda, mas uliyatni aniqlashda harakatlar va xulq-atvorning ʼ ʼ ta riflaridagi farqlar ham muammo bo lishi mumkin, chunki bu boradagi talqinlar ʼ ʻ sudlar va huquqni muhofaza qilish organlarining yondoshuvlariga qarab o zgaradi. ʻ Pora berish va olishga oid jinoyatlar uchun jazo belgilashda ham ayrim noaniqliklar mavjud. Jazo yo nalishlari va maksimal jazo muddati mamlakatlar ʻ o rtasida farq qiladi, bu esa jinoiy javobgarlikni aniqlashda muammolarni keltirib ʻ chiqarishi mumkin. Ba zan pora berish va olish uchun jazo sifatida pul jarimalari ʼ yoki qisqa muddatli qamoq jazolari belgilanishi, jinoiy javobgarlikni kuchaytirish 17 uchun yetarli emas. Shuningdek, bu jinoyatlar uchun sudlar ko pincha individualʻ holatlarni hisobga olib, qat iy javobgarlikni belgilashda farqlanadilar. Korrupsiyani ʼ o rganish va pora berish va olish jarayonlarining ta sirini baholashda ʻ ʼ murakkabliklar yuzaga kelishi mumkin. Pora berish va olish jinoyatlarining ijtimoiy va iqtisodiy zararlarini baholashda turli usullar va yondoshuvlar mavjud. Bu, ba zan, jinoyatlarning to liq hajmini yoki ko lamini aniqlashga xalaqit beradi. ʼ ʻ ʻ Muvaffaqiyatli kurashishda noaniqliklar, shuningdek, korrupsiyani to xtatish va ʻ oldini olishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirishda, to g ri va aniq statistika ʻ ʻ yoki tahlil etiladigan ma lumotlarning yetishmasligi sababli yuzaga keladi. Pora ʼ berish va olish uchun jinoiy javobgarlikni belgilashda yuzaga keladigan huquqiy noaniqliklar va muammolar, asosan, tushunchalarning murakkabligi, jinoyatlarning maxfiyligi, isbotlashdagi qiyinchiliklar va jazo tizimining noaniqligi bilan bog liqdir. Bu muammolarni bartaraf etish uchun qonunchilikda aniqlik kiritish, ʻ jinoyatlarni yanada to liq aniqlash va sud tizimida bir xil yondoshuvlarni amalga ʻ oshirish zarur bo ladi. ʻ 8 Pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni belgilashda, normativ- huquqiy hujjatlar va malaka masalalarining o zgarishi huquqiy tizimda yuzaga ʻ kelgan muhim masalalardan biridir. Bu masalalar qonunchilikning rivojlanishi, o zgarishi va takomillashuvi jarayonida yuzaga keladi, shuningdek, bo shliqlar va ʻ ʻ noaniqliklar kiritilgan hujjatlarning samarali ishlashini ta minlashga to sqinlik ʼ ʻ qiladi. Pora berish va olishga oid normativ-huquqiy hujjatlarning samarali amal qilishi uchun qonunchilikda malaka masalalarining doimiy o zgarishi va ʻ yangilanib turishi muhim ahamiyatga ega. Yuridik va huquqiy tizimdagi o zgarishlar, yuridik terminologiya, tushunchalar va standartlarni yangilash ʻ zaruratini tug diradi. Qonunchilikdagi yangilanishlar asosida, pora berish va ʻ olishga oid jinoiy javobgarlikni belgilashda ba zi yuridik tushunchalar va ʼ malakalar yangilanadi, shuningdek, eski me yorlar va ta riflar zamon talablari va ʼ ʼ real vaziyatlarga moslashtiriladi. Masalan, "korrupsiya", "poraxo rlik", "pulingizni ʻ berish" va "poraxo rlik jarayonlari" kabi tushunchalar o zgaradi va yangi normativ- ʻ ʻ 8 “Poraxo rlik ishlari bo yicha sud amaliyoti to g risida” O zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 24.09.1999 yildagi 19-son 18 huquqiy hujjatlar orqali aniq belgilanadi. Ba zan eski tushunchalar yoki ta riflarʼ ʼ ilgari yuzaga kelgan amaliyotlar asosida ishlab chiqilgan bo lsa, ularni yangi ʻ iqtisodiy sharoitlarda va siyosiy vaziyatlarda yuksaltirish zarurati tug iladi. Pora ʻ berish va olish bilan bog liq bo lgan malakalarning yuridik jihatdan takomillashuvi ʻ ʻ jarayonida, har bir huquqiy akt va normativ-huquqiy hujjatni joriy qilishda tegishli ta riflar aniqroq va to liq bo lishi kerak. Malaka masalalari tizimda o zgarishlarni ʼ ʻ ʻ ʻ ko rsatadi, chunki yuridik normativlar bir vaqtning o zida nafaqat yangi ʻ ʻ terminlarni, balki ularga qo yiladigan talablar va jazo mexanizmlarini ham ʻ belgilaydi. Masalan, eski qonunlarda pora berishning o lchovlari va jinoiy ʻ harakatlar uchun yuridik talablari mavjud bo lsa-da, yangi qonunlar bunga yangi ʻ tashabbuslarni va jinoiy javobgarlikni yuklashni talab qiladi. Bu esa, eski va yangi yondoshuvlar orasida malakalararo ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. Normativ- huquqiy hujjatlar orasida mavjud bo lgan bo shliqlar, qonunlarning samarali ʻ ʻ amalga oshirilishiga to sqinlik qiladi. Pora berish va olishga oid qonunlar va ʻ normativ-huquqiy hujjatlarning muvofiqligi, davlatning korrupsiyaga qarshi kurashishdagi muvaffaqiyatini ta minlashda muhim rol o ynaydi. Normativ- ʼ ʻ huquqiy hujjatlardagi noaniqliklar ba zida hukmron tizimni ishga solishda ʼ muammolarga olib keladi, bu esa pora berish va olishga oid holatlarni yanada murakkablashtiradi. Misol uchun, ba zi qonunlarda pora olishning mavjud belgilari ʼ aniqlanmagan, va bu normativlarning yuridik jihatdan aniq va to liq bo lishi zarur. ʻ ʻ Hujjatlardagi bo shliqlar va tushunmovchiliklar, pora berish va olish holatlarining ʻ noaniq ta riflanishi yoki tegishli isbotlar bilan qo llanilishi o zgarishlarga olib ʼ ʻ ʻ keladi. Bunday hollarda, jinoiy javobgarlikni belgilashdagi muammo — qonunlar orasidagi farqlar va ularda keltirilgan noaniqliklardir. Bo shliqlar, poraxo rlikning ʻ ʻ shakllari yoki unga tegishli chora-tadbirlarni belgilashda kutilmagan normativlar va mexanizmlar mavjudligi bilan bog liq bo lishi mumkin. Normativ hujjatlar ʻ ʻ o rtasidagi tafovutlar korrupsiya va pora berish hamda olishga oid qonunlarning ʻ samarali amalga oshirilishini ta sir qiladi. Turli qonunlar yoki hujjatlar orasidagi ʼ tafovutlar, pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni belgilashda qarama- qarshiliklarga olib kelishi mumkin. Ba zida ba zi normativ hujjatlarda ʼ ʼ 19 poraxo rlikning manbaalari, korrupsiya elementlari va puxtafiyalikningʻ mexanizmlari noto g ri yoki noaniq tarzda ta riflanadi. Bu esa qamoq jazosini ʻ ʻ ʼ belgilash, pora olish va berishning mumkin bo lgan ko rinishlarini aniqlashda ʻ ʻ qiyinchiliklarga olib keladi. Qonunchilikdagi bo shliqlarni to ldirish va malaka ʻ ʻ masalalaridagi o zgarishlarni amalga oshirish uchun ba zi chora-tadbirlar ko rilishi ʻ ʼ ʻ kerak. Bu chora-tadbirlar quyidagilarni o z ichiga olishi mumkin. Qonunchilikni ʻ yangilash va pora berish va olishga oid yuridik tushunchalarni aniq va samarali tarzda belgilash zarur. Normativ-huquqiy hujjatlar o rtasidagi tafovutlarni bartaraf ʻ etish uchun ta riflar va normativlar yangilanishi kerak. Pora berish va olish ʼ jarayonlarini boshqarishdagi aniq me yorlar va samarali jazo mexanizmlari ishlab ʼ chiqilishi kerak. Bu jarayonlarda mamlakatlararo tajribalar va xalqaro huquq asosida yangiliklar kiritilishi zarur. Yuridik amaliyotda yuzaga keladigan tushunmovchiliklarni kamaytirish uchun qonunlar, tartib-qoidalar va mexanizmlar doimiy ravishda takomillashtirilishi lozim. Bu jarayonlarni amalga oshirish uchun huquqiy nazoratni kuchaytirish, davlat va xususiy sektor o rtasida hamkorlikni ʻ rivojlantirish, pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni aniqlashda qo shimcha hujjatlarni kiritish zarur. Normativ-huquqiy hujjatlarni ʻ takomillashtirish, malaka masalalarining doimiy ravishda yangilanishi va bo shliqlarning bartaraf etilishi pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni ʻ belgilashdagi samaradorlikni oshiradi. Bu masalalar, faqatgina jinoiy javobgarlikni belgilashda emas, balki ijtimoiy adolatni ta minlash va korrupsiyani oldini olishda ʼ ham muhim ahamiyatga ega. Huquqiy tizimning mukammallashishi jamiyatdagi ishonchni mustahkamlashga yordam beradi. 9 9 Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions. 2011. OECD https://www.justice.gov/sites/default/files/criminalfraud/legacy/2012/12/06/combating-bribery.pdf 20 II.BOB. PORA BERISH VA OLISHGA QARSHI KURASHISHNING SAMARALI USULLARI II.1. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning samaradorligini oshirishʻ Hukumat va sud organlarining pora berish va olish kabi jinoyatlarga oid malakani aniqlashda bir qator qiyinchiliklar mavjud. Bu qiyinchiliklar yuridik tushunchalarning aniqligi, jinoiy harakatlarning noaniqligi va sud tizimining samarali ishlashidagi muammolar bilan bog liq. Poraxo rlik va korrupsiya kabi ʻ ʻ jinoyatlarning kompleks va ko pincha yashirin tabiati, hukumat va sud tizimining ʻ faoliyatini sezilarli darajada murakkablashtiradi. Pora berish va pora olish kabi tushunchalar ko pincha murakkab va noaniq tarzda ta riflanadi. Ba zi holatlarda, ʻ ʼ ʼ pora berish va olishning aniq mezonlari mavjud emas, bu esa hukumat va sud organlari uchun qiyinchiliklar yaratadi. Masalan, pora sifatida moddiy va nomoddiy qiymatlarning qabul qilinishi o rtasidagi tafovutlar, sudlar va huquqni ʻ muhofaza qilish organlari tomonidan turlicha talqin qilinishi mumkin. Yuridik jihatdan noaniq bo lgan tushunchalar (masalan, "xizmatlar", "imtiyozlar") ularni ʻ jinoiy harakat sifatida aniqlashda qiyinchiliklarga olib keladi. Bu esa sudning to g ri qaror chiqara olishiga to sqinlik qiladi. Qonunchilikdagi o zgarishlar va ʻ ʻ ʻ ʻ yangilanishlar ham tushunchalarning aniqligini kamaytirishi mumkin. Ba zan, ʼ yangi normativ hujjatlar va qonunlar pora berish va olishning yangi shakllarini joriy etadi, ammo bu shakllarni aniqlash va to g ri malaka berish uchun sud tizimi ʻ ʻ va hukumat organlarining qo shimcha talqinlari talab etiladi. Sudlar har bir holatni ʻ alohida ko rib chiqadilar, shuning uchun yuridik talqinlarda farqlar yuzaga keladi. ʻ Bu esa hukumat va sud organlarining malakani aniqlashda bir xil qarorlar qabul qilishiga xalaqit beradi. Pora berish va olish ko pincha yashirin faoliyat sifatida ʻ sodir bo ladi. Yashirin operatsiyalar va maxfiy shartnomalar orqali amalga ʻ oshirilgan jinoyatlarni isbotlash juda qiyin. Odatda, poraxo rlik jarayonlari ʻ hujjatlashtirilmagan bo ladi, bu esa sud organlariga ishonchli dalillarni taqdim ʻ etishda qiyinchiliklar tug diradi. Isbotlashning murakkabligi, pora berish va olish ʻ holatlari ko pincha faqatgina ikkinchi darajali dalillar (masalan, guvohlarning ʻ ko rsatmalari, videomateriallar yoki boshqa ko rsatkichlar) orqali aniqlanishi ʻ ʻ 21 mumkin. Sud organlarining malakani aniqlashidagi yana bir qiyinchilik, poraxo rlik bilan bog liq tegishli hujjatlarning yo qligidir. Agar pora berish vaʻ ʻ ʻ olishni tasdiqlovchi aniq hujjatlar yoki materiallar mavjud bo lmasa, jinoyatni ʻ isbotlash juda mushkul bo ladi. Ba zi holatlarda poraxo rlikning barcha ʻ ʼ ʻ elementlarini hujjatlashtirish uchun turli organlar orasida kooperatsiya yetishmaydi. Turli sudlar va hakamlarning turli yondoshuvlari pora berish va olish holatlariga oid malakani aniqlashda farqlarni keltirib chiqaradi. Ayrim sudlar pora berish yoki olishni faqat moliyaviy jihatdan qabul qilsa, boshqalari esa boshqa shakllarni (masalan, xizmatlar yoki boshqa imtiyozlar) ham nazarda tutishi mumkin. Sud qarorlarining noaniqligi jinoyatchilarni jazolashda ko plab ʻ muammolarga olib keladi, chunki ular turli sudlarda bir-biriga ziddiyatli qarorlar ko rishi mumkin. Sud tizimida ijtimoiy bosim va korrupsiya ham malaka ʻ aniqlashdagi qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin. Ba zan sudlar yuqori darajadagi ʼ mansabdor shaxslar yoki siyosiy ta sirlar tufayli o z qarorlarida noaniqliklarga yo l ʼ ʻ ʻ qo yishi mumkin. Bunday holatlar sudlarning qarorlariga ta sir qiladi va malaka ʻ ʼ aniqlashda adolatsizlikka olib kelishi mumkin. Sud organlarining korrupsiyaga qarshi kurashishdagi samarsizligi malakani aniqlash va qonunlarni samarali qo llashda to sqinlik qiladi. Ba zi hollarda hukumat va sud organlarining malakani ʻ ʻ ʼ aniqlashdagi qiyinchiliklari, mavjud qonunchilikdagi tafovutlar sababli yuzaga keladi. Korrupsiyaga qarshi kurashishda turli qonunlar o rtasida bir-biriga ʻ ziddiyatli talqinlar va qarorlar chiqishi mumkin. Bu esa, ayniqsa, yirik yoki ko plab shaxslarni o z ichiga olgan korrupsiya holatlarida, hukumat va sud ʻ ʻ tizimining muvaffaqiyatli faoliyatini qiyinlashtiradi. Jazo me yorlarining ʼ noaniqligi, ayniqsa pora berish va olishning turli shakllari o rganilayotgan ʻ hollarda, malaka belgilanishiga xalaqit beradi. Sudlarning poraxo rlik va ʻ korrupsiya holatlariga qarab belgilagan javobgarlik me yorlari o rtasidagi farqlar ʼ ʻ ham muammo tug diradi. Ba zi sudlar faqatgina moliyaviy qiymatlarni hisobga ʻ ʼ olib, boshqa sudlar esa boshqa omillarni (masalan, ijtimoiy yoki siyosiy ta sir) ʼ inobatga olishadi. Kattaroq darajadagi korrupsiya jinoyatlari bilan bog liq holatlar ʻ ba zan eng yuqori darajadagi mansabdorlar tomonidan amalga oshiriladi, va bu ʼ 22 jarayonlarni sudlashda komplekslik va noaniqliklar paydo bo ladi. Hukumat va sudʻ organlarining malakani aniqlashdagi qiyinchiliklari, asosan yuridik tushunchalar va qonunlarning noaniqligi, isbotlashdagi qiyinchiliklar, sudlarning turli yondoshuvlari, va jinoiy javobgarlikni belgilashdagi tafovutlar bilan bog liq. Bu ʻ qiyinchiliklarni bartaraf etish uchun hukumat va sud tizimining samarali ishlashini ta minlash, qonunlarni yangilash va aniq tushunchalar orqali adolatni ta minlash ʼ ʼ zarur. Bunda, barcha darajadagi sudlar va qonun chiqaruvchi organlar o rtasida ʻ hamkorlik va tartibni yaxshilash muhim ahamiyatga ega. 10 Hukumat va sud organlari pora berish va olish kabi jinoyatlarni aniqlashda, malaka (ya ni, jinoyatning turini, shaklini va majburiyatlarini aniqlash) bilan ʼ bog liq bir qancha qiyinchiliklarga duch keladi. Bu qiyinchiliklar, huquqiy ʻ noaniqliklar, yuridik tushunchalarning o zgarishi va sud tizimining o ziga xos ʻ ʻ murakkabliklari bilan bog liq. Quyida hukumat va sud organlari malakani ʻ aniqlashda yuzaga keladigan asosiy qiyinchiliklarni keltirib o taman. Pora berish ʻ va pora olish kabi tushunchalar yuridik jihatdan aniq va bir xil tarzda ta riflanmaydi. Har bir mamlakatda yoki qonun tizimida bu tushunchalar turlicha ʼ talqin qilinishi mumkin. Pora sifatida qabul qilinadigan moddiy yoki nomoddiy qiymatlar o rtasidagi tafovut, sud organlariga qaror chiqarishda noaniqliklar ʻ tug diradi. Korrupsiya va poraxo rlik kabi yirik jinoyatlar uchun rasmiy ta riflar ʻ ʻ ʼ har doim ham tushunarli va aniq bo lmaydi. Ba zan xizmatlar yoki imtiyozlar kabi ʻ ʼ tushunchalar noaniq bo lib, bu qonunchilikda qiyinchiliklarga olib keladi. Sudlar ʻ pora berish va olishni belgilashda har xil yondoshuvlarga ega bo lishi mumkin. ʻ Misol uchun, ayrim sudlar pora olishni faqat moliyaviy nuqtai nazardan ko rib ʻ chiqsa, boshqalar siyosiy yoki boshqa imtiyozlar shaklida ham ko rib chiqishadi. ʻ Bu esa bir holatda ajratilgan jinoyatga turli yondashuvlar bilan qarashga olib keladi. Pora berish va olish ko pincha yashirin faoliyat shaklida sodir bo ladi. Har ʻ ʻ ikki tomon o z harakatlarini yashirsa, ularni isbotlash va malaka aniqlash juda ʻ qiyin bo ladi. Misol uchun, pora berish ko pincha maxfiy kelishuvlar, noto g ri ʻ ʻ ʻ ʻ hujjatlar yoki yashirin to lovlar bilan amalga oshiriladi. Bu holatlarda isbotlash ʻ 10 Реформы в сфере борьбы с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии. Достижения и проблемы, 2016-2019 гг. ОЭСР, 2020, — С. 241 23 uchun faqatgina hujjatli dalillar yoki guvohlarning ko rsatmalari asosida qarorʻ chiqarish talab etiladi, ammo bu usullar ham ko pincha ishonchsiz bo lishi ʻ ʻ mumkin. Sud organlari uchun pora berish va olish holatlariga oid an anaviy dalillar ʼ (masalan, bank operatsiyalari, yozma shartnomalar, rasmlar) kam bo lishi mumkin. ʻ Agar pora olish yoki berish jarayonlari to liq hujjatlangan bo lmasa, sudda ʻ ʻ isbotlash juda mushkul bo ladi. Bu holda, faqat ikkinchi darajali dalillar yoki ʻ guvohlar orqali qaror chiqarish zarur. Sudlar o rtasidagi farqlar malakani ʻ aniqlashdagi yana bir muammo hisoblanadi. Ba zi sudlar pora berish va olishni ʼ faqat moliyaviy qadriyatlar bilan bog lab ko radi, boshqalar esa xizmatlar yoki ʻ ʻ foyda olishni ham pora sifatida qabul qiladi. Bu farq pora berish va olish holatlarini yuridik nuqtai nazardan bir xil tarzda ko rib chiqmaslikka olib keladi, ʻ bu esa turli sud qarorlarining kelishmovchiliklariga sabab bo lishi mumkin. ʻ Ba zan, sud tizimida korrupsiya va ijtimoiy bosim holatlari mavjud bo lishi ʼ ʻ mumkin, ayniqsa yuqori darajadagi mansabdorlar yoki siyosiy ta sirga ega shaxslar ʼ ishtirok etayotgan bo lsa. Bu holatlarda sudlar malakani aniqlashda noaniqliklarga ʻ yo l qo yishlari mumkin. Siyosiy ta sirlar yoki korruptsiyalashgan tizimlar ʻ ʻ ʼ hukumat va sud organlarining qarorlariga salbiy ta sir ko rsatishi mumkin. Bu esa ʼ ʻ malakani aniqlash va adolatli jazo tayinlash jarayoniga to sqinlik qiladi. Pora ʻ berish va olishga oid qonunlar va normativ-huquqiy hujjatlar orasida bo shliqlar va ʻ tafovutlar mavjud bo lishi mumkin. Bu bo shliqlar sud organlari va hukumatga ʻ ʻ turli yuridik tushunchalar yoki korrupsiya shakllarini belgilashda muammolarni keltirib chiqaradi. Masalan, ba zi qonunlarda pora berishning aniq belgilari va jazo ʼ mexanizmlari ko rsatilmagan bo lishi mumkin. Bu esa, sudlarning qaror chiqarish ʻ ʻ jarayonida noaniqliklarga olib keladi. Jazo mexanizmlaridagi noaniqlik ham hukumat va sud organlarining malakani aniqlashdagi qiyinchiliklarni oshiradi. Pora berish va olish holatlariga qanday jazolar belgilanishi, ularni qanday ishlatish va aniq o lchovlar asosida jazo tayinlash zarurligi haqida qonunlarda aniq va ʻ barqaror mexanizm bo lishi kerak. Biroq, ko pincha bu mexanizm noaniq bo lib, ʻ ʻ ʻ har bir holatga qarab turlicha talqin qilinadi. Sudlar va huquqni muhofaza qilish organlarining turli yondoshuvlari pora berish va olish holatlariga javobgarlikni 24 belgilashda farqlarni keltirib chiqaradi. Ba zi sudlar jinoiy javobgarlikni engilroqʼ qilishadi, boshqalari esa qattiqroq jazolarni belgilaydi. Boshqa davlatlar bilan taqqoslaganda korrupsiyani jazolashdagi farqlar ham hukumat va sud organlarining qarorlariga ta sir qiladi, chunki xalqaro yuridik standartlar har doim ham mahalliy ʼ qonunlar bilan muvofiq kelmasligi mumkin. Hukumat va sud organlarining malakani aniqlashdagi qiyinchiliklar asosan yuridik tushunchalarning noaniqligi, isbotlashdagi qiyinchiliklar, sud tizimidagi farqlar, qonunchilikdagi tafovutlar va jinoiy javobgarlikni belgilashdagi muammolar bilan bog liq. Bu qiyinchiliklarni ʻ bartaraf etish uchun, qonunchilikni yangilash, huquqiy tushunchalarni aniq belgilash va sud tizimini takomillashtirish zarur. Bu orqali pora berish va olish holatlarini to g ri va adolatli tarzda aniqlash hamda ularni jazolashni ta minlash ʻ ʻ ʼ mumkin bo ladi. ʻ 11 Pora berish va olish kabi jinoyatlar mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy rivojlanishiga katta ta sir ko rsatadi. Bu jinoyatlarga qarshi samarali kurashishda ʼ ʻ huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malaka oshirish va ta lim tizimi muhim ʼ o rin tutadi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar — politsiya, prokuratura, sudlar, ʻ va boshqa tashkilotlar — korrupsiya bilan kurashishda faollik ko rsatishi uchun ʻ malakali, zamonaviy bilimlarga ega bo lishlari zarur. Pora berish va olish uchun ʻ jinoiy javobgarlikni kuchaytirish yo llaridan biri bu huquqni muhofaza qiluvchi ʻ organlarning malakasini oshirish va ta lim tizimini takomillashtirishdir. Quyida bu ʼ yo nalishdagi asosiy qadamlar keltirilgan. Korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha ʻ ʻ mutaxassislar tayyorlash: Pora berish va olishga oid jinoyatlarni aniqlash va to g ri ʻ ʻ malaka belgilashda huquqni muhofaza qiluvchi organlar maxsus tayyorgarlikdan o tgan bo lishi kerak. Shu maqsadda, malakali korrupsiya bo yicha mutaxassislarni ʻ ʻ ʻ tayyorlash dasturlarini ishlab chiqish zarur. Seminarlar va treninglar: Huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlari uchun maxsus korrupsiya va poraxo rlik ʻ bo yicha treninglar, seminarlar tashkil etish, shuningdek, bu treninglarni xalqaro ʻ tajribalar va zamonaviy usullar asosida o tkazish muhimdir. O zaro tajriba ʻ ʻ 11 Борьба с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии. Реформы в сфере борьбы с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии достижения и проблемы 2016-2019 гг. ОЭСР 2020 25 almashish: Milliy va xalqaro darajada tajriba almashish imkoniyatlarini yaratish. Bu usul nafaqat mavjud malakani oshirishga, balki yangi usullar va yuridik innovatsiyalarni o rganishga yordam beradi. Korrupsiyani aniqlash va bartarafʻ etish bo yicha tezkor o qish kurslari tashkil etish. Bu kurslar huquqni muhofaza ʻ ʻ qiluvchi organlar xodimlarini qisqa vaqt ichida zarur bilim va ko nikmalar bilan ʻ ta minlashga yordam beradi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning barcha ʼ xodimlarini korrupsiya va poraxo rlik jinoyatlari bo yicha maxsus ta lim dasturlari ʻ ʻ ʼ bilan ta minlash zarur. Bu dasturlar korrupsiyaga oid tushunchalarni chuqurroq ʼ o rgatish, amaliy misollarni keltirish, va jinoyatlarni aniqlashdagi yuridik ʻ yondashuvlarni o rgatishdan iborat bo lishi kerak. Ta lim dasturlarida ʻ ʻ ʼ poraxo rlikning iqtisodiy va ijtimoiy zararlarini tushuntirish, huquqiy javobgarlikni ʻ kuchaytirish va pora berish va olishni aniqlashda zamonaviy metodlarni o rganishga qaratilgan bo lishi zarur. Ta lim tizimida korrupsiya va poraxo rlik ʻ ʻ ʼ ʻ bilan bog liq masalalar bo yicha o qituvchilar va murabbiylar tayyorlash. Bu ʻ ʻ ʻ xodimlar malaka oshirish kurslari va treninglarida ishtirok etadigan boshqaruv va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning xodimlarini samarali va sifatli tarzda o qitishi kerak. Ta limda qatnashgan xodimlarning malakasini sertifikatlash orqali ʻ ʼ ularning bilimlari va ko nikmalarini tasdiqlash mumkin. Monitoring tizimini ʻ kuchaytirish va u orqali pora berish va olish holatlarining tezda aniqlanishi uchun huquqni muhofaza qiluvchi organlarning faoliyatini doimiy ravishda nazorat qilish zarur. Monitoring tizimlari tashkilotlarga o z faoliyatlarini yanada samarali va ʻ shaffof qilishga yordam beradi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarda ichki audit va tekshirish tizimlarini joriy etish, korrupsiya holatlarini aniqlashda oldini olish uchun muhim qadamdir. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning xodimlarini yuridik metodik qo llanmalar bilan ta minlash. Bu qo llanmalar korrupsiyaga ʻ ʼ ʻ qarshi kurashishda kerakli bilim va ko nikmalarni amalda qo llashga imkon ʻ ʻ yaratadi. Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasini oshirish uchun Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda maxsus treninglar va kurslar tashkil etish zarur. Misol uchun, BMT, Jahon banki, Yevropa Ittifoqi kabi tashkilotlar bilan o zaro hamkorlik, xalqaro tajriba va standartlarga asoslanib huquqni muhofaza ʻ 26 qilish tizimini rivojlantirishga yordam beradi. Xalqaro darajada tajriba almashish, boshqa mamlakatlardagi korrupsiyaga qarshi kurashish tajribalarini o rganish,ʻ ularni milliy tizimda tatbiq etish uchun samarali usuldir. Bu orqali hukumat va sud organlari malakasini oshirish va samaradorlikni yanada yaxshilash mumkin. Shaffoflikni oshirish uchun huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida ochiqlikni ta minlash zarur. Bu o z ichiga korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha ʼ ʻ ʻ qarorlar, tekshiruvlar va natijalar haqida ijtimoiy javobgarlikni oshirishni oladi. Xalqning ijtimoiy nazorati orqali huquqni muhofaza qiluvchi organlarning faoliyatini samarali kuzatish va ularni ta sirchan tarzda malaka oshirishga ʼ rag batlantirish mumkin. Pora berish va olish uchun jinoiy javobgarlikni ʻ kuchaytirishning samarali yo llaridan biri huquqni muhofaza qiluvchi organlarning ʻ malaka oshirish va ta lim tizimini takomillashtirishdir. Bu tizimni rivojlantirish ʼ uchun maxsus ta lim dasturlari, malaka oshirish kurslari, xalqaro hamkorlik va ʼ shaffoflikni oshirish muhim ahamiyatga ega. Korrupsiyaga qarshi kurashishda zamonaviy bilimlar va ko nikmalarga ega bo lgan xodimlar nafaqat jinoyatlarni ʻ ʻ aniqlashda, balki adolatli hukm chiqarishda ham muvaffaqiyatga erishadilar. 12 II.2. Pora berish va olish bo yicha qonunlarni joriy etish ʻ Pora berish va olish – butun dunyo bo ylab jiddiy ijtimoiy, siyosiy va ʻ iqtisodiy muammo bo lib, har bir davlat bu jinoyatga qarshi kurashishda o ziga xos ʻ ʻ yondashuvlar ishlab chiqmoqda. Xalqaro tajriba pora berish va olishga qarshi kurashishning samarali usullarini o rganish va ularni milliy tizimlarga tatbiq etish ʻ imkonini beradi. Quyida bir nechta mamlakatlarning pora berish va olishga qarshi samarali kurashish bo yicha tajribalarini ko rib chiqamiz. Singapur, pora berish va ʻ ʻ olishga qarshi kurashishda dunyodagi eng muvaffaqiyatli misollardan biridir. Ularning muvaffaqiyati quyidagi asosiy omillarga asoslanadi. Singapurda Korrupsiyaga qarshi kurashish kengashi (Corrupt Practices Investigation Bureau, CPIB) mavjud bo lib, bu tashkilot davlat va xususiy sektorlardagi korrupsiyaga ʻ qarshi kurashish uchun mas uldir. Ular korrupsiyani oldini olish va bartaraf etish ʼ uchun yuridik, boshqaruv va ijtimoiy mexanizmlar ishlab chiqadi. Korrupsiyaga 12 Конвенция Организации Объединенных Наций. Против транснациональной организованной преступности. https://lex.uz/docs/1304112 27 qarshi kurashish qonunlari juda qat iy va pora berish va olishning barcha shakllariʼ uchun jiddiy jazolar belgilangan. Singapurda poraxo rlik nafaqat jinoiy, balki ʻ iqtisodiy jihatdan ham zararli hisoblanadi. Singapurda davlat idoralari va jamoat sektori faoliyati shaaffoqlik prinsiplariga asoslanadi. Davlat organlari va mansabdorlar faoliyatini jamoat kuzatishi va nazorat qilish imkoniyatiga ega. Buning uchun ochiq axborot tizimlari, xususan, elektron tizimlar joriy etilgan. Singapurda davlat xizmatchilariga doimiy malaka oshirish dasturlari taklif qilinadi. Bu dasturlar orqali ularni poraxo rlik, korrupsiya va boshqa huquqbuzarliklar bilan ʻ kurashish uchun kerakli bilimlar bilan ta minlaydi. Germaniya korrupsiya va ʼ poraxo rlikka qarshi kurashishda o zining aniq va samarali qonuniy ʻ ʻ mexanizmlarini ishlab chiqgan. Bunga quyidagi omillar asos bo ladi. Germaniya ʻ qonunlari pora berish va olish holatlarini aniq belgilaydi va bu holatlar uchun qat iy jazo choralarini qo llashni nazarda tutadi. Misol uchun, davlat ʼ ʻ mansabdorlariga pora olish uchun o z ishini yo qotish, katta miqdorda pul jarimasi ʻ ʻ va hatto qamoq jazosi belgilangan. Germaniya jinoiy kodeksi bo yicha, mansabdor ʻ shaxslar tomonidan pora olish holatlari, jinoiy javobgarlikka tortiladi va ular uzoq muddatli qamoq jazolariga mahkum qilinishi mumkin. Germaniyada yashirin tekshiruvlar va maxfiy guvohlar orqali korrupsiyaga qarshi kurashish ishlari amalga oshiriladi. Korrupsiyani aniqlash uchun huquqni muhofaza qiluvchi organlar va prokuratura maxsus korrupsiya bo yicha o rgatish dasturlaridan ʻ ʻ foydalanadi. Davlat va xususiy sektor o rtasidagi yashirin aloqalarni aniqlash ʻ uchun zamonaviy texnologiyalar, masalan, monitoring va kuzatuv tizimlari keng qo llaniladi. Germaniya xalqaro miqyosda korrupsiyaga qarshi kurashishda faol. ʻ Bunga O zbekiston va boshqa davlatlar bilan xalqaro bitimlar, shuningdek, ʻ Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Ittifoqi (YI) bilan hamkorlik qilish orqali erishiladi. Shvetsiya korrupsiyaga qarshi kurashishda yuqori samaradorlikka erishgan mamlakatlardan biridir. Bunda asosiy omillar quyidagilar. Shvetsiyada jamoatning korrupsiyaga qarshi kurashishda faol ishtiroki ta minlanadi. Xalq tomonidan tashkil etilgan shikoyat va tekshirish organlari ʼ mavjud bo lib, ular davlat mansabdorlarining faoliyatini tekshiradi. Shvetsiyada ʻ 28 "ochiq hukumat" modeli o z ishini yurgazadi, ya ni barcha davlat organlariningʻ ʼ faoliyati ommaviy tarzda kuzatiladi va nafaqat huquqni muhofaza qiluvchi organlar, balki jamoat ham nazorat qiladi. Shvetsiyada barcha davlat xarajatlari va davlat resurslarining ishlatilishiga doir ma lumotlar ochiq bo ladi. Davlat ʼ ʻ mansabdorlarining daromadlari va moliyaviy holati muntazam ravishda jamoatga taqdim etiladi. Shvetsiya davlat xizmatchilarining malakasini oshirishga katta ahamiyat beradi. Korrupsiya va poraxo rlikka qarshi kurashishda ta lim berish, ʻ ʼ xususan, hukumat xodimlariga yuridik va etika bo yicha treninglar, seminarlar va ʻ maxsus kurslar orqali amalga oshiriladi. Braziliya pora berish va olishga qarshi kurashda muhim xalqaro tajribaga ega bo lib, uning muvaffaqiyati "Lavo Jato" deb ʻ nomlangan keng qamrovli tergovga asoslangan. Bu tergov Braziliyada eng yirik korrupsion jinoyatlarni fosh etdi va bir qancha yuqori darajadagi siyosatchilar va biznesmenlarni jazolashga olib keldi. "Lavo Jato" operatsiyasi, jiddiy miqyosdagi korrupsiya tarmoqlarini fosh qilishda katta rol o ynadi. Tergovlar nafaqat davlat ʻ mansabdorlarini, balki yirik shaxslarni ham o z ichiga oldi. Ushbu amaliyot ʻ Braziliyadagi eng yuqori darajadagi korrupsiya tarmoqlarini yorib o tdi. Ochiq ʻ tergovlar va sud jarayonlari orqali fuqarolar korrupsiyaga qarshi kurashda ishtirok etish imkoniga ega bo lishdi. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda, masalan, ʻ Amerika davlatlari tashkiloti (OAS) va BMT bilan hamkorlikda amalga oshirilgan bu operatsiya orqali korrupsiyani fosh etishning xalqaro o lchovlari ko rib chiqildi. ʻ ʻ Xalqaro tajribaga asoslanib, pora berish va olishga qarshi samarali kurashishda bir nechta asosiy omillarni ajratib ko rsatish mumkin: qat iy yuridik asoslar, ʻ ʼ shaffoflik, jamoat nazorati, maxsus tergovlar va xalqaro hamkorlik. Singapur, Germaniya, Shvetsiya va Braziliya kabi davlatlar korrupsiyaga qarshi kurashishda o zlarining muvaffaqiyatli yondoshuvlarini namoyish etib, boshqa mamlakatlarga ʻ ham samarali mexanizmlar va usullarni joriy etishda yordam bermoqda. 13 13 D.O.Oblakulov. “Xususiy sektorda poraxo rlik uchun javobgarlik bo yicha xalqaro standartlar va ularni milliy ʻ ʻ qonunchilikda tatbiq etish maslalari”. Ilmiy maqola. Jinoyatchilikka qarshi kurashning jinoiy-huquqiy va kriminologik muammolari. Xalqaro ilmiyamaliy konferensiya materiallari. 2023-yil 16-oktabr. I qism . Toshkent: O zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti, 2023. – 491 bet ʻ 29 O zbekiston uchun korrupsiyaga qarshi kurashish, davlatni yanadaʻ rivojlantirish va fuqarolarning ishonchini mustahkamlashda muhim rol o ynaydi. ʻ Korrupsiya mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy rivojlanishiga salbiy ta sir ʼ ko rsatadi. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishning samaradorligini ʻ ʻ oshirish uchun mavjud tizimlarni takomillashtirish, yangi yondoshuvlarni joriy etish va xalqaro tajribalarni hisobga olish zarur. Quyida O zbekistonda ʻ korrupsiyaga qarshi kurashni yanada samarali qilish uchun bir nechta takliflar keltirilgan. Shaffof davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlash orqali, korrupsiyani oldini olishda muhim qadam qo yish mumkin. Davlat organlari faoliyati to g risida ʻ ʻ ʻ to liq va ochiq ma lumotlar taqdim etilishi zarur. Bu, o z navbatida, mansabdor ʻ ʼ ʻ shaxslarning xatti-harakatlarini jamoat tomonidan nazorat qilish imkonini beradi. Elektron hukumat tizimlarini kengaytirish va fuqarolarga davlat xizmatlaridan foydalanishda raqamli platformalar taqdim etish, poraxo rlikni kamaytirish va ʻ jarayonlarni tezlashtirishga yordam beradi. Axborot va huquqiy ma lumotlarni ʼ ochiq taqdim etish orqali korrupsiyaga qarshi kurashishda samara olish mumkin. Davlat organlari tomonidan amalga oshirilayotgan xarajatlar, tenderlar, davlat xaridlari va boshqa muhim ma lumotlarni shaffof tarzda jamoatchilikka taqdim ʼ etish zarur. Korrupsiya bilan bog liq jinoyatlarga nisbatan jazolarni kuchaytirish va ʻ ularning amalga oshirilishini yanada qat iylashtirish kerak. O zbekistonda ʼ ʻ korrupsiyaga qarshi kurashishda jinoiy javobgarlikni kuchaytirish orqali mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish lozim. Korrupsiyaga qarshi yangi qonunlar va normativ hujjatlarni ishlab chiqish, xususan, korrupsiyaning turli shakllariga qarshi samarali huquqiy mexanizmlar yaratish zarur. Mustaqil va adolatli sud tizimini tashkil etish, korrupsiyani fosh etish va jinoiy jarayonlarni hal qilishda muhim o rin tutadi. Sud tizimi korrupsiyaga qarshi kurashishda ishonchni ʻ ta minlash uchun shaffof va professional bo lishi kerak. O zbekiston davlat ʼ ʻ ʻ xizmatchilari va boshqaruv organlari xodimlari uchun maxsus ta lim dasturlari ʼ tashkil etish zarur. Bu dasturlar korrupsiyaga qarshi kurashish, etik qadriyatlar va qonunlarni hurmat qilish masalalarini o z ichiga olishi kerak. Yuridik bilimlarni va ʻ korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha bilimlarni oshirish uchun doimiy malaka ʻ 30 oshirish kurslari o z samarasini beradi. Korrupsiyaga qarshi kurashishning ijtimoiyʻ ahamiyatini keng jamoatchilikka tushuntirish va yoshlarni poraxo rlikning zararli ʻ ta siri haqida tarbiyaviy va targ ibot ishlarini amalga oshirish zarur. Sivil jamiyat ʼ ʻ tashkilotlari va ijtimoiy guruhlarga korrupsiyaga qarshi kurashishda faol ishtirok etish imkoniyatlari berilishi kerak. Xalqaro miqyosda korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha samarali tajribalarni o rganish va joriy etish zarur. Masalan, ʻ ʻ Singapur, Germaniya, Shvetsiya kabi mamlakatlarning korrupsiya bilan kurashish bo yicha yondoshuvlarini o rganish va ularni O zbekiston tizimiga moslashtirish ʻ ʻ ʻ mumkin. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish, masalan, BMT, Yevropa Ittifoqi, va OSCE kabi tashkilotlar bilan korrupsiyaga qarshi kurashishning zamonaviy usullarini o rganish va tatbiq etish. Xalqaro ekspertlar va ʻ tashkilotlar bilan hamkorlikda maslahatlashuvlar olib borish, o zaro tajriba ʻ almashish va korrupsiyaga qarshi kurashish uchun yangi yondashuvlarni amalga oshirish zarur. Fuqarolik jamiyati va jamoat tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish, ularni korrupsiyaga qarshi kurashish jarayonlariga jalb qilish, nazoratni kuchaytirish va xodimlarni javobgarlikka tortish imkoniyatlarini yaratish kerak. Shikoyatlar va arizalar bo yicha shaffof va tezkor ko rib chiqish tizimini joriy ʻ ʻ etish, fuqarolarga korrupsiyaga oid holatlar bo yicha ishonchli va xavfsiz shikoyat ʻ qilish imkoniyatlarini yaratish. Korrupsiyaga qarshi kurashishda targ ibot va ʻ huquqiy ta limni yanada kuchaytirish, fuqarolarni huquqlari va majburiyatlari ʼ haqida xabardor qilish zarur. Jamoatchilikning korrupsiyaga qarshi kurashishdagi faoliyatini rag batlantirish uchun turli tadbirlar va kampaniyalar o tkazilishi kerak. ʻ ʻ Blokcheyn va sun iy intellekt kabi zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, pora ʼ olish va berish holatlarini kamaytirish va davlat xizmatlarining shaffofligini oshirishda samarali usul bo lishi mumkin. Raqamli platformalar orqali har bir ʻ davlat xizmatining to g riligi va qonuniyligini tekshirish imkoniyatlari yaratilishi ʻ ʻ kerak. E-hukumat tizimlarini kengaytirish, davlatning barcha xizmatlari va ma lumotlari elektron shaklda mavjud bo lib, fuqarolarga o z huquqlarini amalga ʼ ʻ ʻ oshirishda yordam beradi. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashning ʻ samaradorligini oshirish uchun bir nechta muhim yo nalishlarga e tibor qaratish ʻ ʼ 31 lozim. Bu yo nalishlar orasida shaffoflikni oshirish, yuridik tizimniʻ takomillashtirish, xalqaro tajribalarni o rganish, jamoat nazoratini kuchaytirish va ʻ zamonaviy texnologiyalarni joriy etish alohida ahamiyatga ega. Korrupsiyaga qarshi kurashishda barcha ijtimoiy qatlamlarning, shu jumladan, davlat organlarining, fuqarolik jamiyatining va xalqning faolligi talab etiladi. Korrupsiyaga qarshi kurashishda qat iyatlilik va samarali mexanizmlar yaratish ʼ orqali O zbekistonda bu muammo bartaraf etilishi mumkin. ʻ Pora olish va berish, ya ni korrupsiya, har qanday jamiyatda muhim ijtimoiy ʼ va iqtisodiy ta sirga ega bo lib, u davlat boshqaruvining ishonchligini, iqtisodiy ʼ ʻ barqarorlikni va ijtimoiy adolatni zaiflashtirishi mumkin. Shuning uchun, pora olish va berishga qarshi kurashishda jinoiy javobgarlikni belgilashda muhokama qilinishi kerak bo lgan bir nechta muhim aspektlar mavjud. Bu masalalar jinoiy ʻ javobgarlikni belgilash, amalga oshirilgan jinoyatlarning sabablari, ta sirini va ʼ jamiyatdagi rolini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Pora olish va berish – bu korrupsiyaning asosiy shakllaridan biri bo lib, bu jinoyat davlat boshqaruvining ʻ samarali ishlashini ta minlashdagi muhim to siqdir. Shuning uchun, bu turdagi ʼ ʻ jinoyatlarning jinoiy javobgarlikdagi o rni quyidagi jihatlardan iborat. Pora berish ʻ va olishga oid jinoyatlar, ko pincha, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimlarga keng ʻ tarqalgan ta sir ko rsatadi. Bu jinoyatlarning jinoiy javobgarligi ko pincha ʼ ʻ ʻ iqtisodiy zarar bilan birga, jamiyatdagi adolatga bo lgan ishonchni ham ʻ yo qotishga olib keladi. Jinoiy javobgarlikni belgilashda, pora berish va olishni ʻ faqat moliyaviy foyda olish shaklida emas, balki xizmatlar yoki boshqa noyob resurslar bilan ham amalga oshirilganligini hisobga olish kerak. Pora olish va berishda asosan mansabdor shaxslarning rolini ajratish zarur. Ular o z lavozimidan ʻ foydalanib, pora olish orqali davlatning manfaati va ijtimoiy adolatni buzadilar. Bu nuqtai nazardan, jinoiy javobgarlikni belgilashda mansabdor shaxslarning javobgarligini oshirish lozim. Jinoiy javobgarlikni belgilashda, pora olish va berishning darajasiga qarab, jazo miqdori ham farq qilishi kerak. Masalan, katta miqdorda pora olish yoki berish holatlari uchun qattiqroq jazolar belgilanishi, kichik miqdorda sodir etilgan jinoyatlar uchun esa nisbatan engilroq jazolar 32 qo llanishi mumkin. Pora olish va berish uchun jinoiy javobgarlikni belgilashdaʻ normaning yanada takomillashishi zarur, chunki bu normaning samaradorligi davlatning korrupsiyaga qarshi kurashish tizimining muvaffaqiyatiga bevosita ta sir qiladi. Quyidagi nuqtalarda normaning takomillashishi mumkin. Pora olish ʼ va berishning aniq huquqiy ta rifi va chegaralari belgilanishi kerak. Masalan, "pola ʼ olish" yoki "pola berish" atamalari aniq belgilanib, bu tushunchalarga huquqiy aniqlik kiritilishi lozim. Bu jinoiy javobgarlikni aniqlashda huquqiy noaniqliklarni kamaytiradi. Jinoyatning tarkibi ham aniqlanishi lozim. Qaysi hollarda pora olish yoki berish sifatida tasniflanishini belgilash muhim. Bu, pora berish yoki olishning alohida shakllari, masalan, yakka tartibdagi yoki tizimli korrupsiya kabi holatlar uchun ham alohida jazolarni qo llashni osonlashtiradi. Pora berish va olish ʻ holatlarini faqat davlat mansabdorlari bilan bog lash o rniga, bu jinoyatlarning ʻ ʻ kengaytirilgan doirasini yaratish kerak. Misol uchun, xususiy sektor vakillarining korrupsiyaga aralashuvi ham jinoyat sifatida baholanishi kerak. Shuningdek, korporativ javobgarlikni kengaytirish ham muhim. Korrupsiyaga aralashgan kompaniyalar va tashkilotlar ham jinoiy javobgarlikka tortilishi kerak. Pora berish va olishga oid normaning yanada samarali bo lishi uchun ta lim va targ ibot ishlari ʻ ʼ ʻ ham muhim rol o ynaydi. Davlat xizmatchilari va jamoat xodimlariga pora olish va ʻ berishning huquqiy oqibatlari to g risida muntazam ravishda ma lumot berilishi ʻ ʻ ʼ kerak. Preventiv choralar sifatida, korrupsiyaga qarshi treninglar va maxsus kurslar tashkil etish, shuningdek, korrupsiyaga qarshi yuridik va etika bo yicha ʻ ma lumotlarni kengaytirish zarur. Pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni ʼ belgilashda jazolar tizimini takomillashtirish lozim. Qattiq jazolar, masalan, uzoq muddatli qamoq jazolari va moliyaviy jazolar bilan birga, korrupsiyaga aralashgan shaxslarning professional faoliyatiga ta sir qiluvchi choralar, masalan, lavozimdan ʼ ozod qilish va kasbga doir cheklovlar ham joriy etilishi kerak. Jazo miqdori jinoyatning miqyosi va shaxsning lavozimiga qarab o zgarishi kerak. Masalan, ʻ yuqori lavozimdagi mansabdor shaxslarning korrupsiya bilan shug ullanishi uchun ʻ qat iyroq jazolar belgilanishi lozim. O zbekistonning korrupsiyaga qarshi ʼ ʻ kurashishda xalqaro hamkorligi mustahkamlanishi zarur. Xalqaro standartlar va 33 qoidalar asosida normativ hujjatlar ishlab chiqilishi, shu orqali O zbekistonningʻ korrupsiyaga qarshi kurashish tizimi samaradorligini oshirish mumkin. Xalqaro miqyosda, masalan, BMT va Yevropa Ittifoqi kabi tashkilotlar tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar va tavsiyalarni o z ichiga olgan normativ hujjatlarni amalga ʻ oshirish kerak. Pora berish va olishga oid jinoiy javobgarlikni belgilashda ba zi ʼ holatlarda noaniqliklar paydo bo lishi mumkin. Masalan, qaysi holat pora berish ʻ yoki olish sifatida ko rilishini aniqlash qiyin bo lishi mumkin. Shuning uchun, ʻ ʻ huquqiy tafsilotlar va mezonlarni aniq belgilash zarur. Jinoiy javobgarlikni belgilashda ba zan davlat xizmatchilari tomonidan suiiste mollarni oldini olishda ʼ ʼ qiyinchiliklar bo lishi mumkin. Ular o z manfaatlarini himoya qilish uchun tizimni ʻ ʻ manipulyatsiya qilishi mumkin, bu esa korrupsiyaning yuksalishiga olib kelishi mumkin. Pora berish va olishga qarshi kurashishda jinoiy javobgarlikni belgilash juda muhim ahamiyatga ega. Jinoiy javobgarlikni belgilashda normaning aniq va qat iy bo lishi, jazolar tizimining takomillashishi, pora berish va olishning barcha ʼ ʻ shakllarini hisobga olish, shuningdek, preventiv choralarni kuchaytirish zarur. Bu orqali jamiyatda korrupsiyaga nisbatan qat iy munosabatni shakllantirish va davlat ʼ boshqaruvining ishonchliligini oshirish mumkin. 14 Malaka va tajriba almashish, ayniqsa korrupsiyaga qarshi kurashishda, davlat va jamiyat rivojlanishining muhim jihatlaridan biridir. Tajriba almashish orqali davlatlar o zaro o rganish, yaxshilanish va samarali yondashuvlar ishlab ʻ ʻ chiqishda yordam berishlari mumkin. Bu jarayon korrupsiyaga qarshi kurashishda, huquqni muhofaza qilish organlarini mustahkamlashda va samarali tizimlarni yaratishda alohida o rin tutadi. Quyida muvaffaqiyatli malaka va tajriba ʻ almashishning zarurligi haqida batafsil to xtalib o tamiz. Korrupsiyaga qarshi ʻ ʻ kurashishda xalqaro hamkorlikni kengaytirish, samarali strategiyalarni ishlab chiqish va tajriba almashish katta ahamiyatga ega. Boshqa davlatlarning korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha yutuqlarini o rganish va ular asosida o z ʻ ʻ ʻ tizimlarini takomillashtirish O zbekiston uchun ham foydali bo lishi mumkin. ʻ ʻ Xalqaro tashkilotlar, masalan, BMT, Yevropa Ittifoqi va Jahon Banki, 14 United Nations Convention Against Corruptgion (Nyu-York, 2003- yil 31-oktyabr) https://www.unodc.org/documents/treaties/UNCAC/Publications/Convention/08- 50026_E.pdf 34 korrupsiyaga qarshi kurashishda o z tajribalarini va ilg or texnologiyalariniʻ ʻ bo lishishadi. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi strategiyalarni ishlab chiqishda ʻ ʻ bunday tajribalar katta yordam beradi. Muvaffaqiyatli malaka almashishning yana bir yo li xalqaro konferensiyalar va seminarlar tashkil etishdir. Bu tadbirlar orqali ʻ davlatlar o rtasida tajriba almashish, yangi yondashuvlarni o rganish va ularni ʻ ʻ amaliyotga tatbiq etish imkoniyati yaratiladi. O zbekiston bu kabi xalqaro ʻ tadbirlarda faol ishtirok etib, o z yutuqlari va muammolarini boshqalar bilan ʻ baham ko rishi mumkin, shu bilan birga, boshqa mamlakatlar tajribasini o ziga ʻ ʻ moslashtirishi mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurashishdagi eng muhim jihatlardan biri – huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasini oshirishdir. Bu jarayonda muvaffaqiyatli tajriba almashish, xususan, boshqa davlatlardagi malaka oshirish kurslari va treninglarga asoslanish zarur. Xalqaro tashkilotlar va yirik mamlakatlar taqdim etadigan malaka oshirish kurslari orqali korrupsiyaga qarshi kurashishda zarur bo lgan bilim va ko nikmalarni oshirish mumkin. Misol uchun, ʻ ʻ korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha treninglar va yuridik ta lim dasturlari ʻ ʼ tashkil etilishi kerak. Bu orqali mamlakat xodimlari yangi qonunlar va xalqaro me yorlar bilan tanishib boradilar. Amaliy tajriba almashish, ya ni boshqa ʼ ʼ davlatlarning korrupsiyaga qarshi kurashishdagi muvaffaqiyatli usullarini o rganish, O zbekiston uchun muhim. Masalan, Singapur yoki Shvetsiya kabi ʻ ʻ davlatlar korrupsiyaga qarshi kurashishda jahon miqyosida muvaffaqiyatli tajribaga ega. Ularning qonunchilik tizimlari, ta lim dasturlari, shaffoflikni ʼ ta minlash usullari va huquqni muhofaza qilish mexanizmlarini o rganish va tatbiq ʼ ʻ etish mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurashish jarayonida muvaffaqiyatli malaka almashish nafaqat davlat organlari bilan, balki fuqarolik jamiyati va jamoat tashkilotlari bilan ham amalga oshirilishi kerak. Jamoatchilik nazorati va korrupsiyaga qarshi kurashishda fuqarolik jamiyatining roli ham juda muhimdir. Jamoat tashkilotlarining tajribasi va tahlil qilish qobiliyati, shu jumladan, fuqaro jamiyatining tajribasini almashish jarayoni korrupsiyaga qarshi kurashishning samarali vositasi bo lishi mumkin. Fuqarolarning korrupsiyaga qarshi kurashish ʻ bo yicha bilimlarini oshirish va huquqiy tarbiyalashda muvaffaqiyatli tajriba ʻ 35 almashish muhimdir. Xalqaro huquqiy dasturlar va ma ruzalar orqali fuqarolarniʼ korrupsiyaning zararli ta siri va uning oldini olish yo llari haqida xabardor qilish ʼ ʻ mumkin. Fuqarolarni o qitish va targ ibot ishlarini olib borish orqali jamiyatda ʻ ʻ korrupsiyaga qarshi konsensusni kuchaytirish va hamkorlikni rivojlantirish mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurashishda muvaffaqiyatli malaka almashish davlatlar o rtasida o zaro maslahatlashuvlarni kuchaytiradi. Bu orqali mamlakatlar ʻ ʻ o z tajribalarini, muvaffaqiyatlarini va qiyinchiliklarini baham ko rishadi, shu bilan ʻ ʻ birga, samarali yechimlar topishga yordam beradi. Mahalliy hukumatlar va markaziy organlar o rtasida integratsiya va maslahatlashuvlar orqali korrupsiyaga ʻ qarshi kurashish jarayoni samarali tashkil etilishi mumkin. Korrupsiyaga qarshi kurashishda davlatlar o rtasidagi integratsiya va hamkorlikni kengaytirish zarur. ʻ Interpol, BMT, va Yevropa Ittifoqi kabi xalqaro tashkilotlar bilan yaqindan ishlash, mamlakatlar o rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish va tajriba almashish ʻ orqali mamlakatda korrupsiyaga qarshi tizimni mustahkamlash mumkin. Muvaffaqiyatli tajriba almashish faqat nafaqat amaliy bilimlarni, balki texnologik innovatsiyalarni ham o z ichiga oladi. Korrupsiyaga qarshi kurashishda zamonaviy ʻ texnologiyalarni, xususan, raqamli tizimlar, blokcheyn, sun iy intellekt kabi ʼ vositalarni joriy etish zarur. Xalqaro tajriba orqali bu texnologiyalarni qanday samarali ishlatish, o z tizimlarini qanday yaxshilash mumkinligini o rganish, ʻ ʻ mamlakatlar o rtasida muvaffaqiyatli tajriba almashishning asosiy qismiga ʻ aylanadi. Muvaffaqiyatli malaka va tajriba almashish davlatlarning korrupsiyaga qarshi kurashishda samarali va ilg or yondashuvlarni ishlab chiqish uchun juda ʻ zarur. Bu jarayon xalqaro hamkorlikni kuchaytirish, davlat organlarining malakasini oshirish, fuqarolik jamiyatining faolligini oshirish va zamonaviy texnologiyalarni tatbiq etish orqali amalga oshirilishi mumkin. Tajriba almashish nafaqat yirik davlatlar, balki kichik va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham muhim ahamiyatga ega bo lib, korrupsiyaga qarshi kurashishda umumiy ʻ muvaffaqiyatga erishishda asosiy vosita bo lib xizmat qiladi. ʻ 15 15 O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.- Toshkent: Yuridik adabiyotlar publish, 2023 – y.- 112 b ʻ 36 Pora berish va olish (korrupsiya)ga qarshi kurashishning samarali tizimi uchun qonunchilikning takomillashishi va yangilanishi zarur. Buning uchun jinoiy javobgarlikni kuchaytirish, normativ-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish, hamda xalqaro tajribalar asosida qonunlarni ishlab chiqish kerak. Quyida pora berish va olishga oid qonunlarni joriy etish va o zgartirishda ishlatilishi kerak bo lganʻ ʻ yondashuvlarni ko rib chiqamiz. Pora berish va olishga oid qonunlar aniq va ʻ tushunarli bo lishi kerak. Har bir normaning o z vazifasini, maqsadini va ʻ ʻ qo llanilishini aniqlab olish zarur. Mamlakatda mavjud bo lgan qonunlarni ʻ ʻ takomillashtirish, jumladan, korrupsiyani aniqlashda har bir holatning o ziga ʻ xosligini yoritib beruvchi norma va qoidalar ishlab chiqilishi lozim. Pora berish va olish tushunchalari aniq huquqiy ta rifga ega bo lishi, pora miqdori, uni olish yoki ʼ ʻ berish shakllari hamda har bir holatni aniqlashdagi mezonlar yuridik tilida to liq ʻ keltirilishi kerak. Pora berish va olishning aniq va doimiy ravishda yangilanadigan huquqiy bazasini yaratish zarur. O zgaruvchan iqtisodiy va siyosiy sharoitlarni ʻ hisobga olib, qonunlarni moslashtirish muhim. Shuningdek, yangi ijtimoiy va iqtisodiy talablar, jamiyatning o zgaruvchan ehtiyojlari, ilg or xalqaro tajribalar ʻ ʻ asosida qonunlarni modernizatsiya qilish zarur. Pora berish va olishning jinoiy javobgarligini kuchaytirish uchun qattiqroq jazolar belgilash kerak. Bu orqali poraxo rlik jinoyatini sodir etgan shaxslar uchun qat iy jazo tizimi joriy etilishi ʻ ʼ lozim. Korrupsiyaning miqyosi va ta sirini hisobga olib, ko proq moliyaviy ʼ ʻ jazolar, qamoq jazolari, va hatto qamoqqa olish muddatlarini uzaytirish kabi choralar qo llanilishi mumkin. Pora berish va olishning ko plab shakllari mavjud, ʻ ʻ shu jumladan kichik poralar, katta poralar, tizimli korrupsiya, xususiy sektor vakillari tomonidan pora olish va berish holatlari. Har bir shakl uchun jazo turlari aniqlanib, ular turlicha jazolar bilan jazolanishi kerak. Kichik poralar uchun engilroq, katta poralar va tizimli korrupsiya uchun esa og irroq jazolar qo llanilishi ʻ ʻ zarur. Pora berish va olishga oid qonunlarni amalga oshirishda mustaqil va samarali ishlovchi maxsus korrupsiya qarshi kurash organlarini tashkil etish zarur. Bu organlar poraxo rlikni aniqlash va unga qarshi kurashishning samarali ʻ mexanizmlarini ishlab chiqishi kerak. Shuningdek, korrupsiya bilan bog liq barcha ʻ 37 holatlar yuzasidan mustaqil tekshiruvlar o tkazilishi kerak. Korrupsiyaga qarshiʻ kurashish bo yicha ixtisoslashgan sudlar va prokuratura organlari tashkil etilishi ʻ mumkin. Maqsadli monitoring va audit tizimlarini yaratish orqali, poraxo rlik ʻ holatlarini aniqlash va oldini olishda shaffoflikni ta minlash zarur. Mamlakatda ʼ barcha davlat idoralari va organlarida kompyuterlashtirish va raqamli tizimlarni joriy etish, shaffof tizimlarni yaratish orqali pora olish va berishning oldini olish mumkin. Pora olish va berish holatlari bo yicha davlat organlari va mas ul shaxslar ʻ ʼ tomonidan muntazam ravishda hisobot berilishi, tizimli ravishda monitoring va tekshiruvlar olib borilishi kerak. Pora berish va olishga oid qonunlar, xalqaro standartlarga moslashtirilishi lozim. Xalqaro huquq, korrupsiyaga qarshi kurashish bo yicha turli xalqaro konvensiyalar va bitimlar (masalan, BMT Korrupsiya qarshi ʻ konvensiyasi, Yevropada korrupsiyaga qarshi kurashish to g risidagi konvensiya) ʻ ʻ asosida qonunlar ishlab chiqilishi kerak. Xalqaro hamkorlikni kengaytirish, boshqa davlatlarning tajribalarini o rganish, bu tajribalar asosida yangi normativ hujjatlar ʻ ishlab chiqish korrupsiyaga qarshi samarali kurashishda katta yordam beradi. Xalqaro tashkilotlar, masalan, Yevropa Ittifoqi, Jahon Banki, va BMT kabi tashkilotlar bilan o zaro hamkorlikni kuchaytirish zarur. Bu tashkilotlar o zlarining ʻ ʻ tajribalarini va korrupsiyaga qarshi kurashishda ishlatiladigan usullarini mamlakatga joriy etishda yordam bera olishadi. Korrupsiyaga qarshi kurashish uchun samarali qonunlarni amalga oshirishda davlat xizmatchilari va mansabdor shaxslarni muntazam ravishda o qitish va malaka oshirish zarur. Bu huquqiy ta lim ʻ ʼ va traininglar orqali korrupsiyaga qarshi yuridik bilimlarni kuchaytirish va shu orqali ular uchun samarali ish mexanizmlarini ishlab chiqish mumkin. Shuningdek, korrupsiyaga qarshi kurashda barcha davlat idoralari xodimlariga etik qoidalar, qonunlar va huquqiy me yorlar to g risida chuqur bilimlar berilishi kerak. ʼ ʻ ʻ Fuqarolarni korrupsiyaga qarshi kurashishning huquqiy asoslari va unga nisbatan yuridik javobgarlik to g risida ta lim berish zarur. Ommaviy targ ibot va huquqiy ʻ ʻ ʼ ʻ ma lumotlar orqali fuqarolarni korrupsiyaning zararli ta siri haqida ogoh qilish, ʼ ʼ ularning huquqiy madaniyatini shakllantirish muhim. Pora berish va olishni oldini olish uchun preventiv choralar kuchaytirilishi lozim. Bu, masalan, ichki nazorat 38 tizimlarini kuchaytirish, davlat organlari faoliyatini ochiq qilish va jamoatchilik nazoratini tashkil etish kabi choralardan iborat bo lishi mumkin. Preventiv ta lim,ʻ ʼ treninglar va seminarlar orqali fuqarolarni va davlat xizmatchilarini korrupsiyaning oldini olish va unga qarshi kurashishga chaqirish kerak. Pora berish va olishga qarshi kurashishda qonunlarni joriy etish va o zgartirishdagi yondashuvlar ʻ jamiyatda korrupsiyaning oldini olishda va uning ta sirini kamaytirishda muhim ʼ rol o ynaydi. Qonunchilikni yanada aniq va shaffof qilish, jazo tizimini ʻ kuchaytirish, xalqaro tajribalarni o rganish, preventiv choralarni kuchaytirish, va ʻ fuqarolarni huquqiy tarbiyalash orqali korrupsiyaga qarshi kurashishda samarali natijalarga erishish mumkin. 16 16 O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.- Toshkent: Yuridik adabiyotlar publish, 2023 – y.- 112 b ʻ 39 XULOSA Pora berish va olish, ya ni korrupsiya, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiyʼ sohalarda jiddiy muammolarga sabab bo lmoqda. Bu jarayonlar jamiyatni ichki va ʻ tashqi jihatdan zaiflashtiradi, davlatning rivojlanishiga, fuqarolarning ishonchiga va yurtning imidjiga salbiy ta sir ko rsatadi. Korrupsiyani oldini olish va unga ʼ ʻ qarshi kurashishda malaka masalalarining, hamkorlikning va samarali strategiyalarni ishlab chiqishning ahamiyati beqiyosdir. Quyida pora berish va olishga qarshi kurashishda muhim bo lgan bir nechta nuqtalar keltirilgan. Malaka ʻ masalalari, ayniqsa huquqni muhofaza qiluvchi organlar va davlat xizmatchilarining ta lim darajasi, pora berish va olishga qarshi kurashishda ʼ markaziy o rin tutadi. Korrupsiyaga qarshi kurashishda yetarli bilim va malakaga ʻ ega bo lgan mutaxassislar zarur. O zbekiston Respublikasida korrupsiya bilan ʻ ʻ kurashishda samarali yondashuvlar va kuchli nazorat mexanizmlari ishlab chiqish uchun davlat organlari va xodimlarini o qitish, malaka oshirish, xalqaro tajribalar ʻ asosida o zgaruvchan qonunchilikni tez va aniq joriy etish muhimdir. ʻ Korrupsiyaga qarshi kurashish faqatgina davlat organlarining o ziga xos ishi ʻ emas, balki jamoatchilik va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning hamkorligini talab etadi. Korrupsiyani aniqlash va unga qarshi kurashish jarayonida jamoat tashkilotlari, fuqarolar jamiyati va boshqa ijtimoiy institutlar faol ishtirok etishi kerak. Xalqaro tajribaga ko ra, korrupsiyaga qarshi kurashda samarali natijaga ʻ erishish uchun barcha darajadagi tashkilotlar o rtasida hamkorlik va hamjihatlik ʻ muhimdir. O zbekistonning korrupsiyaga qarshi kurashishda samarali tizim ʻ yaratish uchun davlat, fuqarolik jamiyati, va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning integratsiyasi zarur. O zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashishda ʻ jinoiy javobgarlikni kuchaytirish uchun bir qancha strategiyalarni amalga oshirish zarur. Avvalo, korrupsiyani aniqlash va unga qarshi kurashish uchun qonunchilikni yangilash, jazo tizimini kuchaytirish, va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning malakasini oshirish kerak. Shuningdek, davlat va jamoatchilikning hamkorligi orqali korrupsiyaning oldini olish bo yicha keng targ ibot va ta lim ishlarini olib ʻ ʻ ʼ borish lozim. Xalqaro tajribalarni o rganib, O zbekistonning korrupsiyaga qarshi ʻ ʻ 40 kurashishda amalga oshirishi lozim bo lgan choralardan biri — shaffoflikniʻ ta minlash, poraxo rlikning oldini olish bo yicha innovatsion texnologiyalarni ʼ ʻ ʻ keng joriy etish va doimiy monitoring tizimini yaratishdir. Xulosa qilib aytganda, pora berish va olishga qarshi kurashish faqat qonuniy muhokama va malakali xodimlarning faoliyati bilan cheklanmaydi. Buning uchun samarali qonunchilik, jamiyatning barcha qatlamlarining birgalikda ishlashi, va xalqaro tajribani hisobga olgan holda kelgusida amalga oshirilishi lozim bo lgan ʻ strategiyalarni ishlab chiqish muhimdir. O zbekistonning korrupsiyaga qarshi ʻ kurashishda muvaffaqiyatli bo lishi, aynan malaka masalalari va hamkorlikni ʻ rivojlantirishga bog liq bo ladi. ʻ ʻ 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ 1. Послание Президента Республики Узбекистан Ш.Мирзиёева Олий Мажлису 24 января 2020 года. 2. O zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.- Toshkent: Yuridik adabiyotlar ʻ publish, 2023 – y.- 112 b 3. O zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. 212- modda. https://lex.uz/docs/- ʻ 111453#- 266471 4. Birlashgan Millatlar tashkiloti, Birlashgan Millatlar Tashkilotining korrupsiyaga qarshi Konvensiyasiga a zo davlatlar konferensiyasi. ʼ Kriminallashtirish, huquqni muhofaza qilish va xalqaro hamkorlik. Ikkinchi nashr. 2017 yil sentyabr. CAC/COSP/IRG/2014/12. 5. D.O.Oblakulov. “Xususiy sektorda poraxo rlik uchun javobgarlik bo yicha ʻ ʻ xalqaro standartlar va ularni milliy qonunchilikda tatbiq etish maslalari”. Ilmiy maqola. Jinoyatchilikka qarshi kurashning jinoiy-huquqiy va kriminologik muammolari. Xalqaro ilmiyamaliy konferensiya materiallari. 2023-yil 16- oktabr. I qism . Toshkent: O zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi ʻ universiteti, 2023. – 491 bet 6. Birlashgan Millatlar tashkiltoining Korrupsiyaga qarshi Konvensiyasiga(Nyu- York, 2003- yil 31-oktyabr) O zbekiston Respublikasining qo shilishi ʻ ʻ to g risidagi O zbekiston Respublikasining Qonuni, 07.07.2008 yildagi O RQ- ʻ ʻ ʻ ʻ 158-son 7. United Nations Convention Against Corruptgion (Nyu-York, 2003- yil 31- oktyabr) https://www.unodc.org/documents/treaties/UNCAC/Publications/ Convention/08- 50026_E.pdf 8. “Poraxo rlik ishlari bo yicha sud amaliyoti to g risida” O zbekiston ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori, 24.09.1999 yildagi 19-son 9. Convention on Combating Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions. 2011. OECD https://www.justice.gov/sites/default/files/criminalfraud/legacy/2012/12/06/ combating-bribery.pdf 42 10. Реформы в сфере борьбы с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии. Достижения и проблемы, 2016-2019 гг. ОЭСР, 2020, — С. 241 11. Борьба с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии. Реформы в сфере борьбы с коррупцией в странах Восточной Европы и Центральной Азии достижения и проблемы 2016-2019 гг. ОЭСР 2020 12. Конвенция Организации Объединенных Наций. Против транснациональной организованной преступности. https://lex.uz/docs/1304112 43

PORA BERISH VA OLISH UCHUN JINOIY JAVOBGARLIK MALAKA MUAMMOLARI

Купить